THÔNGTINEBOOK-Tênsách:TríTuệXúcCảm-EmotionalInteligence-Tácgiả:DanielGoleman-NgườiDịch:NguyễnKiếnGiang-NhàXuấtBảnLaoĐộng–XãHội-2011-Nguồn:Sinhvienkhiemthi.org-Tạoebook,soátchínhtả:Hanhdb-Ngàyhoànthành:25-08-2014-ThưviệnebookTVE-4UReadFreely,ThinkFreedom-Dựánebookđịnhdạngepubchuẩnchomọithiếtbịdiđộng

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

LỜIGIỚITHIỆU(ChobảntiếngViệt,lầntáibảnthứnhất)ĐôikhichúngtađãđồngnhấttrítuệvớichỉsốIQ.Đólàcáchhiểuphiến

diệnbởichúngtachỉchútrọngtớitrítuệlýtrímàquênmấtxúccảmcũnglàmộtdạngtrí tuệvôcùngquantrọng, làmchoconngườimangđầyđủtínhngườicũngnhưcóthểthànhđạt trongcuộcsống.NhữngthậpkỷcuốicủathếkỷXX,ởnhiềunướcphươngTây,người tanóinhiều tớixúccảmcủaconngườivàsựgiáodụcxúccảmchomọingười,đặcbiệtcholớptrẻ.Cácnhà tâmlýhọcngàycàngđánhgiácaovai tròcủacảmxúcvàảnhhưởngcủa nó đến đời sống con người. Nghệ thuật kiếm soát cảm xúc và địnhhướngnómộtcáchđúngđắnđượcgọilà"Trítuệxúccảm".

Kể từ khi cuốn sách đầu tiên của Daniel Goleman làTrí tuệ xúccảm(EmotionalIntelligence)viếtvềvấnđềnàynăm1995,thì"Trítuệxúccảm"trở thành một trong những thuật ngữ nóng bỏng nhất trong xã hội Mỹ.DanielGolemanđãtrìnhbàyvấnđềnàyrấtđầyđủ,rõràngvàcósứcthuyếtphục.Năm2002,bảndịchđầutiêncủacuốnsáchnàyđãđượcdịchgiảLêDiên thựchiện từ tiếngPháp.Nhận thấyđây làmột tài liệu thamkhảobổích,cógiátrịđốivớicácthầycôgiáo,cácbậcphụhuynhvàcảcácbạnhọcsinh,sinhviên,AlphaBooksđãchọnmuabảnquyềntiếngAnhcuốnsáchnàyvàxuấtbản lầnđầunăm2007, trongtủsáchAlphaEdu.Sauhơnmộtnămramắt,cuốnsáchđãnhậnđượcsựủnghộ,đónđọccủađôngđảođộcgiả.Đểđápứng tốthơnyêucầucủabạnđọc,AlphaBooksquyếtđịnh táibảncuốnsáchnàytrêntinhthầngiữnguyênnhữngnộidungcơbảnlàtinhhoacủacuốnsách.Đồngthờicólượcdịch,biêntậplạimộtsốchươngmụcsaochosúctíchhơn,dễhiểuhơnvớibạnđọcViệtNam.

Việcxuấtbảncuốnsáchnày làcơhộigiúpchúng tôikhámphánhữngkiếnthứcmới,toàndiệnhơnvềtrítuệconngười.Tuynhiên,chúngtôicũnggặpkhôngítkhókhănbởiđâylàmộtbộsáchcónhiềukháiniệmmớinênkhótìmđượcthuậtngữtươngđươngtrongtiếngViệt.Mặcdùvậy,chúngtôivẫnmạnhdạnsửdụngnhữngthuậtngữnàyvàrấtmongtiếptụcnhậnđượcđónggópcủabạnđọcgầnxa,nhữngdịchgiảuyênthâm,cókinhnghiệmvànghiêncứulâunămtronglĩnhvựcnày.

Xintrântrọnggiớithiệucùngbạnđọc.Tháng12năm2008

CÔNGTYSÁCHALPHA

LỜITHÁCHĐỐCỦAARISTOTE

Bất cứ ai cũng có thể trở nên giận dữ - đó là điều rất dễ xảy ra. Tuynhiên,đểgiậnđúngngười,vớimứcđộthíchhợp,đúngthờiđiểm,vìnhữnglýdochínhđángvàbiểulộsựtứcgiậnđúngcách-lạilàđiềukhôngdễ.-ARISTORE

ĐạođứchọcchoNicomaque.Vàomộtbuổi chiều thángTám,ở thànhphốNewYork,khôngkhí ẩm

ướt,nóngnựckhiếnngười tadễnổi cáu.Tôi trởvềkhách sạn,khi lênxebuýtởĐạilộMadison,ngườiláixedađenđứngtuổimỉmcườinóivớitôi:"Xinchào!Anhkhoẻchứ?”Đólàcâuđóntiếpanhthườngdànhchotấtcảhànhkhách.Hànhkháchđềulúngtúnggiốngtôi,nhưngphầnlớnkhôngđáplạivìđãquáủê.

Khichiếcxebuýtlenlỏiquanhữngchỗtắcđường,thìmộtbiếnđổitừtừđãxảyra.Ngườiláixevẫnthaothao,bìnhluậnvềđủthứchuyện:việnbảotàng nọ đang có cuộc triển lãm tuyệt vời, rạp chiếu phim cuối phố đangchiếumộtbộphimmới,..Sựthíchthúcủaanhvềvôsốcơhộidothànhphốmở ra quả là có sức lôi cuốn.Khi rời xe, hành khách đều hết ủ ê, và khingườiláixenóivớitheo:"Hẹngặplạinhé!Chúcmộtngàytốtlành!"thìmọingườiđềunởmộtnụcườithânthiện.

Chuyệnđóxảyracáchđâygần2Onămnhưngvẫnkhắcsâuvàotrínhớtôi.Khihìnhdung lại cảmgiácdễchịumànhữnghànhkháchnói trêncóđược,tôihiểurằngngườiláixeấylàtuýpngườicóthểlàmyênlòngngườikhác.Anhcókhảnănglàmthayđổisựbựcbội,làmnguôingoaivàtháomởđượcphầnnàotâmtìnhcủamọingười.

Cònđâylànhữngđiềungượclạimàbáochíđãđềcậptới:-Ởmột trườnghọc,mộtđứa trẻchín tuổibôi sơn lênbànhọc, lêncác

máyvi tính,máyinvàpháhỏngmộtchiếcxeđỗtrongbãixenhàtrường.Nguyênnhânvìnóbịbọntrẻ"lớn"hơngọilà"nhóccon"vànómuốnlàmchobọnchúngphảinểphục.

-ỞManhattan,mộtthiếuniêndùngsúnglụctựđộngbắn38viênđạnvàođámđônglàmtámngườibịthương.

-Theomộtbáocáo,thủphạmcủa57%sốvụgiếttrẻemlàbốmẹđẻhaybốmẹghẻcủachúng.Trongmộtnửasốtrườnghợp,họkhẳngđịnhlà"chỉmuốntrừngphạtđứatrẻ"donhững"lỗi"nhẹmàchúnggâyranhưkhóclóchaylàmbẩngiườngkhiếnhọkhôngthểxemtiviyên.

-MộtthanhniênmớibịkếtánvìđãgâyracáichếtcủanămngườiphụnữThổNhĩKỳbằngcáchđốtnhàhọkhihọđangngủ.Nguyênnhânlàdohắnbịmấtviệcnênđãuốngrượuvàtrútgiậnlênngườinướcngoài.

Hàng ngày, những tin tức loại đó cho thấy sự suy đồi đạo đức và tìnhtrạngbấtổncủaxãhội.Nhưngđóchỉlàsựphảnchiếuchungvềnỗiámảnhrằng tấtcảchúng tađãmấtsựkiểmsoátvớixúccảmcủamình.Khôngaithoátđượcnhữngcơngiậnbùngphátvàmỗingườitrongchúngtasớmhay

muộncũngphảitrảiquatrạngtháinày.Cuốnsáchnàyđemlạiýnghĩachonhữnggìtưởngnhưvôlý.Làmộtnhà

tâmlýhọctheosátnhữngtiếnbộdokhoahọcđemlạitrongsựhiểubiếtcáiphilý,tôithấynổilênhaixuhướngtráingược:xuhướngghinhậntrạngtháingàycàngtồitệcủacuộcsốngcảmxúcvàxuhướngđưaranhữngphươngthuốcmangtheoniềmhyvọng.

Tạisaocónghiêncứunày?Cuốicủa thếkỷXX,hàng loạtcông trìnhkhoahọcnghiêncứuvềcảm

xúcđãrađời.Nhờcónhiềuphươngphápđổimới,nhưcôngnghệmớivềhìnhảnh,chúngtacóthểthấyrõbộnãohoạtđộngnhưthếnào,điềugìthậtsựdiễnrakhichúngtasuynghĩ,cảmnhận,tưởngtượngvàmơước.Nhữngthôngtinthầnkinh-sinhhọcnàychophépchúngtahiểurõhơntrungtâmnão bộ có chức năng điều khiển xúc cảm gây ra sự giận dữ hay làm chochúngtakhóc,kíchđộngtínhhiếuchiếnhaylàmchochúngtathánhthiện,hướngchúngtatrởnêntốthơnhayxấuđinhưthếnào.Pháthiệnmớinàysẽmangđếnphương thuốcmớichocuộckhủnghoảngxúccảmđangdiễnrahiệnnay.

Trongmộtthờigiandài,vịtrícủatìnhcảmtrongđờisốngtinhthầnchưađượcnghiêncứu.Ngàynay,khoahọcđãđềcậptớinhữngvấnđềxuấtpháttừhoạtđộngtâmthầnởnhữngkhíacạnhphilýnhấtvàdựnglênbảnđồtráitimconngườivớisựchuẩnxácnhấtđịnh.

ĐâylàsựphủđịnhvớiquanđiểmchorằngIQ(chỉsốthôngminh)làdodi truyền, không thể thay đổi và số phận cá nhân phần lớn đã được địnhtrước.Vậycáigìcóthểgiúpchúngtathànhcônghơntrongcuộcsống?Đâulànhữngnhântốtácđộng?Vídụ,mộtsốcánhâncóIQcaonhưngthấtbại,trongkhinhữngngườicóIQkhiêmtốnlạithànhcông.Tôimuốnkhẳngđịnhrằngsựkhácnhauthườnglàởnănglựcmàởđâychúngtagọilàtríhệcảmxúc (emotinal intelligence) bao gồm: sự tự chủ, lòng nhiệt thành và kiênnhẫncũngnhưkhảnăngvàsựkíchthíchhànhđộng.Người tacóthểgiáodụcchotrẻemnhữngphẩmchấtấyvàgiúpchúngsửdụngtốthơntiềmnăngtrítuệdoditruyền.

Ngoàinhữngkhảnăngđó,còncóđòihỏivềmặtđạođức.Chúngtasốngtrongmộtthờiđạimàtổchứcxãhộicóvẻcóxuhướngngàycànglỏnglẻo,thóivịkỷ,bạolựcvàvôtâmdườngnhưđangpháhuỷcuộcsốngcủachúngta.Vậytháiđộđạođứcchúngtacầncólàgì?Đólàsựkiềmchếvàlòngtrắcẩn.

HànhtrìnhcủachúngtaCuốnsáchnàygiảithíchmộtsốthờiđiểmgâyrắcrốitrongcuộcđờimỗi

ngườivà thếgiớixungquanh ta.Nógiúp tahiểu tạisao trí tuệcó thểhòahợpvớixúccảmvàsựhòahợpđódiễnranhưthếnào.

Hãybắtđầubằngviệcxemxétnhữngpháthiệnmớinhấtvềcấutrúcbộ

nãođểgiảithíchtrạngtháibốirốicủaconngười,khitìnhcảmlấnátlýtrí.Mối tươngtácgiữacấutrúcbộnãoquyđịnhtháiđộgiậndữvàsựsợhãi,đammêvàvuimừngchophépchúngtahiểuđượccáchlậplạinhữngthóiquentâmlýtừnglàmthấtbạinhữngýđồtốtcủachúngta.Cácdữkiệnthầnkinh-logicchophépchúngtathấyđượckhảnănglàmbiếnđổicácthóiquentâmlýcủaconemmình.

Trongphầnthứhai,chúngtasẽxemthầnkinh-logicđược thểhiệnnhưthếnàoquahànhvi-cáimàchúngtagọilàtrítuệcảmxúc:chẳnghạn,cóthể làm chủ xung lực tình cảm, hiểu rõ tình cảm của người khác, kết nốinhữngmốiliênhệhòahợpvớingườikhác.TheocáchnóicủaAristote,đólàkhảnănghiếmcóđể"tứcgiậnđúngngườivớimứcđộthíchhợp,đúngthờiđiểm,vìnhữnglýdochínhđáng".

Quanniệmmớivề"trítuệ"đemlạivaitròhàngđầuchonhữngxúccảm.Trongphầnthứba,chúngtasẽthấytạisaonănglựcnàyđượccoilàcóvaitrò quyết định trong việc giữmối quan hệ tốt đẹp với những người xungquanh,haythiếunósẽngăncảnsựtiếnthâncủachúngta.Chúngtacũngsẽtìmhiểunhữngxúccảmtiêucựcảnhhưởngxấuđếnsứckhỏenhưthếnàovàsựcânbằngtâmlýgópphầnduytrìsứckhỏevàhạnhphúccủachúngtarasao.

Disảndi truyềnquyđịnh tínhkhíchúng tanhưng tínhkhíkhôngđồngnghĩavớisốphận.Phầnthứtưchỉranhữngbàihọctâmlýhọcđượctừthờithơấuởnhàhaytrườnghọcsẽuốnnắntinhthầncủachúngtavàchophépchúng ta tìm thấycơsởcủa trí tuệxúccảm.Nóicáchkhác,đây lànhữngthờikỳthenchốtđểrènluyệnthóiquentâmlýchiphốicuộcsốngcủachúngtasaunày.

Phầnthứnămchỉramốinguyhiểmđốivớinhữngaikhônglàmchủđượcxúccảmtrongsựpháttriểncủamình.Nóicáchkhác,nhữngnhượcđiểmvềtrí tuệxúccảmlàmtăngthêmmốinguyhiểmnhưthếnào.Phầnnàycũnggiảithíchviệcrènluyệnnhữngthóiquentâmlývàxãhộichotrẻlàhếtsứccầnthiết.

Nhữngsốliệuđánglongạinhấtđượclấytừmộtnghiêncứuquymôlớnvềcácbậcchamẹvàconcáichothấy,ngàynay,trẻemdễbịrốiloạnvềtâmlýhơndễcôđơnvàsuysụphơn,vôkỷluậtvàdễnổigiậnhơn,cáukỉnhvàlolắnghơn,dễbốcđồngvàdễgâyhấnhơn.

Vấnđềlàphải tìmhiểucáchchúngtachuẩnbịchotrẻvàođờinhưthếnào. Hiện nay, việc giáo dục tâm lý cho giới trẻ thường phómặc cho tựnhiên.Theotôi,giảipháplànhàtrườngcầngiáodụcnhâncáchchohọcsinhvềmặttrítuệcũngnhưtìnhcảm.Kếtthúccuộcduhành,chúngtađếnthămnhững ngôi trường đang khuyến khích sự phát triển trí tuệ xúc cảm.Đếnngàynàođó,giáodụcsẽhướngtớiviệctraudồinhữngkhảnăngcốtyếucủaconngười,nhưýthứcvềbảnthân,làmchủbảnthân,đồngcảm,tôntrọng

ngườikhácbiếtgiảiquyếtnhữngxungđộtvàcóýthứchợptác.ĐạođứchọcchoNihcomacheanlàtácphẩmcủaAristotelấyhànhvitrí

tuệ của cuộc sống xúc cảm làm đối tượng.Những đammê sẽ hướng dẫncáchsuynghĩcủachúngta,sựlựachọncácgiátrịbảođảmsựsốngcòncủachúngta,nhưngchúngcũngcóthểlàmchúngtalạchướng.Aristoteđãchỉra,nguyênnhânkhôngchỉởbảnthânnhữngxúccảm,màcònởtínhđúngđắnvàcáchbiểuhiệncủachúng.Vấnđềlàlàmthếnàođểtrí tuệănnhậpvớinhữngxúccảmcủachúngta.

PHẦNI.BỘNÃOXÚCCẢM

Chương1.CácXúcCảmDùngĐểLàmGì?

Với trái tim, người ta có thể nhìn thấy những cái cốt yếumà đôimắtkhôngthểnhìnthấyđược.-AntoinedeSaint-ExuperyHãysuyngẫmvềkếtcụcbithảmcủaGaryvàMaryJaneChauncey-bố

mẹcủaAndrea,đứatrẻ11tuổibịchứngbệnhbạiliệt.TrênmộtnhánhsôngthuộcbangLouisiana,chuyếntàuhỏacócảgiađìnhChaunceyđãbị trượtbánhvàrơixuốngsông.Nghĩtớicongáimìnhtrướchết,bốmẹAndreacốcứuchođượccôbékhinướcđãngậpđầy toa tàu.Tuy traođượcđứaconchonhânviêncứuhộquaôcửasổ,nhưngcảhaiđềubịchếtđuối.

Sự hy sinh của bố mẹ Andrea là một hành động anh hùng và nhữngtrườnghợpnhưvậycórấtnhiềutrongcuộcsống.Xét theoquanđiểmtiếnhóa,sựhysinhnàynhằmbảođảmcho"thànhcôngsinhsản",bảođảmsựtruyềnthụgenchothếhệ tiếp theo.Nhưngvớinhữngbậcchamẹ,họ làmvậy chỉ vì lòng yêu thương. Hành vi ấyminh họa cho chức năng và sứcmạnhcủacácxúccảm,chứngminhchovaitròcủatìnhyêuvịthavàcủatấtcảnhữngxúccảmkháctrongđờisốngconngười.Chúngchothấychúngtaphảinhờtớiquyềnnăngcủanhữngxúccảmấyđểsốngcònrasao.Chỉcómộttìnhyêuthươngsâusắccũngnhưduynhấtmongmuốncứubằngđượcđứa conmới có thể đưa conngười tới chỗ vượt qua bản năng tồn tại củamình.Xétvềmặttrítuệ,sựquênmìnhcủabốmẹdườngnhưphilý,nhưngxétvềlýlẽtráitim,thìđólàtháiđộduynhấtcóthểcó.

Cácnhàsinhhọcxãhộiđãchỉra:nhữngxúccảmgiúpchúngtađươngđầuvớinhữngcảnhngộvànhiệmvụquantrọngmàđôikhichỉmìnhtrítuệkhông thể quyết định nổi như nhữngmối nguy hiểm, nhữngmấtmát đauđớn,sựkiênnhẫnbấtchấpthấtvọng.Mỗixúccảmchuẩnbịchochúngtahànhđộngtheomộtcáchnàođó.Nóchỉchochúngtacáchchấpnhậntháchthứcđểsinhtồn.

KhiđammêchiphốilýtríĐểtrêuđùabốmẹ,MatildaCrabtree,14 tuổi,quyếtđịnh làmbốmẹsợ

khivềnhàmuộnsaubuổitốichơiởnhàbạn.Nhưng,thậtbithảm,BobbyCrabtreevàvợtưởngrằngMatildangủlạiở

nhàbạn.Nghe thấy tiếngđộng,Crabtree liềncầmkhẩusúng lụcvàđi lênbuồngcủaMatilda.KhiMatildanhảyphócra từnơiẩnnấpvàkêu to lên,ôngliềnbắnmộtpháttrúngcổcon.Matildachết12giờsauđó.

Disảntâmlýdosựtiếnhóađểlạicósựsợhãi,yếutốbảovệchúngtakhi

gặp nguy hiểm. Chính nó đã đẩy BobyCrabtree tới chỗ bắn vào con gáimìnhtrướckhinhậnracôbé.Theocácchuyêngia,nhữngphảnứngtựđộngthuộcloạinàyđãđượcghivàohệthầnkinhchúngta.Trongthờigiandài,nhữngphảnứngnàyđãgiúpchúngtasốngsót.Điềuquantrọnghơn,chúngđápứngnhiệmvụcơbảncủasựtiếnhóa:truyềnchoconcháubiếtgìngiữsựsống.

Nếuxúccảmtừng làkẻhướngđạo trongquá trình tiếnhóa lâudàicủaconngười,thìtrongxãhộihiệnđạibiếnđổikhôngngừngnhưhiệnnay,sựtiếnhóa chậmchạpcủaxúc cảm lại không theođượcnhịpđộ ấy.Vềmặtsinhhọcmànói,chúngtađãthừahưởngnhữngvòngmạchnơ-ronchocácxúccảmhoạtđộnghoànhảotrong50nghìnthếhệ,chứkhôngphảichỉtrong500thếhệ.Phảimấtsứcmạnhcủasựtiếnhóamộttriệunămđểnhàonặnđờisốngxúccảmcủachúngta.Hàngnghìnnămqua,dùdânsốtăngtừnămtriệulênnămtỷngườinhưngvẫnkhôngđểlạibấtcứdấuvếtnàocủayếutốsinhhọcđiềukhiểnđờisõngxúccảmcủachúngta.

Cáchchúngtađánhgiánhữngcuộcgặpgỡvàphảnứngvớichúngkhôngchỉbịquyđịnhbởisựxétđoánlýtríhaybởiquákhứcánhânmàcònbởiquákhứcủatổtiênchúngta.Tómlại,chúngtathườngđứngtrướcnhữnglựachọndoxãhộihậuhiệnđạiđặtravớimộtbộsưutậptâmlýcótừthờicổxưa.Trênthựctế,trạngtháiđángbuồnấylàtrungtâmcủachủđềnày.

Tạisaochúngtahànhđộng?Vàonhữngngày đâu xuân, khi đi qua đèoở vùngRocheuses,một cơn

bãotuyếtkhiếnậpđếnkhiếntôikhôngnhìnthấygìcả.Tôiliềnđạpphanh,nỗikinhhoàngxâmchiếmvàtimtôiđậpliênhồi.

Nỗikinhhoàngnhườngchỗngaychosựsợhãi.Tôidừngxebênđườngchờcơnbãođiqua.Nửagiờsau,tuyếtngừngrơi,tôilạilênđường,nhưngđiđượcchừng100mét, tôi lạiphảidừng:nhữngnhânviêncứu thươngđangcấpcứumộtngườiláixevừađâmvàochiếcxekhác.Nếutrướcđótôitiếptụcđitrongcơnbão,biếtđâutôiđãđâmphảihaichiếcxekia.

Hômđó,nỗisợhãicólẽđãcứusốngtôi:trạngtháinộitâmđãbuộctôidừngxevàchútâmtớimốinguyhiểmngaytrướcmắt.

Vềcănbản,mọixúccảmxuấtpháttừsựkíchthíchhànhđộng;đólàphảnứngtứcthìvìbảnnăngsinhtồn.Việcxúccảmthúcđẩyhànhđộngđặcbiệtrõràngởloàivậthaytrẻem.

Mỗixúccảmcủachúngtađóngmộtvaitròriêngbiệt,nhưnhữngdấuấnsinhhọcđặctrưng.Nhữngđiềudiễnrabêntrongthânthểvàbộnãochothấymộtxúccảmchuẩnbịchothânthểmộtkiểuphảnứngkhácnhau:

-Sựgiậndữlàmmáudồntớibàntay,khiếnngườitađoạtlấymộtthứvũkhíhayđánhkẻthù,vànhữnghoóc-mônnhưadrenalinetiếtrarấtmạnhđểgiảithoátnănglượngcầnthiếtchomộthànhđộngquyếtliệt.

-Sựsợhãiđưamáutớicáccơchỉhuysựvậnđộngcủathânthể,nhưcơ

bắpchânchuẩnbịbỏchạy,làmchomặttáiđidomáubịdồnđếnnơikhác.Thân thểbị tê liệt trongmộtkhoảnhkhắc.Trung tâmxúccảmcủabộnãotiếtranhữnghoóc-mônđặtcơthểtậptrungvàomốiđedọatrướcmắt.

-Sựvuisướngđượcđặctrưngbằnghoạtđộngtănglêncủatrungtâmnãonhằmứcchếnhữngtìnhcảmtiêucựcvàlàmnănglượnghiệncótănglên,cũngnhưlàmchậmlạihoạtđộngcủatrungtâmgâylolắng.Trạngtháinàyđemlạichocơthểsựthưgiãn.Cánhânthựchiệnvộivàngvàphấnkhởihơnnhữngnhiệmvụđặtrachomình,đồngthờiđặtranhiềunhiệmvụkhácnhauhơn.

-Tìnhyêu,sựâuyếmvàsựthỏamãntìnhdụcgâyrakíchthíchđốigiaocảm.Phảnxạnàylàmộttậphợpphảnứngcủathânthểtạoratrạngtháiyêntĩnh,đồngcảmvàhợptác.

-Sựngạcnhiênlàmlôngmàynhướnlên,tầmnhìnmởrộng,lượngánhsánglọttớivõngmạctănglên.Dođó,cánhânnắmbắtđượcnhiềuthôngtinhơnvềmột sựkiện,đánhgiáhoàncảnhđúnghơnvànghĩđượckếhoạchhànhđộngtốthơn.

-Sựcămghét luôngâyrabựcmình.Biểuhiện trênmặt làmôi trên trễxuốngởhai cạnhcònmũi thìhơinhăn lại, nhưphảnánhýmuốnbịtmũitrướcmộtmùikhóchịuhaynhèrathứthứcănđộchại.

-Sựbuồnrầugiúpngườitachịuđựngtổnthấtđauđớnlàmnănglượngsuysútvàgiảmniềmhứngkhởiđốivớimọihoạtđộngcủacuộcsống.Nógầnvớisựsuysụp,làmchoquátrìnhtraođổichấtchậmlại.Việcthumìnhlạiđểphụchồihậuquảvàkhitrởlạinănglượngsẽphátramộtsựkhởiđầumới.Khibuồnrầu,conngườidễbịtổnthươngvàcầnởgầnnơicưtrúcủamìnhđểđượcantoàn.

Cácnguyênnhânsinhhọccủahànhđộngcũngchịusựchiphốicủavănhóa.Chẳng hạn, cái chết của người thân luôn gây ra sự buồn rầu.Nhưngcáchthểhiệnnỗibuồngiữađámđônghaynơiriêngtưphụthuộcvàotừngnềnvănhóa.

Cácphảnứngxúccảmđãhình thành từxaxưa,khiđiềukiện sốngvôcùng khắc nghiệt. Tỷ lệ tử vong rất cao và tuổi thọ không vượt quá 30.Ngườitadễbịlàmmồichoácthú,nghèođóivàthiêntai.Vớisựxuấthiệncủakinhtếnôngnghiệpvàcáchìnhtháixãhộiđầutiên,tìnhhìnhđãthayđổivànhữngyếutốtừngkìmhãmsựgiatăngdânsốđãdầndầnbịgạtbỏ.

Xúccảmcủachúngtadođócũngtrởnênkhôngthíchhợpnữa.Mộtcơngiậnxưakiacóthểlàlợithếquyếtđịnhsựsốngcòn,ngàynaymọiviệcđãkhác,chẳnghạnmộtđứatrẻ13tuổigiữsúngsẽchỉmanglạinhữnghậuquảtaihạikhichúngnổigiận.

HaithứtinhthầncủachúngtaMộtngườibạnkểcho tôinghechuyện lyhôncủamình.Chồngcôyêu

một côgái trẻhơnvàđộtngột tuyênbố sẽđến sốngvới cô ta.Saunhiều

thángcayđắng,cônóivớitôirằngcôthíchcuộcsốngđộclập,rằngnhữngchuyệncũkhônglàmchocôxúcđộngnữa.Nhưng,chỉmộtthoángsau,mắtcôđãđẫmlệ.

Sựđồngcảmkhiếntôihiểurằngnướcmắtcủaaiđólàbiểuhiệncủanỗibuồnchodùngườiđócógiảithíchthếnào.Mộtbêncótinhthầnxúccảm,cònbênkiathìlàtinhthầnlýtrí.

Sựtácđộngqualạigiữanhữngcôngcụnhậnthứckhácnhauvềcănbảnấytạorađờisốngnộitâmcủachúngta.Tinhthầnlýtrílàthứmànóichungchúngtaýthứcđượcvàcảmnhậnđượcsựhiệnhữucủanó.Nhưngcómộthệthốngnhậnthứckhác,bốcđồng,mãnhliệt,đôikhikhônglogic,đólàtinhthầnxúccảm.

Sự chia đôi xúc cảm/lý trí phù hợp với sự phân biệt giữa "trái tim" và"khốióc".Khingườitacảmthấy"từđáylòngmình"mộtsựviệccóthật,thìmứcđộtinchắcgầnnhưsâuhơn,khácvớimứcđộdolýtríđemlại.Mứcđộkiểm soát bằng lý trí hay bằng xúc cảm thay đổi dần dần: tình cảm càngmạnh,xúccảmcàngchiphốivàlýtrícàngmấtđitínhhiệuquả.Trongphầnlớntrườnghợp,tinhthầnxúccảmvàtinhthầnlýtríhoạtđộnghàihòavớinhau, kết hợp những cách nhận thức khác nhau để hướng dẫn chúng ta.Thôngthường,đểcósựcânbằnggiữahai tinh thầnấy,xúccảmcungcấpthôngtinchocácthaotáccủalýtrí,cònlýtríthìtinhchếvàđôikhiloạibỏmộtsốdữkiệndotinhthầnxúccảmcungcấp.Thếnhưng,tinhthầnxúccảmvàtinhthầnlýtrílàhaiphạmtrùđộclậpvàmỗiphạmtrùphảnánhsựvậnhànhcủanhữngcấutrúcbộnãokhácnhaunhưngcóliênkếtvớinhau.Sựvậnhànhcủachúngđượcphốihợpvớinhautinhtếvàthườngxuyên:tìnhcảmtỏracốtyếuchotưduyvàtưduycũngtỏracốtyếuchotìnhcảm.Khiđammêtrỗidậythìtinhthầnxúccảmchiếmưuthế.

Bộnãođãpháttriểnnhưthếnào?Đểhiếurõhơnsựkhốngchếmạnhmẽcủacácxúccảmđốivớitinhthần

lýtrívàtạisaotìnhcảmvàlýtrílạiđốilậpnhau,hãyxembộnãopháttriểnnhưthếnào.

Bộnãongười,với1,5kgnơ-ronvànhữngmôkhác,togầngấpbalầnbộnãokhỉ.Quahàngtriệunămtiếnhóa,bộnãođãpháttriểntừdướilêntrên,các trung tâmphía trênhiện ranhưsựhoàn thiệncủacácbộphậncổxưahơnnằmởphíadưới.(Sựpháttriểnbộnãoởthaingườitómlượcsựtiếnhóaấy.)

Bộphậnxưanhấtcủabộnãolàthânnãobọcquanhđầutrêncủatuỷsống.Bộnãonguyênthuỷchiphốinhữngchứcnăngnhưhôhấp,sựchuyểnhóacủacáccơquanvànhữngphảnứng,cửđộngđãđượcđúckhuôn.Bộnãoấychiếmưathếởthờikỳbòsát.

Từgốcnguyên thuỷ là thânnão,xuấthiện trung tâm thầnkinhcủacácxúccảm.Từtrungtâmnày,phầnbêntrênpháttriểnlênthànhbộnão"lýtrí”

hay"vỏnãomới"(neocortex),mộthànhtogồmcácmôtạothànhnhữnghồinão.Việchànhnãopháttriểntừbộnão"lýtrí"đãnóirõvềmốiliênhệgiữatưduyvàxúccảm:bộnão"xúccảm"đãcótrướcbộnão"lýtrí".

Nguồngốcxưanhấtcủađờisốngxúccảmnằmởhànhkhứugiác,tậphợpnhữngtếbàotiếpnhậnvàphântíchcácmùi.Mỗisinhthểđềucómộtdấuấnphântửđặctrưngđượcgióchuyểnđi.Vàothờinguyênthuỷấy,khứugiáclàgiácquanchủyếuđểtồntại.

Từ thùykhứugiác,những trung tâmđầu tiênchiphốixúccảmbắtđầupháttriển.Ởgiaiđoạnnày,trungtâmkhứugiácchỉgồmcónhữnglớpnơ-ronmỏngđượcquytụlạiđểphântíchcácmùi.Lớptếbàothứnhấtghilạinhữnggìđượccảmnhậnvàxếpnóvàođúng loại.Lớp tếbào thứhaigửinhững thôngđiệpphảnxạquahệ thầnkinh, ra lệnhchocơ thểhànhđộngthíchhợp.

Nhữnglớpmớitrọngyếucủabộnãocảmxúcđãxuấthiệncùngnhữngđộngvậtcóvúđầutiên.Phầnnãonàythítquanhthânnão,nênngườitagọinólàhệthống"rìa"cónguồngốctừtiếngLatinh"Limbus".Lãnhthổnơ-ronmớimanglạichobộnãonhữngxúccảmđíchthực.Khichúngtabịsựhammuốnhoặcphẫnnộkhốngchế, khi chúng tayêuđếnquên thânmìnhhaymặtxanhnhưtàulávìkhiếphãi,thìđóchínhlàdohệrìachỉhuy.

Khipháttriển,hệthốngnàyđãtạorahaicôngcụcựckỳhữuhiệulànănglựchọctậpvàtrínhớ.Nhữngbướctiếntuầntựấychophépmộtconvậtthựchiệnnhữnglựachọnthôngminhhơnđểtồntạivàthíchứngvớinhữngthayđổicủamôitrường.Nếumộtthứthứcănlàmchongườitamắcbệnh,thìsauđóngười ta tránhđi.Quyếtđịnhđếnviệcănhay từbỏvẫnphụ thuộcvàokhứugiác.Nhờcóliênlạcgiữahànhkhứugiácvàhệthốngrìa,nóphânbiệtnhữngmùikhácnhau,sosánhthứmùihiệntạivớinhữngthứmùitrướckia,tách cái tốt khỏi cái xấu. Đó chính là nhiệm vụ của khứu não (rhinen-cephacon),mộtyếutốcủahệthốngrìavàlàcơsởbướcđầucủavỏnãomới,bộnãosuynghĩ

Cáchđâykhoảng100triệunăm,bộnãocủacácđộngvậtcóvútrảiquađợtpháttriểnmạnhmẽ.Trênhailớpmỏngcủavỏnãođãchồnglênnhiềulớptếbàotạothànhvỏnãomới.Khácvớihai lớpcũ,vỏnãomớiđemlạimộtưuthếlạthườngvềtrítuệ.VỏnãomớicủaNgườithôngminhđãtạoratấtcảnhữngcáiriêngbiệtcủaconngười.Nólànơicưngụcủatưduy,chứađựngnhữngtrungtâmphụtráchtậphợpvàtìmhiểunhữngtrigiáccủagiácquan.Nómangchocảmgiácnhữnggìchúngtasuynghĩvềchúngvàcảmgiácvềnhữngýtưởng,biểutượng,nhữngsảnphẩmcủasựtưởngtượngvànhữngtácphẩmnghệthuật.

Trongtiếnhóa,vỏnãomớiđãcósựthíchứngtinhtếvàchuẩnxácđểtạoraưuthếtolớnchosựtồntạicủacánhân.Chúnglàmtăngthêmnhữngcơmayđểthếhệconcháuđượctruyềnnhữngvòngmạchnơ-rongiốngnhưthế.

Yếutốcộngthêmcủabộnãođãmangnhữngsắctháimớichođờisốngxúccảm.Vídụtrongtìnhyêu,cấutrúcrìatạoranhữngkhoáicảmvàhammuốntìnhdụclàxúccảmnuôidưỡngđammêtínhdục.Nhưngsựkếthợpcủavỏnãomớivớihệthốngrìađãtạorasựgắnbómẹ-con,tạothànhcơsởcủagiađìnhvàsựchămlogiáodụccầnthiếtchoconcái.

Theodõibậcthangpháttriểncácloài,chúngtasẽthấykhốilượngcủavỏnãomớităngdầnlên,tạoracấpsốnhânchosốlượngnhữngđiểmnốikếtgiữacácnơ-ron.Sốlượngnàycànglớn,thìphạmvinhữngphảnứngcàngmởrộng.Vỏnãomớimanglạichođờisốngtìnhcảmsựtinhtếvàtínhphứchợp.Việctổhợpvỏnãomới-hệthốngrìapháttriểnhơnởloàikhỉvàđặcbiệtở loàingườiđãgiải thích tạisaochúng tacóphảnứngkhácnhauvớinhữngxúccảm.

Nhưngcáctrungtâmnãophíatrênkhôngchiphốitoànbộđờisốngtìnhcảm.Đốivớinhữngvấnđềcủatráitim,đặcbiệtđốivớinhữngtrườnghợp"khẩncấp"vềxúccảm,chúnggiaochohệthốngrìalàmviệc.Docónhiềutrungtâmnãophíatrên,nênphầnnãocócácxúccảmtrúngụđóngvaitròthenchốt trongcấu trúcnơ-ron.Vìnóbắtnguồn từnhữngvùngxúccảm,nênvỏnãomớinối liềnvớinhữngvùngnàybằngvôsố liênkết.Điềuđóđemlạichocáctrungtâmxúccảmquyềnnăngvôtậnđốivớisựvậnhànhcủaphầnnãocònlại,kểcảđốivớicáctrungtâmtưduy.

Chương2.KhiXúcCảmNắmQuyềnLực:GiảiPhẫuMộtCuộcChínhBiến

Cuộcsốnglàhàikịchđốivớinhữngaisuynghĩvàbikịchđốivớinhữngaicảmnhận.-HoraceWalpole.BuổichiềuthángTámnăm1963,RichardRobles,têntrộmkhéttiếngvừa

mãnhạnbanămtùquyếtđịnhđánhvánbàicuốicùng.Cănhộhắnlẻnvàolàcủahaicôgáitrẻ-JaniceWylievàEmilyHoffert.

Hắnnghĩ rằng trongnhàkhôngcóai,nhưng thật ra JaniceWylieđangcónhà.Hắn tróicôgái lại.Khichuẩnbị rờiđi,Emilyđộtngột trởvềvàhắncũngtróicôlại.

Nhiềunămsauđó,Robleskểlại,trongkhitróiEmily,Janicenóirằngcôđãnhớrõmặthắnvàsẽgiúpcảnhsát tìmrahắn.Roblesđãhốthoảngvàmấtbìnhtĩnh.Hắnlấymộtcáichaiđậpđầuhaicôgái,rồidùngmộtcondaobếpđâmhọ.25nămsau,hắnđãnói:"Lúcđótôiđãđiênlên.Đầutôinhưchựcnổtung".

Nhữngcơnbùngnổbạolựcnhưvậylàdocuộc"chínhbiến"củacácnơ-ron.Trungtâmrìabáođộngvànắmlấyquyềnkiểmsoátbộnão.Sựkiểmsoátấychỉxảyratrongmộtkhoảnhkhắcvàphátranhữngphảnứngnguyhạitrướckhibộnãosuynghĩ.Vấnđềlàngườitakhôngbiếtđượcsauđócáigìđãchiphốimình.

Tấtcảchúngtađều trảiquakinhnghiệmnàydướihình thức ítbi thảmhơn.Hãynhớtớilầngầnnhấtkhimấtbìnhtĩnh,bạnđãmắngchửithậmtệvợconmàsaukhinghĩlại,bạnthấymìnhthậtquáđáng.Dườngnhư,đólàmột sự "cướp đoạt” của các nơ-ron,mà nguồn gốc nằm trong hạnh nhân(amygdala),mộttrungtâmnãorìa.

Tấtcảcáccuộc"chínhbiến"củanãorìakhôngphảilúcnàocũngnặngnềnhưkhichúngtacườivỡbụngvìmộtcâunóiđùahaykhicảmthấyniềmvuimãnhliệt.

NơitrúngụcủanhữngđammêỞconngười,hạnhnhânlànhữngcấutrúcliênkếtnhau,nằmởphầntrên

thânnãovàgầnphíadướicủahệthốngrìa.Cángựa(hippocampe)vàhạnhnhânlàhaibộphậnchủyếucủabộnãokhứugiácnguyênthuỷ,từđópháttriểnlênvỏnãovàvỏnãomới.Cáccấutrúcrìanàychịutráchnhiệmvềviệctập luyệnvà trí nhớ.Hạnhnhân là chuyêngia về nhữngvấnđề xúc cảm.Việccắtbỏnóđưatớisựbấtlựckhiđánhgiánộidungxúccảmcủacácsựkiện.Tìnhtrạngđóđượcgọilà"chứngmùxúccảm".Mộtngườibịcắtmấthạnhnhânsẽmấtđihứngthúđốivớingườikhác.Anhtacóthểtròchuyện,nhưngkhôngcònnhậnrađượcbạnbèhayngườithân.Anhtacũngmấtđi

khảnăngcảmnhậnnhữngxúccảmvàsựnhạycảm.Hạnhnhân lànơi trúngụcủatrínhớxúccảm,khôngcónó,cuộcđờimấthếtýnghĩa.

Hạnhnhânkhôngchỉcóliênhệvớixúccảm,nócònchỉhuytấtcảcácxúccảm.Nhữngconvậtbịcắthạnhnhânsẽmấtđicácxúccảmnhưsợhãi,cuồngnộnữahaynhucầuđấutranh,hợptác.Nướcmắtlàbiểuhiệnmộtxúccảmnàođótiêubiểuởconngười,đượchạnhnhânvàmộtcấutrúcbêncạnh-nhữnghồinãohìnhkhuy-điềukhiển.Khôngcóhạnhnhân,sẽkhôngcónướcmắtđểlaukhô,khôngcónỗibuồnđểxoadịu.

Nhà thần kinh học ngườiMỹ - JosephLedoux - là người đầu tiên giảithíchvai tròcănbảncủahạnhnhân tronghoạtđộngxúccảmcủabộnão.Ôngđãkhai thácnhữngphươngphápmớiđể thămdòbảnđồcủabộnão.Nhữngkhámphácủaôngđãlậtđổnhữngquanniệmthuđượcvềhệthõngrìa,đặthạnhnhân lênđằng trướcvàphân lạicácvaiđãđượcgánchocáccấutrúcrìakhác.

Ngòinổnơ-ronSaunhữnglúcnổigiận,chúngtathườngcảmthấyânhận,nógiúptahiểu

đượcsứcmạnhcủacácxúccảmđốivớiđờisốngtinhthần.Câuhỏiđặtra:tạisaochúngtadễbịrơivàotrạngtháiđó?Hãyxemxéttrườnghợp:mộtcôgáiphảimấthaigiờđiđườngđểcómộtngàyởBostonvớicậubạntraicủamình.Trongbữaăn,anhtặngchocômộtbứctranhkhắcquýhiếm.Nhưngniềmvuicủacôsớmtắtkhianhtừchốiđềnghịxemphimởrạpvớicôvìphảiđitậpbóngchày.Bịtổnthươngvàkhôngthểtinđược,vừakhóccôvừarờikhỏihiệuănvànémngaybứctranhvàothùngrác.Khikểlạichuyệnnày,côthấytiếcvìmấttácphẩmnghệthuậtnàyhơnlàvìkhôngđixemphim.

Chínhtrongnhữnglúcấy,khixungđộtlấnátlýtrí,vaitròcủahạnhnhânđượcbiểuhiện.Tínhiệuđượccácgiácquantruyềnđichophéphạnhnhânsànglọctấtcảkinhnghiệmđãtrảiquacủacánhânnhằmpháttriểnmộtvấnđềcóthểcó.Điềunàytraochocấutrúcrìavị trí thenchốt trongđờisốngtinh thầnvà làmchonó trở thànhmộtkiểu línhcanh tâmlý,xemxétmỗihoàncảnh,mỗi trigiác theo tiêuchuẩnduynhất: "Đâycóphải làđiều tôighét bỏ không?Điều tôi nghi ngại không?Điều gây hại cho tôi không?".Nếucâutrảlờilà"đúng"thìhạnhnhânphảnứngnhưmộtngòinổnơ-ronvàtruyềnsựbáođộngvàotấtcảcácbộphậncủanão.

Chẳnghạn,khiđólàmộttínhiệusợhãi,nóliềntiếtranhữnghoóc-môncónhiệmvụlàmchocánhânđượcđặttrongtrạngtháichiếnđấuhaychạytrốn,huyđộngnhữngtrungtâmchịutráchnhiệmvềvậnđộnghaykíchthíchhệ thống tim -mạch, các cơ và cơ quan nội tạng. Nhữngmạch khác bắtnguồntừhạnhnhâncũngralệnhtiếtrarấtnhiềunorepinephrine(hoóc-mônlàmtăngthêmsựhoạtđộngtrởlạicủacácvùngtrongbộnão),làmchocácgiácquannhạycảmhơn,vàcũngđặtnóvàotrạngtháibáođộng.Đồngthời,cáchệthốngvỏcủatrínhớđượchuyđộngđểtìmkiếmmọihiểubiếtcóliên

quantớitìnhhuốngvàchúnglấnáttấtcảcácvùngkhácchịutráchnhiệmvềtưduy.

Đây chỉ làmột phần trong toàn bộ những thay đổi do hạnh nhân điềukhiển.Trongtrườnghợpkhẩncấp,mạnglướiliênlạcnơ-ronrộngrãicủanóchophéplãnhđạophầnlớnbộnão,kểcảtinhthầnlýtrí.

LínhcanhtâmlýMộtngườibạncủa tôikhiđidạonhìn thấymộtcôgái laomìnhxuống

dòngnước.Khôngcầnbiếtlýdo,anhnhảyxuốngnướcvàcứusốngcôgái.Cáigìđãthúcđẩybạntôinhảyxuốngnước?Câutrảlờinằmtronghoạt

độngcủahạnhnhân.Trongmộtpháthiện,LeDouxđãchỉracấutrúcnãonàochophéphạnh

nhân làm tên lính canh tâm lý của bộ não. Ông đãmô tả hành trình củanhữngtínhiệugiácquan.Tínhiệuthứnhấttừmắthaytaiđếnđồinão,rồiquamộtsợiliênbào,đếnhạnhnhân.Tínhiệuthứhaiđượcphátđitừđồinãotớivỏnãomới,bộnãosuynghĩ.Sựchiađôinàychophéphạnhnhânbắtđầuphảnứngtrướcvỏnãomới,nơixửlýthôngtintổnghợptrướckhiđạttớitrigiácđầyđủvàlựachọnphảnứngthíchhợpnhất.

NhữngnghiêncứucủaLeDouxmangtínhcáchmạngvìchúnglànhữngnghiêncứuđầutiênlàmsángrõvaitròcủahànhtrìnhnơ-ronđitắttrongvỏnãomới.Sựtồntạicủamạchnàygiải thíchphầnlớnviệccácxúccảmđãthắnglýtrínhưthếnào.

Quanniệmchínhthốngchorằng,đểphátranhữngphảnứngxúccảmcủanó, hạnh nhân phải phụ thuộc vào những tín hiệu do vỏ nãomới phát đi.NhưngLeDouxđãpháthiệnramộtbónơ-ronnhỏhơndẫntớivỏnãomớitrực tiếpnối liềnvớihạnhnhân.Hạnhnhânđược cácgiácquancungcấpthôngtintrựctiếpvàphátraphảnứngtrướckhinhữngthôngtinnàyđượcvỏnãomớighinhậnđầyđủthôngquamộtconđườnghẹphơnvàngắnhơn.

Bằngnhữngnghiêncứuvềsựsợhãiởđộngvật,LeDouxxemxétquanniệmđãcóvềcácxúccảm.Trongmộtthínghiêm,ôngđãpháhuỷvỏnãothínhgiáccủanhữngconchuột trướckhiđặtchúng trướcmột tínhiệuâmthanhcóbộphóngđiệnkèmtheo.Cácconchuộtnhanhchónghọcđượcviệcsợcúsốcđiệnsaukhicótínhiệuâmthanhấy.Rõrànglàtínhiệuâmthanhđãmượn được đường đi nhanh chóng giữa tai và hạnh nhân qua đồi não,tránhconđườngphía trên.Tómlại,chuộthọcđọcmộtphảnứngxúccảmmàkhôngcósựcanthiệpcủavỏnãomới.Hạnhnhântiếpnhậncáctínhiệu,nhớlạithôngtinvàchỉhuyhoàntoànđộclậpphảnứngsợhãi.

LeDouxphátbiểurằng:"Vềmặtgiảiphẫu,hệthốngchiphốicácxúccảmcóthểhànhđộngđộclậpvớivỏnãomới.Mộtsốphảnứngvàkýứcxúccảmcóthểhìnhthànhmàkhôngcầnchútcanthiệpnàocủaýthứcvànhậnthức."Hạnhnhânlưutrữcảmộttổhợpnhữngkýứcvànhữngphảnứngmàchúngtalấyratừđónhưnghoàntoànkhôngcóýthứcvềđiềunày.

Nhữngnghiêncứukhácđãchứngtỏrằngtrongmộtphầnnghìngiâyđầutiêncủatrigiác,chúngtakhôngnhữngbiếtđượcđólàcáigì,màcònbiếtđược nó có làm chúng ta thích thú hay không. "Cái vô thức nhận thức"khôngchỉbằnglòngvớiviệcnhậnrađiềugìđó,màcònđưaraýkiếnvềnó.Nhữngxúccảmcủachúngtacómộtthếgiớiriêng,mộtthếgiớicónhữngýtưởngriêng,hoàntoànđộclậpvớiýtưởngcủađầuóclýtrí.

Tínhiệunhìn trước tiênđược truyền từvõngmạc tới đồinão,ởđónóđượcdịchratheongônngữnãovàđượcđưatớivỏnãonhìn.Ởđónóđượcphântíchđểcócâutrảlời thíchhợp.Nếucâutrảlờiấylàvềxúccảm,thìmộttínhiệusẽđitớihạnhnhânđểkíchthíchcáctrungtâmxúccảm.Nhưngmộtphầnnhỏcủa tínhiệubanđầu trực tiếpchuyểntừđồiđếnhạnhnhân,chophéptrảlờinhanhhơnnhưngkémchínhxáchơn.Hạnhnhân,dođó,cóthểphátracâutrảlờixúccảmtrướckhitrungtâmvỏnãohiểuđượccáigìđangdiễnra.

ChuyêngiavềtrínhớxúccảmNhữngcôngtrìnhmàLeDouxvànhữngngườikhácnghiêncứuđãchỉra:

cángựacóchứcnăngcungcấptrínhớcụthểvềbốicảnhcủacácsựkiện,màkhôngcónóthìkhôngthểcóýnghĩacảmxúc.

Nếucángựanhớlạinhữngsựkiệnthônguyênthìhạnhnhânnhớlạimùivịxúccảmgắnvớinhữngsựkiệnấy.NếuChúngtatránhđượctainạntrênđường,thìcángựacóthểnhớđượchoàncảnhđặcbiệtcủatainạn:nơixảyratainạn,nhữngngườicùngđihoặcnhãnhiệucủachiếcxe.Nhưng,mỗilầnnhưvậy,thìchínhhạnhnhânphátrasựlongạikịchphát."Cángựachophépbạnnhậnracôbạnhàngxómcủabạn.Nhưnghạnhnhânđãnhắcthêmrằngcôbạnấynhìnthậtáccảm".

Bộ não nhờ vào phương pháp đơn giản nhưng tài tình để đem lại sứcmạnhđặcbiệtchokýứcxúccảm:cáchệthốngbáođộnghóahọcthầnkinhchuẩnbịchocơthểphảnứngtrongnhữngtìnhhuốngnguyhiểmđãindấuấnlêntrínhớ.Trongtrườnghợpstress,loâuhayhưngphấn,dâythầnkinhnối liền bộ não với tuyến thượng thận ra lệnh tiết ra những hoóc-mônepinephrinevànorepinephrine.Chúnglantỏatrongcơthể,đánhthứcbộtiếpnhận dọc theo dây thần kinh phế vị; nó cho phép bộ não điều tiết sự vậnhànhcủatim,truyềnnhữngtínhiệudoepinephrinevànorepinephrinephátđitheohướngngượclại.Nhữngtínhiệunàyđitớihạnhnhân,vàhạnhnhânbáochocácvùngnãokhácnhớlạinhữnggìđangdiễnra.

Rõràngsựhưngphấncủahạnhnhâncóhiệuquảlàinvàotrínhớnhữngthờiđiểmxúccảmvớisứcmạnhkhácthường.Chínhvìthế,ngườitanhớrấtrõnơihẹnhòđầutiênvớingườiyêuhaynhớrõmìnhđanglàmgìkhibiếttinmộtngười thânquađời.Hạnhnhâncàngđượckích thích,dấuấncàngsâusắc.Trên thực tế,bộnãocóhaihệ thốngnhớ,mộtchonhữngsựkiệnthôngthườngvàmộtchonhữngsựkiệnđầyxúccảm.Hệthốngthứhaiđặc

trưngchosựtiếnhóa,vìnóchophépđộngvậtgiữđượckýứcsốngđộngvềnhữnggìnguyhiểmhaythíchthú.Nhưngkýứccóxúccảmmạnhcũngcóthểlàcốvấntồitứcthời.

Nhữngbáođộngnơ-ronlỗithờiMột điểm yếu của báo động nơ-ron là thường xuyên bị lỗi thời. Hạnh

nhân rà soátnhữngkinhnghiệmvà so sánhsựkiệnhiện tạivớinhữngsựkiệnđãqua.Nó tiếnhànhcôngviệcnàybằng liên tưởng:khiyếu tố thenchốtcủahoàncảnhhiệncógiốngvớiyếutốtrongquákhứ,thìnóđồngnhấtngaytứckhắchaihoàncảnhnày.Điềuđógiảithíchsựthiếuchínhxáccủahệthống-nóđivàohànhđộngtrướckhicósựxácnhậnđầyđủ.Nóralệnhchochúngtaphảnứngvớihoàncảnhhiệntạitheonhữngýnghĩa,xúccảmrútratừhoàncảnhthườngmơhồgiốngvớihoàncảnhđó.Nhưngtiếcthay,nhữngkýứcxúccảmgâybáođộngấythườngkéotheophảnứnghoàntoànkhôngthíchhợp.

Chẳnghạn,mộtnữytáquânđộibịtâmthầnvìámảnhnhữngvếtthươngkhủngkhiếpmàcôđãchữachạychothươngbinhởchiếntrường.Côcảmthấyghêsợvàhốthoảngkhimởracái tủmàconmìnhgiấuvào trongđómộttấmvảibẩn,nhưmộtphảnứngdomùihôithốigâyra.

Sựthiếuchínhxáccủabộnãoxúccảmcàngtrầmtrọnghơndokýứccóxúccảmmạnhtừnhữngnămđầuđờivàgắnvớimốiliênhệgiữađứatrẻvàmôitrườngsống.Điềunàyđặcbiệtđúngvớinhữngsựkiệngâychấnthươngtinhthần,nhưsựtrừngphạthaycáchđốixửtệhại.Trongthờithơấu,cấutrúccủabộnão,nhấtlàcángựa(lưugiữnhữngkýứcxúccảmtrungtính)vàvỏnãomới(nơitrúngụcủatưduylýtrí)cònchưapháttriểnđầyđủ.Vềtrínhớ,hạnhnhânvàcángựahoạtđộngphốihợpvớinhau;mỗithứcấtgiữvàđộclậptìmthấythôngtinriêng.Trongkhicángựatìmkiếmvàtáchthôngtinra,thìhạnhnhânxácđịnhxemnócómangmộtxúccảmnàokhông.

TheoLeDoux,vaitròcủahạnhnhântrongthờithơấuxácnhậnnguyênlýcơsởcủaphântâmhọc:bảnchấtmốiquanhệgiữađứatrẻvớinhữngngườithânđểlạidấuấnrấtsâusắc.Sởdĩnhữngbàihọcđầuđờicósứcmạnhnhưthế,vìchúngđượcinvàohạnhnhândướihìnhthứcsơđồhướngdẫnvàolúcđời sốngxúccảmcòn rất thô sơ,khiđứa trẻ chưa thểnói lênnhữngkinhnghiệmcủamình.

NhữngtìnhcảmbềnvữngvàsướtmướtKhoảng3giờsáng,mộtvậttolọtquatrầnnhàtôivàrơixuốngđất,kéo

theonhữngvậtđểtrêntầngnócxuống.Tôinhảyrakhỏigiườngvàvộichạyrakhỏiphòng,khiếpsợvìnghĩ trầnnhàsẽrơixuốngđầu.Khiđãnấpcẩnthận,nhìnquanh,tôinhậnrachỉlàchồnghộpởgóctườngbịđổ.Chẳngcógìrơitừtầngnócxuốngvìlàmgìcótầngnóc.Nếuđúnglàtrầnsậpthìtôicũngkhôngthoát.

Hạnhnhânpháthuyhiệuquảkhigặp tình thếnguyhiểm, trongkhivỏ

nãomớichưakịphiểuđượccáigìđangxảy ra.Conđườngngắnnhấtnốiliềnthịgiácvàthínhgiácvớihạnhnhânđóngvaitròhàngđầu:nóchophépchúngtahànhđộngngaylậptức.Nhưngvòngmạchnàychỉtruyềnđimộtphầnthôngđiệpcủacácgiácquan,cònphầnchínhthìdùngconđườngcủavỏnãomới.Cáimàhạnhnhânnhậnđượclàtínhiệuthôsơ,vừađủđểbáođộng.NhưLeDouxnhấnmạnh:"Khôngcầnthiếtphảinhậnramộtđiềugìthậtchínhxácmớibiếtnólànguyhiểm."

Conđườngnàyrấtnhanh,vìthờigianphảnứngchỉbằngmộtphầnnghìngiây.Ởloàichuột,hạnhnhâncóthểphátraphảnứngtrongkhoảngmườihaiphầnnghìngiây,trongkhihànhtrìnhquavỏnãomớiphảimấtgấpđôithờigian.Ngườitavẫnchưađođượcthờigianphảnứngởconngười,nhưngcólẽcũngkhoảngtừngđóthờigian.

Trongquátrìnhtiếnhóa,vòngmạchnàycógiátrịrấtlớnđốivớisựsốngcòn:nóchophépgiảmbớtvàiphầnnghìngiâycóýnghĩaquyếtđịnhkhiđốimặtvớinguyhiểm,đảmbảosựsốngcho tổ tiênchúng ta. "Nhưngđây làquá trình thô sơ; cái giànhđượcbằng tốcđộ thì lạimất đi sự chínhxác",LeDouxkhẳngđịnh.

Ởconsóc,sựthiếuchínhxácấykhôngđểlạihậuquả;nóchỉmắclỗivìquáthậntrọng,chạytrốnmốinguyhiểmngaytừdấuhiệuđầutiênhoặcvộivàng chạy tới khi có chỉ báo nhỏ nhất là có thức ăn. Nhưng đối với conngười,điềuđócóthểdẫnđếnhậuquảtrongmốiquanhệvớimọingườinhưkhichúngtachọnsaimộtvậthaymộtngườiđể"chạytrốn"hoặc"vộivãlaođến"(chẳnghạnnhưmộtnữtiếpviênnhàhàngđánhrơikhaythứcănkhinhìnthấyngườiđànbàgiốngngườitìnhcủachồngmình).

Nhữngsailầmấylàkếtquảcủaquyếtđịnhdựavàoxúccảmmàkhôngphảivàosuynghĩ.LeDouxnóitới"cảmtiềnnhậnthức"ởnhữngsailầmấy,phản ứng dựa vào các thông tin cảm giác chưa được phân tích kỹ.Đó lànhữngthôngtinrất thôsơ,giốngkhingười ta tìmcáchđoánđúngtêncủamộtbảnnhạctừvàinốtchơisai.Khihạnhnhânnhậnđượcnhữngthôngtinđó,nóđưangayrakếtluậnvàphátđibáođộngtrướckhixácnhậnđượcđầyđủdữkiện,thậmchíchẳngcósựxácnhậnnàohết.

Vì thế,khôngnênngạcnhiênnếuchúng ta thiếuxétđoánkhichúng tađangbịcácxúccảmchiếmlĩnh.Hạnhnhângâyraphảnứngcuồngnộhayhoảng sợ trước khi vỏ nãomới phân tích được những gì đang diễn ra, vìnhữngxúccảmđộclậpvớitưduyvàxảyratrướccảkhitưduycóthểbiểuhiện.

NhạctrưởngcủanhữngxúccảmKhiJessica,congáicủabạntôi,lầnđầutiênngủđêmởnhàbạn,mẹcôbé

khôngtỏralolắngnhưngkhiđiệnthoạireolúcnửađêm,thìchịấyhốihảchạy tới cáimáy, tim đậpmạnh, trong đầu hiện ra hình ảnh Jessica đangkhóc.Nhưngđóchỉlàcuộcgọinhầm.Trấntĩnhlại,bạntôitrảlời:"Thưabà,

bàgọinhầmsốrồi."Hạnhnhânphátraphảnứngmạnhmẽvàlolắng,nhưngmộtphầnkhác

củanãolạiđiềuchỉnhnhữngphảnứngấy.Trungtâmlàmdịubớtphảnứngcủahạnhnhânnằmởđầukiacủavòngmạchchínhdẫntớivỏnãomới,trongnhững thùy trán trướcnằmngay sau trán.Vỏnão trán trướccan thiệpkhimột người sợhãi haygiậndữ.Vai trò củanó là kiềmchếhayđiềukhiểnnhữngxúccảmấyđểđươngđầuvớitìnhthế,hayđểthayđốiphảnứngchophùhợpvớihoàncảnh,nhưtrongtrườnghợpmẹcủaJessica.

Các vùng trán trước ngay từ đầu đã tham gia kiểm soát phản ứng củachúngta.Nhữngthôngtincảmgiáctừđồinãotruyềnđiphầnlớnđượcgửitớivỏnãomới,nơighilạinhữnggìnhậnđượcvàđemlạichochúngmộtýnghĩa.Thôngtinnàyvàphảnứngdonógâyrađượccácthùytrántrướcphốihợp lại.Đây là điểmxuất phát của sự hoạchđịnh và tổ chức nhữnghànhđộngxúccảmcủachúngta.Trongvỏnãomới,vôsốnhữngvòngmạchghilạivàphântíchnhữngthôngtinấy,vàquathùytrántrước,chúngtổchứcramộtphảnứng.

Trình tựnhữngsựkiệnchophépphảnứngrànhmạchnàyđã trở thànhchuẩnmực,nhưngxúccảmmạnhmẽlàmộtngoạilệ.Khimộtxúccảmxuấthiện,cácthùytrántrướcchỉtrongvàikhoảnhkhắcđãướclượngđượctươngquanlànhdữđốivớimộtphảnứngvànhằmtớiphảnứngnàochúngcholàtốtnhất.

Phảnứngcủavỏnãomớichậmhơncơchếkhẩncấp,vìnóphảihuyđộngsốvòngmạchnhiềuhơn.Nócũngthậntrọnghơnvàcânnhắchơn,dotưduyđitrướcxúccảm.Khichúngtabuồnsaumộtmấtmát,khichúngtacảmthấyniềmvuisauchiếnthắnghaybịtổnthươngkhingẫmlạinhữngsựkiệnhaycửchỉcủaaiđó,thìđóchínhlàvỏnãomớiđanghoạtđộng.

Giốngnhưtrongtrườnghợphạnhnhân,nếungườitangăncảnhoạtđộngcủacácthùytrántrước,thìphầnchủyếucủađờisốngxúccảmbịbiếnmất.Vàonhữngnăm1940,vaitròcủacácthùytrántrướcđượcbiếttớikhingườitacắtnhữngchỗnốikếtgiữacácthùytrántrướcvànhữngbộphậnkháccủanãođểchữachứng rối loạn tinh thầnđểngườibệnhcảm thấy sựđauđớn"nhẹđi".Nhưnghọkhôngcònđờisốngxúccảmnữa.Vòngmạchchủchốtđãbịpháhuỷ.

Nhữnglúcnổikhùngcóthểgồmhaiđộngthái:sựkíchthíchcủahạnhnhânvàsựbấtlựctrongviệchuyđộngcácvùngvỏnãomớikhiđốimặtvớinhững tìnhhuốngxúccảmmạnhmẽ.Vai trònhạc trưởngcủavỏnão trántrướclàlàmdịubớtnhữngtínhiệubáođộngdohạnhnhânvàcáctrungtâmrìakhácphátđi,phầnnàogiốngvớiôngbốngăncảnđứaconlấymộtvậtgìđóvàbảonóhãylễphépxinhoặchãychờđợi.

Mệnhlệnhchínhđưatớichỗ"dậptắt"mộtxúccảmđauđớncólẽnằmởthùy trán trướcphíabên trái.Cácnhà thầnkinhhọcđãnghiêncứunhững

ngườibệnhbịtổnthươngthùytránvàkếtluậnrằngthùytrántrướcbêntráiđượcdùnglàm"bộổnnhiệt"đểlàmdịunhữngxúccảmkhóchịu.thùytrántrướcbênphảilànơitrúngụcủanhữngxúccảmtiêucựcnhưsợhãihaygâyhấn, còn thùy trái thì kìm giữ xúc cảm này. Vì thế, những người bị tổnthươngvỏnãotrántrướccảmthấyloâuvàsợhãi,trongkhinhữngngườibịtổnthươngthùyphảilại"vuivẻvôcớ”,Trongnhữnglầnkhám,họbôngđùavàthoảimáinhưthểkhôngcầnbiếttớikếtquảkhám.

Tómlại,thùytrántrướcbêntráidườngnhưthamdựvàomộtvòngmạchnơ-roncóthểtrunghòa,hayítracũnglàmdịubớtxúccảmtiêucực,trừxúccảmmạnhnhất.Nếuhạnhnhân thườngphát ra tínhiệubáođộng, thì thùytrántrướcbêntráilàmdịubớtnhữngxúccảmnhiễuloạn.Nhữngsựliênlạcgiữacácvùngtrántrướcvàrìaấyđóngvaitròquyếtđịnhtrongđờisốngtinhthần,vượtquásựđiềutiết tỷmỉvềcácxúccảm,vàmốiliênlạcấylàcầnthiếtđểhướngdẫnchúngtakhiđưaranhữngquyếtđịnhlớntrongđời.

SựhòahợpgiữaxúccảmvàtưduySựliênlạcgiữahạnhnhângồmcảnhữngcấutrúcrìakếtnốivớinóvàvỏ

nãomớilàtrungtâmnhững"chiếntrận"hay"hiệpướchợptác"giữatưduyvàxúccảm.Sựtồntạicủavòngmạchnàygiảithíchtạisaocácxúccảmlàcần thiếtcho tưduy,khicầncóquyếtđịnhkhônngoanhaysuynghĩsángsuốt.

Chẳnghạn,tahãyxemcácxúccảmlàmtêliệttưduynhưthếnào.Cácnhànghiêncứuvềkhoahọcthầnkinhgọikhảnăngnhớđượcnhữngdữkiệncầnthiếtđểthựchiệnmộtnhiệmvụhaygiảiquyếtmộtvấnđề,nhưmuamộtngôinhàhaythamdựmộtkỳthi,là"trínhớtíchcực".Vỏnãotrántrướclàvùng não chịu trách nhiệm về trí nhớ tích cực này.Nhưng sự tồn tại củavòngmạchgiữanão rìavà thùy trán trước làmchonhững tínhiệudoxúccảmmạnhnhưloâu,giậndữphátracóthểgâyrasựtêliệtnơ-ronbằngcáchphábỏkhảnăngduytrìtrínhớtíchcựccủathùytrántrước.Đólàlýdotạisaotrongtrườnghợpphậtý,chúngtathấy“khôngthểtậptrungđược",vàtạisaonhữngrốinhiễuxúccảmlâubềnlạilàmtổnhạikhảnăngtrítuệcủamộtđứatrẻvàngăncảnnóhọctậphiệuquả.

Sựbiếnđổiđôikhirấttinhviấykhôngphảibaogiờcũngkhámpháđượcbằngnhữngtrắcnghiệmtrítuệ,nhưngnhữngcuộcthămkhámtâmlý-thầnkinhcẩnthậnhơn,haysựkíchđộngliêntụcvàbốcđồngcủađứatrẻ, làmcho chúng ta thấy rõ như vậy. Chẳng hạn, một nghiên cứu dựa trên trắcnghiệmtâmlý- thầnkinhđãpháthiệnnhữnghọcsinhtiểuhọccóIQcaohơnmứctrungbình,nhưngkếtquảhọctậplạithấplàdonhữnghọcsinhấybịrốiloạnởvỏnãotrántrước.Chúngthườngbốcđồng,lolắngvàhiếuđộngvìvùngtrántrướckhôngkiểmsoátđượcnhữngxungđộngrìa.Tuycótiềmnăng trí tuệ, nhưngnhữngđứa trẻnàydễgặpphảinhiềuvấnđềnhư:họchànhyếukém,nghiệnrượuvàphạmtội,dokhônglàmchủđượcđờisống

xúccảmcủamình.Bộnãoxúccảmlànơiđiềukhiểnnhữngphảnứnggiậndữcũngnhưđồngcảm.Nhữngvòngmạchchịutráchnhiệmvềcácxúccảmnàyđượcnhữngthínghiệmthờithơấunhàonặnvàchúngtaphảichịutráchnhiệmvìđãhoàntoànphómặcnhữngkinhnghiệmấy.

Cũngcầnxemxétvaitròcủaxúccảmkhichúngtacónhữngquyếtđịnhtheo"lýtrí".Trongnhữngnghiêncứutìmhiểuđờisốngtinhthần,AntonioDamasio, nhà thầnkinhhọc của trườngĐạihọc Iowađãnghiên cứucáchứngxửcủanhữngbệnhnhânchịuảnhhưởngbởivòngmạchthùytrántrướcxemhạnhnhânđãbịtốnthươngnhưthếnào.TuyIQcũngnhưmọinănglựcnhậnthứccủahọvẫnnhưtrước,nhưngnhữngquyếtđịnhcủahọtrongviệclựachọnnghềnghiệpvàtrongđờisốngriêngtưbịsailầmnghiêmtrọng,vàthậmchíkhôngngừng thoái tháckhiphảicóquyếtđịnhđơngiảnnhư lựachọngiờhẹngặpaiđóvìhọkhôngtiếpcậnđượcvớinhữnghiểubiếtxúccảmcủamìnhnữa.Ởđiểmgặpnhaugiữatưduyvàxúccảm,hạnhnhânlànơichứanhữngđiềuthíchvàkhôngthíchmàchúngtatíchluỹđượctrongcuộcđời.Nhữnggìvỏnãomớiphântích,bịcắtkhỏitrínhớxúccảm,khôngthểgây ranhữngphảnứngxúccảmgắnvớichúng.Mộtsựkích thích,dùcủaconvậtyêuthíchhaymộtngườibịghétbỏ,khôngcòngâyrasựhấpdẫnhaykinhsợnữa.Nhữngngườibệnhnàyđã"quênmất"hiểubiếtxúccảmấyvìhọđãmấtđichiếcchìakhóanằmởhạnhnhân.

Những sự kiện như vậy khiếnDamasio cho rằng: trái với những quyếtđịnhtheolýtrí,chúngđưachúngtavàophươnghướngđúngmàlogicthuầntuýcó thểđượcsửdụngởmức tốtnhất.Trongcuộcđời,chúng ta thườngphảiđụngđầuvớihàngloạtnhữnglựachọnrắcrối(Phảichọncáchthứctiếtkiệmnào?Lấyai?v.v...).Nhưnghiểubiếtcủachúngtavềmặtxúccảm(kýứcvềmộtlầnđầutưsaihayđỗvỡ)chínhlàcảnhbáođểcónhữnglựachọnngaytừđầu.TheoDamasio,bộnãoxúccảmcanthiệpvàosựlậpluậncũngtươngtựnhưbộnãosuynghĩvậy.

Dođó,cácxúccảmrấtquantrọngvớilýtrí.Trongvũđiệucủaxúccảmvàtưduy,xúccảmthườngxuyênhướngdẫnlựachọncủachúngta,chúnghoạtđộngkhớpvớitinhthầnlýtrívàchophéphoặcngăncấmhoạtđộngcủalýtrí.Cũngvậy,bộnãosuynghĩđóngvaitròđiềuhànhxúccảmcủachúngta, trừkhicácxúccảmthoátkhỏisựkiểmsoátcủachúngtavàđểchobộnãoxúccảmlàmchủ.

Theoýnghĩanàođó, chúng tacóhaibộnão,hai tinh thầnvàhaihìnhthứckhácnhaucủatrítuệ;trítuệlýtrívàtrítuệxúccảm.Cáchchúngtachỉdẫncuộcsốngcủamìnhđượcquyếtđịnhbởihai thứ trí tuệấy, trí tuệxúccảmcũngquantrọngnhưIQ.Trênthựctế,khôngcótrítuệxúccảm,thìtrítuệlýtríkhôngthểhoạtđộngsángsuốt.Sựbổsunglẫnnhaucủahệthốngrìavàvỏnãomới,củahạnhnhânvàcácthùytrántrước,cónghĩalàmỗihệthốnglà tácnhânriêngcủađờisốngtinhthần.Khisựđối thoạiđượcthiết

lậpthíchhợpgiữacáctácnhânấy,trítuệxúccảmđượchoànthiệnvànănglựctrítuệcũngvậy.

Quanniệmtruyềnthốngvềsựđốikhánggiữalýtrívàtìnhcảmđãbịđảolộn:đâykhôngphảilàsựgiảithoátkhỏicácxúccảmvàthaythếchúngbằnglý trí,nhưErasmus từngnói,mà là tìmđượcsựcânbằng tốtđẹpgiữahaimặtđó.Khuônmẫutrướcđâycoilýtríthoátkhỏicácxúccảmlàlýtưởng.Khuônmẫumớibắtchúngtaphảihòahợpgiữacáiđầuvàtráitim.Đểđạtđượcđiềuđó,phảibiếtcáchsửdụngtrítuệxúccảm.

PHẦNII.BẢNCHẤTCỦATRÍTUỆXÚCCẢM

Chương3.KhiTríTuệThiếuMinhMẫn

DavidPologruto,giáoviênvậtlýcủatrườngtrunghọcởFloride,bịmộttrongnhữnghọcsinhxuấtsắcnhấtcủaôngchém.Sựthậtlà:

JasonH,sinhviênnămthứ2củatrườngtrunghọcCoralSprings,Florida,muốntheongànhy.AnhtamơướctớiHarvard.Nhưngtrongmộtlầnkiểmtra,Pologrutochoanhtađiểmkémlàmảnhhưởngđếnviệcxinhọc.Jasonđãcầmdaochémvàocổgiáoviêncủamìnhtrongphòngthínghiệmvậtlý.

Toà án xử trắng án cho Jason vì cho rằng anh ta bị một cơn điên bấtthường (loạn tâm nhất thời). Jason khai rằng mình định tự sát trướcPologrutosaukhinóivớiôngtachuyệnôngtađãchoanhđiểmxấu.

Saukhiđượcnhậnvàohọcmột trường trunghọc tư thục,hainămsau,Jasonđỗtútàitrongtốpđầucủalớp.

Tạisaomộtngườithôngminhlạicóthểphạmsailầmnhưthế?Câutrảlờilà:trítuệlýthuyếtkhôngliênquannhiềutớiđờisốngxúccảm.Nhữngngườithôngminhnhấtcókhilạiphómặcchonhữngđammêvàxungnăngcủamình,vàkhôngphảicứcóIQcaolàtránhđượcđiềuđó.

Tráivớiquanniệmtruyềnthống,mộttrongnhữngđiềubíẩncủatâmlýhọclàchorằngbằngcấp,IQvàcáckỳthikhôngphảilànhữngthứdùngđểtiênđoánchắcchắnaisẽthànhcôngtrongcuộcđời.

Trongnhữngnhântốquyếtđịnhdẫntớithànhcông,IQchiếmnhiềunhấtlà20%.Nhưmộtnhàquansátnhậnxét:"Trongđasốtrườnghợp,vịtríchắcchắnmà cá nhân có được trong xã hội được quy định bởi những nhân tốkhác,chẳnghạnnhưnguồngốcxuấtthânhoặccơmay."

Ngay cả RichardHerrnstein và CharlesMurray, tác giả cuốn The BellCurvegánchoIQtầmquantrọnghàngđầu,cũngnhậnxét:"Mộtsinhviênnămthứnhấtkhôngnênmơtrởthànhnhàtoánhọc,nếuchỉđạt8/2Ođiểmmônnàytrongkỳthi.Nhưngnếuanhtamuốntrởthànhnhàkinhdoanhhayphóchủtịchnướcthìchẳngcólýdogìđểnảnlòngcả.(...)Vềkiểuthànhcôngnày,kếtquảđạtđượctrongcáckỳthichẳngquantrọnggìđốivớiđặctrưngnhâncáchkháccủaanhta.”

“Nhữngđặctrưngkhác"ấylàcáiđượcchúngtabàntớiởđây,đólànănglựctựthúcđẩyhaykiêntrì trongkhókhăn,làmchủnhữngxungnăngcủamìnhvànhẫnnạichờđợisựthỏamãnhammuốn,đólàkhảnăngđiềuhòatâm lývàkhôngđể suynghĩ củamìnhbị sựbuồn rầuchiphối, đó làkhả

năngđồngcảmvàhyvọng.TráivớiIQ,trítuệxúccảmlàkháiniệmcònkhámới.Hiệnnay,vẫnchưacóaikhẳngđịnhrằngnótínhtoánđượcđếnđâusựthànhcônghaythấtbạicủamỗicánhân.Nhưngnhữngdữkiệnhiệncóchothấyảnhhưởngcủanóquantrọng, thậmchícònlớnhơnIQ.VàtrongkhimộtsốngườichorằngIQhoàntoànkhôngthểthayđổiđược,thìnhưchúngtathấy,trẻemcóthểđạtđượcnhữngnănglựcxúccảmchủyếuvàcóthểcảithiệnchúngmiễnlàtachịukhógiúpchúng.

TrítuệxúccảmvàsốphậnTôicómộtngườibạntừngđạtđượckếtquảtốtnhấttrongkìthiđạihọc.

Nhưnganhtalạithườngbỏhọc.Dođó,phảimất10nămanhtamớicóđượctấmbằng.

IQthườngkhônggiảithíchđượcsựkhácnhauvềsốphậncáccánhânmàlúc đầu có vẻ giống nhau. Khi nhìn lại sự tiến thân của 90 sinh viên ởHarvardđầunhữngnăm1940,ngườitathấyrằngnhữngngườigiànhđượckết quả tốt nhất trong các kỳ thi lại không thành công bằng những ngườikhácvềtiềnlươngvàvịtrínghềnghiệp.Hơnnữa,họcũngkhônghạnhphúchơntrongđờisốngriêngtư.

Mộtvídụkhácđược lấy từmộtnghiêncứucho thấynhữngngườigiỏinhấtnhì tạinhiều trườngđạihọcở Illinoisnăm1981,khiđến30 tuổi, họcũng không thành công nhiều hơn những bạn học trung bình trước đây.Mườinămsauđạihọc,chỉ1/4ngườicómặttrongtốpdẫnđầunghềnghiệpcủahọ,thậmchínhiềungườiđãxoayxởtrongcuộcsốngkémhơnrấtnhiềunhữngngườikhác.

KarenArnold,giảngviêntrườngĐạihọcBoston,mộttrongnhữngngườitham gia nghiên cứu này, giải thích: "Tôi tưởng rằng chúng tôi gặp toànnhữnghọc trò giỏi.Nhưng, saukhi họcxong, nhữngngười họcgiỏi cũngphảichiếnđấunhưnhữngngườikhác.Việcmộtcánhânnằmtrongsốnhữngngườihọcgiỏinhấtlớpchỉchothấyanhtađặcbiệtcókhảnăngđạtđiểmtốtchứkhôngnóilênđiềugìvềnănglựcphảnứngcủaanhtatrướcthăngtrầmcủacuộcđời".

Vấnđề là: trí tuệ lý thuyếtkhôngchuẩnbị chocánhânđươngđầuvớinhững thử thách của cuộc sống và nắm bắt những cơ hội hiện ra.NhưngngaycảchỉsốIQcaocũngkhôngbảođảmchosựthịnhvượng,chouytíncũngnhưhạnhphúc.Nhàtrườngvànềnvănhóacủachúngtachỉchútrọngđếncácnănglựctrừutượngmàbỏquêntrítuệxúccảm,nóicáchkhác,bỏquêntoànbộnhữngnéttínhcáchcóảnhhưởngrấtlớntớisốphậncủachúngta.Giốngnhưtoánhayvăn,đờisốngxúccảmlàlĩnhvựctrongđóngườitacóthểchứngtỏmìnhcótàinăngnhiềuhơnhayíthơn,vànóđòihỏisựamhiểunhấtđịnh.Vàsựthànhthạocủacánhânvềmặtnàygiảithíchtạisaovềsau anh ta sẽ thành công, trong khi một người khác, thông minh tươngđương,lạikhôngthànhcông.Nănglựcxúccảmlàmộtsiêunănglực(meta-

ability);nóquyếtđịnhviệcchúngtakhaithácthếmạnhcủamình,kểcảtrítuệhiệuquảnhưthếnào.

Đươngnhiêncórấtnhiềuconđườngthànhcông,cũngnhưnhiềulĩnhvựctrongđónhữngnănglựckháccủachúngtađượcđềnbù.Trongxãhộidựatrên sự tăng trưởng tri thứcnày, đó chính là trườnghợp thành thạovềkỹthuật.Nhưng rõ ràng, những người có thói quen suy nghĩ kích thích hiệuquả,hiểubiết tìnhcảm,nắmđượcvà làmchủchúng,đoánđược tìnhcảmcủangườikhácvàhòahợpvớihọtốt,thìsẽcólợithếtrongtấtcảcáclĩnhvựccủacuộcsống,trongtìnhyêucũngnhưcôngviệc.

Ngược lại, những người không kiểm soát được đời sống tình cảm củamìnhthìchịunhữngxungđộtnộitâmvàphábỏmấtnănglựctậptrungvàsuynghĩsángrõcủahọ.

MộthìnhthứckháccủatrítuệMớithoạtnhìn,Judy,4tuổi,làmộtbégáihơimờnhạt.Bésốngcomình

và dường như không tham dự vào trò chơi của những đứa trẻ khác. Thếnhưng,bé làngườiquan sát tinh tếvềnhữngcuộc tranhgiànhảnhhưởngtronglớpmẫugiáocủamình;bécótrựcgiáctốthơntấtcảcáchọcsinhvànắmđượcnhạynhấtsựthayđổitínhkhícủacácbạn.

Sựtinhtếcủabébộclộrõtrongtròchơilớphọc,mộttrắcnghiệmvềtínhnhạycảmtrongcácquanhệxãhội.KhithầygiáoyêucầuJudyxếpcácbạntronglớpvàonơicácbạnthíchnhất-góclàmthủcông,gócchơicáctròxếpnhà,v.v...-béthựchiệnhếtsứcchínhxác.Vàkhithầygiáoyêucầuxếpmỗibétraivàmỗibégáicùngvớinhữngđứachúnghaychơinhất,Judycũngtỏrahiểurấtrõđứanàothíchchơinhấtvớiđứanào.Nhữngsựlựachọnchínhxáccủabécho thấyJudyhiểurất rõbảnđồxãhộicủa lớpmìnhvàcósựnhạycảmđặcbiệtsovớinhữngđứatrẻcùnglứa.Saunày,chắnhẳnJudysẽthànhthạotrongnhữnglĩnhvựcđòihỏitàinănggiaotiếpcủaconngười.

KhôngaipháthiệnđượckhảnăngđócủaJudynếubốmẹbékhôngghitênbévàohọctrườngmẫugiáoởEliot-pearsonnằmtrongdựánSpectrum-mộtchươngtrìnhnghiêncứunhằmkíchthíchnhữnghìnhthứctrítuệkhácnhau.Đốivớidựánnày,năng lựccủaconngườiđượcmở rộng ranhiều.Ngoàiđọc, viết và làm toán,ba cột trụ củadạyhọc truyền thống, chươngtrìnhnàycòndậynhữngnănglựcnhưtínhnhạycảmxãhộilàđiềumàmộtnền giáo dục phải trau dồi cho học sinh, thay vì bỏ quên hay bóp nghẹtchúngđi.Nhàtrườngcầnchuẩnbịcũngnhưkhuyếnkhíchtrẻempháttriểnnhữngnănglựcđểchúngcóthểthànhcông,hoặcchỉlàđểtựthểhiệnmình.

LinhhồncủadựánSpectrumlàHowardGardner,mộtnhàtâmlýhọcởtrườngĐạihọcHarvard.Ôngnói:"Đãđếnlúcphảimởrộngthangtàinăngnhưchúngtađãdựkiến.Bằngcáchhướngdẫnchotrẻhướngtới lĩnhvựctrongđótàinăngcủachúngcóthểđượcápdụngsaunày,trongđótrẻđượcpháttriểnvàtỏraamhiểu.Hiệnnay,chúngtahoàntoànkhôngthấyđược

điềuđó.Chúngtaphảidànhít thờigianhơnchoviệcxếploại trẻem,choviệcgiúpchúngnhậnranănglựcthiênbẩmcủachúngvàchoviệctraudồinhữngnănglựcphúbẩmấy.Cóvôsốconđườngđưatớithànhcôngvàvôsốtàinăngchophépchúngtađạttớithànhcông.”

Tác phẩm Frames of Mind của Gardner là tuyên ngôn chống lại "bạoquyềncủaIQ”.Nóchứngminhrằngkhôngcóhìnhthứcduynhấtcủatrítuệquyếtđịnhthànhcôngtrongcuộcđời,màđúnghơn,cócảmộtthangtrítuệrộng lớnmàngười tacó thểxếpvàobảy loạigồmnăm trí thôngminhcổđiểnlàsựhoạtbátvềănnóivàvềlogictoán,tríthôngminhlàmchủkhônggian(nhưởmộtkiếntrúcsưhayhọasĩ),tríthôngminhvậnđộng(ởcácvậnđộng viên điền kinh và các vũ công), trí thôngminh âm nhạc và hai loại"thôngminhcánhân"nữađượcGardnerbổsung,đólànhữngtàinănghiểubiếtgiữacáccánhânvànănglực"đisâuvàotâmlý”hayđơngiảnhơn,ởsựhàilòngnộitâmnhờviệcsốnghòahợpvớitìnhcảmsâusắccủamình.

Gardnerthừanhậnôngcóphầntùytiệnkhigiớihạnvàoconsốbảyloạihìnhthôngminh,vìnănglựccủaconngườirấtđadạng.Mộtthờigiansau,danhmụcnàyước tínhcóđến20 loại.Chẳnghạn, trí thôngminhcánhânchiathànhbốnnănglựckhácnhau:nănglựchướngdẫn,nănglựcduytrìcácliênhệvàbạnbè,nănglựcgiảiquyếtcácxungđộtvànănglựccầnthiếtđểphântíchcácquanhệxãhộimàchínhJudyđãcó.

QuanniệmvềmộttríthôngminhđadạnggiúpchúngtahìnhdungđầyđủhơnvềcácnănglựcvàtiềmnăngthànhcôngcủamộtđứatrẻsovớichỉsốIQcổđiển.

TưtưởngcủaGardnerđangtiếptụcpháttriển.Mườinămsaulầnđầutiêntrìnhbàylýthuyếtcủamình,Gardnertómlượcquanniệmcủamìnhvề"tríthôngminhcánhân"nhưsau:

Tríthôngminhvềquanhệgiữacáccánhânlànănglựchiểubiếtngườikhác:cáigìthúcđẩyhọ,cáchlàmviệccủahọ,cáchcộngtácvớihọ.(...)Trítuệ cá nhân hướng nội (...) là năng lực về quan hệ nhưng hướng vào bêntrong.Đólànănglựctạorađượcmôhìnhcụthểvàchânthậtvềbảnthânmìnhvàsửdụngnóđểtổchứccuộcsốngcóhiệuquả.

Gardnerlưuýrằngtrungtâmtrítuệvềquanhệgiữacáccánhânlà"nănglựcnắmđượctâmtrạng,tínhkhí,độngcơvàhammuốncủangườikhácvàphảnứng lại thíchhợp".Trong thứ trí tuệnày - nhưchìakhóađể tựhiểumình-ôngđưavàocả"nănglựckhámphátìnhcảmcủamìnhvànănglựclựachọntìnhcảmđểhướngdẫnứngxửcủamìnhtheosựlựachọnấy".

KhihiểubiếtcũngchưađủGardnernóitớivaitròcácxúccảmtrongtrítuệcánhânnhưngchỉdành

chonó sự triểnkhaingắnngủi.Có thểvì,nhưchínhông từngnói,nhữngcông trình của ông chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của mô hình tinh thần bắtnguồntừcáckhoahọcnhậnthức.Dođó,ôngcókhuynhhướngnhấnmạnh

tới sựhiểubiết: sựhiểubiếtbản thânmìnhvàngườikhác,đểđịnhhướngcuộc sống củamìnhvà sống thuậnhòavới người khác.Nhưng, cũngnhưtronglĩnhvựcvậnđộngkhôngthểhiệnbằnglờinói,lĩnhvựcxúccảmmởrộngrangoàicảngônngữvàhiểubiết.

Gardnergánchotrựcgiácmộtvịtríquantrọngtrongsựtrigiácvàlàmchủxúccảm,nhưngôngcũngnhưcácđồngnghiệpđãkhôngđềcậpđếnvaitròcủatìnhcảmtronghìnhthứctrítuệấy,màchủyếunóitớisựhiểubiếtnhữngtìnhcảmấy.Điềuđóđãđểlạicảmộtđạidươngxúccảmchưađượckhámphá.Chínhnhữngxúccảmnàylàmchođờisốngnộitâmvàmốiliênhệvớinhữngngườikháctrởnênphứctạp,mạnhmẽvàthườngkhóhiểu.Vìthế,phảinghiêncứuxemtrítuệthamdựvàocácxúccảmtheohướngnàovàlàmthếnàođểxúccảmmangtínhtrítuệ.

Trongnhữngnăm1950,tâmlýhọcbịtrườngpháiứngxử(behaviorists)chiphối.Trườngpháinàychorằngchicóứngxửnàoquansátđượcmớilàđốitượngnghiêncứukhoahọc.Họloạitrừđờisốngnộitâm,kểcảcácxúccảm,rakhỏitrườngcủakhoahọc.

Cuốinhữngnăm1960,với"cuộccáchmạngnhậnthức",tâmlýhọcchútrọngtớicáchtinhthầnghilạivàcấtgiữthôngtin,cũngnhưtớibảnchấtcủatrítuệ.Nhưngcácxúccảmvẫnnămngoàicuộc.Ngườitaquanniệmtrítuệxửlývôtưvàchặtchẽcácsựkiện.

Môhìnhxửlý thôngtindocácchuyêngiavềkhoahọcnhậnthứcpháttriểnđãkhôngtínhđếnviệctìnhcảmhướngdẫn,đôikhicònchinhphụclýtrí.Vềmặtnày,môhìnhnhậnthứclàquanniệmbịhạnchếvềtinhthần;nókhônggiảithíchđượcsựxáođộngcủatìnhcảmđãđemlạihươngvịchotưduynhưthếnào.

Cácnhà tâmlýhọc thuộc thếhệmớiđánhgiácaoquyềnnăngcủaxúccảm, cũng như những nguy cơ của chúng. Thứ logic lạnh lùng không thểmanglạigiảiphápđầyđủcótínhngườimàtìnhcảmchínhlàcáibộclộtínhngườirõnhất.Data,ngườimáytrongStarTrek,cốcảmnhậncáctìnhcảmdonónhận ra rằngmình thiếumấtmộtphẩmchấtcănbản.Nókhaokháttình bạn, khao khát sự chung thuỷ; giống như con người bằng thiếc trongNhàảothuậtởOz,nóthiếutráitim.Datacóthểchơinhạchaylàmthơvớikhảnăngđiêuluyệnvềkỹthuật,nhưngvìthiếuchấttrữtìnhđượctìnhcảmmanglại,nólàmnhữngviệcđókhôngcóniềmđammê.Chínhsựhammuốnchochúngtabiếtrằngnhữnggiátrịcaonhấtbắtnguồntừtráitim-lòngtin,hy vọng, sự tận tụy, tình yêu - đều không có trong quan niệm nhận thứcthuầntuý.Cácxúccảmlàmđờisốngcủachúngtatrởnênphongphú.

Gardnerthừanhậnôngcókhuynhhướngchỉxemxéttrítuệởkhíacạnhnhậnthứccủanó,nhưngôngkhôngphủnhậnrằngnhữngnănglựcxúccảmcótầmquantrọngquyếtđịnhtrongcuộcsống.Ôngnhấnmạnhrằng:"NhiềungườicólQ160làmviệckhôngbằngnhữngngườiIQkhôngvượtquá100,

donhữngngườitrêncótríthôngminhquanhệcánhânyếuhơnnhữngngườidưới.Và trongđời sốnghằngngày,khôngmộthình thức trí tuệnàoquantrọng hơn hình thức ấy cả.Nếu bạn không có nó, bạn sẽ lựa chọn khôngđúngngườibạnđời,nghềnghiệpcủabạnv.v...Nhà trườngnhất thiếtphảigiáodụcchotrẻemhìnhthứctrítuệđó."

Cácxúccảmcómangtínhtrítuệkhông?Để hiểu rõ như vậy là thế nào, chúng ta phải quay sang những nhà lý

thuyếtkháctiếpbướcGardner,đặcbiệtlànhàtâmlýhọcPeterSaloveyvàJohnMayer,nhữngngườinghiêncứurấtcụthểngườitacóthểlàmchocácxúccảmmangtínhtrítuệnhưthếnào.

Một số người ủng hộ quan điểm về IQ không những không thấymâuthuẫngiữa"xúccảm"và"trítuệ"màcònđưacácxúccảmvàolĩnhvựctrítuệ.Chẳnghạn,E.L.Thorndike,nhàtâmlýhọcxuấtsắcđãgópphầnquảngbákháiniệmIQtrongnhữngnăm1920và1930củathếkỷXX,chorằng“trítuệ xã hội" là năng lực hiểu người khác và "hànhđộngkhônngoan trongnhữngquanhệconngười", làmộtphầncủa IQởmỗicánhân.Nhiềunhàtâmlýhọcthờiđócònchorằngtrítuệxãhộilànănglựcđiềukhiểnngườikhác.Nhưngkhôngmộtquanniệmnào trongnhữngquanniệmấycóảnhhưởnglớntớicácnhàlýthuyếtvềIQ.Thậmchí,năm1960,mộtcuốngiáokhoavềcác trắcnghiệm trí tuệ cònkhẳngđịnh rằng trí tuệxãhội làkháiniệm"vôích".

Trí tuệcánhânkhông thểbịbỏqua,vìnóđồng thời thamdựvào trựcgiácvàlươngtri.Chẳnghạn,khinhàtâmlýhọcRobertSternbergyêucầunhữngđốitượngcủamìnhmôtảđược"ngườicótrítuệ"thìmộttrongnhữngnétthườngđượckểtớinhiềunhấtlànănglựclàmchủtrênthựctếđốivớinhữngquanhệconngười.

Trongnhữngnămgầnđây,ngàycàngcónhiềunhàtâmlýhọcchorằngIQchỉlàvùnghẹpcủanănglựcngônngữvàtoánhọc.Chẳnghạn,hainhàtâmlýhọcSternbergvàSaloveyđãcốgắngđưaracông thứccần thiếtđểthànhcôngtrongcuộcđời.Đườnghướngnghiêncứunàymộtlầnnữalàmsángtỏvaitròhàngđầucủatríthôngminh"cánhân"hayxúccảm.

SaloveycùngvớiđồngnghiệpJohnMayer,đãtậphợpnhữnghìnhthứctrí tuệcánhândoGardnerđềxướngvàomộtđịnhnghĩachi tiếtvề trí tuệxúccảm,màôngphânthànhnămlĩnhvựcchính:

1.Hiểubiếtvềcácxúccảm:Ýthứcvềbảnthân-cóthểnhậnbiếtcácxúccảmcủamình-làcơsởcủatrítuệxúccảm.NhưchúngtasẽthấyởChương4,nănglựcnàycóýnghĩacănbảnđốivớisựhiểubiếtbảnthânvàtrựcgiáctâmlý.Aibịmùvềnhữnggìmìnhcảmnhậnđượcsẽbịphómặcchonhữngtìnhcảmcủamình.Tráilại,nhữngngườibiếtchắcvềcảmgiáccủamìnhsẽcóthểsốngtốthơn,cảmnhậnchânthựcvàđúngđắnhơnvềcácquyếtđịnhcủamình.

2.Làm chủ các xúc cảm:Năng lực làm cho những tình cảm củamìnhthíchnghivớihoàncảnhphụ thuộcvàoý thứcvềbản thân.ỞChương5,chúngtasẽthấyconngườitựtrấnantinhthầncủamình,thoátrakhỏisựchiphốicủaloâu,buồnrầuvàgiậndữnhưthếnào,cũngnhưthấyđượcnhữnghậuquảtiêucựccủatìnhtrạngngượclại.Nhữngngườikhôngcónănglựctâmlýcănbảnnàythườngxuyênphảiđấutranhchốnglạinhữngtìnhcảmnặng nề. Những ai có năng lực đó thì chịu đựng thất bại và những điềukhôngmongmuốntrongcuộcđờirấttốt.

3.Tựthúcđẩy:ỞChương6,chúngtasẽthấycầnphảihướngdẫncácxúccảmđể tập trungchúý, tựkiềmchếvà tự thúcđẩy.Sựkiểmsoátcácxúccảmlàcơsởcủamọisựhoànthiện.Nănglựctựđặtmìnhvàotrạngtháilinhhoạttâmlýchophéplàmnhữngđiềuxuấtsắc.Nhữngngườicónănglựcnàysẽlàmviệcvôcùnghiệuquả.

4.Nhậnbiếtcácxúccảmcủangườikhác.Sựđồngcảmlàyếutốcănbảncủatrítuệquanhệcánhân.ỞChương7,chúngtasẽnhậnbiếtnhữngcơsởcủasựđồngcảm,hậuquảvềmặtxãhộinếukhôngcónóvàlýdođểnóđưatớilòngvịtha.Nhữngngườibiếtđồngcảmcónăngkhiếuvềdạyhọc,muabán,quảnlývànhữngnghềlấylợiíchngườikháclàmhàngđầu.

5.Sựlàmchủnhữngliênhệconngười:Nghệthuậtcủasựliênhệphầnlớnlàkỹnăngđiềukhiểncácxúccảmcủamìnhvớingườikhác.Chương8sẽbànvềnhữngnănglựcđặcbiệt liênquanđếnsựlàmchủnày,đếnhiệuquảxãhộicủanóvàhậuquảnếuthiếunó.Nhữngngườibiếtcáchlàmchomìnhđượclòngmọingười,biếtlãnhđạovàhướngdẫncóhiệuquảnhữngliênhệcủamìnhvớingườikhácđềucósựlàmchủnàyởmứccaonhất.Họthànhcôngtrongmọicôngviệcdựavàonhữngquanhệhòahợp.

Tấtnhiên,ởmỗingườinăng lựcnày lại có sựkhácnhau từngườinàysangngườikhác.Chẳnghạn,một sốngười có thể chếngự sự lo lắngcủamình,nhưngkhôngbiếtlàmdịunhữnglolắngcủamộtngườikhác.Nơ-ronchắcchắnlànguồngốccủanhữngsựkhácnhauấy,nhưngnhưchúngtasẽthấy,bộnãocósựcogiãnrấtlớnvànóthườngxuyênhọchỏi.Cóthểbùđắpnhữngkhuyếtđiểmnày;ởmộtmứcđộnàođó,mỗinănglựcấybaohàmtậphợpnhữngthóiquenvàphảnứngmàngườitacóthểthayđổichotốthơn,miễnlàchịukhólàmnhưvậy.

IQvàtrítuệxúccảm:NhữngkiểuloạithuầntuýIQvàtrítuệxúccảmkhôngloạitrừlẫnnhau.Tấtcảchúngtađềucósự

phatrộntrítuệlýtrívàtrítuệxúccảm;nhữngngườicóIQcaonhưngtrítuệxúccảmthấp(hoặcngượclại)làtươngđốihiếm.Trênthựctế,cóquanhệnàođógiữaIQvàmộtsốmặtcủatrítuệxúccảm,nhưnghaithựcthểnàyrấtđộclậpvớinhau.

Trái với IQ, không có những trắc nghiệmquen thuộc để đo trí tuệ xúccảm.Tuytấtcảcácthànhtốcủanólàđốitượngcủanhữngnghiêncứuquan

trọng,nhưngchỉmột số thành tố có thể trắcnghiệmđược.Chẳnghạn, sựđồngcảmcóthểnghiêncứubằngcáchyêucầuđốitượnglýgiảinhữngtìnhcảmcủamộtngườikháctừbiểuhiệntrêngươngmặt.NhàtâmlýhọcJackBlockđãhoànchỉnhmột trắcnghiệmđểđocáiđượcônggọi là "sựuyểnchuyểncủacáitôi",mộtkháiniệmhoàntoàngiốngvớitrítuệxúccảm.Nhờtrắc nghiệmnày, ông đã có thể so sánh hai kiểu lý thuyết thuần túy:mộtngườicóIQcaovàmộtngườiđượcphúchonhữngnănglựcxúccảmmạnh.Nhữngsựkhácnhauthậtlàrõràng.

Ngườithứnhất(khôngcómọitrítuệxúccảm)gầnnhưlàmộtbiếmhọavềtrítuệ,thànhthạomọiđiềuliênquantớitrítuệ,nhưngvụngvềtrongđờisốngriêngtư.ĐànôngcóIQcaothườngcórấtnhiềumốiquantâmtrítuệvànănglựctrítuệnổibật.Họcónhiềuthamvọng,thíchlàmviệc,cóthểđoántrước, kiên trì và phần nào có xu hướng quan tâm tới bản thânmình.Họcũngcóócphêphánvàchiềuý,haybắtbẻvàtựkiềmchế,vụngvềvềtínhdục và về sự nhạy cảm, ít bộc lộ và dửng dưng, tẻ nhạt và lạnh lùng vềnhữngxúccảmcủamình.

Ngược lại,nhữngngườiđànôngcómột trí tuệxúccảm lớn thườngdễdàng trong đời sống xã hội. Họ cởi mở và vui chuyện, ít căng thẳng vàkhôngnghiềnngẫmmấyvềnhũngmốibậntâmcủamình,sẵnsànggiúpđỡvàgánhváctráchnhiệm,đồngthờithườngcónhữngnguyêntắccánhânkhámạnh.Họtỏradễthiệncảmvàâncần.Đờisốngtìnhcảmcủahọphongphúnhưngđượckiềmchế:họcảmthấythoảimáitrongđờisốngriêngtưvàcộngđồng.

NgườiđànbàcóIQcaothuộckiểu"thuầntúy"tựtinvàonhữngnănglựctrítuệcủamình,diễnđạtdễdàng,thíchcôngviệctríóc,vàmốiquantâmvềtrí tuệ vàmỹ học của họ rất khác nhau. Nhưng họ thường hướng nội vàthườngcónhữngloâuvàcảmgiácphạmtội;họdodựkhibuôngthảchosựgiậndữcủamình(nhưnghọlàmđiềuđógiántiếp).

Ngượclại,ngườiđànbàthuộckiểuxúccảm"thuầntúy"tỏratựtin,thểhiệntrựctiếpnhữngtìnhcảmcủamìnhvàtựđánhgiámìnhmộtcáchtíchcực.Đốivớihọ,cuộcsốngthậtcóýnghĩa.Giốngnhưđànông,họcởimở,dễtiếpxúcvàbiếtđiềuchỉnhnhữngxúccảmcủamìnhđúngmực(thayvìđểchúngbùngnổvàsauđóhốitiếc).Họchịuđựngstresskhádễdàng.Tháiđộthoảimáivềmặtxãhộicủahọkhiếnhọdễlàmquen,họhồnnhiênvànhạycảm.Tráivớinhữngnữtríthứcthuầntúy,họítloâuvàkhônghaynghiềnngẫm.

Đươngnhiên, những chândungnày làởdạng cựcđiểm.Nhưng chúngchophépthấyđượcnhữnggìmỗichiềukíchnàythêmvàonhữngphẩmchấtcủamộtcánhân,vìmỗingườiđềucóhìnhthứctrítuệnàyhayhìnhthứctrítuệkiaởmứcđộnhiềuhơnhayíthơn.Tuynhiên,chínhnhữngphẩmchất"xúccảm"làmchochúngtamangtínhngườiđầyđủhơn.

Chương4."hãyHiểuChínhMình”!

TheomộttruyệncổNhậtBản,cóanhchàngvõsĩhunghăngtháchthứcmột vị thiền sư giải thích cho anh ta thế nào là thiên đường và địa ngục.Thiềnsưđáplạivớitháiđộkhinhmiệt:

-Anhlàkẻlỗmãng,takhôngmuốnmấtthìgiờvớinhữngkẻnhưanh.Cảmthấybịlăngnhục,võsĩgiậnđiênngườivàrútkiếmra,thétto:-Tacóthểgiếtngươivìsựhỗnxược.-Đóchínhlàđịangục-Thiềnsưthảnnhiênđáplại.Kinhngạcvìlờinóirấtđúngấy,võsĩbìnhtĩnhtrởlại,tragươmvàovỏ,

chàothiềnsưvàcảmơnôngtavìđãgiúpmình"đốnngộ".-Đóchínhlàthiênđường-Thiềnsưnóithêm.Câuchuyệnnàychothấy,buôngthảmìnhtheonhữngxúccảmvàcóý

thức về chúng thật khác nhau. Yêu cầu của Socrate là "Hãy hiểu chínhmình!"nóilênnguyêntắccơbảncủaxúccảm:phảicóýthứcvềnhữngtìnhcảmcủamìnhngaytừkhichúngvừaxuấthiện.

Cóvẻnhưnhững tìnhcảmcủachúng ta rất rõ ràng,nhưngkhinhớ lạinhữngtìnhtiếtđãxảyra,chúngtađềukhôngchúýtớitìnhcảmthậtsựcủamình,hoặccóchúýtớithìquámuộn.Cácnhàtâmlýhọcgọiýthứcvềtưduycủamìnhlàsiêunhậnthức(metacognition)vàýthứcvềnhữngxúccảmcủamìnhlàsiêutâmtrạng(metamood).Tôithíchnóitớiýthứcvềbảnthân(self-awareness) để chỉ sự chú ý thường xuyên tới trạng thái nội tâm củamình. Trong ý thức hướng nội ấy, tinh thần thường quan sát và xem xétchínhkinhnghiệmcủamình,kểcảcácxúccảm.

Ýthứcvềbảnthândườngnhưxuấtpháttừsựkíchthíchcủavỏnãomới,đặc biệt là những vùng của ngôn ngữ phụ trách việc nhận biết và gọi tênnhữngxúccảmđượcgâyra.

Tómlại, theocáchnóicủaJohnMayer,một trongnhữngchađẻcủa lýthuyếtvềtrítuệxúccảm,thìýthứcvềbảnthâncónghĩalàchúngtađồngthời"cóýthức"vềtâmtrạngtứcthờivàcảvềnhữngýnghĩliênquanvớitâmtrạngấy.Ýthứcvềbảnthâncóthểmanghìnhthứcsựquantâm"kháchquan" không xét đoán đối với những trạng thái nội tâm củamình.NhưngMayernhậnxétrằngtínhnhạycảmấycũngcóthểkémvôtưhơn.Khiđó,ýthứcvềnhữngxúccảmcủamìnhđượcthểhiệnthànhýnghĩnhư:"Lẽratakhôngnêncảmthấynhưthế”,"Mìnhsẽnghĩđếnnhữngđiềutốtđẹpđểvuilên" hoặc nếu phạmvi của ý thức hẹp hơn, đó là ý nghĩ thoáng qua, như"Đừngnghĩtớiđiềuđónữa"đểphảnứngvớisựkiệnđặcbiệtgâykhóchịu.

Tuycósựphânbiệtlogicgiữaviệccóýthứcvềnhữngtìnhcảmcủamìnhvàviệcmuốn thayđổi chúng,Mayer cho rằng trên thực tế, hai thái độ ấythườngđiđôivớinhautứclà,thừanhậnmìnhđangởtrongtâmtrạnghung

dữcũng làmuốnmìnhkhôngnhưvậy.Nhưngsựchấpnhậnnàykhácvớinhững cố gắng của chúng ta nhằmchấmdứt tình trạngmìnhbị bốc đồngcuốn theo.Khi chúng tanói "Dừng lạingay"vớiđứa trẻvừađứabạnnó,chúngtacóthểbắtnódừnglại,nhưngkhônghẳnlàmchonóbìnhtâmđược.Sựgiậndữvẫnámảnhđứatrẻ-"Nhưngnólàmvỡđồchơicủacháu!"-vìnó không được xoa dịu.Ý thức về bản thân có ảnh hưởngmạnh hơn vớinhữngxúc cảm thùđịchvàgâyhấn.Hiểu rằngmìnhđanggiậndữ sẽmởrộngcáckhảnănggiảiquyếtquyếtđịnhcứđểmặcnóhoặctựgiảithoátkhỏinó.

TheoMayer,conngườicó thểđượcchia thànhbanhómkhácnhau tùytheoquanhệcủahọvớixúccảm:

- Những người có ý thức về bản thânmình. Những người này tinh tếtrongđờisốngtìnhcảmcủamình.Sựhiểubiếtvềnhữngxúccảmcủachínhhọđôikhi làmrõthêmmộtsốnétnhâncáchkhácnhư:độclập,cótâmlýtốt,cóýthứcvềgiớihạncủabảnthânvànóichungcóquanniệmtíchcựcvềcuộcsống.Khiởtrongtâmtrạngxấu,họkhôngbaogiờuuấtkéodàimàcóthểnhanhchóngthoátra.Tómlại,tínhcáchcủahọgiúphọchếngựcácxúccảm.

-Nhữngngườiđểnhữngxúccảmcủamìnhnhấnchìm.Nhữngngườinàythườngnghĩhọkhông thể thoátkhỏinhữngxúccảmcủamình,như thểbịchúngchỉhuy.Họthấtthườngvàkhônghềcóýthứcvềnhữngtìnhcảmcủamình,đếnmứcbịchìmngậpvàođóvàbỏmấtmọicảmgiácvềkhônggian.Dođó,họcũngchẳnglàmgìnhiềuđểthoátkhỏitâmtrạngxấuvàthườngcócảmgiáclàkhôngthểkiểmsoátđượcđờisốngtìnhcảmcủamình.

- Những người chấp nhận các thiên hướng tinh thần của mình. Họ làngườivừacóýthứcvềnhữnggìmìnhcảmnhậnvừachẳnglàmgìđểđiềuchỉnh lại. Dường như nhóm người này chia thành hai: một bên là nhữngngườicótâmtrạngtốt,dođó,ítmuốnthayđổitâmtrạng;mộtbênlànhữngngườivừacóýthứcvềsựbiếnđổitâmtrạngcủamìnhvàchấpnhậnchúng,lạivừacókhuynhhướngbuôngxuôivàchẳnglàmgìcả.Khuynhhướngnàythườnggặpởnhữngngườisuysụp,camchịuthấtvọng.

NgườisôinổivàngườilãnhđạmHãytưởngtượngcácbạnđangngồitrênmáybaytừNewYorkđếnSan

Francisco.Chuyếnbayyênổn,nhưngkhitớigầndãynúiRockies,giọngnóicủangườiphicôngvanglên:“Thưacácquýôngquýbà,chúngtasắpgặpkhuvực thời tiếtxấu.Xinmời cácvịvề chỗngồivà thắtdâyan toàn lại."Máybaydữdộinhưchiếcthuyềngiữacơnsónggió.

Bạnphảnứngnhưthếnào?Bạncắmcúivàoviệcđọcbáovàkhôngchúýgìtớinhữngđiềuđangdiễnra,hayđọcrấtkỹquyđịnhvềantoàn,thămdòdấuhiệuhốthoảngtrênmặtcácnữtiếpviênvàcăngtairađểthấyyêntâmvìnghecácđộngcơvẫnquayđều?

Phảnứngtựnhiênnhấtbộclộrõtháiđộcủachúngtađốivớinhữngthửthách.KịchbảnmáybaytrênlàmộtphầncủatrắcnghiệmdonhàtâmlýhọcSuzannaMillerđưaranhằmđánhgiáxemđốitượngcókhuynhhướngchúýtớitấtcảchitiếtcủamộttìnhhuốngnguyhiểmkhông,haytráilại,đốitượngcốnghĩ tớichuyệnkhácđểđánh lạchướngsự loâucủamình.Haihướngchúýtrênphảnánhhaicáchnhậnbiếtrấtkhácnhauvềnhữngphảnứngxúccảm củamình.Những người hướng sự chú ý củamình vào bên trong docảnhgiácthườngvôtìnhcườngđiệuphảnứngcủamình,nhấtlàkhihọthiếubình tĩnh do ý thức về bản thân đem lại. Những xúc cảm của họ, vì thế,dườngnhưmạnhhơn.Cònngườihướngsựchúýcủamìnhrabênngoàinhưtìmcáchtựkhuâykhỏathìítcóýthứchơnvềnhữngphảnứngtâmlýcủamìnhvàdođó,làmgiảmbớtcảmnhậnvềtìnhhuốngnguyhiểm.

Nóirõhơn,điềuđónghĩalàmộtsốngườiđểmìnhbịchìmngậptrongýthứcvềcácxúccảm,trongkhinhữngngườikháchầunhưkhôngcósựcảmnhận chúng. Giống như chàng sinh viên thấy lửa cháy trong phòng ngủ,nhưngkhônghềhấptấp,vộivàngđitìmbìnhdậplửavìanhtakhôngcảmthấytìnhthếkhẩncấp.

Câuchuyệnnàyđượcnhà tâmlýhọcEdwardDienerkểchotôi.Chàngsinhviênấy làngười ítxúccảmnhấtmàông từng thấy.Anh takhôngcómộtniềmsaymê,dùnhỏnhất.Anhtađiquacuộcđờidửngdưng,ngaycảkhigặptaihọatrongphòngngủcủamình.

Ởtrườnghợpđối lập,mộtngườiphụnữsaukhibịmấtchiếcbútmìnhyêuthíchđãủrũnhiềungàyliền.Mộtlầnbịthuhútbởilờiquảngcáobángiàyhạgiá,chịtaliềngáclạicôngviệcđanglàm,nhảylênôtôvàphảimấtbagiờđểtớicửahàngbángiàyhạgiáởChicago.

Dienernhậnxétrằng,nhìnchung,phụnữcảmnhậnnhữngxúccảmtíchcựchay tiêucựcmạnhhơnđànông.Ngoàisựkhácnhauvềgiới tính,đờisốngtìnhcảmcủanhữngngườicókhảnăngchúýthườngphongphúhơn.Tínhnhạycảmvềsựchúýnàytrướchếtcóởphụnữ,chỉcầnsựkínhthíchnhỏnhấtcũngđủgâyracơnbãoxúccảm.Trongkhivớinhữngđốitượngởcựckia, tình thếgaygonhất trên thực tếcũngkhônggâyrasựrùngmìnhnào.

NgườikhôngcótìnhcảmGary làmEllen,vợchưacướicủaanh tabựcmình,vì tuyanh ta thông

minh,thànhcôngtrongnghềnghiệpnhưngvềtìnhcảmlạilàkẻtrốngrỗngvàvôcảm.Tỏraxuấtsắcvềkhoahọcvànghệthuật,nhưngkhiphảibiểulộtìnhcảmcủamìnhkểcảđốivớiEllen,anhtalạirơivàocâmlặng."Tínhtôikhông thíchbiểuhiện cácxúc cảmcủamình.Tôi không tiết nói gì và tôichẳngcảmthấyxúccảmmạnhmẽnào,dùtíchcựchaytiêucực",anhtanóivớibácsĩđiềutrịmàanhtađãđếnkhámtheoyêucầucủaEllen.

Anh takhông thểnói rõ tìnhcảmcủamìnhvớiaivì anh takhôngbiết

mìnhcảmthấygì.Anh tanhớrằngmìnhchưabaogiờcảmthấy tứcgiận,buồnrầuhayvuimừngcả.

Nhưbácsĩđiềutrịcủaanhtanhậnxét,sựtrốngrỗngvềxúccảmấylàmGaryvànhữngngườigiốnganhtatrởnêntẻnhạt:"Họlàmmọingườichán.Vìthế,nhữngngườivợbảohọtìmtớicácnhàđiềutrịtâmlý."Sựtrốngrỗngvề tìnhcảmcủaGaryminhhọachochứngkhôngdiễnđạtđượcxúccảm.Nhữngngườinhưanh takhông tìmđược từngữđểdiễnđạt tìnhcảmcủamình.Thậtra,dườngnhưhọchỉđơngiảnlàkhôngcótìnhcảm,dùcóthểdohọbấtlựcvềdiễnđạthơnlàkhôngcóchútcảmxúcnào.Mộttrongnhữngđặctrưnglâmsàngcủangườimắcchứngnàylàhọkhómôtảcáctìnhcảmcủahọcũngnhưcủangườikhácvàvốn từ"tìnhcảm"củahọhết sứchạnchế.Hơnnữa,họkhôngthểphânbiệtđượcxúccảmkhácnhaucủamìnhvàquanhệgiữaxúccảmấyvớinhữngcảmgiácthểchất:mộtngườimắcchứngnàycóthểhồihộp,bồnchồn,toátmồhôi,nhưnglạikhôngbiếtrằngmìnhđanglolắng.

"Nhữngngườimắcchứngkhôngdiễntảđượcxúccảmrấtkhácbiệt,vàgiữamộtxãhộiđượccáctìnhcảmchiphối,họlạclõngnhưđếntừmộthànhtinhkhác"-nhàtâmbệnhhọcPeterSifneos,ngườitạoratừalexithymianăm1972,môtảhọnhưvậy.Chẳnghạn,nhữngngườimắcchứngnàyhiếmkhikhóc,nhưngđãkhócthìkhócsướtmướt.Nhưnghỏitạisaohọbuồnthìhọchẳngbiếttrảlờithếnào.Mộtphụnữmắcchứngnàyđãkhócsuốtđêmsaukhixembộphimkểvềmộtbàmẹcótámconchếtvìungthư.Khibácsĩgợiýrằngphảnứngtrêncólẽdongườimẹcủabàđanghấphốivìbịungthư,thìbàngồibấtđộng,câmlặngvàbốirối.Ôngtabènhỏibàđangcảmthấygì,bànóibà"thấytrongmìnhhếtsứckhóchịu”nhưngkhôngbiếtnóicụthểhơnvềtìnhcảmcủamình.Rồibànóithêmrằngbàđãkhócmàkhôngbiếtchínhxáctạisao.

Đóchínhlàcáinútcủavấnđề.Khôngphảinhữngngườimắcchứngnàykhông có tình cảm,mà là họkhông thểbiết được chínhxác tình cảmcủamìnhđặcbiệt làkhôngbiếtdiễnđạt tìnhcảmbằnglời.Họthiếuhẳnnănglựclàmcơsởchotrítuệxúccảm:ýthứcvềbảnthân,tứclàbiếtđượcmìnhcảmthấyđiềugìkhixúccảmcủamìnhxuấthiện.Khicóchuyệnxảyra,haymộtngườinàođóđánh thứcnhữngtìnhcảmtronghọ,họcảmthấyhoangmangvàbốirối,muốntránhđibằngmọigiá.Khixúccảmxuấthiện,họliềncoiđólànguồngốccủasựphiềnnhiễu.Họcảmthấy"khóchịukinhkhủng"nhưngkhôngbiếtdiễnđạtchínhxáchọcảmthấykhóchịunhưthếnàovàvìcáigì.

Trongkhiđếnnay,vẫnchưaaixácđịnhchắcchắnđượcnguyênnhâncủachứngkhôngthểdiễnđạtcácxúccảm,thìbácsĩSifneoschorằng,đâycóthểlàsựtáchrờigiữahệthốngrìavàvỏnãomới,đặcbiệtvớicáctrungtâmngônngữ.Điềunàyphùhợpvớinhữnggìchúng tađãbiếtvềbộnãoxúc

cảm.Những người động kinh, khi bị cắt đi sự liên lạc này để ngăn ngừanhữngcơnbệnhmới,đềutrởnêntrốngrỗngvềxúccảm,giốngnhưnhữngngườimắcchứngkhôngthểdiễnđạtđượcxúccảmvàbỗngnhiênmấthếtđờisốngtưởngtượng.Tómlại,tuycácvòngmạchcủabộnãoxúccảmvẫncóthểphảnứng,nhưngvỏnãomớikhôngthểphânbiệtđượccácxúccảmvàkhôngthểdiễnđạtbằngnhữngsắctháicủangônngữ.

CangợitìnhcảmsâusắcElliottừngkhổsởvìkhốiutobằngquảcamnằmngaysautrán.Caphẫu

thuậtđãcắtbỏnó,nhưngnhữngaitừngbiếtrõElliotđềukhẳngđịnhrằnganh takhôngnhư trướcnữa,nhâncáchcủaanh tađãbiếnđổihẳn.Trướcđây,Elliotlàluậtsưnổitiếng,bâygiờ,anhtakhôngthểlàmviệcđược.Vợanhtađãbỏanhta.

Trườnghợpcủaanhtathậtrắcrối.Nhữngnănglựctrítuệcủaanhtavẫncòn nguyên, nhưng anh tamất hết thì giờ vào những chi tiết nhỏ nhặt vàdườngnhưđãmấthếtmọikhảnăngnhậnxétvềnhữngcôngviệccầnưutiên.Anhtatìmđếnmộtnhàthầnkinhhọcvớihyvọngviệcpháthiệnravấnđềgìđóvềthầnkinhsẽchophépanhtađượchưởngkhoảntrợcấptàntật.

AntonioDamasio,nhàthầnkinhhọcmàElliotđếnkhámđãkinhngạckhithấy anh ta thiếu mất một số yếu tố trong danh mục năng lực tinh thần.Trongkhinănglựclậpluận,trínhớ,sựchúývànhữngnănglựcnhậnthứckháccònnguyênvẹn,thìElliothầunhưquênhếtcảmgiácvềnhữnggìtừngxảyravớimình.Càngkinhngạchơnkhianh takể lạicuộcđờimìnhnhưmộtkhángiảthờơ,khôngsaymê,khôngtiếcnuối,khôngbuồnrầu,khôngmộtchútthấtvọnghaygiậndữnào.

TheoDamasio,sựvôthứcvềxúccảmcủaElliotlàdoanhtabịcắtđimộtphầncácthùytrántrướcđểlấykhốiura.Caphẫuthuậtđãcắtđứtliênlạcgiữacáctrungtâmbêndướicủabộnãoxúccảmđặcbiệtlàcủahạnhnhânvàcácvòngmạchkếtnốivớivỏnãomới,nơi trúngụcủa tưduy.Từđó,Elliotsuynghĩgiốngnhưcáimáy:anhtacóthểthựchiệnmộtthaotáccầnthiếtdùrấtnhỏđểđưaramộtquyếtđịnh,nhưnghoàntoànkhôngthểphânđịnhgiátrịcủanhữngkhảnăngkhácnhau.Đốivớianhta,mọisựlựachọnđềunhưnhau.TheoDamosio,ýthứcquáítỏivềtìnhcảmđãlàmlậpluậncủaElliotbịsailạc.

Sự thiệt thòi này biểu hiện ở những quyết định bình thường nhất. KhiDamasiothửấnđịnhngàygiờcủalầngặpsau,Elliottỏralúngtúng,dodự.Anhtacólýdođểbácbỏhaychấpnhậnmỗilầnhẹpgặpấy,nhưngkhôngthểcảmthấyđược lúcnào là thíchhợpvớianh tahơn.Vì thiếuý thứcvềnhữngtìnhcảmcủamình,anhtakhônglựachọnđược.

Bàihọcrútralàtìnhcảmđóngmộtvaitròcơbảntrongnhữngquyếtđịnhcủachúngta.Nếutìnhcảmquámãnhliệtcóthểnguyhạivớisựlậpluận,thìsựkhôngbiếttớichúngcũngnguyhạikhôngkém,nhấtlàkhiphảicónhững

quyếtđịnhmà tương lai của chúng taphụ thuộcvàonhư:phải chọnnghềnào, nên tìm hiểu hay nên lấy ai, nên thuê hay mua ngôi nhà nào,v.v...Nhữngcâuhỏinàynảysinhsuốtcuộcđời.Nếuchỉcó lý trí thìkhông thểđưa ranhữngquyếtđịnhđó.Chúngđòihỏiphảicảmnhậnmọicái "tronglòngmình"vàphảisửdụngtìnhcảmsángsuốtđượctíchluỹtừnhữngkinhnghiệmđãqua.Cónhữnglĩnhvựctrongđólýtríbịmùquángnếukhôngcótìnhcảm.

Nhữngdấuhiệu trựcgiáchướngdẫnchúngtaởnhữngthờiđiểmquyếtđịnhlàấntượng"sâuthẳm"cónguồngốcrìa,nhữngcáimàDamasiogọilà"nhữngkẻradấuchothânthể"(somaticmarkers),nhữngtìnhcảmbảnnăng.Một"kẻradấuchothânthể"làloạibáođộngtựđộng,cóvaitròthuhútsựchúývềnguycơtiềmnăngcủahànhđộngnàođó.Thườngthì"nhữngkẻradấu”ấylàmchúngtatránhđượcsựlựachọnmàkinhnghiệmcủachúngtacảnhbáo, nhưng cũng có khi chúngbáo hiệu cho chúng ta vềmột cơ hộiđừngbỏ lỡ.Tấtcảnhữnggìchúng tacần làdấuhiệuchỉ rahànhđộngcónguy cơ gây tai họa.Mỗi lầnmột xúc cảm bản năng như vậy xuất hiện,chúngtasẽcóquyếtđịnhđángtincậyhơn,dođó,thuhẹpphạmvilựachọncủachúngta.Tómlại,đểnhữngquyếtđịnhcánhânđượcđúngđắn,chúngtaphảihànhđộngphùhợpvớitìnhcảmcủamình.

ThămdòcáivôthứcSự trống rỗng về xúc cảm của Elliot cho phép giả định năng lực hiểu

nhữngxúccảmkhichúngxuấthiện thườngkhácnhaugiữangườinàyvớingườikhác.Nếuthiếuđimộtvùngmạchnơ-ronsẽdẫntớisựsuyyếucủanănglựcnàođó,thìsựmạnhhayyếuđitươngđốicủavòngmạchnơ-ronấyởnhữngngườikhỏemạnhphảiđưatớinhữngtrìnhđộnănglựctươngứngtronglĩnhvựcấy.Vìnhữngnguyênnhânvềmặtthầnkinhgắnliềnvớivaitrò của các vòngmạch trán trước trong sự hòa hợp các xúc cảm,một sốngười thấymìnhrunsợhayvuimừngdễhơnngườikhác,dođó,xúccảmcủahọdễđượcđánhthứchơn.

Địnhhướngnộiquancũngcóthểphụthuộcvàovòngmạchnày.Mộtsốngườidễtiếpnhậnnhữngcáchtượngtrưngđặcbiệtcủatinhthầnxúccảm:cácẩndụ,hìnhảnh,thơca,bàihátvàtruyệncổ,cũngnhưnhữnggiấcmơvàhuyềnthoại,trongđónhữngliêntưởngmơhồquyếtđịnhdiễnbiếncủacâuchuyện,phùhợpvớilogiccủatinhthầnxúccảm.Nhữngngườidễtiếpnhậntựnhiêntiếngnóinộitâmcủahọcóthểtruyềnnhữngthôngđiệpcủanódễhơn.Khảnăng tiếpnhậnnội tâmấyđem lại chohọ tàidiễnđạt. ”sự sángsuốtcủavô thức",ýnghĩacủanhữnggiấcmơ, tượng trưngbiểuhiệnhammuốnsâuxanhấtcủachúngta.

Ýthứcvềbảnthânlàcáicănbảnđốivớitrựcgiác.Mộtphầnquantrọngcủa sự điều trị tâm lý chính là tìm cách củng cố năng lực này. Đối vớiHowardGardner,SigmundFreudlàhiệnthânđiểnhìnhchotrítuệnộitâm.

Freudđãchứngminhsángrõrằngđờisốngxúccảmphầnlớnlàvôthức.Cóthểkiểmnghiệmđịnhđềấybằngkinhnghiệm.Nhiềucuộcthínghiệmchothấyngườitacóthểtỏrathíchthúđặcbiệtvớinhữnggìmàmìnhkhôngcóý thức làđãnhìn thấy trướcđó.Tất cả cácxúccảmcó thể làvô thức,vàthườnglànhưvậy.

Sựkhởiđầuvềmặtsinhlýcủamộtxúccảmdiễnratrướckhitaýthứcđượcnó.Chẳnghạn,khiđưatấmảnhchụpmộtconrắnchongườithườngsợrắn rết, thì nhiều vùng trên da anh ta liền xuất hiệnmồhôi, dấu hiệu đặctrưngchosựsợhãi,trongkhiđóanhtavẫnquảquyếtrằngmìnhchẳngcảmthấyđiềuđó.Sựphảnứngbằngmồhôiấyvẫnxảyrangaycảkhianhtaxembứcảnhconrắnấythậtnhanhkhichưakịpcóýniệmcụthểvềcáimìnhvừaxem,cũngnhưsauđó,khianhtacóthểbiếtmìnhbắtđầusợhãi.Khinhữngvậnđộngxúccảm tiềný thứcđầu tiênấyhiện rõ lên,chúngsẽcóđủsứcmạnhđể thâmnhậpvào trườngý thức.Nhưvậy,cóhaimứcđộxúccảm:mứcđộhữuthứcvàmứcđộvôthức.Khoảnhkhắcxúccảmtrởthànhhữuthứctươngứngvớisựghinhậnnótrongvỏnãotrán.

Nhữngxúccảmấpủởbênnàyngưỡngýthứccóthểảnhhưởngsâusắctớicáicáchchúngtatrigiácsựvậtvàphảnứnglại,tuychưahaybiếtgìvềhoạtđộngcủanhữngxúccảmấy.Vídụ,mộtngườivừamớibịphậtý,anhtacáugắtvìmột lýdo rấtnhỏvàquátmắngnhữngngườigầngũimìnhmàkhôngcóduyêncớthậtsựnào.Sựbựcbộicủaanhtađượcnungnấuởrìaýthứcvàđẩyanhtatớinhữngphảnứngnặngnề,nhưngcóthểlàanhtakhôngbiếtvàthậmchíngạcnhiênkhicóngườinàođưaranhậnxétấyvớianhta.Nhưngkhianhtađãbiếtđượcđiềuđó-khisựbựcbộiđượcvỏnãoanhtanhậnbiết-thìanhtacóthểđánhgiálạimọichuyện,quyếtđịnhthoátrakhỏitìnhcảmtiêucựccủamìnhvàthayđổitháiđộấy.Nhưvậy,ýthứcvềnhữngxúccảmcủamìnhlànềntảngchohìnhthứccănbảnthứhaicủatrítuệxúccảm:nănglựctựgiảithoátkhỏitâmtrạngxấu.

Chương5.NôLệCủaCảmXúc

Vìđãđaukhổvàmọiđiềurồi,Bạnchẳngcógìđểđaukhổnữa,Vàcứthế,chịunhữngngọnroiđềuđềucủasốphận.Cũngnhưhưởngnhữngânhuệcủanó(...)Hãychỉchotaxemmộtngườichưatừnglànôlệchocảmxúccủamình,

tasẽgiữngườiđólại.Tậntrongđáylòngta,trongtráitimcủatráitimnày,Nơitađanggiữbạn(...)-HamletnóivớibạnmìnhlàHaration.Sựtựchủhaynănglựcchốnglạinhữngđònroicủasốphậngâyrathay

vìtrởthành"nôlệcủacảmxúc"đãđượccangợinhưmộtđứchạnhtừthờiPlaton.NgườiHyLạpgọi nó là sophrosyne, nghĩa là "sự cẩn trọng và sựthôngminh dẫn đường cho cuộc sống,một sự cân bằng sáng suốt chừngmực".TheoAristotle, cầnphải có cảmxúcphùhợp, tức là cảmgiácphảitương xứng với hoàn cảnh. Cảm xúc quá yếu sẽ tạo ra buồn phiền và xacách;ngượclại,cảmxúcvượttầmkiểmsoáthayquácựcđoanvàdaidẳngsẽtrởthànhbệnhlýnhưtrầmcảm,lolắng,cuồngnộhaytâmtrạngbốirốithấtthường.

Trongthựctế,chếngựnhữngcảmxúctiêucựcchínhlàchìakhóađemlạihạnhphúcvàsựcânbằng.Tấtnhiên,điềuđókhôngcónghĩalàchúngtachỉnêncómộtloạixúccảmduynhất.Vuisướngcũngnhưbuồnrầuđềuđemlạihươngvịchocuộcsống.Trongphép toáncủa trái tim, tỷ lệgiữaxúccảmtíchcựcvàtiêucựcquyếtđịnhcảmgiáchạnhphúc,đólàkếtluậncủanhữngnghiêncứutâmlýtrongđóhàngtrămngườiđãmangtheomáynhắntinđểghilạicảmxúccủahọtrongnhữngthờiđiểmngẫunhiên.Hạnhphúckhôngphải là lẩn tránhnhữngcảmgiáckhóchịumà là chếngựnhữngcảmxúcmạnh, ngăn không cho chúng chiếm chỗ của tâm trạng vui vẻ, hài lòng.Nhữngngườitừngtrảiquanhữnglúcgiậndữhaytrầmcảmvẫncóthểcảmthấy hạnh phúc nếu họ cũng có những niềm vui và giây phút tuyệt vời.NhữngnghiêncứunàycũngchothấysựđộclậpcủatrítuệxúccảmvớitrítuệlýthuyếtvàgầnnhưkhôngcómốiliênhệnàogiữakếtquảhọctậphaychỉsốlQvớicảmgiáchạnhphúccủaconngười.

Chínhvìthế,việcchếngựcảmxúclàhếtsứccầnthiếtđểtạonênsựcânbằng.Nhữngviệcchúngtalàm,đặcbiệttrongthờigianrỗinhưđọctruyện,xemtivihaynhữnghoạtđộnggiải tríđềunhằmmụcđíchđó.Nghệ thuậttrấnanlànguyêntắccơbảntrongcuộcsống.MộtsốnhàphântâmhọcnhưJohnBowlbyvàD.W.Winnicotcoiđólàmộtcôngcụtâmlýcầnthiếtnhất.Theolýthuyếtcủahọ,nhữngđứatrẻcótâmlýtốtthườngtựtrấnanmình

bằngcáchbắtchướcnhữngngườichămsócchúng,nhờđó,chúngítbịtổnthươnghơntrướcbiếnđổicủanãobộxúccảm.

Nhưchúngtađãthấy,cấutạocủabộnãokhiếnchúngtathườngkhônglàmchủhoặchiếmkhilàmchủđượckhinàochúngtabịcácxúccảmcuốnđihaycảmxúcấylàgì.Tuynhiên,chúngtacóthểbiếtđượccảmxúcsẽkéodàibaolâu.Nhữngcảmxúcbuồnbã, loâuhaygiậndữthoángquakhôngphảilàvấnđềnảysinh,thôngthườngchúngsẽquađitheothờigianvàsựkiênnhẫn.Nhưngkhinhữngxúccảmnàyvượtquámứcnàođó,chúngsẽtrởthànhnhữngnỗiđaukhổcùngcựcnhưlosợthườngtrực,cuồngnộhaytrầmcảm.Trongnhữngtrườnghợpđó,nănglựcchếngựcảmxúclànhậnrađượcthờiđiểmtâmtrạngloâukéodàitrongnãobộxúccảmquámạnhvàkhông thểvượtquanếukhôngdùng thuốc.Đốivớinhững trườnghợp rốiloạnxúccảmnghiêmtrọng,việcchữa trịbằng thuốc làbiệnphápđểcuộcsốngcủahọtốtđẹphơn.

Vớinhữngxúccảmtiêucựcthôngthường,chúngtathườngtựxoaysở.Nhưngkhôngphảibaogiờcũnghữuhiệu,đólàkếtluậncủanhàtâmlýhọcDianeTicesaukhiđiềutrahơn400ngườivềnhữngcáchhọdùngđểthoátkhỏitâmtrạngxấucũngnhưkếtquảmàhọđạtđược.

Tuynhiên,khoảng5%sốngườiđượchỏichorằnghọkhôngbaogiờthayđổi tâmtrạngcủamìnhvì theohọ,cảmxúclà"tựnhiên"vàcầnđượctrảinghiệmkhichúngđến,chodùchúngbuồnchánđếnmứcnào.Bêncạnhđó,cónhữngngườiphảicốtạoratâmtrạngtiêucựcvìlýdothựctiễn,vídụnhưcác thầy thuốc phải tỏ ra buồn rầu khi thông báo tin xấu cho bệnh nhân.Ngoài ra,một sốngườibiếncảmxúccủamình thành thủđoạnnhằmmụcđíchnàođó,đặcbiệtlànhữngnhânviênthihànháncốýgiậndữvớingườikhông chịu nộp tiền phạt. Tuy nhiên, ngoài những trường hợp ít gặp này,phần lớnmọingười thanphiền rằnghọphómặcmìnhcho tâm trạngđịnhđoạt.Vàcácghichépchothấycáchhọđiềuchỉnhtâmtrạngcũngrấtkhácnhau.

GiảiphẫucơnthịnhnộGiảsửmộtaiđóbăngquađườngkhibạnđangláixetrênđườngcaotốc.

Chỉcầnbạnnghĩ rằng:"thật làmộtkẻ thô lỗ" thìmộtcơn thịnhnộcó thểbùnglên,chodùsauđónócókèmtheonhữngýnghĩkhácnữahaykhông,đạiloạinhư“Hắntasuýtđâmvàomình!Mìnhkhôngthểđểhắnchuồnnhưvậyđược."Bạnnắmchặttayláinhưthểđangsiếtcổtênkia.Toànthânbạnchuẩnbịđểđánhnhauchứkhôngphảiđểláixe,ngườirunlên,mồhôilấmchấmtrên trán, timđập liênhồivàcáccơmặtcủabạnco lại.Nếu lúcđó,ngườiláixeđisaubạnbópcòivìbạnchạychậmlại, thìbạnsẵnsàngtrútcơngiậncủamìnhlênanhta.Chỉcầnthếlàđủđểhuyếtápbạntănglên,láixebấtcẩnhayphóngnhưbaytrênđườngcaotốc.

Nhưngnếubạnsuynghĩkhoandunghơn:“Chắcanhtakhôngnhìnthấy

mình,hoặcanhtacólýdođểláixebấtcẩnnhưvậy",điềuđócóthểhạnhiệtcơngiậnhaykhiếnbạn thoảimáihơnvàbỏqua cơngiậndữ.Aristoteđãtừngnói"chỉnênnổigiậnvìnhữnglýdochínhđángnhưngvấnđềlàởchỗcơngiận thườngxảy ramàchúng takhông thểkiểmsoátđược.BenjaminFranklinrấtchílýkhinóirằng:"Giậndữkhôngbaogiờvôcớ,nhưnghiếmkhicólýdochínhđáng."

Tấtnhiên,cónhiềukiểugiậndữkhácnhau.Khốihạnhnhân(mộtcơquantrênbáncầunãocóhìnhquảhạnhnhân)rấtcóthểlàmộttrongnhữngnguồnchính phát ra cơn thịnh nộmà ta cảm thấy đối với người lái xe kia. Thếnhưng,ởcựckiacủavòngmạchcảmxúc,vỏnãodườngnhưcũngkíchthíchnhững cơn giận dữ, chẳng hạn như ý nghĩ trả thù vì sự bất công hay tổnthương. Những cơn giận này thường được biện minh bằng "lý do chínhđáng”nhưFraklinđãnóihoặclànhữnglýdocóvẻchínhđáng.

Trongtấtcảnhữngtâmtrạngtiêucựcmàconngườimuốnthoátkhỏi,sựgiậndữdườngnhưlàbấttrịnhất.Ticenhậnthấygiậndữlàtrạngtháikhóchếngựnhấtcủatâmhồn.Nócósứchấpdẫnhơncảtrongcácxúccảmtiêucực.Tráivớibuồnrầu,sựgiậndữchứađầynănglượng,thậmchímanglạisảngkhoái.Chínhvìthế,cóquanđiểmchorằngkhôngthểkiểmsoátđượcsựgiậndữ,haytrongbấtcứtrườnghợpnàocũngkhôngnênkiểmsoátnó,cứđểchocơngiậnnổranhưmộtcách"giảithoát”cólợi.Nhưngcóquanniệm lạicho rằngcó thểngăncơngiậnhoàn toàn.Tuynhiên,cảhaiquanđiểmnàyđềusailầm,nếukhôngmuốnnóilàhoangđường.

Chuỗisuynghĩdẫntớisựgiậndữcũnglàchìakhóatiềmnăngđểngăncơngiậnnổrabằngcáchphávỡnhữnglýlẽtiếpthêmchocơngiậnngaytừlúcđầu.Chúngtacàngnghiềnngẫmvềnguyênnhâncơngiậncủamìnhthìcàngdễbiệnbạchranhững"lýdochínhđáng".Điềunàychỉcàngđổthêmdầuvàolửa,cònnếuthayđổicáchnhìn,bạnsẽdậptắtđượcnó.DianeTicenhậnthấyrằngviệcxemxéttìnhhuốngdướigócnhìntíchcựclàmộttrongnhữngcáchhiệunghiệmnhấtđểxoadịusựbựcmình.

CơngiậntứcthìTheonhàtâmlýhọcDolfZillmanntạiĐạihọcAlabama,ngòinổthường

thấycủacơngiậnchínhlàcảmgiácbịđedoạ.Sựđedọakhôngchỉlànhữngnguycơrõràngvềmặtthểchấtmànhiềukhiđócònlànguycơxâmphạmlòng tự trọnghayphẩmgiá:đó làviệcbịđốixửbất cônghay thôbạo,bịchửimắnghaysỉnhục,bịngăncảnkhitheođuổimộtmụctiêunàođó.Việccảmnhậnmốiđedọanàyđưatớiphảnứngcủahệthốngrìa,hệthốngnàytácđộngtớibộnãoởhaimặt.Mộtmặt,nógiảithoátcatecholamin(mộtloạihợpchấthữucơtruyềntínhiệuthầnkinhhoặchoóc-môn),tạoramộtluồngnănglượngđộtngộtđủđểgâyramột"hànhđộngquyết liệt".Nănglượngdângtràokéodàivàiphút,trongkhoảngthờigianđótoànthânsẵnsàngđểđánhlạihaychạytrốn,tùytheonãobộxúccảmđánhgiásứcmạnhcủađối

thủrasao.Mặt khác,một làn sóng khác bắt nguồn từ khối hạnh nhân, qua tuyến

thượngthậncủahệthầnkinh,cũngtạoranhữngthôngtinchungbổtrợđểsẵnsànghànhđộngvàkéodàihơnsựthúcđẩycủacatecholamin.Sựhưngphấncủavỏnãovàtuyếnthượngthậncóthểkéodàivàigiờ,thậmchívàingày,khiếnchonãobộxúccảmluôntrongtrạngtháibáođộngvàgiúpchocácphảnứngkháccóthểphátrađặcbiệtnhanhchóng.Dođó,mộtngườitrởvềnhàsaungàylàmviệcvấtvảrấtdễnổigiậnvìnhữnglýdonhưtiếngồnhayđốngbàybừacủalũtrẻ.

Zillmannđãđitớikếtluậnthấuđáonàythôngquanhữngthínghiệmkỹlưỡng.Vídụ, trongmột thínghiệmđiểnhình,ôngyêucầungườicộngtáckhiêukhíchnhữngngười tìnhnguyệnthamgia thínghiệmgồmcảnamvànữbằng lời nhậnxét ácývềhọ.Nhữngngườinày sauđóđượcxemmộtcuốnphimthúvịhoặckhóchịu.Sauđó,họcóthểtrảđũangườicộngtáckiabằngcáchđưaraýkiếncủahọvềviệccóthuêanhtahaykhông.Mứcđộtrảthùcủahọtươngứngtrựctiếpvớinhữngkíchthíchdocuốnphimvừaxemgâyra;saukhixemmộtbộphimnặngnề,họcàngtứcgiậnhơnvàđưaranhữngýkiếntồitệnhất.

GiậndữtạonêngiậndữZillmannnhậnthấykhimộtngườiđãnổicáuvìsựkiệnnàođólàmcho

xúccảmtràodâng,thìnhữngcảmxúctiếptheobấtkểlàsựgiậndữhaylolắngđềuđặcbiệtmạnhmẽ.Cơchếnàyhoạtđộngkhimộtngườiđiên tiếtlên.Zillmanncoisựleothanggiậndữlà"mộtchuỗikhiêukhích,mỗichuỗiphátraphảnứngkíchthíchtừtừdịuđi".Trongchuỗinày,mỗiýnghĩhaycảm nhận kế tiếp giống nhưmột ngòi nổ nhỏ khiến khối hạnh nhân giảiphóngcatecholaminvàđượcdựatrênxunglượnghoóc-môntăngvọttrướcđó.Lượtthứhaihìnhthànhtrướckhilượtthứnhấtlắngxuốngvàcứthếtiếpdiễn.Đợt sóng sau đè lên làn bọt của đợt sóng trước, khiếnmức độ kíchthíchcủacơthểtănglênnhanhchóng.Mộtýnghĩxuấthiệnkhiquátrìnhleothangđãtiếnkháxasẽgâyracơngiậndữkịchliệthơnnhiềusovớilúcđầu.Giậndữtạonêngiậndữ,nãobộxúccảmsôilên,vàsauđó,cơnthịnhnộvôcớdễdànggâyrabạolực.

Lúcnày,conngườikhôngcònkhoandungvàtỉnhtáonữa,tâmtríbịámảnhbởinhữngýnghĩtrảthùbấtchấpnhữnghậuquảcóthểgâyra.Zillmannchorằngsựkíchthíchmạnhmẽấy"tăngcườngảogiácvềsứcmạnhvàkhảnăngbấtbại,cóthểgâyravàthúcđẩymộtcuộcchiến;khimộtngườinổigiận,họsẽ"mấtýthức"vàquaylạivớiphảnứngbảnnăngnhất.Sựthúcđẩycủahệthốngrìasẽlấnátvàbàihọcsơkhainhấtvềcáiáccủacuộcđờisẽchỉđạohànhđộng.

LàmdịucơngiậndữTừnhữngphântíchvềsựgiậndữnêutrên,Zillmannđưarahaicáchcan

thiệpchính.Thứnhấtlàtháongòinổbằngcáchchốnglạinhữngýnghĩlàmchonótăngvọtlên.Thờiđiểmcanthiệpcóýnghĩađặcbiệtquantrọng;nócàngđếnsớmthìcànghiệuquả.Thựctế,cơngiậnhoàntoànđượcbỏquanếunhữngthôngtingiảmnhẹđếntrướckhinónóra.

CóthểthấyrõkhảnănghạnhiệtcơngiậndohiểuđượccơchếcủanóquamộtthínghiệmkháccủaZillmann,trongđóngườitrợlýcủaôngmắngchửivàkhiêukhíchnhữngngườitìnhnguyệnthamgiathínghiệm.Khihọcócơhộitrảthùngườitrợlýkia(cũngbằngcáchlấyýkiếncủahọđểcânnhắcđơnxinviệc của anh ta), họđã làmđiềuđóvớiniềmvui sướngvô cùng.Nhưngtrongmộtthínghiệmkhác,mộtngườitrợlýkhácbướcvàokhicácđối tượngđãbịkhiêukhích,nhưngtrướckhichohọcơhội trả thù,cônóivớikẻkhiêukhíchkia rằnganh tacócuộcđiện thoạiởdướisảnh.Anh tavừa đi ra khỏi phòng vừa ném ra lời nhận xét châm chọc đối với cô gái.Nhưngcôkhônglấylàmkhóchịuvàgiảithíchchocácđốitượngbiếtrằnganhtađangchịuáplựckinhkhủngvàlolắngvìkỳthitốtnghiệpđangđếngần.Sauđó,khicócơhộitrảthù,họchẳnglàmgìcả,tráilại,cònbàytỏsựthôngcảmvớianhta.

Nhữngthôngtingiảmnhẹnhưvậychophépđánhgiálạicácsựkiệnđãgâynêncơngiậndữvàđemlạicơhộichosự"xuốngthang".Zillmannnhậnthấycáchlàmnàyrấthiệuquảđốivớinhữngcơngiậnvừaphải;tráilạikhimộtngườiđanggiậndữcaođộthìnóchẳngthayđổiđượcđiềugìbởicáimàônggọilà"mấtkhảnăngnhậnthức",nghĩalàngườiđókhôngthểsuynghĩđúngđắnđượcnữa.Khiconngườigiậndữcaođộ,họgạtbỏthôngtingiảmnhẹấy.

TựtrấnanNăm13tuổi,cólầntôigiậndữđikhỏinhàvàthềsẽkhôngbaogiờtrởvề

nữa.Đólàngàymùahètuyệtvời,tôiđãđibộrấtlâutrênnhữngconđườngđẹp,cuốicùngsựyênlặngvàvẻđẹpcủachúnglàmlòngtôidịuxuống.Sauvài tiếngđồnghồ, tôi vềnhà, hối hậnvàmệt lử.Từhômấy,mỗikhinổigiận,tôithườngdùngcáchđóvàtôinhậnthấyđólàphươngthuốchữuhiệunhấttôiđượcbiết.

Câuchuyệnnàylàcủamộtngườithamgiathínghiệmtrongmộtnghiêncứakhoahọcđầutiênvềsựgiậndữnăm1899.Đếnnay,nóvẫnlàmộthìnhmẫucủaphươngphápthứhainhằm"xuốngthang"vàtựxoadịuvềmặtsinhlýbằngcáchđểchocơnkịchphátcủatuyếnthượngthậnquađivàkhócóthểgâyracơngiậndữsauđó.

CòntheoDianeTice,mộttrongnhữngchiếnlượchữuhiệumàmọingườithườngdùngđể làmdịucơn thịnhnộcủamình làbỏđikhỏinơiđó.Mộtbiệnphápan toànhơn làđibộvà tập thểdục.Điềunàycũngđúngcảvớiphươngpháp thưgiãn, thở sâuvà thả lỏngcáccơ, có lẽvìnhữngphươngphápnàychophépthânthểchuyểntừtrạngtháibịkíchđộngmạnhsangmột

trạngtháikíchthíchyếuhơn,vàcóthểchúnglàmngườitakhôngchúýđếnnhữnggìđãchâmngòichocơngiậnnữa.

Tuynhiên, chúng ta sẽ khôngđạt đượcmục tiêunếu thời gianxoadịuđượcdùngđểtăngthêmnhữngýnghĩgiậndữ.Tácdụngcủaviệcgiảitrílàở chỗ chúng cắt đứt được chuỗi ý nghĩ gây hấn. Trong cuộc điều tra vềnhữngchiếnlượcđượcnhiềungườisửdụng,Ticenhậnthấyviệctìmcáchtựgiải trí giúp làm dịu sự giận dữ như xem truyền hình, điện ảnh, đọc sáchv.v…tấtcảnhữngđiềuđóđanxenvớinhữngýnghĩgiậndữsẽlàmtiêutancơnthịnhnộ.Tráilại,đimuasắmchomìnhhayănuống,sẽkhôngcóhiệuquảlắmvìkhiđóngườitarấtdễtiếptụcnghiềnngẫmsựtứcgiậncủamình.

Ngoàira,mộtbácsĩtâmthầnkháclàRedfordWilliamsđãđưaraphươngpháplàcốgắngnghĩnhữngđiềutồitệhaythùđịchkhichúngvừahiệnravàghilạitrêngiấy.Khiđãnắmbắtđượcnhữngýnghĩấy,ngườitacóthểphảnbác và đánh giá lại. Tuy nhiên, Zillmann cho rằng, phương pháp này chỉmanglạikếtquảtốtnhấtkhisựgiậndữchưatrởthànhcơnthịnhnộ.

ĐểmặccơngiậndữkhôngphảilàgiảiphápViệcđểmặcchocơnthịnhnộbùngphátđôikhiđượccangợinhưcách

tốtđểtrútbỏsựgiậndữcủamình.Theoquanniệmnày,điềuđóchophépta"cảmthấydễchịuhơn".NhưngnhữngkhámphácủaZillmannchothấy,cónhiềulýdođểtinrằngđókhôngphảilàgiảipháp.Tuydotínhhấpdẫncủanó,tháiđộnàycóthểkhiếnngườitatưởngnóhữuích.Trongmộtsốđiềukiện rấtđặcbiệt,có thểcó íchkhibuông thảsựgiậndữcủamình.Chẳnghạn,nhưkhingườitanóirasựthậtchomộtngườinàođó,hoặckhiđiềuđóchophéplấylạiquyềnkiểmsoátmộttìnhhuốnghayuốnnắnnhữnglỗilầm.Hoặckhiđiềuđóchạmtớingườikhác"thíchhợp"vàlàmchongườiđóthayđổitháiđộmàkhôngtìmcáchtrảthù.

DianeTicekhẳngđịnh,việcđểmặcchocơngiậncủamìnhnổralàmộttrongnhữngcách tồi tệnhấtđểxoadịu,vìnócàngkích thíchnãobộxúccảmnhiềuhơn,vàcuốicùngcànggiậndữhơntrước.Theoông,khinhữngngườiđượchỏikhẳngđịnhhọđãtrútđượccơnthịnhnộlênkẻđãgâyranó,thìxétchocùng,điềuđócũngchỉdẫntớichỗduytrìtâmtrạngkhóchịucủahọchứkhôngthếchấmdứtnó.Tháiđộđúngđắnlàhãybắtđầutựtrấnan,rồivớitinhthầnxâydựng,giảiquyếtmốibấtđồngtrongmộtcuộcgặptayđôi.TheogiáochủTâyTạngChogyamTrungpa,cáchtốtnhấtđểchếngựsựgiậndữ,đólà"Đừngtìmcáchloạitrừnó,nhưngcũngđừngđểnóchiphốihànhđộngcủamình".

Làmthếnàođểxuatanmốiloâu:"Tôiđanglolắngư?"Thậtlạ!Tiếngđộngcơnghekỳcụclàmsao...Nếutôiphảiđưaxeđisửa,

thìcòntốnkémnữa...Rồicònbảngđiểmxấutuầnqua.....Đúnglàđộngcơhỏngmấtrồi...Nhữngđầuóchaylolắngcứtựkhépvàovòngluẩnquẩnhếtmốilonày

đếnmốilokhác,đểrồicuốicùngquaylạivớimốilođầutiên.VídụtrêndocácnhàtâmlýhọcLizabethRoemervàThomasBorkovecđưara.Haiôngđãtiếnhànhnhữngnghiêncứuvềthiênhướnghaylo-trungtâmcủamọisựlolắng.Tấtnhiên,đâykhôngphảilàđềcậptớinhữngnỗilomangtínhxâydựng.Mặcdầuhaitháiđộấybềngoàithìgiốngnhau,nhưngsựlolắngtheochiềuhướngxâydựngmanglạicơmaytìmthấynhữnggiảiphápkhác.Thậtvậy,phảnứnglàmcơsởcủanỗilolắngchínhlàsựcảnhgiáctrướcnguycơtiềmtàng.Cáchứngxửnàychắcchắnđãgiúptổtiênchúngtasốngsóttrongquátrìnhtiếnhóacủamình.Nếusựlongạihuyđộngbộnãoxúccảm,thìsựsợhãibắtnguồntừđóđưatớihậuquảlàtậptrungchúývàomốiđedọatứcthời,bắtđầuócphảitậptrungvàophươngtiệnđểđốiphóvàbỏdởnhữnggìđanglàm.Tháiđộnàychophéptìmragiảipháptíchcựctrướcnhữngtaihọakhingườitađoántrướcđượcmốinguyhiểm.

Vấnđềnảysinhtừcănbệnhlolắngmãntínhlặpđilặplại,khôngtừbỏbạnvàkhôngbaogiờchophépbạn tìm ragiảipháp thỏađáng.Những lolắngvôcớrõrànglàkhôngthểkiểmsoátvàlýtríkhôngthểnhậnrachúng.Chúngtạoraámảnhthườngxuyêncủanỗilosợvàgiữngườitatrongcáchnhìncốhữuduynhấtvềđốitượnglolắngcủamình.Khichukỳnàytănglênvàkéodài,nóđánhlạchướngnơ-ronthậtsựvàđưatớinhữngrốinhiễugắnvớilosợ:cácchứngsợ,ámảnhvàkiềmtỏa,cáccơhốthoảng.Trongmỗitrường hợp, sự lo lắng được cố định theo cách khác nhau: ở người mắcchứngsợ,nókếttinhvàotìnhhuốngđángngại;ởngườigặpámảnh,nótậptrung vào những phương tiện ngăn ngừa tai họa mà người đó cảm nhậnđược;cònởngườibịnhữngcơnhốthoảng,nógắnliềnvới tâmlýsợchếthaysợcơnhốthoảngmới.

Làmẫusốchungcủatấtcảnhữngtrạngtháibệnhlýấy,sựlolắngvượtkhỏimọisựkiểmsoát.Chẳnghạn,mộtngườiphụnữđượcchữachứngloạntâmámảnhđãbỏphầnlớnthờigianvàoviệcthựchiệnmộtloạtnghithức:tắmnhiềulầnmỗingàyvàmỗilầnkéodài45phút,rửatayítnhất20lầnvàmỗilần5phút,khôngbaogiờngồixuốngmàkhônglauchỗngồibằngcồn90độđểkhửtrùng,khôngbaogiờchạmvàomộtđứatrẻhaymộtconvật-"quábẩn",bàtanói.Tấtcảnhữngsựkiềmtỏaấyđềudựavàotâmlýsợvikhuẩnđếnmứcbệnhhoạn;bàtathườngxuyênsốngtrongnỗilosợbịmắcbệnhhaysợbịchếtnếukhôngthựchiệntấtcảnhữngsựphòngngừaấy.

Nhữngngườilolắngthườngđitheosơđồtưduy:họtựkểchomìnhnghemộtcâuchuyện,đitừmốilonàysangmốilokhác,rấtthườngxuyêntưởngtượngramộttaihọahaybikịchkhủngkhiếpnàođó.Nhữngsựlolắngấyhầunhưbaogiờ cũngđượcdiễn đạt bằng thính giác hơn là bằng thị giácnghĩalàbằnglờimàkhôngphảibằnghìnhảnh,điềuquantrọngđểchếngựsựlolắng.

Trongquátrìnhtìmraphươngthuốcchữatrịchứngmấtngủ,Borkovec

vàcácđồngnghiệpcủaôngghinhận,sự lo lắngmanghaihình thứckhácnhau:lolắngnhậnthức(nhữngýnghĩthểhiệnsựlongại)vàlolắngthểchất(nhữngtriệuchứngsinhlýcủasựlolắng,nhưđổmồhôi,nhịptimnhanhlênvàcăngcơ).Nhữngngườimắcchứngmấtngủlànhữngngườilolắngmãntính;họkhôngthểngănmìnhkhỏilolắng,dùbuồnngủđếnmấy.Cáchhiệuquả nhất giúp họ tìmđượcgiấc ngủ là làm thay đổi nhữngý nghĩ của họbằngcáchyêucầuhọtậptrungvàocảmgiácthưgiãn.Tómlại,cóthểxuađuổinhữngmốilolắngbằngcáchkhôngchúýtớichúngnữa.

Tuynhiên,hiếmcónhữngngườihay lođạtđượcđiềuđó.Thayvì tìmđược giải pháp, họ chỉ nghiền ngẫm về nguy cơ và tự gặm nhấm nỗi lo.Nhữngngười lo lắngmãntínhthườnglovềđủmọi thứhầunhưkhôngcókhảnăngxảyra.Họnhìnthấynhữngchướngngạitrênđườngmàngườikháckhôngbaogiờchúýtới.

Thếnhưng,họquảquyếtrằngsựlolắngcủahọlàcóích,mặcdùlolắngấycứkéodài,trongvòngluẩnquẩn.Tạisaololắngkéotheosựlệthuộctinhthần?Borkovecnhấnmạnhrằngđiềukỳlạlàthóiquenhaylothườngtănglêngiốngnhưcơchếcủasựmêtín,giốngnhưmongchờmộtđạobùagạtbỏđiềuxấu.Ngườilolắnggánchomìnhkhảnăngđoántrướcđượcmốinguycơámảnhanhta.

CơchếcủasựlolắngMộtcôgái rờikhuvựcmiềnTrungBắcHoaKỳđếnsinhsống tạiLos

Angelesvàlàmviệcởnhàxuấtbản.Nhưngítlâusau,côbịthấtnghiệp.Côquaysanglàmnghềviết tựdo,nhưngkhôngcóviệcđều.Lầnđầutiên,côkhôngcótiềnđóngbảohiểmytế.Điềunàykhiếnchocôthựcsựlolắng,cônghĩtớinhữngtaihọaxấunhấtvềsứckhỏenhưtinchắcrằnghơinhứcđầulàtriệuchứngcủamộtkhốiunão,mỗilầnđiôtôlàsợbịtainạn.Côthườngnghiền ngẫm nỗi lo sự củamình trong giấcmơ, nhưng lại khẳng định sựnghiềnngẫmnàydườngnhưđãtrởthànhnhucầu.

Borkovecđãkhámphárarằngsựlolắngđôikhicólợi.Khimộtngườichìmđắmvàonhữngýnghĩlolắng,anhtadườngnhưkhôngchúýnhữngbiểuhiệnthểchấtcủalolắngnhịptimnhanhhơn,đổmồhôi,runrẩy-vàchừng nào những suy nghĩ của anh ta vẫn còn huy động được tinh thần,chừngđó chúng loạibỏđượcphầnnào sự lo lắng.Cơchếnàygiốngnhưngười lo lắngmườngtượngrahìnhảnhmốiđedọahaymộtnguycơ tiềmtàng,sựtưởngtượngấygâyranỗisợhãiởmứcđộnhẹ.Sauđó,anhtalạichìmvàohàngloạtýnghĩ losợdaidẳng.Mỗiýnghĩấylại làmxuấthiệnchủđềlolắngkhác.Khichuỗilolắngđộcquyền,hìnhảnhgâylolắnglúcđầusẽbiếnmất.Borkovecnhậnxét:cáchìnhảnhkíchthíchsựlolắngsinhlýnhiềuhơncácýnghĩ,dođó,việcchìmđắmvàonhữngýnghĩcủamìnhlàmdịuđiphầnnàocảmgiác lohãikhiếnnhững lo lắngcứ lặpđi lặp lại,phầnnàogiốngnhưphươngthuốcchữasựlolắngdochínhnógâyra.

Tóm lại, sựnghiềnngẫm triềnmiênvềnhững lo lắng tạo ranhữngkếtquảtíchcựcởmặtnàođó,nhưngkhôngphảilàkếtquảcầnthiếtnhất.Nólàmdịuđiphầnnàosựlolắngnhưngkhônggiảiquyếtđượcvấnđề.

Saunhiềunămtiếnhànhthínghiệm,Borkoveckhámpháramộtsốbiệnpháp đơn giản có thể giúp những người hay lo lắng chế ngự được thiênhướngcủahọ.

Bướcđầutiênlàhiểuđượcbảnthânmình,điềunàychophépnhậnranỗilolắngngaytừđầu.Borkovecbắtđầubằngcáchdạyngườitatheodõidấuhiệulolắng,đặcbiệtlànhữngtìnhhuốnggâyranó,ýnghĩvànhữnghìnhảnhbanđầu,cũngnhưcảmgiácthểchấtgắnliềncủasựlolắng.Bằngthựchành,ngườitanhanhchóngnhậnraxúccảmlolắng.Borkoveccũnghướngdẫnphươngphápthưgiãnhằngngàyđểápdụngngaykhicần.

Nhưngthưgiãnkhôngchưađủmàcầnphảiloạitrừđượcnhữngýnghĩgâylolắng.Bướctiếptheolàcótháiđộphêphánchínhmình.Tìnhhuốngkhôngmongmuốncókhảnăngxảyrakiacóthậtsựquantrọngkhông?Cócáchnàođềphòngkhảnăngấykhông?Lặpđilặplạinhữngýnghĩlolắngấythậtsựcóíchkhông?

Sựhoài nghi đúng đắn này có tác dụng như cái phanh đối với sự kíchthíchnơ-ronnằmbêndướisựlolắng.Bằngcáchđặtranhữngcâuhỏitươngtự,ngườitathúcđẩyvòngmạchứcchếcủasựkíchthíchrìa-nguyênnhâncủalohãi-đồngthời,trạngtháithưgiãnlàmsuyyếutínhiệuphátsinhlolắngmàbộnãoxúccảmtruyềnđikhắpcơthể.

Thậtvậy,Borkovecnhậnxét,khingười tađểchosự lo lắngkhốngchếmàkhôngchốnglại,thìsứcmạnhcủanótănglên.Tráilại,nghĩtớinhữngquanđiểmcólýkhácsẽngăncảnđượcýnghĩchỉcoinólàđúng.Ngaycảmộtsốngườimắcchứnglolắngtrầmtrọngđếnmứcphảiđiềutrịcũngtrởnênđỡhơn.

ChiếnthắngusầuBuồnrầulàtâmtrạngmàngườitacốthoátrahơncả.Ticenhậnxét:khi

tìmcáchthoátkhỏinỗiusầu,conngườitỏracónhiềusángkiếnnhất.Giốngnhưtấtcảnhữngtâmtrạngkhác,usầucómặttíchcựcvàkhôngnêncốthoátkhỏinótriệtđể.Sựbuồnrầulàmmấtđimọihứngthúvềgiải trívàkhoáilạc,tạmthờimấthếtnguồnnănglượngcầnthiếtchocôngviệcmớivàchỉtập trung vào những gì đãmất. Tóm lại, u buồn dẫn đến suy nghĩ từ bỏnhữnghoạtđộngthườngngày,nókhiếnngườitadànhthờigianthankhócsựtổnthấtcủamình,thựchiệnđiềuchỉnhtâmlývàdựnglênkếhoạchmớiđểtiếptụccuộcsống.

Nhưngtrongtrườnghợptrầmcảmnghiêmtrọng,cuộcsốngsẽbịtêliệtvìkhông cómột sựbắt đầumới nào.Với những trườnghợpnày, không thứthuốcnào,khôngliệupháptâmlýnàocóhiệuquả,chỉcóthờigianvàvàonằmviệnmớikhắcphụcđược.

Ởđây,tôiquantâmtớisựbuồnrầuthôngthường,đượcthuậtngữkhoahọcgọilà"trầmcảmtiềmtàng".Trạngtháinàytươngứngvớimứcđộmệtmỏimàngườitacóthểtựkhắcphục,nếucónguồnsứcmạnhnộitâmcầnthiết.Đángtiếc,mộtsốchiếnlượcquenthuộccóthểbịthấtbạivàngườitacảmthấykhóchịuhơnnhưngồimộtmình(cáchlàmnàytăngthêmnỗibuồnbởi cảm giác cô đơn và tách biệt). Tice cho rằng sách lược thông thườngnhấtđểđấutranhchốnglạisựtrầmcảmlànhìnrathếgiớixungquanh,dựmộttrậnđấuthểthao,đixemchiếubóng,làmmộtviệcgìđócùngvớibạnbèvàgiađình.Phươngphápnàytỏrahiệuquảvìnóchophéptinhthầntáchkhỏinỗibuồn.Nhưngnếungườitadùngcơhộinàyđểlặpđilặplạinguyênnhânkhiếnchomìnhbuồnthìsựubuồncàngđượcduytrì.

Thật vậy, trầm cảm kéo dài hay không phần lớn phụ thuộc vào thiênhướng thích nghiền ngẫm của con người. Dường như việc lặp đi lặp lạinhữnggìđèmìnhxuốngsẽduytrìvà làmtrầmtrọngthêmtrạngthái trầmcảm.Ngườitrầmcảmthườnglolắngvìđủmọilýdogắnliềnvớichínhsựtrầmcảm:cảmgiácmệtmỏi,thiếunghịlựchaythiếuđộnglực.Nóichung,nhữngsuynghĩnàykhôngbaogiờkèmtheohànhđộngcụthểđểgiảiquyếtđượcvấnđề.

Người trầmcảm thườngbiệnminhchonhững sựnghiềnngẫmkhiquảquyếtrằnghọcốthử"hiểumìnhhơn",nhưngthựctế,điềunàychỉkéodàinhữngcảmxúcbuồnrầucủahọvàcũngcóthểlàmtăngthêmsựtrầmcảm.NhàtâmlýhọcSusanNolenHoeksmađưaravídụvềmộtphụnữbánhàngbịtrầmcảmđãmấtthờigianvàoviệcnghiềnngẫmsựtrầmcảmcủamình.Bàtabỏmấtnhữnglôhàngquantrọngkhiếndoanhthugiảmsút.Bàcoiđólàthấtbại,khiếnchosựtrầmcảmcàngtrởnêntrầmtrọngthêm.Ngượclại,nếubà tacốđưa tinh thầnsanghướngkhác,nhưvùimìnhvàocôngviệc,doanhthucủabàtasẽkhônggiảm,bàsẽtựtinhơnvàbằngcáchnàođósẽgiảmbớtsựtrầmcảm.

TheoNolenHoeksma,phụnữtrầmcảmcóxuhướngsuyngẫmnhiềuhơnđànông.Điềuđómộtphầnlàdoởphụnữsựtrầmcảmxảyragấphailầnởnamgiới.Cónhiềunhântốgâyra,chẳnghạn,thiênhướngbộclộsựbuồnrầuhaytựtìmnhữnglýdokhiếnmìnhsuysụpcủaphụnữnhiềuhơn.Ngoàira,đànôngthườngnhấnchìmnỗibuồncủamìnhvàorượu,dođóởhọ,tỷlênghiệnrượunhiềugấpđôi.

Cáchtrị liệunhậnthức-hànhvinhằmthayđổithựctrạngtrêncũngcóhiệuquảnhưdùngthuốctrongviệcđiềutrịchứngtrầmcảmlâmsàngnhẹ,vànhất làchophépngănngừanótáiphát.Cóhaichiếnlượcđặcbiệthữuhiệu.Mộtlàphảnbácnhữngýnghĩđượcnghiềnngẫmvàthaychúngbằngnhữngýnghĩtíchcực.Hailàlậpramộtchươngtrìnhgiảitrí.

Mộtlýdođưatớihiệuquảcủagiảitrílànhữngýnghĩlàmngườitasuysụpđềucótínhtựđộngvàchúnglenvàođầuócrấttựnhiên.Khingườitrầm

cảmcố táchkhỏichúng,họcảmthấykhótìmđượcnhữngýnghĩ tíchcựchơn.Khiđólànsóngýnghĩlàmsuysụptinhthầnbắtđầudânglên,tạorasựlôi cuốnmạnhmẽ vào chuỗi liên tưởng.Chẳng hạn khi người ta yêu cầunhững người trầm cảm xếp sáu từ lộn xộn thànhmột câu, họ thường đặtthành những câu bi quan, như "Tương lai chắc rất tối tăm", hơn là thànhnhữngcâulạcquannhư"Tươnglaicóvẻrạngrỡ".

Khuynhhướngtựđốithoạicủanhữngngườitrầmcảmcóảnhhưởngtớihìnhthứcgiảitríhọlựachọn.Khingườitađưarachohọdanhsáchliệtkênhững khả năng khác nhau để họ đừng hướng vàomột sự kiện gây buồnphiền, như cái chết củamột người bạn, họ thường chọn những hoạt độngkhôngvui.RichardWenzlaff-nhàtâmlýhọcthựchiệncuộcnghiêncứunày-kếtluận:ngườitừngrơivàotrạngtháitrầmcảmphảiđặcbiệttậptrungvàonhữnggì vui vẻ, tránh tìm cáchgiải trí có hại cho tinh thần nhưđọcmộtcuốntiểuthuyếtbithảmhayxemmộtbộphimbuồn.

Làmthếnàođểlấylạitinhthần?Trongmộtthínghiệm,Wenzlaffdùngnhữngkịchbảnbithảmgâyraxúc

cảmbuồnbãởnhữngđốitượngtựnguyệnthamgia.Sauđó,họcốxuađuổicảnhtượngấyrakhỏiđầuvàghilạiýnghĩcủamìnhtrong9phút.Cứmỗilầncảnhtượngấyhiệnlên,họđánhbằngmộtkýhiệu.Trongkhiđasốmọingườingàycàngítnghĩtớicảnhtượngấy,thìởnhữngngườitrầmcảm,tầnsốcủanhữnghìnhảnhkhôngmongmuốnấylạitănglênrõrệt.

Wenzlaffchorằng:"Cácýnghĩliênkếtnhautrongđầu,khôngphảichỉtheonộidungcủachúng,mà theocảmàusắcxúccảmcủachúng.Nhữngngườichánchườngdễhútmìnhvàochuỗiýnghĩđentối.Họcóxuhướngtạorahệthốngliêntưởngrấtmạnhgiữacácýnghĩcủamình.Càngngàyhọcàngkhóthoátkhỏinó.Điềuđángngạilàngườitrầmcảmhaydùngýnghĩnặngnềnàyđểxuađuổiýnghĩnặngnềkhác,nhưngcáihọđạtđượcduynhấtchỉlàxúccảmtiêucựcmớimàthôi."

TheoTice,thểdụcnhịpđiệu(aerobic)làmộttrongnhữngphươngtiệncóhiệuquảnhấtđểloạibỏsựtrầmcảmnhẹvànhữngtâmtrạngtiêucựckhác.hiệu quả tích cực của tập thể dục thấy rõ hơn ở những người không hoạtđộng,nhữngngườithườngkhôngchơithểthao.Nóhiệuquả,cólẽvìnólàmthayđổitrạngtháitâmlýdonhữngthiênhướngtinhthầntạora:sựtrầmcảmlàtrạngtháiuểoải,cònthểdụcnhịpđiệuthìđánhthứcthânthể.Cũngvậy,nhữngkỹthuậtthưgiãnlàmdịucưthểcóhiệuquảchốnglạisựlolắng,mộttrạng thái kích thích sinh lý, nhưng tác động của chúng lại rất nhỏ trongtrườnghợptrầmcảm.

Mộtphươngthuốckháckháthôngthườngđểchốngubuồnlàtìmkiếmkhoáicảmnhưănnhữngmónănưathích,tắmnướcnóng,nghenhạchoặclàmtình.Phụnữthườngrấtthíchđimuasắm,dùchỉlàđểliếcnhìncácquầyhàng.Ticechorằngănuốnglàphươngthuốcchữausầuđượcphụnữthích

thúgấpbalầnsovớiđànông.Tráilại,đànôngthìthíchuốngrượuvàmatuý gấp năm lần so với phụ nữ. Tất nhiên, những phương thuốc này cuốicùngsẽcó tácdụngngược lạivớihiệuquảmongmuốnbanđầu:ănuốngquámức làmộtsựhối tiếc, rượu làmột thửkích thíchcóhạichohệ thầnkinhtrungươngvàlàmtăngnhữnghậuquảcủasựtrầmcảm.

TheoTice, cáchhiệuquảhơnđểnâng tinh thần lên là tự thích thúvớithànhcôngnhỏnhưlàmmộtnghĩavụhaycôngviệcgiađìnhđãbịtrìhoãntừ lâu.Chămsóchìnhảnhbản thânnhưtự trangđiểmcũngmanglạihiệuquảrõrệt.

Mộttrongnhữngphươngthuốchữuhiệunhấtnhưngítđượcsửdụnglàcốgắngnhìnmọicáitheocáchkhácđi,ngườitagọiđólàđổikhungnhậnthức (cognitive veframing).Nói cách khác, đánh giá sựmấtmát dưới gócnhìntíchcựchơnlàphươngthuốctốtchữatrịsựbuồnbã.Nhữngngườimắcchứngungthư,dùtìnhtrạngbệnhtìnhnghiêmtrọngnhưthếnào,tinhthầnsẽđượcnânglênkhinghĩtớimộtngườibệnhkhácnặnghơn(Tachưanặngđếnthế,ítratavẫncònđilạiđược.)Nhữngaitựsomìnhvớinhữngngườimạnhkhỏechínhlànhữngngườisuysụpnhất.

Mộtcáchkhácđểlấylạisựcanđảmlàgiúpđỡngườikhácvàchiasẻnỗiđau khổ của họ là cách để thoát khỏi sự trầm cảm. Theo nghiên cứu củaTice,hànhđộnggiúpđỡngườikháclàphươngthuốchiệuquảnhấtđểchốnglạiubuồn.Tuynhiên,đólạilàcáchítđượcdùngnhất.

TrạngtháivôcảmTrongkhicácnhànghiêncứutrướcđâybắtđầucoisựvôcảmlàvídụrất

tốtvềmấtkhảnăngcảmnhậncácxúccảm,gầngiốngchứngkhôngcókhảnăngdiễnđạtxúccảm,thìngàynay,ngườitacoiđólàcáchđiềuchỉnhcácxúccảmrấthiệuquả.Nhữngngười thườngnéncácxúccảmcủamình trởnên thành thạo trongviệcxóabỏnhữngxúccảm tiêucực.Họdườngnhưkhôngcóýthứcvềtháiđộtiêucựccủamìnhnữa.Họđiềmnhiênnhưkhôngcóchuyệngìxảyra.

Thiênhướngbỏquaxúccảmgiậndữhayloâukháphổbiến.TheonhàtâmlýhọcDanielWeinberger,cứsáungườithìcómộtngườinhưvậy.Vềlýthuyết,trẻemcóthểhọcđượctháiđộthảnnhiênbằngnhiềucáchkhácnhau.Cótrẻcựtuyệtkhiphảiđốimặtvớichứngnghiệnrượucủacha(hoặcmẹ)tronggiađình.Cótrẻcóphảnứngtươngtựdochamẹkìmnéncácxúccảmcủamìnhvànêugươngvềmộttâmtrạnghếtsứcthoảimáihaytháiđộthảnnhiênkhắckỷ.Sốkhácthìthừakếđượcnéttínhcáchnàytừgiađình.Ngườitakhôngbiếtchínhxácnguồngốccủalốiứngxửnày,nhưngkhimộtngườiđếntuổi trưởngthànhthìdễdàngthoảimáivàthanhthảnngaytrongcảnhbấthạnh.

Tất nhiên, vẫnphải tìmhiểuxemnhữngngười ấy thật sựbình thảnvàthoảimái đếnmức nào. Phải chăng họ không nhận biết được những biểu

hiệnthểchấtcủacácxúccảmnặngnề?Hayhọlàmravẻbìnhthản?RichardDavidson-nhàtâmlýhọctừngcộngtácvớiWeinberger-trảlờicâuhỏinàybằngnhữngcôngtrìnhnghiêncứucủaông.Ôngyêucầunhữngngườicóxuhướngkìmnénxúccảmđưaramộtbảngtừvựngtrungtính,trongđócómộtsốtừmangnộihàmtínhdụchoặcgâyhấngâylolắngởđasốmọingười.Nhữngphảnứngthểchấtcủahọchothấydấuhiệusinhlýcủasựlolắngkhiphảnứngvớinhững từmangnặngxúccảm.Chẳnghạn,họđặt"tìnhyêu”tươngứngvới"thùghét".

NghiêncứucủaDavidsondựatrêncơsở:ởnhữngngườidùngtayphải,trungtâmxửlýnhữngxúccảmtiêucựcnằmởbáncầuphải,còntrungtâmcủalờinóinằmởbáncầutrái.Khibáncầuphảitiếpnhậnmộttừgâycảmgiáclolắng,nótruyềnthôngtinqua"thểchai"-nơitáchrờihainửacủabộnão-tớitrungtâmlờinói,vàtừvựngđóđượcphátra.Nhờcóhệthốngthấukính,Davidsongiúpchocácđối tượngnhìn thấy"từ'màchỉ sửdụngmộtnửatrườngnhìncủahọ.Docấutrúcnơ-roncủahệthốngnhìn,nếutừnàyđượcnhìntừphíabêntráithìnóđượcbáncầuphảicủabộnãonhậnra,vìbáncầunàyrấtnhạycảmvớisựbuồnrầu.Cònnếutừnàyđượcnhìntừphíabênphải,thìtínhiệuđượcphátratừbáncầutrái,nhưngkhôngphảilàthôngtintiêucực

Cácđốitượngthamgiathínghiệmđềuphảnứngchậmvớinhữngtừdobáncầuphảinhậnra,vìđó lànhữngtừmangnộihàmtiêucực.Nhữngtừtrungtínhđượcliênkếtngaytứckhắc.Phảnứngchậmtrễkhôngxuấthiệnđốivới"từ”dobáncầutráinhậnra.Tómlại,sựthảnnhiênởnhữngngườitham gia thí nghiệm dường như là do cơ chế nơ-ron làm chậm quá trìnhtruyền thông tin khó chịu. Chúng ta kết luận rằng họ không phải giả vờkhôngbiếttớisựkhóchịucủathôngtinmàbộnãođãchegiấuchúng.Nóichínhxáchơn,nhữngxúccảmngọtngàochephủcảmnhậnkhóchịuấycóthể là kết quả hoạt động của thùy trái trán trước. Điều ngạc nhiên là khiDavidsonđomứcđộhoạtđộngcủacácthùytrántrước,thìthùytrái-trungtâmcủaxúccảmthúvị-tỏrahoạtđộngmạnhhơnrõrệtsovớithùyphải,trungtâmcủatháiđộtiêucực.

Nhữngngườinày -Davidsongiải thích - "biểuhiệnvớimột tháiđộdễchịu,bềngoài lạcquan.Họphủnhậnnhữngcăngthẳngbêntrong.Khihọngồi yên, thùy trán trái của họ hoạt độngmạnh, tức là thùy gắn liền vớinhữngxúc cảm tích cực.Hoạt độngnãonày có thểgiải thích thái độ tíchcực,bấtchấpsựhoạtđộngsinhlýẩnsâubêntrongnhưlolắng."LýthuyếtcủaDavidsonchorằng,xétvềhoạtđộngnão,việccảmnhậnhiệnthựckhóchịubằngtháiđộlạcquanđòihỏisựchiphínănglượnglớn.Nhữngnỗlựccủacácvòngmạchnơ-ronđểbảotồnxúccảmtíchcựchayđểxoábỏhoặcứcchếxúccảmtiêucựcgópphầnlàmtăngthêmhoạtđộngsinhlý.

Tómlại,vôcảmlàsựphântíchtíchcực,chothấycáccơchếnơ-ronđang

hoạtđộngtrongnhữngtrạngtháiphângiảimạnhnhất,chẳnghạnnhưcăngthẳngsauchấn thương.Davidsonkết luận:"Khinó thểhiệnởsựyên tĩnhtinhthần,nócótácđộngtựđiềuchỉnhcólợiđốivớicácxúccảm."

Chương6.NăngLựcChếNgự

Duynhấtmột lần tôicảmthấy tê liệtvì sợhãi.Đó làhồihọcở trườngtrunghọckhibướcvàokỳthi toánmàtôikhôngôntập.Khimởđềthira,timtôiđậpmạnhvàtôicảmthấynỗisợhãiđangbópthắtdạdàycủamình.

Tôi tiếc nhìn thật nhanh các câuhỏi.Chẳng có tia hyvọngnào.Trongmộtgiờđồnghồ,mắtdánxuống tờgiấy thi, tôi tưởng tượngra thảmhọa.Nhữngýnghĩấykhôngngừnghànhhạtôivớinỗisợhãi.Tôingồibấtđộng,nhưconvậttêliệtvìtrúngđạn.Ấntượngmạnhnhấttronggiâyphútđólàtrườngsuynghĩcủatôinhưbịcohẹplại.Tôingồiđó,bịcơnsợhãikhủngkhiếpcủamìnhámảnh,chờđợinỗiđaukhổchấmdứt.

Câuchuyệntrênchothấyhậuquảtànphámàsựsợhãigâyrađốivớisựsángsuốtcủatinhthần.Nóchứngtỏquyềnnăngcủabộnãoxúccảmtrongviệckhốngchế,thậmchílàmtêliệtbộnãotưduy.Cácgiáoviênbiếtrấtrõnhữnghậuquảgâyrốinhiễuxúccảmấy.Nhữnghọcsinhlosợ,suysúttinhthầnhoặcdễnổigiậnđềukhôngthểhọcđược;emnàotựnhốtmìnhvàocáctrạngtháixúccảmấykhôngghinhậnđượcthôngtin,hoặckhôngsửdụngđượcnótốtnhất.NhưchúngtađãthấyởChương5,xúccảmmangnặngtiêucựcthườngthuhútsựchúývàonhữnglolắngvàchốnglạimọiđịnhhướngchúýsangchỗkhác.Khicácxúccảmđãxâmchiếmđầuócđếnmứcxuađuổimọiýnghĩkhácvàpháhoạinỗlựctậptrungvàocôngviệchoặcvàohànhđộngđanglàm,thìchúngđãvượtquagiớihạnbệnhlýrồi.

Khicácxúccảmngăncảnmọisựtậptrung,thìcáibịrốinhiễulànănglựctinhthầnmàcácnhàchuyênmôngọilà“trínhớtíchcực",nănglựctiếpnhậnmọi thông tin có liên quan tới nhiệmvụ đang làm.Trí nhớ tích cựcchứađựngdữkiện thông thường.Chínhnó làmchonhững thao tác trí tuệkháccó thể thựchiệnđược,dùđó làđọc to lênmộtcâuhay tìmcáchgiảiquyếtvấnđềlogicgaigóc.Vỏnãotrántrướclànơitrúngụcủatrínhớtíchcựcvàcũnglànơigặpnhaucủatìnhcảmvàxúccảm.Sựchiphốicủanỗithấtvọngvềtìnhcảmđốivớivùngmạchrìa(quytụvàovỏnãotrántrước)đượcđặcbiệttrảgiábằnghiệuquảnhỏhơncủatrínhớtíchcực:ngườitatrởnênthiếutậptrungnhưtrongthửtháchkhủngkhiếpvềmôntoáncủatôi.

Bâygiờ, trái lại, tahãyxétvai tròcủamộtsựthúcđẩytíchcựcnhưsựhứngkhởi, hăngháivà tin tưởngkhiđượchuyđộngđểđạt tớimụcđích.Nhiềunghiêncứuđãchỉrarằng,cácvậnđộngviênOlympic,cácnhạccônglớnvàcácđấu thủcờvuaở trìnhđộcaođềucónăng lực tự thúcđẩybảnthân tới chỗ phải chịu đựng chế độ luyện tập khắc nghiệt.ỞThếvận hộiOlympic1992,nhiềungườitrongđộituyểnbơilộiTrungQuốcchỉmới12tuổi, họ dành thời gian luyện tậpmôn thể thao củamình cũngngangnhưnhữngvậnđộngviênMỹđãhơn20tuổi.Nhữngnghệsĩvĩcầmgiỏinhấtcủa

thếkỷXXbắtđầuchơinhạccụnàylúclên5tuổi,cácnhàvôđịchquốctếvềcờvuatrungbình7tuổi,trongkhicácđấuthủthuộcđẳngcấpquốcgiathìchỉbắtđầulúc10tuổi.Việcluyệntậpsớmđemlạilợithếsẽđượcduytrìsuốtđời.

Cáiđểphânbiệtnhữngngườithuộctốpđứngđầuvớingườibìnhthườngcókhảnăngngangnhau,đólànănglựckiênnhẫntậpluyệnhệthốngvàkhónhọctrongnhiềunăm,từlúccònnhỏ.Vàsựkiênnhẫnấytrướchếtdựavàomộtsốnéttâmlý:sựhứngkhởivàkiênnhẫntrướctâmtrạngthấtvọng.

Vềmặtthànhcông,nhữngngườicóđộngcơmạnhmẽthườngcóđượclợithếđi trướcnhưnhữngkếtquảnổibậtởnhà trườngvà trongnghềnghiệpnhưnhữnghọcsinhgốcchâuÁởMỹcho thấy.Lýdocó thể là từnhữngnămđầutiênởtrườnghọc,trẻemchâuáhọcnhiềuhơntrẻemphươngTây.TheoSanfordDorenbush,mộtnhàxãhộihọcởStanfordtừngtiếnhànhcuộcnghiêncứutrênhơn10nghìnhọcsinhtrunghọc,thìtrẻemchâuÁdànhhơn40% thời gian làmbài tậpở nhà so với nhữnghọc sinh khác. “Trongkhiphần lớn các bậc phụ huynh ngườiMỹ sẵn lòng chấp nhận con cáimìnhnhậnđiểmthấphơnvàchútrọnghơntớinhữngđiểmmạnhkhác,thìngườichâuÁcótháiđộkhác:khiđạtnhữngkếtquảthấp,thìphảikhắcphụcđiềuđóbằngcáchhọctốimuộnhơnvànếuvẫnchưađủthìphảithứcdậysớmhơnđểhọc.Họđềutinchắcrằngmọingườisẽđạtđượcnhữngkếtquảtốtnếuchịukhó".Tómlại,nỗlựcvềhọctậpthểhiệnởsựtựthúcđẩykiêntrìvàhăngháihơn,điềunàytạothànhlợithếtâmlýhiểnnhiên.

Khicácxúccảmcủachúngtahạnchếhaylàmtăngthêmkhảnăngsuynghĩvàhoạchđịnhcủachúngta,cũngnhưkhảnănghọctậpđểđạttớimụcđíchlâudài,giảiquyếtcácvấnđềv.v...thìchúngcũngxácđịnhnhữnggiớihạnnănglựctrongviệcsửdụngnănglựctinhthầnbẩmsinhvà,dođó,quyếtđịnhtươnglaichúngta.Vàkhichúngtađượcthúcđẩybởisựhứngkhởivàthíchthú-thậmchíbởimứcđộlosợtốiđa-thìcácxúccảmsẽđưachúngtatớithànhcông.Chínhtheoýnghĩđó,trítuệxúccảmlànănglựcchủyếucóảnhhưởngsâusắctớitấtcảnănglựckhácbằngcáchkíchthíchhayứcchếchúng.

Chếngựcácxunglực:TrắcnghiệmchokẹoHãytưởngtượnglàbạnlênbốntuổivàcóaiđónóivớibạn:nếusaukhi

chạymộtvòng,cốchờmộtlúcthìemsẽđượcthưởnghaicáikẹo;cònnếukhôngchờđược thì emchỉđược thưởngmộtcáikẹo,nhưngđược thưởngngaytứckhắc.Trắcnghiệmnàychophépthămdòtâmlýmộtđứatrẻ,xungđộtgiữacácxung lựcvàsựkiềmchế,giữahammuốnvàsựchếngựbảnthân,giữaniềmthíchthútứckhắcvàsựmongđợi.Sựlựachọncủađứatrẻnhanhchóngchophéphiểuđượckhôngchỉtínhcáchcủanómàcảtươnglaicủanósẽlàthếnào.

Có lẽkhôngmộtnăng lực tâmlýnàocóýnghĩacănbảnhơnnăng lực

cưỡnglạixunglựccủamình.Sựchếngựcáccảmxúcphụthuộcvàonó,vìdobảnchấtcủachúng,cácxúccảmphátranhucầuhànhđộngmãnhliệt.Nănglựccưỡnglạinhucầuhànhđộng,đènénhànhđộngngaytừđâu,cólẽlàdosựứcchếcủanhữngtínhiệurìahướngtớivỏnãovậnđộng,tuyrằngcáchlýgiảinàyhiệnnaychỉlàsuyluậnthuầntuý.

Trắc nghiệm trên được nhà tâm lý họcWalterMischel tiến hành trongnhữngnăm1960tạimộtnhàtrẻởtrườngĐạihọcStanford,nghiêncứunàychophéptheodõicácđốitượngtrongquátrìnhhọctậpởnhàtrường.

Mộtsốemcóthểchờđợingườiđưakẹotrởlạisaumộtthờigiantưởngdàivôtận.Đểkhỏichịuthuasựcámdỗ,chúngtựbịtmắtlạiđểkhôngnhìnthấycáichúng thèmmuốn,chúng lấyhaicánh taycheđầu, tựnóichuyệnvớimình, hát, chơi, thậmchí cố ngủ.Vànhữngđứa trẻ can đảmấy nhậnđượchaicáikẹo.Nhữngđứakhác,hiếuđộnghơn,thìlaotớichiếckẹo,gầnnhưchỉmấygiâysaukhingườiđưakẹovừađikhỏi.

Giátrịtiênđoáncủathửtháchnàyđãhiệnrõkhichúngtrởthànhnhữngthiếuniên.Sựkhácnhauvềtâmlýgiữanhữngđứatrẻhiếuđộngvànhữngđứa trẻ khác thật nổi bật.Những đứa từng cưỡng lại được sự cám dỗ trởthànhnhữngthiếuniênsẵnsàngđươngđầuvớicuộcsốngtrongxãhội: tựtinvàcóthểvượtquanhữngrủiro.Chúngíthoàinghi,ítsợhãivàítthấtbạihơn,biếtgiữbìnhtĩnhvàgiữđầuócsángsuốtkhichịusứcép;chúngbiếtchấpnhậnthửtháchvàcốvượtquathửtháchấythayvìbuôngxuôi;chúngtinvàobảnthânvàtỏrađángtincậy.Chúngcónhiềusángkiếnvàlaovàonhữngkếhoạch.Hơn10nămsaucuộc trắcnghiệm,chúngvẫnnhậnđượcphầnthưởngcủacuộcsống.

Tráilại,nhữngđứatrẻchộplấyngaymộtcáikẹo,khoảngmộtphầnbasốđó,nóichungkhôngcónhữngphẩmchấtnày,ngượclại,códiệnmạotâmlýrốinhiễuhơn.Khi trởthànhthiếuniên,chúngcókhuynhhướngtránhtiếpxúcvớingườikhác,bướngbỉnh,dodự,dễphậtývìnhữngthấtbại,thườngcóquanđiểmtiêucựcvàtrongtrườnghợpcăngthẳng,chúngthườngbịtêliệt.Chúngrấthaynghingờvàbựctứcvì"khônggiànhđượcđủ”,ganhghétđốkỵ,dễtựái,dođó,trởthànhnguồngốccủaxungđột.Vàmộtthờigiandài,chúngvẫnkhôngthểtựkiềmchếđược.

Sựkhácnhauđượcghinhậnởgiaiđoạnnontrẻcủacuộcđờiđãtrởthànhthang đo rất khác nhau về những năng lực xã hội và tâm lý.Năng lực trìhoãnsựthoảmãncácxunglựcquyếtđịnhthànhcông.Khilên4tuổi,mộtsốemđãhiểurằng,trênsânkhấuxãhội,lòngkiênnhẫnthậtcólợi,chúngcóthểkhôngchúýtớisựcámdỗtrướcmắtvàtỏrakiêntrìtheođuổimụcđíchcủamình, tức làgiànhđượchaichiếckẹo.Vàocuốicấp trunghọc,nhữngemđó lại là đối tượng của sựđánhgiá: đứa trẻ nàobiết kiênnhẫnđã trởthànhhọcsinhgiỏihơnnhữngđứabạnhiếuđộngcủachúng.Theobốmẹchúng,chúngcókhảnăngdiễnđạtcácý tưởng,biết lập luậnvà tập trung

hơn, vạch ra đượcvà thựchiện cáckếhoạch, hamhọchơnnhư thểđượcthưởngvềtấtcảnhữngđiềuđó,kếtquảđậuđạihọccủachúngcaohơnkếtquảcủacácđứabạnkiakhoảng20%.

NhữngkếtquảgiànhđượctrongtrắcnghiệmchokẹochophépđoánđúnghơntrắcnghiệmIQgấphailầnvềnhữngđứatrẻnàosẽthànhcôngtrongcáckỳthivàođạihọc,trắcnghiệmIQchỉchínhxáchơnsaukhichúnghọcnói.Điềuđógợilênrằngkhảnăngthoảmãnnhữnghammuốncủachúnglàyếutốchủyếucủatiềmnăngtrítuệ,dùIQnhưthếnào.(Sựchếngựkhôngtốtcácxunglựccũnglàchỉdẫntốtvềcácxuhướngphạmtộisaunày,chỉdẫnấycũngrõhơnlQ).Nhưchúngtasẽthấytrongphầnthứnăm,trongkhimộtsốngườikhẳngđịnh rằng IQkhông thể thayđổi,vì thế, là ranhgiớicứngnhắcđượcápđặtlêntiềmnăngcủatrẻem,thìcónhiềulýdođúngđắnđểchorằnggiáodụctrí tuệxúccảmsẽgiúptrẻemđạtđượcnhữngnănglựctâmlýnhưchếngựcácxunglựcvàkhảnăngphântíchmộttìnhhuốngxãhội.

Nhữngthiênhướngtiêucực,trởngạichotưduyTôi lấy làm lo lắng cho con trai tôi. Nó vừa gia nhập đội bóng trong

trườngđạihọcvàsớmhaymuộnnósẽbịthương.Vìkhôngmuốnnhìnthấynóchơibóngnêntôikhôngđixemcáctrậnđấubóngnữa.Tôibiếtđiềuđólàmnóthấtvọng,nhưngđốivớitôithìđólạilàmộtsựtratấn...

Ngườiđànbànóinhưvậykhibàđangchữabệnh;bàbiếtrằngnỗilolắngấyngăncảnkhôngđượcsốngnhưmìnhmuốn.Nhưngcứmỗi lầnbàphảiđưaraquyếtđịnhnhưđếnhaykhôngđếndựcáctrậnđấubóngcủaconthìbàlạitưởngtượngrađiềuxấunhất.Sựlolắngcủabàchiphốicảlýtrí.

Nhưchúng tađã thấy,hậuquả taihạicủasự lo lắngđốivớihoạtđộngtinhthầnchủyếulàdothiênhướngchuốclấyloâu.Theonghĩanàođó,loâu cũng là phản ứng có ích nhưng không được hướng dẫn đúng, một sựchuẩnbịquásốtsắngchomốiđedoạđượcđoántrước.Nhưngphươngpháptậpđươngđầuvớitaihọađoántrướcấylạitạorasựbấtđộngnhậnthứctaihạikhitrởthànhthóiquenthuhútsựchúývàngăncảnnóhướngtớiđiềukhác.

Nỗilolắngpháhuỷtrítuệ.Sựlolắngảnhhưởngtớikếtquảhọctậpởbậcphổthôngvàbậcđạihọc:126nghiêncứuvề36nghìnhọcsinhđãchothấy,ngườinàocànglonghĩnhiều,ngườiđócàngkémthànhcônghơntronghọctập,dùlàtheotiêuchuẩnnào:điểmtrungbìnhcảnăm,cáckỳthitừngphầnhaytốtnghiệp.

Nghiên cứu khoa học đầu tiên về sự lo sợ trong các kỳ thi đã đượcRichardAlpert thựchiệnvàonhữngnăm1960.Ôngchobiếtđãchúý tớivấnđềnàyvìlúccònđihọc,tínhdễkíchthíchđãảnhhưởngxấutớikếtquảhọctậpcủaông,trongkhiđồngnghiệpRalphHaberthìlạinóirằngmìnhđãbịsựcăngthẳngtrướcsựkíchthích.Nhữngnghiêncứunàychothấyrằngcó

hailoạihọcsinhlolắng:nhữngngườibịsựlolắnggâytáchạitớikếtquảhọctậpvànhữngngườiđãthànhcôngbấtchấpsựcăngthẳng,thậmchínhờsựcăngthẳngmàhọcàngthànhcônghơn.Mộtđiềutrớtrêucủacáccơchếtâmlý:chínhsựsợhãithúcđẩynhữngsinhviênnhưHabermiệtmàichuẩnbị cho các kỳ thi và đưa họ tới thành công cũng là nguồn gốc thất bại ởnhữngngườikhác.Vớinhữngngườiquásợhãi,nhưAlpert,sựlolắnggâytổnhạichosuynghĩsángsuốtvàtrínhớ-nhữngđiềucầnthiếtđểthicửhiệuquảvàthànhcông.

Khichúngtalosợthấtbại,sựchúýsẽsuyyếu,khiếnchúngtakhôngthểtìmđượccâutrảlờiđúng.Nhữngtiênđoánđentốicủachúngtarốtcuộclạitrởthànhsựthật.

Ngượclại,nhữngngườibiếtsửdụngxúccảmcủamìnhcóýthứccóthểsửdụngsựlolắngcủamình-chẳnghạn,domộtkỳthigâyra–đểchuẩnbịđúngmứccầnthiếtvàvìthếhọvượtquathửtháchvàthànhcông.Mốiliênhệ giữa sự lo lắng với kết quả thu được, kể cả những kết quả trí tuệ, tạothànhđườngconghìnhchữUlộnngược.Trênđỉnh,mốiliênhệnàyởmứcđộtốiưu,sựcăngthẳngthầnkinhítnhấtsẽđưalạinhữngkếtquảrõràng.NhánhđilêncủachữUlộnngượclàmngườitahờhữngvàkhôngđủđộngcơđểtạoracốgắngcầnthiết,trongkhisựlolắng-nhánhkiacủachữU-làmchotấtcảcốgắngthànhconsốkhông.

Mộttrạngtháihứngkhởinhẹnhàng,cáiđượccácnhàtâmlýhọcgọilàhứng cảmnhẹ (hypomani) là điều lý tưởngđối với cácnhàvănvànhữngngười hoạt động sáng tạo khác. Những hoạt động này đòi hỏi tính uyểnchuyểncủatưduyvàtưởngtượng;trạngtháiấynằmởgầnđỉnhhìnhcongchữU.Nhưngnếusựhứngcảmnàyvượtrakhỏimọikiểmsoátđểtrởthànhsựsôiđộngthậtsự,nhưởnhữngngườihứngcảm- trầmnhược, thìnólạingăncảnsuynghĩnhấtquánđểcóthểviếthay.

Mộtcáchhiệuquảđểgiúpchoaiđókhắcphụckhókhănlàkểchoanhtanghemộtcâuchuyệnkhôihài.Tiếngcười,cũngnhưtâmtrạngthoảimáinóichung,làmchotưduyđượcthanhthoát,tạođiềukiệnchoýtưởngliênkếtvàdođóchophépkhámpháranhữngliênhệphứctạpvàdựđoánhệquảcủaquyếtđịnhnàođó.

Hiệuquảcủa tiếngcườiđặcbiệt lớnkhingười tađụngphảivấnđềđòihỏi trí tưởngtượng:Mộtnghiêncứuvềnhữngngườivừaxemcácbăngvideocóphảnứngtốthơnvềtrắcnghiệmsuynghĩsángtạocủacácnhàtâmlý.Ngườitađưamộtngọnnến,mộthộpdiêmvàmộthộpkimgămvàyêucầuhọgắncâynếnlêntườngsaochokhinócháymàsápkhôngchảyxuốngđất.Đasốtìmcáchgiảiquyếtvấnđềbằngcáchchỉdùngnhữngvậtđangcótrongtaynhưvẫnthườnglàm.Nhữngngườivừaxemvideothìhiểurấtdễdàngrằngcócáchđặcbiệtđểsửdụngchiếchộpđựngkimgămvàmộtsốngườiđi tớimộtgiảiphápsángtạo;họgắncáihộpvàotườngvàcắmcây

nếnvàođó.Ngaycảnhữngthayđổi tâmtrạngnhỏcũngảnhhưởngtới tưduy.Một

trongnhữnglýdolànộidungtrínhớcủachúngtaphụthuộcvàotrạngtháitinhthần.Khithoảimái,chúngtanhớlạinhữngsựkiệntíchcựctốthơn;khicân nhắc mặt được và không được của một quyết định, trí nhớ tác độngthuậnlợichosựđánhgiátìnhhìnhvàthúcđấychúngtamạnhhơn,chẳnghạn,thựchiệncôngviệchơinguyhiểmhayphiêulưu.

Cũngvậy,tâmtrạngxấuđemlạichotrínhớtháiđộtiêucựcvàđẩychúngtatớichỗđưaraquyếtđịnhquádèdặthayquáthậntrọng.

Nhữngxúccảmkhôngbịchếngựthườngngăncảntrítuệ.Nhưng,nhưđãthấyởChương5,có thểchấnchỉnhđúng.Nănglực tâmlýđólànănglựcchếngự;nómởđườngchocáchình thức trí tuệkhác.Chúng tôisẽchứngminhđiềunàybằngcáchxemxétnhữngcáilợicủatinhthầnlạcquan,thờiđiểmđặcbiệttrongđóngườitatựvượtlên.

KhảnăngvàtưduytíchcựcNgườitayêucầucácsinhviêntưởngtượngtronghoàncảnhsauđây:Bạnhyvọngđạtđiểmcaotrongkỳthicủamình,nhưnglạichỉđạtđiểm

dướitrungbìnhtronglầnthiđầu.Bạnđãbiếtkếtquảnàytừmộttuầnnay.Bạnsẽlàmgì?

Chínhniềmhyvọngtạorasựkhácbiệt.Câutrảlờicủanhữngsinhviêngiữđượchyvọnglàhọsẽlàmviệcchịukhóhơnvàlàmtấtcảnhữnggìcóthể để nâng điểm trung bình lên. Những người tin vừa phải vào cơ maythànhcôngcủamìnhnóirằnghọsẽtìmcáchđểnângđiểmmìnhlên,nhưngkhôngquảquyếtlắm.Và,nhưđãdựđoán,nhữngsinhviêncóíthyvọngthìbuôngxuôi,nảnlòng.

Vấn đề này không chỉ mang ý nghĩa lý thuyết. Khi nhà tâm lý họcC.R.Snyder, tácgiảnghiêncứunàysosánhkếtquảđạtđượccủacácsinhviênnămthứnhất,nhữngngườibiquancũngnhưlạcquan,ôngnhậnthấyrằng sức mạnh từ niềm hy vọng của họ báo trước những điểm khá hơn.Nhữngkếtquảnàycũngđượccoinhưdựbáovềthànhcôngtrongthờigianhọcđạihọccủahọ.

ĐâylàlờigiảithíchcủaSnyder:"Nhữngsinhviêntựtinthườngđặtmụctiêucaohơnvàbiếtlàmviệcsaymêđểđạttớinhữngmụctiêuđó.Khingườitasosánhkếtquảđạtđượccủanhữngsinhviêncónăng lực trí tuệngangnhau,thìchínhtháiđộtintưởngvàotươnglaicủatừngsinhviênchophépphânbiệtmỗingười".

Cácnhànghiên cứunhận thấyngày càng rõ rằng "hyvọng"không chỉlàmvữnglòngtakhimọithứđangdiễnratồitệ,mànócònđóngvaitròrấtquantrọngtrongcuộcđờivàbanphátnhữngđiềutốtlànhnhưthànhcôngvềhọctậpởnhàtrườngcũngnhưnhữngcôngviệckhókhănkhác.Vềmặtlýthuyết,hyvọngchỉlàcáchnhìnlạcquantheođómọicáisẽtốtđẹphơn.

Theonghĩaấy,mọithứđềucóthểcóhyvọng.Mộtsốngườitinchắc,họsẽthoátkhỏitấtcảtrởngạihoặcsẽtìmthấygiảiphápchomọivấnđềcủahọ,trongkhinhữngngườikhácchorằngmìnhkhôngthểcónghịlực,nănglựchayphươngtiệncầnthiếtđểđitớiđó.Snydernhậnxétnhữngngườitinvàotươnglaicủamìnhcómộtsốnétchung:họbiếttựthúcđẩyvàtựthuyếtphụckhigặprủiro,rằngmọicáirồisẽđâuvàođấyvàhọtinchắcrằngcónhiềuphươngtiệnđểđạtđượcmụctiêucủamình,họcũngđủthôngminhđểchiamộtnhiệmvụkhókhănthànhnhữngnhiệmvụnhỏdễthựchiệnhơn.

Vềmặt trí tuệxúccảm, "hyvọng"cónghĩa làkhông lùibước trước lolắng,khôngbuôngtayhoặcchánnảnkhiđươngđầuvớikhókhănhaythấtvọng.Thậtvậy,nhữngngườitựtinnóichungítlolắngvàítbịrốinhiễuxúccảmtrongcuộcsống.

Lạcquan-độnglựclớnNăm 1988, những người ham thích bơi lội đặt hy vọng lớn vào Matt

Biondi.MộtsốnhàbáothểthaotiênđoánanhtacóthểsánhvớiMarkSpitaởThếvậnhộiOlympic1972vớibảyhuychươngvàng.Thanôi,Biondichỉgiànhđượcmộthuychươngđồngtronglầnthửtháchđầutiên200mbơitựdovàtrongcuộcthiđấu100mbơibướmtiếptheoanhtabịđấuthủkhácbơivượtlêndẫnđầu.

CácchuyêngiabìnhluậnthểthaochorằngnhữngthấtbạiấysẽlàmsuysụptinhthầncủaBiondi.Nhưnganhtađãvượtquathấtbạivàgiànhđượcnămhuychươngvàng.NhàtâmlýhọcMartinSeligmanđãlàmtrắcnghiệmchoBionditrongnămđóđểđánhgiátinhthầnlạcquancủaanhta:tạicuộchọpđượctổchứcđểBiondiphátbiểucóthểvượtquakỷlụccủamình,huấnluyệnviênbáo cho anh ta biết kết quảkémhơnkết quảđã thực sựgiànhđượctrướcđóvàyêucầuBiondilàmlại lầnnữasaukhinghỉngơi, thìkếtquảcòntốthơnlầnđầuvốnđãtuyệtvờirồi.Tráilại,khinhữngthànhviênkhác trongnhómcũngđượcbáochobiết họgiànhđượcnhững thành tíchthấphơnvàhọcũnglàmthêmmộtlầnnữa, thìkếtquảtồihơnlầnđầurấtnhiều.

Lạcquan,cũngnhưhyvọng,đólàniềmtinchắcrằng,bấtchấpthấtbạivàthấtvọng,mọicáirồisẽđâuvàođấy.Vềmặttrítuệxúccảm,lạcquanlàtrạngtháitinhthầnngănngườitarơivàochánnản,suysụpvàcảmgiácbấtlựcxâmchiếmđầuóctrongthờikỳkhókhăn.

ĐốivớiSeligman,tinhthầnlạcquanthểhiệnởcáchngườitatựgiảithíchvềthànhcôngvàthấtbạicủamình.Ngườilạcquancoithấtbạibắtnguồntừmộtđiềugìđócóthểđượcthayđổiđểđithànhcônglầntiếptheo,cònngườibiquanthìtựtráchmócvàgánchonómộttínhchấtkhôngthểthayđổi.Haicáchnhìnấytạorahệquảsâusắcvềcáchứngxửcủangườitatrongcuộcđời.Chẳnghạn,đáplạimộtsựthấtvọng,nhữngngườilạcquanlàmnhưthểmìnhchưalàmcôngviệcđó,sẽphảnứngtíchcựcvàtựtin,nhưbằngcách

hoànthànhkếhoạchhaytìmkiếmsựgiúpđỡvànhữnglờikhuyên;đốivớihọ,thấtbại luônluônvượtquađược.Trái lại,ngườibiquanphảnứngvớithấtvọngthuộcloạiđónhưthểtấtcảnhữnglầnsaunữakhôngthểtốthơn,vàvìthế,họchẳnglàmgìđểlaovàogiảiquyếtvấnđề;đốivớihọ,thấtbạilàdomộtsựthiếuhụtcánhânmàhọsẽkhôngbaogiờthoátkhỏi.

Giốngnhưnhữngngườibiếtnuôidưỡngmềmhyvọng,người lạcquanthườngthànhcôngtronghọctập.Trongmộtnghiêncứuđượcthựchiệnnăm1984 trên 500 sinh viên năm thứ nhất tại trường Đại học Pennsylvanie.Seligman,tácgiảnghiêncứunày,khẳngđịnh:"Cáckỳthivàođạihọcsẽnóichobạnbiếtaicótàinăng,còncáchgiảithíchcủasinhviênvềnhữngthànhtích của họ cho bạn biết ai sẽ bỏ cuộc nửa chừng. Chìa khóa thành côngchínhlàsựkếthợpmộttàinăngvừaphảivàsựkiêntrì.Điềumàcáckỳthivàođạihọckhôngđánhgiáđược,đólàđộnglựccủacánhân.Điềungườitamuốnbiết,đólàcánhânấycótiếptụctiếnlênsaukhianhtatrảiquathờikỳkhókhănhaykhông.Cảmgiáccủatôilàvớitrítuệbằngnhau,thànhcôngkhôngchỉphụthuộcvàonănglực,màcònphụthuộcvàocảnănglựcchịuđựngthấtbạinữa".

MộtminhhọarõnhấtchokhảnăngthúcđẩycủatinhthầnlạcquanđượcthấyrõquanghiêncứudoSeligmanthựchiệnởnhữngngườibánbảohiểm.Đểthànhcôngtrongviệcbánhàngnóichungvàtrongviệcbánbảohiểmnóiriêng, phải cókhảnăng chịuđựng sự từ chối củakháchhàngmàvẫngiữđượcnụcười.Seligmannhậnxét:Tronghainămđầu,nhữngngườibánhàngcóbảntínhlạcquanbánđượcnhiềuhơn37%sovớicácđồngnghiệpcótháiđộbiquan.Vàtrongnămthứnhất,nhữngngườibiquanbỏviệcnhiềugấpđôinhữngngườilạcquan.

Seligmanđã thuyếtphụccông tybảohiểm tuyểnmộtnhóm từnggiànhđượckếtquảtốttrongviệctrắcnghiệmvềtinhthầnlạcquannhưnglạithấtbạitrongtrắcnghiệmtuyểnchọnthôngthường.Doanhsốcủacácthànhviênnhóm này trung bình vượt 21% doanh số của những người bi quan trongnămđầu,và57%trongnămthứhai.

Lýdokhiếnchonhữngngườilạcquankhácbiệtnhưvậycũngchophéphiểuđượcthếnàolàtháiđộthôngminhvềmặtxúccảm.Mỗilầnngườibánbịtừchốilàmộtthấtbạinhỏ.Phảnứngxúccảmđốivớinhữngthấtbạinàyquyđịnhkhảnăngcủacánhâncótìmthấysựdũngcảmvàtínhkiêntrìhaykhông.Bịtừchốicàngnhiều,tinhthầncủangườibánhàngdễbịtổnthươngvàcàngkhóchịuđựnglầnthấtbạitiếptheo.Ngườibiquankhó“tiêuhóa"nhữngthấtbạimàhọcoilàthấtbạicánhânấynhư"Tachẳngđánggiámộtcáiđinh,tasẽkhôngbaogiờbánhàngđược",cáchlýgiảinàydễgâyratâmlýchánnản,thấtbại,thậmchísuysụp.Ngượclại,nhữngngườilạcquansẽtựnhủ"Chắclàtachưabiếtbán",hoặc"Ngườimàtavừachàohànglàmộtkẻkhótính".Vìanhtachorằnghoàncảnhchịutráchnhiệmvềthấtbạichứ

khôngphảidoanhta,nênanhtacóthểthayđổicáchtiếpcậntronglầngọiđiện thoại sau.Trongkhi thái độ tinh thần củangườibi quanđưa tới thấtvọng,thìtháiđộtinhthầncủangườilạcquanlạilàmnảysinhhyvọng.

Thiênhướngtíchcựchaytiêucựccólẽlàmộtphầntínhkhíbẩmsinhcủamỗicánhân.Nhưng,nhưchúngtasẽthấyởChương14,tínhkhícóthểđượcđiềuhòa.Cóthểhọcđểtrởthànhlạcquanvàtinvàotươnglaicũnggiốngnhưđểcảmthấymìnhbấtlựcvànảnchí.Haitháiđộnàyđềudựatrênniềmtinrằngchínhtalàmchủcuộcđờitavàcóthểchấpnhậntháchthức.Bằngcáchđạtđượcsự thànhthạo trongmột lĩnhvựcnàođó,chúngta làmtăngthêmcảmgiácvềhiệuquảcánhâncủamình,lúcđóchúngtasẵnsàngchấpnhậnrủirovànhữngtháchthứckhókhănhơn.Vàđếnlượtnó,điềunàylàmtăngthêmcảmgiácvềhiệuquảcánhân.Tháiđộnàychophépchúngtakhaithác tốt hơnnăng lực củamìnhhoặc làmnhữnggì cần thiết đểphát triểnchúng.

"Trạngtháisảngkhoái"–Mộtnhàsoạnnhạcđãmôtảkhoảnhkhắclàmviệcthoảimáinhấtcủamình

Bạnnhưđangởtrongtrạngtháixuấtthầnđếnmứckhônghềcócảmgiáclàmìnhđangtồntại.Điềunàyvẫnthườngxảyravớitôi.Bàntaytôidườngnhưtựnóviếtnhưthể tôichẳngliênquantớinhữnggìđangđượcviếtra.Tôingồilặngngắmtấtcảnhữngnốtnhạcvớisựcảmphụcvàngạcnhiên.Mọicáinhưtựnódiễnra.

Sựmôtảnàygầngiốngvớimôtảcủahàngtrămngườikhác-nhữngvậnđộngviênleonúi,nhàvôđịchcờvua,nhữngbácsĩphẫuthuật,nhữngkỹsư,nhữngnhàlãnhđạodoanhnghiệp...Khihọnóitớimaymắntrongđóhọnhưvượt qua chính mình. Trạng thái này được nhà tâm lý học MihalyCsikszentmihalyigọi là "trạng thái sảngkhoái" (flow).Cácvậnđộngviênđiền kinh gọi trạng thái này là "vùng xuất thần", đó là lúcmà sự nổi trộikhông cần cố gắng. Diane Roffe - Steinrotter, người đã giành được huychươngvàngThếvậnhộimùaĐông1994,đãkhẳngđịnh rằngchịkhôngcòngiữđượckýứcnàovề cuộc thi trượt tuyết ngoàiviệc cảm thấymìnhhoàntoànkhôngcăngthẳng:"Tôicócảmgiácmìnhnhưmộtthácnước."

Bướcvào trạng thái sảngkhoái,hưngphấn,đó là tuyệtđỉnhcủa trí tuệxúccảm.Khingười tabuồnphiềnvìsuysụp,hoặcbồnchồnvì lohãi, thìkhôngthểđạttớitrạngtháisảngkhoáiđược.Thếnhưng,tấtcảmọingười,hoặcgầnnhưthế,thỉnhthoảngcũngtừngtrảitrạngtháihưngphấn(haymộttrạngtháisảngkhoáiyếuhơn,chừngmựchơn)khingườitacốnghiếnđiềutốtđẹpnhấtcủabảnthânmìnhhaykhivượtquanhữnggiớihạnquenthuộc.Đócóthểlàsựthănghoacủatìnhyêuvàthểchất,khihaiconngườithànhmộtsựthốngnhấtuyểnchuyểnmàtựnhiêndànhchoởmứccaonhất.

Đó là kinh nghiệm tuyệt vời khimột người hoàn toàn bị cuốn hút vàonhữnggìmìnhđang làm, tập trung toànbộsựchúývàođó.Sựchúý tập

trungcaođộđếnmứcngườiđóchỉbiếtcónhữngtrigiácgắnchặtvớiđiềumìnhđang làmvàmấthếtmọiýniệmvề thờigianvàkhônggian.Chẳnghạn,khibácsĩphẫu thuậtnhớ lạimộtcamổtinhvi,ông takinhngạckhibiếtcómộtmảnhtrầnnhàbongramàôngtakhônghaybiếtgì.Trạngtháisảngkhoáibịphávỡkhingườitasuynghĩquánhiềuvềnhữnggìđangdiễnra,chỉviệcchorằng:"Thậtlàtuyệt"cũngđủđểkếtthúccảmgiácnày.

Trongtrạngtháithănghoa,conngườikhôngcònnghĩtớibảnthân,họbịhútvàonhữnggìmìnhđanglàmđếnmứchoàntoànmấthếtýthứcvềbảnthânvàquênđiphiềnmuộncủacuộcsống thườngngày.Nhữngphảnứngcủahọhoàntoànthíchnghivớinhữngnhucầuthayđổicủanhiệmvụ.Và,tuyhọđãđạttớiđỉnhcaothànhtích,họkhôngtựhỏixemhọsẽthànhcônghaythấtbại,chỉcókhoáicảmthuầntuývềhànhviđãthúcđẩyhọ.

Cónhiềucáchđểđạttớitrạngtháisảngkhoáiấy.Mộttrongnhữngcáchnàylàtậptrungcaođộvàonhiệmvụphảilàm.Thựcchấtcủatrạngtháisảngkhoáichínhlàsựtậptrunglớn.Nhưng,khisựchúýbắtđầuđượctậptrung,nócósứcmạnhriêngchophépngườitakhôngchúýtớicơnlốcxúccảmvàthựchiệnnhiệmvụcủamìnhdễdàng.Trongtrạngtháisảngkhoái,sựchúývừachùnglại,vừarấttậptrung.Hìnhthứctậptrungnàyrấtkhácvớisựchúý trongkhingười tađangmệtmỏihaybuồnphiền,hoặckhisựchúýcủamìnhbịảnhhưởngbởinhữngxúccảmchiphốikhác,nhưlolắnghaygiậndữ.

Người ta có thểđạt tới trạng thái hưngphấnkhi bắt tayvào côngviệcmình đã thành thạo.NhưCsikszentmihalyi nói: "Người ta dường như tậptrung tốthơnkhinhiệmvụkhóhơnbình thườngvàphảibỏsứcmìnhvàonhiềuhơn.Nếunhiệmvụấyquádễ,người tasẽbuồnchán.Nếuquákhó,người ta trởnên lo lắng.Tínhhưngphấnxuấthiện trongmộtvùng tếnhịđượcgiớihạnbởisựbuồnchánvàlolắng."

Hưngphấnlàtrạngtháiđemlạisựhoanhỉcựckỳnhẹnhàng.Xúccảmnàydườngnhưlàsảnphẩmphụcủasựtậptrung,màkhôngcónóthìkhôngthểđạttớisựthănghoa.

Khi quan sátmột người ở trong trạng thái sảng khoái, ta có cảm giácnhữnggìkhókhănnhất lại lànhữngcáidễdàngvà thành tíchđặcbiệt làhoàn toàn tự nhiên. Điều đó dường như cũng đúng ở bên trong bộ não,nhữngnhiệmvụphức tạpnhất lạiđược thựchiệnvới chiphínhỏnhấtvềnăng lượng tinh thần.Sựhưngphấnvàứcchếcủacácvòngmạchnơ-ronhoàntoànthíchnghivớinhucầutứcthì.Khingườitabịcuốnhútvàonhữnghoạtđộngmàsựchúýcủahọđượchuyđộngvàduytrìkhôngcầnđếnmộtnỗlựcnhỏnhất,thìbộnãocủahọvẫn"dịulắng"nghĩalàsựhưngphấnvỏnãogiảmđi.Đólàpháthiệnnổibật,nếungườitachorằngtrạngtháisảngkhoáichophépmìnhbắt tayvàonhữngcôngviệckhókhănnhất,dùđólàđánhcờvớikiệntướngcờvuahaygiảibài toánphứctạp.Ngườitacóthể

thấyrằngnhữngnhiệmvụkhókhănấyđòihỏihoạtđộngvỏnãotănglênmàkhôngphảigiảmbớt.Nhưngđặctrưngchủyếucủatrạngtháisảngkhoáilànóchỉxuấthiệnkhinănglựccánhânđượcđẩytớicùnglĩnhvựcmàngườitađãcókinhnghiệm,trongđócácvòngmạchnơ-roncóhiệuquảnhất.

Sựthànhthạotronglĩnhvựcnàođólàcáichophépngườitađivàotrạngtháihưngphấn làmchủmộthoạtđộng,dùđó là thểchất,như leonúihaytinhthần,nhưlậpchươngtrìnhchomáytính-cónghĩalàbộnãothựchiệnđiềuđócóhiệuquảhơn.Nhữnghoạtđộngđượcluyệntậpnhiềuđòihỏinỗlựcíthơnnhiềusovớinhữnghoạtđộngmàngườitamớihọcđượchayvẫncòncảmthấyquákhó.Cũngvậy,khibộnãolàmviệckémhiệuquảhơnvìmệtmỏihaybịkíchthích,thìnỗlựccủavỏnãomấtđitínhchínhxác,vìcóquánhiềuvùngđượckíchđộngvô ích, và trạng thái nơ-ron ấyđược cảmthấynhưsựmấttậptrunglớn.Hiệntượngnàycũngxảyrakhingườitabuồnchán.Nhưngkhibộnãohoạtđộngvớihiệuquảtốiđatrongtrạngtháisảngkhoái,thìcósựtươngứnggiữacácvùngbịkíchđộngvànhữngđòihỏicủanhiệmvụphải làm.Trong trạng thái sảngkhoái,ngaycảnhữngnhiệmvụkhókhăndườngnhưcó thểgây ra sự thư tháihaycó tácdụngđiềuchỉnhhơnlàcảmgiáclàmchongườitaphảichịuđựng.

Họctậpvàtrạngtháisảngkhoái:MôhìnhmớichogiáodụcDotrạngtháisảngkhoáixuấthiệnởmộtvùngtrongđóhoạtđộngđòihỏi

ngườitaphảihuyđộngnhữngnănglựccủamìnhđếnmứctốiđa.Sựthànhthạocủangườiđócàng tăng lên, thìcàngphảinỗ lựcđểđivào trạng tháihưngphấn.Trongmột cuộc nghiên cứu200họa sĩ 18 tuổi sau khi họ rờiTrườngmỹthuậtCsikszintmihalyiđãnhận thấy,chỉnhữngsinhviên thíchvẽmớitrởthànhnhữnghọasĩgiỏi.Nhữngngườikhác,bịkíchthíchbởigiấcmơnổitiếnghaygiàucó,phầnlớnđãtừbỏnghệthuậtsaukhinhậnbằngtốtnghiệp.

Đốivớiviệctậpluyệncũngvậy,trạngtháisảngkhoáilàđiềukiệntiềnđềchothànhcông.Nhữnghọcsinhhọctậptrongtrạngtháisảngkhoáithìthànhcôngnhiềuhơnhọcsinhkhác.NhữnghọcsinhcủamộttrườngtrunghọcởChicagochuyênvềcácmônkhoahọc,tấtcảnằmtrongsố5%họcsinhthuđượcnhữngkếtquảtốtnhấttronglầnkiểmtratoán-đãđượccácgiáoviênphânloạitheonănglựcthànhcôngnhiềuhơnhayíthơncủahọ.Nhữngemkémthànhcônghơncảchỉdànhkhoảng15giờmỗituầnđểhọcởnhà,íthơnnhiềunhữngbạncókhảnăngthànhcôngnhất(trungbìnhlà27giờ).

Sựkhácnhauchủyếugiữahainhómhọcsinhlàcảmnhậnmàviệchọcđem lại cho chúng.Những emcónăng lựcnhất cảm thấy sự tập trungvàthích thú gắn liền với trạng thái sảng khoái trong gần 40% thời gian. Ởnhữngemítnăng lựcnhất,việchọcđưa lại trạng tháinàychỉchiếm16%thờigian;rấtnhiềuemtrongsốđócócảmgiáclolắngkhinhiệmvụvượtquánănglựccủachúng.Tómlại,nhữnghọcsinhthànhcôngởtrườnghọc

thườnghaychúývàoviệchọc,vìviệchọcchophépchúngđạttớitrạngtháisảngkhoái.Vớinhữngemkémnhất,dokhôngmàigiũanănglựcchỉcóthểđếnvớichúngtrongtrạngtháisảngkhoái,đãđểmấtsựthíchthúvềhọctập.HowardGardner,chađẻcủalýthuyếtđathôngminh,chorằngviệcsửdụngsự sảngkhoáivà các trạng thái tích cực củanó làphương tiện lànhmạnhnhấtđểgiáodụclớptrẻvìnókíchthíchnhữngtrạngtháinàytừbêntrongmàkhôngphảibởisựđedoạhaytriểnvọngđượchưởng.

ChiếnlượcđượcápdụngởnhiềutrườnghọcbằngcáchsửdụngmôhìnhnhiềutrítuệkhácnhaucủaGardnerchủyếulàthiếtlậpphácđồnhữngđiểmmạnh, đồng thời cố làm cho những điểm yếu của chúng trở thành điểmmạnh.

Tổng quát hơn, mô hình về trạng thái sảng khoái gợi lên rằng, trongtrườnghợplýtưởng,việcđạtđượcsựthànhthạohaymộtkhốitrithứcphảiđượcthựchiệntựnhiên,vìtrẻemđượcthuhútvàolĩnhvựcđánhthứchứngthúcủanótựphát,nóicáchkhác,vàonhữnggìchúngyêuthích.Sựđammêbanđầuấysẽchophéptrẻvềsauđạtđượcnhữngkếtquảđặcbiệt,vìchúnghiểurằngsựkiêntrìsẽchophépchúngđạttớitrạngtháisảngkhoái.Vàvìchúngphảitựvươnlênđểduytrìtrạngtháinày,đòihỏiấytrởthànhsựkíchthíchlàmđúngnhưthếvàsẽlàmchotrẻemsungsướng.Cáchquanniệmấyvềgiáodụcrõràngtíchcựchơnsovớinhữngcáchtiếpcậntruyềnthống.Dođó,việcnghiêncứu trạng tháiuyểnchuyển là cách thứcnhânđạohơn, tựnhiênhơnvàchắcchắn làhiệuquảhơnđểđưacácxúccảmphụcvụchogiáodục.

Điềunàyxácnhậnrằngkhảnăngđịnhhướngxúccảmvàomụcđíchnhấtđịnhlànănglựchàngđầu.Dùđểchếngựnhữngxunglựccủamìnhhaytrìhoãn sự thoảmãn hammuốn, để kiểm soát tâm trạng củamình nhằm tạothuậnlợichotưduythayvìngăncảnnó,đểtựkhuyếnkhíchphảikiêntrìmàkhôngđểbịnảnlòngvìthấtbại,đểđạttớitrạngtháisảngkhoáivàcóhiệuquảhơn,tấtcảnhữngđiềuđónhấnmạnhkhảnăngcủaxúccảmtrongviệcđịnhhướngnhữnggìchúngtađanglàm.

Chương7.NguồnGốcCủaSựĐồngCảm

Đồngcảmdựavàoýthứcvềbảnthân;khichúngtacàngnhạycảmvớixúc cảm của mình, thì chúng ta càng hiểu rõ cảm xúc của người khác.Nhữngngườikhôngcókhảnăngdiễnđạtxúccảmđềukhôngcóýniệmnàovềnhữnggìhọcảmthấyvàhoàntoànkhônghiểuđượcnhữnggìngườikháccảm thấy.Vềmặt tình cảm, họ không có "tai"; họ không cảm nhận đượcnhữngnốtnhạcvànhữnghợpâmxúccảmnằmtrong lời lẽvàcửchỉcủangười khác dù làmột sự đổi giọng,một sự im lặng haymột cơn giận dữbùngnổ.

Bịchínhxúccảmcủamìnhlàmchobốirối,nhữngngườikhôngcókhảnăngdiễnđạtxúccảmcũngbịxúccảmcủangườikhác làmbối rối.Tìnhtrạng không cảm nhận được xúc cảm của người khác là thiếu sót nghiêmtrọngvềtrítuệxúccảmvàlàkhiếmkhuyếtbithảmvềcáiđượcngườitacoilà"tínhngười”.Trongcácmốiquanhệcủaconngười,âncần,sựtrìumếnbắtnguồntừsựhòahợpvớingườikhácvàkhảnăngđồngcảm.

Ngườitahiếmkhithểhiệnnhữngxúccảmcủamìnhbằnglờilẽmàbằngnhiềucáchkhác.Hiểuxúccảmcủangườikhácbằngtrựcgiác,trướchếtlàgiảiđượctínhiệukhônglờinhưgiọngnói,cửchỉ,biểuhiệnnétmặtv.v...NhàtâmlýhọcRobertRosenthalđãtưởngtượngraPONS(phácđồdiễnđạtcảmxúckhônglời-ProfileofNonverbalSensitivity),mộttrắcnghiệmchophépđánhgiá sự đồng cảmnhờhàng loạt băngvideo vềmột cô gái biểuhiệnnhữngtìnhcảmkhácnhau,nhưsựghêtởmhaysựtrìumếncủangườimẹ, từmột cơn ghen đến việc xin lỗi, từ lòng biết ơn đến sự cảm phục.Trongmộtvài cảnh, tất cảbiểuhiện tìnhcảmkhácđềubịxoábỏ, chỉ trừbiểuhiệnnétmặt.Trongnhữngcảnhkhác,ngườitachỉchothấynhữngcửđộngcủa thân thể, v.v... để chongườixemphảinhận raxúc cảm từkênhkhônglờinàođó.

Trắcnghiệmđượcthựchiệnvới700ngườiMỹvàở18quốcgiakhácchothấy,nănglựclýgiảicáctìnhcảmtừnhữngchỉdẫnkhônglờilàmchocácxúccảmcủamìnhthíchnghivớitìnhhuốngnhấtđịnh,đượcngườikhácưathích hơn, làm cho chúng cởi mở hơn và, tất nhiên, nhạy cảm hơn. Nóichung,phụnữthườngtỏradễđồngcảmhơnnamgiới.Vànhữngđốitượngcókếtquảtốthơntrongtrắcnghiệmchothấyhọđãgiữđượcnhữngliênhệtốtnhấtvớinhữngngườikhácgiới.Cógìphảingạcnhiênkhisựđồngcảmlàconchủbàitrongđờisốngtìnhyêukhông?

Giốngnhưnhữngthànhtốkháccủatrítuệxúccảm.TínhđộclậpcủasựđồngcảmđốivớitrítuệlýthuyếtđãđượctrắcnghiệmPONSthíchhợpvớitrẻ emxácnhận.Trên1011 emđược trắc nghiệm,những emcónăng lựchiểu tìnhcảmnhờvào tínhiệukhông lời lànhữngemđượcyêuquýnhất

trongtrường,nhữngemổnđịnhnhấtvềtâmlý.Chúngcũngđạtđượcnhữngkếtquảhọctậptốt,dùmứcIQtrungbìnhcủachúngkhôngcaohơnnhữngemchậmhiểunhữngthôngđiệpkhônglời,điềuđókhiếnngườitanghĩrằngsựlàmchủnănglựcđồngcảmnàylàmchoviệchọctậpdễdànghơn(haythuhútsựyêumếncủacácgiáoviên).

Giốngnhưtừngữlàphươngthứcbiểuhiệntưduylýtính,tínhiệukhônglờilàphươngthứcbiểuhiệnxúccảm.Khilờilẽcủaaiđóngượclạivớicáchbiểuhiệngiọngnói,vớinhữngcửchỉhaykênhkhônglờikhác,thìsựthậtcủaxúccảmnàylàởcáchanhtanóichứkhôngphảiởnhữnggìanhtanói.Vềmặtgiao tiếp,quy tắcchung là ítnhấtcó tới90%thôngđiệpxúccảmkhôngđượcbiểuhiệnbằnglời.Vànhữngthôngđiệpấycóthể làsựlosợtronggiọngnói,sựbựcmìnhthểhiệnbằngcửchỉmạnh,baogiờcũngđượccảmnhậngầnnhưvôthức.

Sựđồngcảmbiểuhiệnnhưthếnào?Khinhìnthấyđứabạnngãxuốngđất,Hope,đứabéchínthángtuổi,liền

khóctướnglênvàbòtớichỗmẹđểđượcanủi,nhưthểmẹnósẽcảmthấynóbịđau.Michael,15thángđitìmcongấubôngđểđưachobạnnólàPaulđangkhóc;vìPaulvẫnkhóc,nólạiđưachobạncảcáikhăntođểPaulđắpchocongấukia.Haibiểuhiệnnhỏđầysựthiệncảmvàâncầnấychothấy,sựđồngcảmcónguồngốctừkhichúngtacònrấtnhỏ.Ngaytừlúcmớiđẻ,nhữngđứabéđãcảmthấybuồnkhinghethấyđứabékháckhóc,mộtphảnứngđượcmộtsốngườicoilàdấuhiệubáotrướcsựđồngcảm.

Cácnhà tâmlýhọcvề lứa tuổi trẻ thơđãkhámphára rằng trẻembiếtbuồnvìđồngcảmvớibạntrướckhicóýthứcđầyđủvềviệcchúnglànhữngcáthểkhácnhau.Chỉvàithángsaukhiđẻ,khinghethấymộtđứakháckhóc,chúngcũngtỏrabốirốivàtràonướcmắtnhưchínhchúngđanggặpphảirắcrối.Khoảngmộttuổi,chúngbắtđầuhiểunhữngnỗibuồnấykhôngphảilàcủa chúngmàcủamộtđứakhác, nhưngbaogiờ cũngđưa lại ấn tượng làchúngkhôngbiết làm thếnàođểgiúpbạnnguôiđi.Chẳnghạn, trongcáccuộckhảosátcủanhà tâm lýhọcMartinL.Hoffman,đứabémột tuổiyêucầumẹnóanủiđứabạnđangkhóc,ngaycảkhimẹđứabạnnàyvẫncómặttrong phòng. Sự bối rối này cũng hiện ra khi những đứa trẻ lên một bắtchướcsựbuồnbãcủamộtđứakhác,cólẽđểhiểurõhơnxemnócảmthấynhưthếnào.Vídụ,nếuthấymộtđứabébịđauởngóntay,thìđứakialiềnđưangóntayvàomiệngđểxemnócóbịđaukhông.Khinhìnthấymẹkhóc,đứabécũngchùimắtmìnhtuynókhôngkhóc.

Ngườitagọiứngxửnàylàmộtsựbắtchướcđộng(motormimicry),đểmôtảđiềuđómànhàtâmlýhọcE.B.Tichenerđưarathuậtngữđồngcảm(empathy)trongnhữngnăm1920.TheolýthuyếtcủaTitchener,đồngcảmbắtnguồntừkiểubắtchướcxúccảmthểchấtcủangườikhác,sựbắtchướcmàsauđógợilênchínhnhữngxúccảmấyởbảnthânmình.

Sựbắtchướcđộngbiếnmấtkhỏidanhmụctâmlýcủatrẻemkhichúngđượchai tuổirưỡi, lúcchúnghiểunỗiđaucủangườikhác làkhácvớicủachúngvàlúcchúngcóthểbắtđầuanủingườikhác.Đâylàminhhọarõrệtvềhiệntượngnày,lấytừnhậtkýcủamộtngườimẹ:

Đứaconcủamộtbàhàngxómkhóc...Jennyxángần lạivàđưachonónhữngchiếcbánhnhỏ.Nótheodõithằngbékiađangbắtđầurênrỉ.Rồinóthử vuốt ve mái tóc thằng bé, nhưng thằng bé lùi ra... Thằng bé đã nín,nhưngJennydườngnhưvẫnlolắng.Nólạiđưađồchơivàvỗvỗthânmậtlênđầuvàlênvaithằngbé.

Ởgiaiđoạnpháttriểnnày,trẻembắtđầutựphânbiệtnhaubằngsựnhạycảmtươngđốirõđốivớicácxúccảmcủangườikhác.Mộtsố,nhưJenny,thìrấtnhạycảm,trongkhimộtsốkháclạikhôngchúý.MộtloạtnghiêncứudoMarianRadke -Yarrow vàCarolyn Zahn -Waxler thực hiện tạiViệnnghiêncứuquốcgiaMỹvềsứckhoẻtinhthần,đãchothấyrằngnhữngsựkhácnhautrongbiểuhiệnđồngcảmphầnlớnlàdocáchbốmẹdạydỗconmình.Trẻbiếtđồngcảmhơnkhibốmẹlàmchúngchúýtớihậuquảtừhànhvixấucủachúngđốivớinhữngđứatrẻkhác("Xemnày,conđãlàmchobạnbuồnđấy",thayvì:"Màyđãlàmmộtđiềuthậttệhại").Hainhànghiêncứunữnàycũngnhậnxét rằngsựđồngcảmnảysinhở trẻemkhichúngnhìnthấy người khác phản ứng như thế nào đó với nỗi buồn của người khác.Bằngcáchbắtchướcnhữngđiềuchúngnhìnthấy,trẻemcóđượcmộtloạtnhữngphảnứngđồngcảm,đặcbiệt làkhichúngđếngiúpchonhữngđứabạnđangbuồn.

ĐứatrẻhòahợpSarah đẻ sinh đôi,Mark và Fred. Theo chị,Mark giốngmình hơn còn

Fredthìgiốngbốhơn,điềuđócólẽgiảithíchchonhữngđốixửkhácnhaurất tinhtếcủachịdànhchohaiđứacontrainhỏ.Khichúngđược3tháng,SarahthườngcốđónbắtcáinhìncủaFredrồilạiquaymặtđi.KhichịnhìnđichỗkhácFredlạinhìnchị,vàvòngquayấycứtiếptục-cuốicùngFredthườngoàlênkhóc.Ngượclại,SarahkhônghềbắtMarkphảinhìnmìnhnhưthế.Nócóthểthôinhìnkhinómuốn,màkhônghềbịmẹnàiép.

Đólàứngxửvôhạinhưnglạichothấynhữnghậuquảnghiêmtrọng.Mộtnăm sau,Fred thườnghay lo sợvà lệ thuộchơnMark; nhất là nó thườngbiểu lộ sự sợhãinàybằngcáchngừng tiếpxúcbằngmắtvớingườikhác.Tráilại,Marknhìnthẳngvàomộtngườikhác;khinómuốnngừngtiếpxúc,nónhènhẹquayđầuđivớimộtnụcườiquyếnrũ.

NhữngquansáttrênđãđượcDanielStern,nhàtâmthầnhọcởtrườngĐạihọcCornell,thựchiện.Danielbịthuhútbởinhữngtraođổilặpđilặplạivàkhónhậnthấygiữabốmẹvàconcái;ôngchorằngcơsởcủađờisốngtìnhcảmđãđược thểhiện trongnhữngkhoảnhkhắc thân thiết ấy.Những thờiđiểmquyếtđịnhlànhữngthờiđiểmmàđứaconthấyrằngxúccảmcủanó

đượcđềnbùlại,theoquátrìnhđượcDanielgọilàsựhòahợp(attunement).MẹcủahaiđứatrẻsinhđôihòahợpvớiMark,nhưnglạikhônghòahợpvềxúccảmvớiFred.Danielchorằngsựlặpđilặplạivôsốkhoảnhkhắchòahợp hay lệch pha giữa bốmẹ và con cái quyết định việc con cái, khi trởthànhngườilớn,sẽđiềuchỉnhquanhệtìnhcảmvớingườithâncủachúngnhưthếnào.

Sựhòahợpdiễnratrầmlặng,theonhịpđộcủanhữngquanhệ.Danielđãnghiêncứunóvớisựchuẩnxáctinhvibăngcáchghilạiứngxửgiữabàmẹvàconcáitrongnhiềugiờliền.Ôngnhậnthấyrằngsựhòahợpchophépcácbàmẹlàmchoconmìnhbiếtrằngmìnhhiểuđượcnhữnggìchúngđangcảmnhận.Chẳnghạn,khiđứaconkêulênvìthíchthú,ngườimẹxácnhậnthôngđiệpnàybằngcáchvừalắcnhẹđứaconvừatỉtêvớinó,haycấtcaogiọngngangvới tiếng kêu của đứa con.Trong loại trao đổi này, thôngđiệp xácnhậncủangườimẹphùhợpvớimứcđộhưngphấncủađứabé.

Sựhòahợprấtkhácvớisựbắtchướcđơnthuần.Nếuchỉmuốnbắtchướcmộtđứabé-Danielnói, thìđiềuđóchỉcónghĩalàbiếtđượcnhữnggìnólàmmàkhôngphảinhữnggìnóđangcảmthấy.Đểnóhiểurằngmìnhbiếtnhữnggìnócảmthấy,thìtựmìnhphảibiểuhiệnnhữngtìnhcảmcủađứabébằngmộtcáchkhác.

Ởngườilớn,tìnhyêuthểchấtlàmộtphầncủasựhòahợp,Danielviết:"Dựavàosựcảmnhậntrạngtháichủquancủangườikia:hammuốnvàýđịnhđượcchiasẻvớinhau,trạngtháihưngphấntănglênđồngthời.Nhữngngườiyêunhauđáplạinhaukịpthời,đemlạicảmgiácngụýcủasựhòahợpsâusắc."Khihọthoảmãn,nhữngquanhệtìnhdụclàhànhviđồngcảmlẫnnhau;cònkhikhôngthoảmãn,thìkhôngcósựchiasẻcảmxúcấy.

SựlệchphavànhữnghậuquảcủanóTheoDaniel,chínhnhờcókinhnghiệmlặpđilặplạivềsựhòahợpmà

đứabéhiểurằngngườikháccómuốnchiasẻxúccảmvớinóhaykhông.Sựhiểu biết này dường như xuất hiện vào lúc được 8 tháng, khi đứa bé biếtmìnhkhácvớinhữngngườikhácvà sẽ tiếp tụcđượcbồiđắpbằngnhữngquanhệ thân thiết của nó suốt cả đời.Khi bốmẹkhônghòa hợpvới conmình,thìsẽcóhậuquảrấtxấu.Trongmộtthínghiệm,Danielyêucầucácbàmẹtănghaygiảmcácphảnứngcủahọđốivớitìnhcảmmàconmìnhbiểuhiện,thayvìlàmchosựphảnứngấyhòahợp.Nhữngđứaconngaylậptứcbiểulộsựthấtvọngvàbuồnrầu.

Thiếusựhòahợpgiữabốmẹvàconcái trong thờigiandàisẽgâyảnhhưởngsâusắctớitìnhcảmcủanhữngđứacon.Khibố(mẹ)khôngbiểulộchútđồngcảmnàođốivớibiểuhiệnxúccảmnàođócủađứaconnhưvui,buồn,thíchđượcmơntrớn,thìđứaconbắtđầutránhbộclộxúccảmấyvàcuốicùngkhôngcòncảmnhậnđượcnónữa.Chínhvìthế,cảnhữngmảngxúccảmthânthiếtcũngcóthểbịxoáđi,nếubiểuhiệncủanhữngtìnhcảm

ấyvẫntiếptụcbịlàmmònđicôngkhaihoặcngấmngầm.Trẻ em có thể bị ảnh hưởngmột số tình cảm tiêu cực từ những người

chungquanhchúng.Ngaycảnhữngđứarấtnhỏcũngcảmnhậnđượctháiđộcủangườimẹsuysụptinhthầnkhihọchơivớichúngvàchúnghaybộclộsựgiậndữvàbuồnrầuhơn,íthiếukỳvàhứngthúhơnnhữngđứabécómẹkhôngbịsuysụptinhthần.

Cáigiáphải trảchosựthiếuhàihòavềxúccảmthời thơbécóthểquálớn,vàkhôngchỉđốivớiđứa trẻ.Mộtnghiêncứuvềnhững tộiphạmđặcbiệthungácvàdữtợnchothấy,chúngđềuđượcnuôitrongcácgiađìnhhaynhàtrẻmồcôitheocáchgiốngnhau,màdođókhảnăngvềquanhệxúccảmhàihòachắcchắnởmứcthấpnhất.

Nếusựthờơxúccảmdườngnhưdẫnđếnxóimònsựđồngcảm,thìbạolựctâmlýnhấtlàsựtànbạotinhthầnvàthểchất,nhữngsựsỉnhụcvàhungbạodườngnhưđưa tớikếtquảngược lại.Nhữngđứa trẻphảichịusựgâyhấntinhthầnấycóthểtrởnênnhạycảmquámức,bằngtháiđộnghingờsauchấnthươngvớinhữngchỉsốnguyhại.Sựámảnhvềtìnhcảmcủangườikháclàđặctrưngcủanhữngngườivốnlànạnnhâncủabạolựctâmlýthờithơấunênđãhiểurõnhữngbiếnđổiđộtngộtthăngtrầmvềtâmtrạngmàđôikhingườitagọilà"sựrốinhiễucủanhâncách".Nhiềungườitrongsốđócónăngkhiếuhiểuđượcnhữnggìngườikháccảmnhận.

ThầnkinhhọcvềsựđồngcảmNhư thường xảy ra trong thần kinh học, những bệnh nhân có các triệu

chứnglạđãchothấynhữngchỉbáođầutiênvềsựđồngcảmcủanão.Bảnbáo cáo năm 1975 đã Phân tích trường hợp những bệnh nhân có nhiềuthươngtổnởphầnbênphảicácthùytrán,nhữngngườinàykhôngthểhiệuđượcthôngđiệptìnhcảmthểhiệnởgiọngnóicủangườinóichuyệnvớihọ,nhưnglạihoàntoàncóthểhiểuđượcnhữnglờicủangườiđó.Đốivớihọ,mộttiếng"cảmơn"châmchọc,mộttiếng"cảmơn"chânthànhvàmộttiếng"cảmơn"bựcbộiđềumangýnghĩagiốngnhau.Mộtbảnbáocáokhácnăm1979mô tả những bệnh nhân có tổn thương ở các vùng khác tại bán cầuphải,họlạimắcchứngthiếuhụtrấtkhácvềsựcảmnhậnxúccảmcủachínhhọ.Nhữngngườinàykhôngthểdiễnđạtđượcxúccảmcủamìnhbằnggiọngnóihaycửchỉ.Họcóýthứcvềxúccảmcủamình,nhưngkhôngthểdiễnđạtchúng.Nhữngvùngvỏnãobị tổnthươngcóliênhệchặtchẽvớihệthốngrìa,nhưcáctácgiảđãnhậnxét.

NhữngnghiêncứunàyxuấtpháttừbàiviếtcủanhàtâmthầnhọcLesliesBrothersvềsinhhọcđồngcảm.Điểmquanhữngdữkiệnthầnkinhhọcvànhữngnghiêncứusosánh,Brothersđãđồngnhấthạnhnhânvànhữngliênkết của nó với vùng liên tưởng của vỏ não thị giác nhưmột bộ phận củavòngmạcnãochínhchịutráchnhiệmvềsựđồngcảm.

Phầnlớnnhữngdữkiệnthầnkinhđượclấytừnghiêncứutrênđộngvật,

đặcbiệt là loàikhỉ.Việcnhữngconkhỉbiểu lộsựđồngcảmhaysự"giaotiếpxúccảm"nhưBrothersgọiđượcchứngminhkhôngchỉbằngquansátmàbằngcảkinhnghiệm,nhưvídụsauđây:ngườitatậpchonhữngconkhỉrhesus sợmột tínhiệuâm thanhbằngcách liênkếtnóvới sựphóngđiện.Nhữngconkhỉnàyhọccáchtránhsựphóngđiệnbằngcáchtựavàođònbẩymột lần nghe thấy tín hiệu. Sau đó, người ta đặt các cặp khỉ vào nhữngchuồngtáchxanhau,phươngtiệngiaotiếpduynhấtcủachúngchỉlàvòngmạchkhépkíncủatruyềnhình,chophépchúngnhìn thấymặtconvậtkiatrênmànhình.Một tronghaiconkhỉsaukhinghe thấy tínhiệuđángngạikia,thìbiểulộsựsợhãi.Conkhỉcònlại,nhìnthấybiểuhiệnsợhãiấy,liềntựavàođònbẩyđểngănsựphóngđiện-mộthànhviđồngcảm.

Saukhiđãthấynhữngconkhỉấycóthểđọcđượcxúccảmtrênmặtđồngloại,cácnhànghiêncứucắmnhữngđiệncựcrấtnhỏvàonãochúng.Nhữngđiệncựcnàychophépghinhậnhoạtđộngcủanơ-ron.Bằngcáchghinhậnhoạt động của các nơ-ron của vỏ não thị giác và của hạnhnhân, người tanhậnthấykhichomộtconkhỉnhìnthấymặtconkhỉkia,sựphóngnơ-ronsẽxảyratrongvỏnãothịgiác,rồitronghạnhnhân.Nhưchúngtađãbiết,hànhtrìnhnàylàlốiđiquenthuộccủathôngtinkíchthíchxúccảm.Nhưngđiềuđángngạcnhiêntrongkếtquảnghiêncứunàylàchúngchophépnhậnbiếtcácnơ-roncủavỏnãothịgiácchỉphảnứngvớibiểuhiệntrênmặt,hayvớicửchỉriêngbiệt,nhưsựnhănmặtđedọahaykhiếphãi,haymộttưthếphụctùng.Nhữngnơ-ronnàykhácvớinơ-ronkháctrongvùngthườngphảnứngvớibộmặtthânthuộc.Điềuđóchỉrarằng,ngaytừđầu,bộnãođượctạorađểphảnứngvớibiểuhiện của cácxúc cảm,điềuđó cũngcónghĩa: đồngcảmlàmộtsựkiệnsinhhọc.

NhữngnghiêncứucủanhàtâmlýhọcRobertLevensonchothấyởconngười, sựđồngcảmdựavàocơsởsinh lý tương tự.Levensonnghiêncứucáccặpvợchồngđangcốđoánxemphíađốiphươngcảmthấynhưthếnàokhiđangcãinhaukịch liệt. phươngpháp thậtđơngiản: cáccặpvợchồngđượcchụpphimvànhữngphảnứngsinhlýcủahọđượcđokhihọcãinhau.Sauđó,mỗibênxemphimvàmôtảxúccảmmàmình lần lượtcảmthấy.Rồixemlạiphimđểthửgiảimãnhữngxúccảmcủangườikia.

Câutrảlờicủacácđốitượngtỏrachínhxácnhấtkhiphảnứngtâmlýcủahọtheosátsựtiếntriểncủacuộccãicọ.Khingườichồnghayngườivợđổmồ hôi đầm đìa, thìmồ hôi của người kia cũng chảy ròng ròng.Khi timngười kia đập chậm lại, tim người này cũng vậy. Tóm lại, cơ thể họ bắtchước phản ứng sinh lý tinh vi và luôn luôn thay đổi của người kia.Khinhữngphảnứngsinhlýcủangườixemphimchỉlặplạiđúngnhưphảnứngđãcókhicãinhau,ngườixemkhóđoánđúngnhữnggìngườikiacảmthấy.Chỉcósựđồngcảmkhiphảnứngsinhlýcủacáccặpvợchồngdiễnrađồngthời.

Từ đó có thể suy ra rằng khi bộ não xúc cảm bắt cơ thể có phản ứngmạnh,chẳnghạn,mộtcơngiận-thìíthoặckhôngcósựđồngcảm.Sựđồngcảmđòihỏinănglựctiếpnhậnvàsựyêntĩnhđủđểnhữngtínhiệutinhtếthểhiệntìnhcảmcủangườikiacóthểđượcnhậnbiếtvàbắtchước.

Đồngcảmvàđạođức:Nguồngốccủasựvịtha“Đừngbaogiờtìmhiểuxemchuôngnguyệnhồnai:nónguyệnhồnngười

đó".Trong câu nói nổi tiếng này, JohnDonne diễn đạt thực chất củamốiquanhệthốngnhấtgiữasựđồngcảmvàlòngnhântừ:cảmnhậnđượcnỗiđaucủangườikhác,đólàquantâmtớichínhbảnthânmình.Theonghĩađó,đồngcảmlàcáingượclạivớiáccảm.Cónênnóidốiđểkhỏilàmtổnthươngtìnhcảmcủamộtngườithânkhông?Cónêngiữlờihứađếnthămmộtngườibạnbịốmhaychấpnhậnmộtlờimờiăntrưavàophútcuốicùngkhông?Cónêngiảtạoduytrìsựsốngcủangườinàođókhông?

Những câu hỏi đạo đức ấy đượcMartin Hoffman đặt ra khi tiến hànhnghiêncứuvềsựđồngcảm,vàôngchorằngphánxétđạođứcbắtnguồntừtìnhcảmnày,dođồngcảmvớinhữngngườiđangkhổsởvìgặpnguyhiểmhaythiếuthốnvà,dođó,chiasẻnổiđaukhổcủahọmàngườitabịthúcđẩytớichỗgiúpđỡhọ.Hoffmanchorằngchínhnăng lựcđồngcảm,đặtmìnhvàođịavịcủangườikhácđưangườitađếnchỗtôntrọngmộtsốnguyêntắcđạođức.

TheoHoffman,sựđồngcảmphát triển từ thời thơấu.Khiđược1 tuổi,đứa trẻ cảm thấy buồn rầumỗi khi nó nhìn thấymột đứa khác ngã hoặckhóc.Saunămđầutiên,khinóbắtđầubiếttớisựhiệndiệnriêngcủanó,nócốgiảikhuâychođứabékiabằngcáchđưamộtcongấubông,chẳnghạn.Từ2tuổi,nóbắtđầuhiểurằngtìnhcảmcủangườikháclàkhácvớicủanó,vànótrởthànhnhạycảmhơnvớinhữngtínhiệuchothấyngườikhácđangcảmthấygì.Ởgiaiđoạnnày,nócóthểhiểuđượcrằngcáchtốtnhấtđểgiúpđứatrẻkháchếtkhóccólẽlàtôntrọngbảnlĩnhcủanóvàđừngquáchúýtớinướcmắtcủanó.

Sựđồngcảmđạttớihìnhthứchoànchỉnhnhấtvàolúckếtthúctuổithơ,khiđứatrẻhiểurằngnỗibuồncóthểkhôngchỉlàtìnhthếtrướcmắtmàcònlàsựnhìnnhậnthânphậnhayvịthếcủamộtngườinàođótrongcuộcđời,đócóthểlànguồngốcthườngxuyêncủasựđaukhổ.Pháttriểntinhthầntớimức này, nó có thể đồng cảm với đau khổ của cảmột nhóm, như nhữngngườibịloạitrừ.Vàothờiniênthiếu,sựhiểubiếtnàycóthểlàmtăngthêmniềmtinđạođứcvữngchắchướngtớiýchíđấutranhchốnglạibấthạnhvàbấtcông.

Sốngkhôngđồngcảm:TâmlývàđạođứccủakẻchốngxãhộiEricEckardt, vệ sĩ củanữvậnđộngviên trượtbăngTonyaHarding, là

chủmưumộttộiácbỉổi.HắnthuêbọnlưumanhtấncôngNancyKerrigan,đối thủ chính của Harding tại Thế vận hội 1994. Bị thương ở đầu gối,

Kerrigankhôngthểluyệntậptrongnhữngthángquyếtđịnhtrướccuộcthi.NhưngkhiEckardtthấyKerrigankhócnứcnởtrêntruyềnhình,hắnlấylàmhốihậnvà thúnhậnđiềubímậtcủamìnhvớimộtngườibạn,đưa tớichỗbọnthủphạmbịbắt.Đólàsứcmạnhcủasựđồngcảm.

Nhưngnóichung,thủphạmcủanhữngtộiácbỉổiđềuhoàntoànkhôngcósựđồngcảm.Bọntrộmcắp,bọnhiếpdâmtrẻemvàtộiphạmbạolựcgiađìnhkhác thườngcóchungđặcđiểmấy.Việcchúngkhông thểcảmnhậnđược nỗi đau khổ của các nạn nhân cho phép chúng tự dốimình để biệnminhcho tộiáccủachúng.Chẳnghạn,bọnhiếpdâmtựnhủ:"Phụnữmơướcđượchiếpdâm"hoặc"Nếucôtachốngcự,thìđólàlàmravẻkhókhănmàthôi";bọnhiếpdâmtrẻemnghĩ:"Takhônglàmđiềuácvớinó,tadạychonólàmtình",hoặc:"Đólàcáchđểbiểulộsựtrìumến";cònnhữngôngbốbàmẹđánhđậpconmìnhlại tựnhủ:"Đólàtadạychonómộtbàihọcđíchđáng".Nhữngsựbiệnminhấyđượchọlặpđilặplạikhihànhhạnạnnhâncủamình.

Đôikhi,sựthiếuđồngcảmđúnglúclạicóthểlà"ưuđiểm"trongmộtsố"nghề nghiệp" như viên cảnh sát phụ trách thẩm vấn chẳng hạn. Nhữngngườiđãtừnglàmtratấndướichếđộchuyênchếgiảithíchviệchọđãhọccách tách khỏi những xúc cảm của nạn nhân như thế nào để thực hiện"nhiệmvụ”củamình.Cónhiềuconđườngdẫntớichỗdùngthủđoạn.

Một trongnhữngbiểuhiệnđáng longạinhấtcủasự thiếuđồngcảmđãđượcpháthiệnngẫunhiên trongnghiên cứuvềbạo lựcvợchồng.Nhữngnghiêncứunàyđãtìmthấysựdịthườngsinhlýởnhữnganhchồngdữtợnnhất,nhữngkẻthườngxuyênđánhvợ,hoặcdọagiếtvợbằngmộtcondaohaymộtkhẩusúng:nhữngkẻđóhànhđộnglạnhlùngvàcótínhtoánhơnlàbịcơncuồngnộchiphối.Chínhvàolúccơngiậndữcủahọtràolên,sựdịthườngấyxuấthiện:nhịptimhọchậmlạithayvìđậpnhanhlên,nhưlẽraphảithế.Nóicáchkhác,họbìnhtĩnhvềmặtsinhlýngaycảkhihọtrởnêngâyhấnvàtànbạohơn.Bạolựccủahọdườngnhưlàhànhvikhủngbốcótínhtoán,khốngchếvợhọbằngsợhãi.

Khácvớinhữngngườiđànôngkháccũngđánhvợ,họcóxuhướngbạolựchơnởbênngoàigiađìnhvàthườngthamgiaẩuđả,hoặcthườngđánhnhauvớicácđồngnghiệphaybạnbè.Mặtkhác,trongkhiphầnlớnnhữngngườiđànôngđánhvợlàmđiềuđólúccơngiậndữnổilênthìnhữngkẻnàythườngtấncôngvợchẳngvìlýdorõràngnào.

Một sốnhànghiên cứuvềnhững tên tội phạmmắcbệnh tâm thần chorằngcáchthựchiệntộiáclạnhlùngnhưthế,cũngnhưviệcthiếuđồngcảmcủachúnglàdokhuyết tậtnơ-ronmàcó.Mộtnguồngốcsinhlýcủabệnhtâmthầnđãđượcpháthiệntheohaicáchkhácnhau,nhưngcảhaiđềuchịuảnhhưởngcủa cácvòngmạchnơ-rondẫn tới hệ thống rìa.Trongmột thínghiệm,ngườitađãghicácsóngnãocủacácđốitượngtrongkhihọcốđọc

nhữngtừmàthứtựchữcáiđãbịđảolộn.Cáctừhiệnrarấtnhanh,chỉtrongkhoảngmộtphầnmườigiây.Phần lớnđãphảnứngkhácnhauvới từngữmangnộihàmxúccảm,như"giết"vàvớinhữngtừtrungtính,nhưghế:họtìmthấynhanhhơnlờigiảiđốivớinhữngtừmangtínhxúccảmvàcácsóngnãocủahọcódạngchuyểnđộngđặctrưng,khôngthấycóởtừtrungtính.Nhưngnhữngngườimắcbệnhđanhâncáchkhôngbaogiờcóphảnứngnhưvậy:cácsóngnãocủahọkhôngcóchuyểnđộngđặcbiệtnàođểphảnứngvớinhữngtừmangtínhxúccảm,cũngkhôngphảnứngvớicáctừđónhanhhơn.Tấtcảnhữngđiềunàychothấycósựcắtđứtcácvòngmạchgiữavỏnãongôntừ(nhậnbiếtcáctừ)vànãorìa(gắnvớimộtxúccảm).

TheoRobertHara,nhà tâm lýhọcCanadađã thựchiệncácnghiêncứunày,nhữngkếtquảấychothấyngườimắcbệnhtâmthầnchỉcóhiểubiếthờihợtvềcác từmang tínhxúccảm,còn tính trơ ìcủangườimắcbệnhnhâncách, theoHare,một phần là do đặc điểm dị thường trong hoạt động củahạnhnhânvàcácvòngmạchliênkết:nhữngngườimắcbệnhđanhâncách,lúcsắpnhậnsựphóngđiện,khônghềtỏramộtdấuhiệusợhãinào.Vìđauđớnkhônggâyramộtchútsợhãinàoởngườimắcbệnhtâmthần,nênHarechorằnghọkhôngsựsẽbịtrừngphạtvìhànhvicủamình.Vàbởivìchínhhọkhôngcảmthấymộtchútsợhãinào,nênhọcũngkhôngđồngcảmvớinỗisợhayđauđớntừnạnnhâncủahọ.

Chương8.NghệThuậtHòaHợpVớiNgườiKhác

Len,5tuổiđãtứcđiênlênvớiJay,đứaemtraihaituổirưỡivìphánhữnghình lắpghépcủanó.Tứcgiận,nócắnJaykhiến thằngemkhóc thét.MẹchúngmắngLen,bắtnócấtđồchơiđi.Nhưphảichịusựbấtcôngghêgớm,Lenoàkhócnứcnở.Mẹnóvẫncònbựcmình,khôngdỗnó.

Jaybănkhoănvớinhữngtiếngkhóccủaanhtrai,nóquaysanganủianhmình:

-Đừngkhóc,Len-Jayvanxin.Đừngkhócnữa...NhưngLenvẫnkhóc.Canthiệpkhôngxong,Jaycầucứumẹ:-Mẹ!XemLenvẫnkhóckìa.Lenvẫnkhóckìa!Rồiquaysanganh,nóhọckiểumẹvỗvỗanhmìnhvànóivớigiọngdịu

dàng:-Thôi,đừngkhócnữa!NhưngLenvẫnnứcnở.Jaythửdùngthủthuậtkhác,nógiúpanhxếplại

cáchìnhlắpghép.Chẳngănthuagì.Jaychưachịu thuavà thayđổiphươngpháp.Nóđưa

choanhtraichiếcôtônhỏxíuvàcốlàmchoanhquênđitấnkịchvừarồi:-Xemnày,cómộthìnhngườingồitrongxenày.Đólàcáigìthế,Len?

Cáigìthế?Vẫnchưanguôi,nướcmắtLenvẫntràora.Mẹnólạigiởtròđedọacổ

điển:-Màymuốnănroihả?Lenlắcđầu.-Vậythìnínngay-Mẹnóchưahếtbựcmình,nóivớigiọngkiênquyết.Quatiếngkhócnứcnở,Lenlẩmbẩm:"Consẽthôi",giọngthêthảmvà

hổnhển.ĐiềuđókhiếnchoJaythửdùngmộtthuậtcuốicùngnữa:bắtchướcgiọng

raoaicủamẹ,nódọa:-Đừngkhócnữa,Len.Nếukhôngsẽănđònđấy!Câu chuyện trên cho thấy sự tinh tế tâm lý đáng chú ýmà đứa trẻ 30

thángcóthểcókhimuốntácđộngtớixúccảmcủangườikhác.Trongnhữngýđịnhlàmdịucơnbuồnbựccủaanhmình,Jayápdụngcảmộtloạtchiếnlược,từvannàiđếnhămdọa,quatìmkiếmđồngminh(mẹnó)anủi,giảikhuâyvàgiúpđỡ.Cólẽ,Jayđãnhớlạitấtcảnhữngtròngườitađãlàmvớinókhinóbuồnbực.Điềuđókhôngquan trọng,cáichủyếu lànóđã thựchiệnnhữngchiếnlượcnàykhicầnthiết,dùnócònrấtnhỏ.

Cũngcóđứatrẻkhácởlứatuổinàycoisựbuồnbựccủaanhmìnhnhưcơhộiđểtrảthùvàlàmmọicáiđểsựbuồnbựcấytăngthêm.Nhưngsựácýẩnlạichothấysựxuấthiệncủanănglựcnhậnbiếtnhữngtìnhcảmcủangười

khácvàứngxửtheolốigâyảnhhướngtớitìnhcảmấy.Nghệthuậtquanhệgiữacáccánhânlàdựavàonănglựcnày.

Trướckhithựchiệnđượckhảnăngnày,trẻemphảiđạttớikhảnăngtựchếngựbảnthânnhấtđịnh,bắtđầucóthểlàmdịusựgiậndữ,sựbuồnbựchaysựhưngphấncủachúngvàkhốngchếđượcxunglựccủachúngngaycảkhinănglựcnàyvẫncònphôithai.Nhữngdấuhiệucủanănglựctựchếngựnàyxuấthiệngầnnhưđồngthời;đểđạttớimụcđích,đứatrẻphảitỏracóthểchờđợimàkhôngkhóc,cóthểcãinhauvàlấylòng,thayvìdùngtớisứcmạnhthôbạo,dùkhôngphảibaogiờnócũngsửdụngnhữngnănglựcấy.Sự kiên nhẫn trở thành cái thay thế cho những cơn giận dữ, ít ra là thỉnhthoảngnhưthế.Nhữngdấuhiệuđầutiêncủasựđồngcảm-mầmmốngcủalòngtrắcẩn-bộclộlúc2tuổi;chínhvìthếmàJayđãcốanủianhmìnhkiêntrìnhưvậy.Đểđiềukhiểncácxúccảmcủangườikhác,cầnhainănglựctâmlýkhácnữa:sựtựchủvàsựđồngcảm.

Những“tàinăngquanhệcủacánhân”trưởngthànhtừnềntảngấy.Đólànănglựcxãhộichophépđưatớihiệuquảnhấtđịnhtrongmốiquanhệvớingườikhác.Thiếunhữngnăng lựcnàycó thểđưangườixuất sắcnhất tớichỗthấtbạitrongcácquanhệxãhộivàbịcoilàkiêungạo,khóchịuhoặcvôcảm.Nhữngnănglựcxãhộinàybảođảmthànhcôngtrongcáccuộctiếpxúcvàtrongquanhệtìnhcảm,chúngcổvũ,thuyếtphục,gâyảnhhưởngđốivớingườikhácvàlàmchohọdễchịu.

ĐừngtrơnhưđáMộtnănglựcxãhộicănbảnlàsựthểhiệnxúccảmtươngđốithoảimái.

PaulElkmengọisựđồngthuậnxãhộivềxúccảmkhiếnnóthểhiệnvàobấtcứlúcnàonhững"quytắctrìnhdiễn".Vềmặtnày,cósựkhácnhaugiữacácnềnvănhóa.ElkmanvàđồngnghiệpđãnghiêncứuphảnứngtrênmặtcủacácsinhviênNhậtBảnkhichohọxembộphimvềnghi thứccắtbaoquyđầucủanhữngthổdântrẻ.Khitrongphòngcómặtgiảngviên,họtỏragầnnhưthảnnhiên.Nhưngkhihọchỉcómộtmình(khiđócómáycameragiấukínquayphim)thìmặtcủahọbiểuhiệnmộttháiđộlosợ,khiếphãivàghêtởm.

Nhữngquy tắcnàymangnhiềuhình thứccơsở.Một trongnhữnghìnhthứcấylàgiảmnhẹbiểuhiệnxúccảm,nhưtrongvídụtrên.Mộthìnhthứckháclàcườngđiệubiểuhiệnxúccảm,nhưmộtđứatrẻlên6mímmôinhănmặtchạytớimáchmẹlàbịanhnótrêuchọc.Hìnhthứcthứbalàthaythếxúc cảmnàybằngmột xúc cảmkhác; hình thứcnàyđượcdùngởmột sốnướcchâuÁ,ởđóngườitacoiviệcnói:"Không"làchướngtai,nênthích:"Đồngý" hơn (tuy trong lòng nghĩ ngược lại).Việc sử dụngnhững chiếnlượcnàykhônkhéovàđúnglúclàmộtyếutốcủatrítuệxúccảm.

Người tasớmhọcđượcnhữngquy tắcnày,mộtphầnvìđượcgiáodụcnhưkhibốmẹyêucầuconcáiđừnglộvẻthấtvọngmàphảimỉmcườivà

cảm ơn khi nhận đượcmộtmón quà sinh nhật mà chúng không thích từngườiôngcủamình.Nhưng,việctậpluyệnnàythườngđượcthựchiệnbằnglốibắtchước.Chẳnghạn,nếubố(haymẹ)dặnđứaconphải"mỉmcườivàcảmơn"nhưnglạitỏranghiêmnghịvàlạnhlùng-diễnđạtthôngđiệpấybằnggiọngthậttomàkhôngphảilàtrìumến-thìđứacondễrútrabàihọchoàntoànkhácvàsẽtrìnhvẻmặtnhănnhóvớingườiông,cũngnhưsẽnóitiếng "Cảm ơn" khô khan. Hiệu quả đối với người ông sẽ rất khác nhau:trongtrườnghợpthứnhất,ngườiôngsẽbằnglòng(dùbịlừa);trongtrườnghợp thứ hai, người ông sẽ bị tổn thương vì chúng đón nhậnmón quà củamìnhrõrànglàkhiêncưỡng.

Quytắcmàđứatrẻhọcđượcđạithểlàthếnày:"Hãychegiấunhữngxúccảmthậtcủaconnếuđiềuđólàmtổnthươngngườiconyêumếnvàthayvàođóbằngnhữngxúccảmgiảvờkhácnhưng ít taihạihơn".Nhữngquy tắcbiểuhiệnấykhôngchỉlàmộtphầnhợpthànhcủabộluậtgiaotiếpxãhội,màcònquyếtđịnhhiệuquảxúccảmcủachúngtađốivớingườikhác.Tôntrọngnhữngquytắcnàysẽtạorahiệuquảtốiưu;cònviphạmchúngsẽgâytáchạivềxúccảm.

TínhbiểucảmvàsựlâylancủacácxúccảmDavidBusch-mộtngườilínhMỹtừngthamgiachiếntranhViệtNamđã

kểlạirằng:TrongmộtlầnđụngđộvớibộđộiViệtNam,khinhómcủaanhtađangẩnmìnhtrongbụicây,bỗngcósáunhàsưxuấthiệnnốiđuôinhauđitrênbờruộng,họtiếnthẳngtớituyếnlửamộtcáchđầytựtinvàbìnhtĩnh.Khôngnhìntráihayphải,họđithẳngvềphíatrước.Vàthậtlạ,khôngcóaibắnhọcả.DavidBuschnói:"Khihọđihếtbờruộng,tôibỗngcảmthấynhưmìnhbịtáchkhỏicuộcchiếnđấu.Tôihoàntoànmấthếtýchíchiếnđấu,ítralàtrongthờigiancònlạicủangàyhômấy.Vàchắcchắnkhôngchỉcótôi,vìmọingườicũngđềudừnglại.Chúngtôiđãdừngchiếnđấu.

Sự dũng cảm và bình tĩnh của sáu thầy tu có hiệu quả làm cho nhữngngười lính phải nằmyên ấy đãminh họa chonguyên tắc căn bản của đờisốngxãhội:cácxúccảmcókhảnănglâylan.Câuchuyệnvừakểlàtrườnghợpđặcbiệt.Còntrongphầnlớnnhữngtrườnghợpkhác,sựlâylanthườngtinhvihơnnhiều,đượcthựchiệnởmứcđộtinhtế,gầnnhưkhôngcảmnhậnđược.

Trongmọicuộcgặpgỡ,chúngtaphátđinhữngtínhiệutâmlýtácđộngtớingườikhác.Càngkhônkhéođiềutiếtquanhệcủamìnhvớingườikhácbaonhiêu, thì chúng ta càngkiểmsoátđược tínhiệudomìnhphátđibấynhiêu.Nănglựcđiềutiếtkiểutraođổinàylàmộtphầntrítuệxúccảm.“Dễcóthiệncảm","thúvị"lànhữngtừchúngtathườngdùngđểnóitớingườicókhảnăngkhiếnchosựgầngũi trởnêndễchịu.Nhữngngườicókhảnănggiúpđỡngườikhácvàlàmdịubớtlolắngcủahọlàngườinắmđượcmộtthứhànghóaxãhộirấtđượcưachuộng;mọingườithườngtìmđếnhọvàolúc

khókhăn.Đây là minh chứng đáng ngạc nhiên về sự tinh tế của xúc cảm được

truyềnđitừngườinàysangngườikhác.Trongmộtthínghiệmđơngiản,haingườitìnhnguyệntrảlờichophiếuhỏivềtâmtrạnghiệnthờicủamình,rồihọngồiyên,mặtđốimặt, trongkhichờngườithínghiệmtrởlại.Haiphútsau,ngườithínghiệmtrởlạivàyêucầuhọlạitrảlờitheocùngphiếuhỏiấy.Tronghaingười,mộtngườivốnhướngngoại,cònngườikiathìlạnhnhưđá.Nhưngcảhai lần, sựchuyểndịchxúccảmđược truyền từngười thứnhấtsangngườithứhai

Cơchếcủasựtruyềncảmlàchúngtabắtchướckhôngcóýthứcnhữngxúccảmdongườinàođóbiểuhiện,bằngcáchbắtchướcbiểuhiệntrênmặt,cử chỉ, giọng nói và những dấu hiệu không lời khác của người đómà takhôngbiết.bằngsựbắtchướcnày,ngườitalại tạoratâmtrạngcủangườikhácchomình.

Khicósựtácđộngqualạigiữahaingười,thìchuyểndịchtâmtrạngđitừngườicókhảnăngdiễncảmnhấtsangngườithụđộngnhất.Nhưngmộtsốngườiđặcbiệt có thiênhướng lây truyềnxúccảm;do tínhnhạycảmbẩmsinh,hệthầnkinhđộclậpcủahọ(mộtmáyghihoạtđộngxúccảm)dễđượckích thíchhơn.Tínhdễxúccảmấydườngnhư làmchohọmẫncảmhơn;cácbộphimtìnhcảmlàmchohọkhóc,vàilờitraođổivớingườimangtâmtrạngvuivẻlàđủđểlạinângtinhthầnlênvàđiềuđócũnglàmchohọđồngcảmhơn,vìhọdễxúcđộngtrướctìnhcảmcủangườikhác).

Nhà tâm lýhọcJohnCacioppokhinghiêncứunhững traođổixúccảmấy,khẳngđịnh:"Chỉmộtviệcnhìnthấyaiđóbiểuhiệnxúccảmlàđủđểchongườiđóbắtchướcbiểuhiện theo,dùcóý thứchaykhông.Điềuđó luônluônxảyra,đólàkiểubiênđạomúa,mộttínhđồngthời,truyềnlancủaxúccảm.Tínhđồngthờivềtâmtrạngấylàmchongườitacảmthấycótươngtáchaykhông".

Mứcđộphốihợpxúccảmđượccảmnhậnkhi có tương tácđượcphảnánhởcáchphốihợpcửchỉcủamộtsốngườitrongkhihọnóivàdấuhiệuvềsựgầngũinhauấynóichungvượtrakhỏiýthức.Mộtcáigậtđầuđúngvàolúcngườikiađưaranhậnxét,haycảhaiđềuđổitưthếngồitrênghếcùnglúc,mộtngườithìhướngtớiphíatrướctrongkhingườikialạidựavàolưngghế.

Tínhđồngthờinàydườngnhưlàmchosựtraođổitâmtrạngdễdànghơn,ngaycảkhiđólàtâmtrạngtiêucực".Chẳnghạn,trongnghiêncứuvềtínhđồngbộthểchất,nhữngphụnữbịsuysúttinhthầndễcãinhauvớichồngmìnhvềvấnđềquanhệcủahọ.Tínhđồngthờikhôngbằnglờicànglớn,thìngườitacàngcảmthấynặngnềsaukhitranhcảivìcảmthấymìnhmangđầytâmtrạngtiêucựctừngườikiatruyềnsang.Tómlại,dùcảmthấylạcquanhaychánchường,sựtươngtáccủahọcàngmangtínhđồngthờivềthểchất

thìtâmtrạngcủahọcànggiốngnhau.Tínhđồngthờigiữagiáoviênvàhọcsinhlàdấuhiệuvềsựgầngũinhau

giữahọ.Nhiềunghiêncứuđượcthựchiệntrongcácnhàtrườngchothấycáccửchỉcàngphốihợpchặtchẽgiữa thầyvà trò, thìhọcàngcảmthấy thânthiết, sung sướng, hứngkhởi và thoảimái trongmối quan hệ của họ.Nóichung,mứcđộcaocủatínhđồngthờicónghĩalàngườitaquýtrọngnhau.

TheoCacioppo,hiệuquảcủacácquanhệcánhânmộtphầntùythuộcvàosựđónnhậncủangườitađểthiếtlậptínhđồngthờivềxúccảmấy.Nếudễcảmnhậntâmtrạngcủangườikháchoặcnếudễlàmchongườikhácchịutácđộngtâmtrạngcủamình,thìmốiquanhệsẽthoảimáihơnvềmặtxúccảm.Dấuấncủamộtthủlĩnhthậtsựhaycủadiễnviêncóbiệttàilàmxúcđộngcử toạ đông hàng nghìn người theo lối đó.Cũng vậy,Cacioppo nhận xét,những người không nắm bắt được hay không truyền được các xúc cảmthường gặp vấn đề xúc cảm vì họ luôn làm cho người khác khó chịumàkhôngbiếtthậtchínhxáclàtạisao?

Đemlạitínhxúccảmchosựtươngtác,theonghĩanàođó,làdấuhiệuchiphốiởmứcđộsâuxa,thầmkín;đócóthểlàđiềukhiểntrạngtháixúccảmcủa người khác. Trongmột tương tác, người biểu cảm nhất hay người cónhâncáchmạnhnhấtlàngườicóthểđịnhhướngxúccảmcủangườikhác.Ngườichiphối thườngnóinhiềuhơn,cònngườibịchiphối thườngcóxuhướngnhìnmặtngườikia.Sựchiphốixúccảmlàcáiquantrọngnhấtcủaảnhhưởng.

NhữngkiếnthứcsơđẳngvềtrítuệxãhộiVàogiờnghỉgiảilaocủatrườngmẫugiáo,mấyđứatrẻchạytrênbãicỏ;

Reggievấpngã,đầugốibịđauvàoàlênkhóc,nhữngđứakhácvẫntiếptụcchạynhưngRogerthìdừnglại.KhiReggiedầndầnnínkhóc,Rogerxoađầugốichonóvànói:"Tớcũngthế,tớcũngđauđầugối".

Theo Thomas Hatch, một đồng nghiệp của Howard Gardner ở trườngSpectrumthìRogercómộttrítuệliênhệcánhânnổibật.Nóđặcbiệtthànhthạotrongviệcnhậnraxúccảmcủacácbạnvàtựđặtmìnhvàotrạngtháixúccảmđómộtcáchnhanhchóngvàkhéoléo.ChỉcónóchúýtớiReggiebịngãvàbịđau, cốanủibạn,dùđóchỉ làxoaxoađầugối.Cửchỉbìnhthườngnàybộc lộnăng lực tâm lýcănbảnnhằmgiữnhữngquanhệchặtchẽ,dùđólàtronghônnhân,bạnbèhaykinhdoanh.Ởtrẻem,nhữngnănglựcthuộcloạinàylàmầmmốngcủatàinăngsẽnảynởtrongtươnglai.

CáitàiCủaRogerlàmộttrongbốnnănglựcđượcHatchvàGardnercoilànhữngthànhtốcủatrítuệquanhệcánhân:

-Nănglực tổchứccácnhóm:đólànănglựcđầutiêncủamột thủlĩnh,biếtkhởiđầuvàphốihợpnỗlựctrongmộtnhómngười.Đólàtàinăngcủacácđạodiễn,cácviênchỉhuyquânsự,ngườilãnhđạodoanhnghiệp.

-Nănglựcthươnglượngvềcácgiảipháp:đólàtàinăngcủangườilàm

trunggian,chophépngănngừaxungđộtvàgiảiquyếtchúng.Nhữngngườinàycónănglựctuyệtvờivềsựdànxếp,làmtrọngtàichobấtđồng.Ngườitathườngthấyhọtrongngànhngoạigiaohaytưpháp.

-Nănglựcthiếtlậpquanhệcánhân:đólàtàinăngcóởRoger,nănglựcđồngcảmvàgiaotiếp.Nólàmsựtiếpxúctrởnêndễdàngvàchophépnhậnbiếttìnhcảmvàlolắngcủangườikhácđểđápứnglạithíchhợp-đólàtoànbộnghệ thuật vềquanhệ cánhân.Nhữngngười cónăng lựcnày là đồngnghiệp, người bạn tốt, những cặp vợ chồng có thể tin cậy; họ trở thànhnhữngngườibánhàng,ngườiquảnlýhayvịgiáosưtuyệtvời.

-Năng lựcphân tíchxãhội:đó làbiếtnhậnra tìnhcảm,độngcơvà lolắngcửangườikhác.Sựhiểubiếtnàychophépmộtsựthânthiếtlớnhơnvàđem lại thiện cảm. Dưới hình thức cao nhất của nó, năng lực này tạo ranhữngngườitưvấnhayngườichữatrịbệnhtâmlýtốtvà,nếugắnvớimộttàinăngvănhọc,họsẽlànhữngnhàtiểuthuyếthaynhàviếtkịchgiỏi.

Kết hợp lại với nhau, những năng lực này tạo thành chất tinh tế trongquanhệconngười,thànhtốcầnthiếtchosựhấpdẫn,chothànhcôngxàhội,thậmchíchosựquyếnrũ.Hìnhthứctrítuệxãhộinàychophépkếtnốiquanhệhòahợp,khámphátinhtếtìnhcảmvàphảnứngcủangườikhác,lãnhđạovàtổchứckhéoléo,đềphòngvàvượtquamọibấtđồngthườngxuấthiệntrong hoạt động của con người.Những người có năng lực này là thủ lĩnhbẩmsinh,cóthểdiễnđạtýthứctậpthểvàlàmchoýthứcnàytrởthànhđiềuhướngdẫnmộtnhómngườitớiviệcthựchiệnmụcđíchcủanó.Đólànhữngngườiđượcngườitathíchthú,vìhọcókíchthíchlớnvềmặtxúccảm:họlàmchongườikháccótâmtrạngthoảimái,khiếnngườitanóirằng:“Chơivớimộtngườinhưanhta,thậtthúvị".

Tuyvậy,nếunhữngnănglựcquanhệcánhânấykhôngđápứngvàthoảmãnđượcnhucầuvàtìnhcảmcủabảnthân,thìthànhcôngcũngkhônglàmbạnthoảmãn.ĐólànhậnxétcủaMarkSnyder,mộtnhàtâmlýhọcnghiêncứuvềnhữngngườimàtàinăngcủahọlạibiếnthànhthứlừabịpxãhội,rấtgiỏivềnghệthuậtgâyấntượngtốt.Sựđánhđổinàycóđượckhinănglựcxãhộilấnátnănglựchiểubiếtvàtôntrọngnhữngtìnhcảmcủamình;đểđượcyêuthíchhayítrađểđượctôntrọng,kẻlừađảoluôncốnắmbắtnhữnggìmàngườikhácmuốnởanhta,khôngngầnngạinóimộtđằnglàmmộtnẻo,nếuđiềuđóđemlạisựtánthưởngcủangườikhác,haynóicáchkhác,họsẵnlòngsốngvớisựsailệchgiữahìnhảnhbềngoàivàconngườithựccủahọmiễn là làm người khác hài lòng và đạt được mục đích của mình. TheoSnyder, dấu ấn khác biệt của loại người này là họ tạo ra ấn tượng rất tốtnhưnglạicórấtítnhữngquanhệbềnvữnghayđánghàilòng.Bởiđểtranhthủngườikhácvàđểngườikhácyêuquý,họsẵnsàngđểchonhữngkẻhọkhôngưatưởngrằnghọlàbạn.Vàhọthườngdùngcácnănglựcxãhộiđểthayđổihànhvi củamình theođòihỏi củahoàn cảnhhết sứckhácnhau.

TheoSnyder,họnhưmộtthứkínhvạnhoathayđổinhiềumặt.Họứngxửrấtkhácnhautheotìnhhuống,chẳnghạntừtháiđộgầngũiđếnmộtsựdèdặt.Tấtnhiên, trongchừngmựcnhữngnét tínhcáchấychophépuốnnắnhiệuquảvàấntượngvềngườikhác,họxoaysởdễdàngtrongmộtsốnghềnghiệp:sânkhấu,luậtsư,bánhàng,ngoạigiaovànhấtlàchínhtrị.

Mộthìnhthứctựkiểmsoátkhác,cólẽcònquantrọnghơn,ngăncáchhọvớinhữngngườisửdụngnănglựccủamìnhtrongxãhộithíchhợpnhất,đólànănglựctheođúngbảnthânmình,nănglựcnàychophéphànhđộngphùhợpvớigiá trịvà tìnhcảmsâusắccủamình,bấtkểhậuquảnhư thếnào.Chínhvìthế,điềumàkẻlừađảokhôngbaogiờmuốnlàm,đólàgâyrasựxungđộtnhằmlộttrầntínhhaimặthoặcđểnóilênsựthậthaylàmsángtỏmộttìnhhuống.

MộtngườikhôngcónănglựcxãhộiCecillàmộtngườixuấtsắc;anhtabiếtnhiềungoạingữvàlàdịchgiảrất

giỏi.Nhưngdườngnhưanhtathiếumộtsốnănglựccơsởcầnthiếtchocuộcsống.Mộtcuộcchuyệntròkhôngrađầurađũabênbàncàphêtrởthànhthửtháchkhôngthểvượtquađượcđốivớianhtavàanhtacũngkhôngbiếttraođổinhữngcâuxãgiaosơđẳngnhất.Tómlại,anhtatỏrabấtlựctrongviệcduytrìcácquanhệxãhộithôngthườngnhất.Sựlúngtúngcủaanhtađặcbiệthiệnrõkhicómặtphụnữ,vìthếCecilđãbắtđầumộtđợttrịliệutâmlý.

Anhtathúnhậnvớingườiđiềutrịcủamìnhrằnganhtathấymìnhchẳngcógìthúvịđểnóicả.Khigiaotiếpanhtacảmthấykhôngthoảimái.Trongmột lần trò chuyện, trạng thái bị kích thíchđã làmcho anh ta cười to lênkhôngđúnglúc,nhưngrồianhtalạingồiimnhưđákhicóngườikểchuyệngìđóthậtngộnghĩnh.Sựvụngvềcủaanhtaxuấthiệntừthờithơấu.Anhtakhôngcảmthấythoảimáikhicómặtanhtraimình,mộtcậubéđôikhithíchkiếmchuyện.Nhưngkhiđãsốngriêng,sựvụngvềấyvẫncòn.Anhtađãbịtêliệtvềmặtgiaotiếpxãhội.

Câu chuyện này được nhà tâm lý học Lakin Phillips kể lại. Theo ông,Cecil đã không có được những hiểu biết sơ đẳng cần thiết cho cuộc sốngtrongxãhội.

Chưa thể nói được là sự thiếu hụt củaCecil có phải là do người ta đãkhôngdạychoanhtanhữngnguyêntắccơsởcủaphépxãgiaohaydoanhtakhôngthểhọcđượcnhữngđiềuđó.DùsaovídụvềCecilcũngthậtbổíchvìnónhấnmạnhtínhchấtcănbảncủanhữngquytắcngầmvềhòahợpxãhộivàcủavôsốbàihọcmàtrẻemhọcđượcnhờtínhđồngbộcủaquanhệconngười.Khingười takhôngtôn trọngnhữngquytắcấy, thìsẽ làmdấylêncơnsóngtạorasựkhóchịu.Chứcnăngcủanhữngquytắcnàychophépngườithamgiagiaotiếpcảmthấythoảimái;sựvụngvềlàmchongườitakhóchịu.Nhữngngườikhôngbiếtcácquytắcnàykhôngnhữngkhôngcóchúttinhtếxãhộinào,màcònkhôngthểphảnứngđúngvớixúccảmcủa

ngườikhác.Họthiếunhữngyếutốcầnthiếtchosựtươngtác.Cácnhàtâmlýbọcđãđặtrathuậtngữlạcdấu(dyssemia,từtiếngHyLạp

dys-"khó"vàsemes-"tínhiệu”)đểchỉsựbấtlựcvềviệchọccáchnhậnrathôngđiệpkhônglời.Khoảng10emthìcó1emvấpphảinhữngkhókhăntronglĩnhvựcnày.

Nhiềunghiêncứuđãnhằmvàoviệcpháthiện ranhữngđứa trẻ códấuhiệu thiếu năng lực xã hội, vụng về đếnmức bạn bè không biết tới hoặckhôngmuốnchơivớichúng.Nếubỏquamộtbênnhữngđứatrẻbịchánghétvì chúng toàn chơi ác, thì nhữngđứa trẻbị bạnbèxa lánhnói chungđềukhônglàmchủđượchànhđộng.Khimộtđứa trẻănnóivụngvề,người tachorằngnókhôngthôngminhlắmhoặckhôngđượcgiáodụctốt;nhưngnếunókhônglàmchủđượcnhữngdấuhiệukhônglời,thìngườikhác-nhấtlàbạnbènó-thấynó"kỳcục"vàsẽtránhnó.Đólàtrườnghợpnhữngđứatrẻkhôngdễdànghòanhậpvàotròchơicủanhữngđứakhác,hoặckhichơivớibạn, thường làm cho bạn bè khó chịu.Những đứa trẻ này không làm chủđượcngônngữkhônglờicủacácxúccảmmàthườngphátra"thôngđiệp"gâykhóchịu,tuykhôngcốý.

TheoStephenNowicki,nhàtâmlýhọcnghiêncứunhữngnănglựckhônglờicủatrẻem,thì“nhữngđứatrẻkhôngthểđoánnổihaybiểuhiệncácxúccảm thích hợp luôn luôn cảm thấy hẫng hụt. Thực ra, chúng không hiểunhữnggìđangdiễnra.Khikhôngphátđithôngđiệpđúng,nhữngđứatrẻđóthấymìnhbịphảnứnglạikỳcục,hoặcbịchánghétmàkhôngbiếttạisao.Khimuốntỏravuivẻnhưngthậtralạicóvẻbịkíchthíchhaytứcgiận,đứatrẻđócũngkhôngbiếtđượctạisao.Nhữngđứatrẻnàycuốicùngđểlạiấntượng là chúng không thể tác động tới cách đối xử của người khác, hànhđộngcủachúngkhôngcóhiệuquảgìtớinhữnggìxảyravớichúng.Lúcđóchúngcảmthấymìnhbấtlực,suysụpvàchánngán".

Nhữngđứatrẻnàykhôngnhữngcảmthấybịcôlậpvềmặtxãhội,màcòngặpkhókhăntrongnhàtrường.Lớphọcrõràngvừalàmộtsânkhấuxãhội,vừalànơihọctập;đứatrẻvụngvềvềmặtxãhộidễhiểusaithầygiáohayngườibạnnàođó,vàphảnứngkhôngđúng.Sựlolắngvàbốirốiđósẽgâynguyhạichonănglựchọctậpcủanó.Thậtvậy,nhưnhữngtrắcnghiệmvềtínhnhạycảmkhônglờiđượctiếnhànhởtrẻemchothấy,đứatrẻhiểusaitín hiệu tâm lý nói chung có kết quả học tập thấp hơn khả năng IQ củachúng.

"Ngườitaghétmày":SựtốcáokhinhmiệtMột trongnhữngđiều tồi tệ đối với trẻ nhỏ là khi nóngầnngại không

thamgiahaybịloạirakhỏimộtnhómchơinàođó.Khiđó,ngườitacóthểthấyđứatrẻấyđượcyêuquýhaykhông,nócóphảilàmộtphầncủanhómhay không.Điều này đã được các chuyên gia về sự phát triển của trẻ emnghiêncứukhákỹ,vànhữngcôngtrìnhnàychothấysựtươngphảnrõràng

giữachiếnlượctiếpcậncủađứatrẻđượcbạnbèyêuquývàđứatrẻ"bịkhaitrừ”.Nghiêncứuchothấy:Đểsốngtrongxãhội,điềuchủyếulàphảibiếtnhận ra và lý giải xúc cảmcủangười khácvàđáp lại nhữngxúc cảmấy.Thậtxótxakhithấymộtđứatrẻbịnhữngđứakhácloạibỏkhinómuốnchơivớichúng;bikịchấy,thanôi,thậtphổbiến.

Trẻemthểhiệnsựphánxéttâmlýđằngsausựgạtbỏấythẳngthắnđếntànbạo.Cuộcđối thoạisauđâygiữanhữngđứa trẻbốn tuổicho thấynhưthế.LindamuốnchơivớiBarbara,NancyvàBill,bađứanàyđangchơivớiconvậtbằnggỗvànhữnghìnhkhối.Nóquansátmấyđứakiamộtphút,rồichạyđếngần.NóngồibêncạnhBarbaravàbắtđầuchơivớinhữngconvật.Barbaraquaylạinóivớinó:

-Màykhôngđượcchơi!-Taochơiđược,Lindaphảnđối.Taocũngcónhữngconvậtnày.-Không,màykhôngđượcchơi, -Barbarakhẳngđịnhkhôngchútkhéo

léonào.-Hômnay,chúngtaokhôngthíchmày.KhiBillbảovệchoLinda,Nancycũngtấncôngngay:-Hômnaychúngtaoghétnó.Vìsợbịnghenói,côngkhaihaykhông,rằng:"Chúngtaoghétmày",nên

tất cả trẻ em đều tỏ ra thận trọng khi muốn chơi với một nhóm. Thôngthường,nhữngkẻmớiđếnphảiquansátmột lúcđã, rồimớihòanhậpvớinhữngngườikhác,lúcđầucòndèdặt,vàdầndần,tựtinhơn.Việcmộtđứatrẻcuốicùngđượcchấpnhậnhaykhôngtrướchếtphụthuộcvàonănglựcgianhậpnhómcủanóđếnmứcnào,vàoviệcnócảmthấycáchthamgianàolàthíchhợpvàcáchnàolàkhôngthíchhợp.

Hailýdochủyếuhầunhưbaogiờcũngđưatớisựgạtbỏlàmuốnnắmquyềnlãnhđạoquásớmvàviệcrútkhỏinhómchơi.Nhưngchínhđólàđiềumànhữngđứatrẻkhôngđượcưathíchthườnglàm:chúngtìmcáchchỉhuynhómchơibằngcáchcốđổitròchơiquáthôbạohayđưaraýkiếncủamìnhquásớmhoặcchỉlànhậnxétýkiếncủanhữngđứakhác.Tấtcảnhữngđiềuđócốtđểthuhútsựchúý.Nhưngtráivớimongđợi,phảnứngcủabạnbèlàkhôngthèmchúýtớichúnghaytừchốichúng.Tráilại,nhữngđứatrẻbiếtcáchlàmchomìnhđượcưathíchthườngquansátnhómchơimộtlúcđểbiếtxemcácbạnchơitrògìtrướckhitớigần,rồichúngtỏracũngchấpnhậnluậtchơi,chúngđợichovịtrícủachúngtrongnhómđượcxácnhậnrồimớiđưaranhữnggợiýcủamình.

Hãy trở lại vớiRoger, đứa trẻ 4 tuổimàThomasHatch thấy rất thôngminhvềquanhệcánhân.Đểgianhậpmộtnhóm,sáchlượccủaRogerlàbắtđầubằngquansát,rồibắtchướcđứatrẻkháctrướckhinóichuyệnvớinóvànhậphẳnvàotròchơi-mộtsáchlượcđượccuộc.SựkhônkhéocủaRogerđược thấy rõ, chẳng hạn, khiWarren và nó chơi trò thả "bom" (thật ra lànhữnghònsỏi)vàobíttất.WarrenhỏiRogerxemnómuốnngồitrựcthăng

haymáybay.Trướckhi lựachọn,RogerhỏiWarren: “Thếcònmày,màyngồitrựcthăngnhé?".

Sựâncầnnhỏnàycho thấy sựnhạycảmđốivớibănkhoăncủangườikhácvànănglựchànhđộngsaochogiữđượcmốiquanhệ.Hatchbìnhluận:"Rogerthămdòbạnmìnhđểgiữsựcốkếtvềmốiquanhệcủachúngcũngnhưsựcốkếtcủatròchơi.Tôiđãthấynhiềuđứatrẻ,leolêntrựcthănghaymáybaycủachúngvàmỗiđứabaymộtphía".

Nănglựcxúccảm:nghiêncứukỹmộttrườnghợpNếunétkhácbiệtcủasựkhônkhéoxãhội làbiết làmdịuxúccảmrối

nhiễuởngườikhác,thìnănglựcđiềutiếtcơncuồngnộcủangườinàođólàbiểuhiệncaonhấtcủasựkhônkhéoấy.Nhữnggìđãbiếtđượcvềcơchếtựđiềutiếtsựgiậndữvàsựlâylancủaxúccảmchothấyrằngmộtchiếnlượccóhiệuquảlàlàmchongườiđanggiậndữnguôiđi,biểulộsựđồngcảmđốivớinhữngxúccảmvàýkiếncủangườiđó,rồilàmchongườiđócóýkiếnkhác,gắnvớinhữngxúccảmtíchcựchơn-mộtkiểuvõJudotâmlý.

Khônggìminhhọachonghệthuậtgâyảnhhưởngtớixúccảmcủangườikháctốthơncâuchuyệndongườibạntôikểlại.ĐólàTerryDobsonđãquácố,mộttrongnhữngngườiMỹđầutiênhọcvõAikidovàonhữngnăm50.MộtlầnkhiđangởNhậtBản,ôngtrởvềnhàbằngxelửa;đứngtrênxelửa,ôngnhìn thấymộtgãkhổnglồsayrượu,dángvẻhunghăng,đangleo lêntàu.Hắnloạngchoạngchửibớivừađấmvàomộtngườiđànbàđangbếcon,đávàođầugốimộtcặpvợchồnggià.Saukhiđấmđálungtung,gãsaytúmlấycâycáicộtkimloạiởgiữatoatàu,vừagàothétvừacốnhổnóra.

Chínhlúcđó,TerryCảmthấymìnhphảirataycanthiệp.Nhưngôngnhớlạilờicủathầygiáomình:"Aikidolànghệthuậthòagiải.Kẻnàocảmthấymuốnđánhnhau,kẻđóbịtáchkhỏithếgiớinày.Kẻnàođịnhthốngtrịmọingười,kẻđósẽmấthết.Chúngtahọcđểgiảiquyếtxungđột,màkhôngphảiđểgâyrachúng".

Trongkhitấtcảhànhkháchđanghếthồn,Terryungdungđứnglên.-A!Mộtthằngngoạiquốc!TasẽchomimộtbàihọckiểuNhật!-Gãsay

gầmlênvàlaovàoTerry.Nhưngvàolúcđó,cómộtngườithứbathétlênvớigiọngvuivẻ:“Hê”Giọngngườinàythíchthúnhưgặplạibạncũ.Kinhngạc,gãsayquaylại,

thấymộtngườinhỏbé trạchơn60 tuổi,mặcKimônô.Gãbắtgặpbộmặthớnhởvàngườikiavẫygãsaytớigầnlại.

Gãsayliềnđitớivànóivớigiọnggâygổ:-Màymuốngì?Terrysẵnsàngđánhchogãđònthậthiểm,chỉcầngãcómộtcửchỉhung

tợnnhỏnhất.-Cậuđanguốngrượugìthế?-Ônggiàhỏi,mắtlonglanh.-Rượusakê,nhưngmàyđừngcómàkiếmchuyện,-gãsayrốnglên.

-Ô!Thậttuyệt,tuyệtlắm,-ônggiàkialạinóinồngnhiệt.-Tacũngthế,tasùngbáisakê.Cứmỗitối,vợtavàtacùngsưởiấmngườibằngmộtchaiconvàchúngtathườnguốngtrongvườn,cùngngồitrênchiếcghếdàibằnggỗ...

Ônggiàvẫntiếptụcnói,ôngnhắctớicâythịmọcbêncạnh,nhữngthứcâyphongphú trongkhuvườnnhỏvàniềmvui thúđượcuốngsakêchiềutối.

Gãsaylắngnghe,mặtbấtđầudịuđivàhainắmtaygiãnra.-Ồ…Tôicũngthế,tôirấtthíchnhữngcâythị,-gãnóivớigiọngêmdịu.-À!...-Ônggiàlạinóitiếp.-Tachắclàanhcómộtngườivợtuyệtvời,

phảikhông?-Không,-gãđáp.–Vợtôichếtrồi...Và,vừakhócnứcnở,gãvừakểlạichuyệnmìnhđãmấtngườivợ,mấtgia

đình,mấtviệclàmnhưthếnàovàanhtalấylàmxấuhổvềmìnhbaonhiêu...Khitàuđếnga,Terryrakhỏitoatàu,ôngnghethấyônggiàkiađềnghị

gãsaykểlạinhữngnỗibấthạnhcủamìnhvànhìnthấygãngồisụpxuốngghếdài,đầutựalênđầugốiônggià.

Đóthậtlànănglựcxúccảm.

PHẦNIII.TRÍTUỆXÚCCẢMỨNGDỤNG

Chương9.NhữngKẻThùThânThiết

Trongnhữngnămgầnđây,nhữngconsốthốngkêvềhônnhânvàlyhônchothấytrítuệxúccảmchưabaogiờsútkémtàntệđếnvậy.

Hãylấytỷlệlyhônlàmvídụ.Tínhchung,tỷlệlyhônđãngừngtănglên,nhưngnguycơlyhônlạiđangtậptrungởnhữngcặpvợchồngmớicưới.

Hiệntượngnàyrấtrõràngnếusosánhcáctỷlệlyhôntheonămkếthôn.10%nhữngcuộchônnhânởMỹnăm1890đãkếtthúcbằnglyhôn.Tỷlêấyđạttới18%chonhữngcặpkếthônnăm1920vàđạttới30%đốivớinhữngngườiMỹkếthônnăm1950.Đốivớinhữngcuộckếthônnăm1970,tỷlệấyđạt tới 50%và lên tới tỷ lệ khủng khiếp 67%đối với những cặp kết hôntrongnhữngnăml990!.Nếusựướclượngấylàđúng,thìchỉcó3trongsố10ngườimớilấynhaucóthểhyvọngsốngvớivợhaychồngmình.

Cóthểchorằngsựgiatăngấyphầnlớnkhôngphảidosựhạthấptrítuệxúccảm,mà làdosuygiảmcủanhữngsứcépxãhội,sựphảnđốicủadưluậnhaysựlệthuộckinhtếcủaphụnữ.Nhưngnếunhữngsứcépxãhộiấykhôngcònđủđểkếtgắncáccặpvợchồng,thìtìnhcảmgiữađànôngvàđànbàlạicàngquantrọngvớisựtồntạicủahônnhân.

Nhữngmốiliênhệgiữachồngvàvợvàđiểmyếuvềxúccảmcóthểgâyrasựđổvỡcủahọđãđượcđặcbiệtnghiêncứutrongnhữngnămgầnđây.Đểcóthểhiểuđượcnhữnggìgắnbóhoặcpháhuỷmộtcặpvợchồng,cólẽkhôngcógìtốthơnnhữngthướcđosinhlýtinhvi,nhờđócóthểtheodõidấuvếttiếntriểncủanhữngsắctháitâmlýđánhdấunhữngtraođổigiữavợchồng.Ngàynaycácnhàkhoahọcđãcó thểkhámpháranhữngcơnkịchphátadrenalinehaynhữngcơntănghuyếtápđộtngộtởngườichồng,vàcóthểquansátđượcnhữngxúccảmnhỏ,thoángquanhưngrấtrõ,hiệnlêntrênmặtngườivợ.Nhữngkếtquảấychothấyrõsứcmạnhxúccảmcốkếthoặcphávỡmộtmốiliênhệ.Nhữngđiểmđoạntuyệtcónguồngốcđầutiênởsựkhácnhaugiữa thếgiớixúccảmcủacongáivà thếgiớixúccảmcủacontrai.

Nhữngquanniệmcủanamvànữvềvợchồnghìnhthànhtừthờithơấu

Thựctếlàxúccảmcủađànôngvàđànbàkhácnhau.Tuysựkhácnhauấycótínhsinhhọcphầnnào,nhưngngườitacóthểtìmthấynguồngốccủasựkhácnhauấytrongthờithơấuvàtrongthếgiớixúccảmriêngbiệt,trong

đóngườicontraivàcongáiđãtừngsống.Vớinhữngvậtchướngngạikhôngphảichỉtănglêndosởthíchkhácnhaucủacontraivàcongáiđốivớinhữngtròchơikhácnhau,màcòndotrẻemthườngsợbịtrêuchọcnếuchúngcó"bồ”.Mộtnghiêncứucho thấyphần lớnnhững trẻem lên3nói rằngmộtnửasốbạnbècủachúnglàthuộcgiớitínhkhác;đến5tuổi,tỷlệấychỉcòn20%;vàđến7tuổi,hầuhếtđềukhẳngđịnhrằngchúngkhôngcóbạnkhácgiới.Cácthếgiớixãhộiriêngbiệtnàykhôngxenlẫnnhauchotớikhithiếuniênnamvànữchơivớinhau.

Trongkhiđó,contraivàcongáihọccáchđiềukhiểnxúccảmhoàntoànkhácnhau.Nóichung,bốmẹthườngdễbàntớinhữngvấnđềcóliênquantớicácxúccảmtrừsựgiậndữvớicongáihơnvớicontrai.Họthườngnóinhữngtừmangxúccảmmạnhvớicongáihơn.Khicácbàmẹchơivớiconnhỏ,họcũngthểhiệnxúccảmkhácnhauvớicongáinhiềuhơn,vàthườngbànluậnchitiếthơnvớicongáivềtrạngtháixúccảmcủamình,màkhônglàmđiềuđóvới con trai, tuy rằng,với con trai, họ thườngnói tới nguyênnhânvàhậuquảcủacácxúccảmnhưsựgiậndữ(thườnglàđểgiúpchúngđềphòng).

TheoLeslieBrodyvàJudithHall,nhữngngườiđãtổngkếtcáccôngtrìnhnghiêncứuvềxúccảmkhácnhaugiữacácgiới tính,congáihọcsửdụngngônngữnóisớmhơncontrai,nênchúngdiễnđạtcácxúccảmtốthơnvàdùngngônngữđểphântíchphảnứngxúccảmvàchếngựkhéoléomộtsốxúccảm,nhưthíchđánhnhau.Trái lại,con traikhôngchúý tớibiểuhiệnbằnglờicủacácxúccảm,chúngthườngkhôngcóýthứcvềtrạngtháixúccảmcủamìnhvàcủangườikhác.

Lên10 tuổi, tỷ lệcongáivàcon traigầnngangnhauvềmặtcôngkhaitìmcáchgâyhấnvàđốiđầukhichúngnổigiận.Lên13tuổi,mộtsựkhácnhauquantrọngxuấthiệngiữahaigiớitính.Congáitrởnênthànhthạohơncon trai trongsách lượcgâyhấn tinhvi,như: tẩychay,bépxépvà trả thùgián tiếp. Nói chung, con trai vẫn tiếp tục tìm cách đối đầu trực tiếp vàkhôngbiếttớisáchlượcngấmngầmấy.Mộttrongnhữngmặtmàcontraivàsaunàytrởthànhđànôngtỏrakémthànhthạohơncongáilàbơigiữakhúclượncủadòngsôngtìnhcảm.

Khicongáichơivớinhau,chúngthườngchơithànhtừngnhómnhỏthânthiếtvớiýmuốnthunhỏxungđộtvàđạtmụctiêuhợptáclêntrên,trongkhicontrailạichơithànhtừngnhómlớnhơn,vàsựtranhđuađượcnhấnmạnh.Sựkhácnhauấythậtrõrệtkhi,chẳnghạn,tròchơibịgiánđoạnvìmộttrongnhữngđứatrẻthamgiabịđau.Nếuđólàđứacontrai,thìcácbạncủanóchờchonórờikhỏisânchơivàthôikhócđểlạitiếptụcchơi.Khichuyệnđóxảyraở congái, trò chơi dừng lại và tất cả bọn tụ tập lại giúp chođứađangkhóc.Sựkhácnhauvềứngxửấychothấyrõsựkhácnhaucănbảngiữahaigiới tính.TheoCarolGiligan:con trai tựhàovới tínhđộc lậpvàcứngrắn

củachúng,trongkhicongáithìchorằngchúngthuộcvềmộthệthốngquanhệ.Contraicảmthấybịđedọabởitấtcảmộtthứcóthểpháhoạitínhđộclậpcủachúng,còncongáithìlạisợbịcắtđứtquanhệcủachúnghơn.NhưDeborah Tannen nhấn mạnh trong tác phẩm You Just Don’t Understand(Đúnglàbạnchưahiểu)củaông,sựkhácnhauvềcáchnhìnấycónghĩalàđànôngvàđànbàtròchuyệnvớimongđợikhácnhau,đànôngthìthíchnóitớicác"sựvật"cụthể,trongkhiđànbàtìmkiếmmốiliênhệxúccảm.

Tómlại,sựtươngphảnấytrongviệcgiáodụcxúccảmkhuyếnkhíchpháthuynhữngnănglựcrấtkhácnhau,congáithìtrởthành"nhữngnữchuyêngiakhámphá tínhiệu tâmlýbằng lờivàkhông lời,diễnđạtvà thôngbáotìnhcảmcủamình",còncontraithìcóxuhướng"giảmbớtxúccảmgắnliềnvới trạng tháidễbị tổn thương,phạmtội,sợhãihayvớisựkhổsở".Sáchbáokhoahọcđưarabằngchứngrấtthuyếtphụcvềnhữngtháiđộkhácnhauấy.Hàngtrămnghiêncứuđãđặcbiệtchothấyrõrằngđànbànóichungbiểuhiệnsựđồngcảmnhiềuhơnđànông,ítralànếuđobiểuhiệnấybằngnănglựckhámpháxúccảmkhôngnói ravớingườikhác, từbiểuhiện trênnétmặt,giọngnóihaytínhiệukhônglờikhác.Cũngvậy,nóichungdễđọcthấytìnhcảmcủamộtngườiđànbàtrênnétmặthọhơnlàcủađànông.Trongkhinhữngbétraivàbégáiđềucónétmặtbiểucảmgiốngnhau,thìtừcấptiểuhọctrởđi,tínhbiểucảmấygiảmđiởcontraivàtănglênởcongái.

Tấtcảđiềuđócónghĩalà,nóichung,phụnữđếntuổikếthônđượcchuẩnbịđể trở thànhngười làmchủcácxúccảm, trongkhiđànôngkhônghiểuđược thật rõ tầm quan trọng của nhiệm vụ này đối với sự hòa thuận vợchồng.Hustonnhậnxét,đànôngrấtsẵnsàngbànluậnvớingườivàtươnglaicủamìnhđểthoảmãnsựmongmuốnthânthiếtcủahọ.Nhưngsaukhikếthôn, ngườiđànôngngàycàng ít dành thờigianđểnói chuyệnvớivợmìnhvàhọ tìm thấycảmgiácgầngũikhi cùng làmviệcvớivợ,như làmvườnchẳnghạn,hơnlàbànluận.

Sự im lặngngày càng tăng củangười chồng có lẽmột phầndohọhơingâyngôvề tìnhcảm lứađôi, trongkhiđànbàcảm thấy rõhơnnhữnggìtrụctrặc.Trongmộtnghiêncứuchothấy,đànôngcócáinhìnlạcquanhơnvềtấtcảnhữnggìliênquanđếnđờisốngvợchồng:tìnhdục,tàichính,quanhệvớibốmẹchồng(vợ), lắngnghenhauvàtầmquantrọngđượcgánchonhữngthiếusótcủangườikia.Nóichung,ngườivợdiễnđạtlờicathándễhơnngườichồng.Nếukếthợpcáchnhìnlạcquancủađànôngvềhônnhânvàsựchánghétcủahọđốivớixungđộttìnhcảm,ngườitahiểuđượctạisaođànbàthườnghaythanphiềnrằngchồngmìnhcứlẩntránhkhibànluậnvềvấnđềcủavợchồng.

Tìnhtrạngngườichồngkhôngthíchbàntớinhữngvấnđềvợchồngsẽtrởthànhnghiêmtrọnghơndohọkhôngcókhảnăngđọcđượcbiểuhiệntrênnétmặtngườivợ.Ngườivợnhạycảmvớimộtbiểuhiệnbuồnrầutrênnét

mặtcủangườichồnghơnlàngườichồngđốivớingườivợ.Vìthế,ngườivợphảithậtbuồnlắmthìngườichồngmớichúý,mớihỏivềnguyênnhânbuồnrầu.

Trênthựctế,khôngphảinhữngvấnđềriêngtư,nhưtầnsốquanhệtìnhdục,giáodụcconcáihaytàichínhgiađình,làmchohônnhânbịtrụctrặcmàchủyếu,cáicáchvợchồngbàncãivềnhữngvấnđềnhạycảmấymớilàđiềuquyếtđịnhsốphậncủamộtcuộchônnhân.Chỉriêngviệcđồngývớinhau về cách giải quyết bất đồng đã là yếu tố chủ yếu cho sự tồn tại vợchồng:vợvàchồngphảivượtquasựkhácnhaubẩmsinhgiữagiớitínhkhicácxúccảmbắtđầuloạngchoạng.Khôngnhưthế,thìcáccặpvợchồngsẽbịtổnthươngvìrạnnứtvềxúccảm,đểrồicuốicùngbịtanvỡ.Nhưchúngtasẽthấy,nhữngrạnnứtấycàngdễphátsinhnếutrítuệxúccảmcủamộtphíahaycủacảhaiphíađềubịthiếuhụt.

NhữngđườngrạnnứtgiữavợchồngNhàtâmlýhọcJohnGottmanlàngườiđãtiếnhànhphântíchchitiếtnhất

chưatừngcóvề"chấtkếtdínhxúccảm"gắnbócáccặpvợchồngvànhữngtìnhcảmxóimòncóthểphávỡcáccặpvợchồng.Trongphòngthínghiệmcủaông,nhữngcuộctròchuyệngiữavợchồngđãđượcquayphim,rồiđưavào"phântíchkỹcàng"trongnhiềugiờđểkhámpháradòngxúccảmnằmbêntrongđó.Việcvẽsơđồrạnnút,cóthểđưamộtcặpvợchồngtớichỗlyhônđãxácnhậnvaitròquyếtđịnhcủatrítuệxúccảmđốivớisựtồntạicuộchônnhâncủahọ.

TheoGottman, những lời lẽ phêphángaygắt là dấuhiệuđầu tiên chothấymộtcặpvợchồngđanggặpnguyhiểm.Vớicặpbìnhthường,chồngvàvợkhôngngầnngạibộc lộnhững lờica tháncủamình.Nhưngnhiềukhi,dướitácđộngcủasựgiậndữ,sựphêphánlạimangtácdụnghuỷhoại,chẳnghạnnhưkhivợhoặcchồngbêuriếutínhcáchcủaphíabênkia.Đâylàmộtvídụ:PamelavàcongáiđimuagiàytrongkhiTom,ngườichồng,tớimộthiệu sách.Họ phải gặp nhau 1 giờ sau đó trước cửa bưu điện để đi xemphim.Pamelagiữđúnggiờ, nhưngkhông thấyTomđâucả. "Bốmàyđâunhỉ?Chỉ10phútnữalàchiếurồi",-chịtaphànnànvớicongái.-"Cóbaogiờbốmàycầnaiđâu”.

Mườiphútsau,khiTomđến,thíchthúvìđãgặpmộtanhbạnbấtngờvàxinlỗivìđếnchậm.ThếlàPamelatuônranhữngchâmchọc:“Xinlỗicáigì.Anhthìbaogiờmàchẳngpháhỏngmọidựđịnh.Saolạicóthểíchkỷvàvôtìnhđếnthế”.

LờilẽcủaPamelacònnặngnềhơnnhữnglờitráchmóc:đólàsựlênánvềtínhcáchmàkhôngchobàochữa,mộtsựphêphánconngườichứkhôngchỉ là phê phán hành vi. Tom xin lỗi, nhưng lỗi của anh đã hằn sâu vàoPamela.Phần lớncáccặpvợchồng thỉnh thoảngđã trảiquanhữngcọxátnhưthế,khinhữnglờicathánbiếnthànhsựcôngkíchcánhân.Màsựphê

pháncánhânnghiêmkhắccóhậuquảxúccảmquantrọnghơnsựphêphánvừaphảinhiều.Vànhữnglờicôngkíchấylạicàngcócơxảyrakhingườichồnghayngườivợcócảmgiácrằngsựthanphiềncủamìnhkhôngđượcchúýtới.

Sựkhácnhaugiữathanphiềnvàtráchmócthậtđơngiản.Khithanphiềnvớichồng,ngườivợnóilênnhữnggìmìnhphậtývàlênánhànhđộngcủachồng(chứkhôngphảilênánnhâncáchanhtabằngcáchthểhiệnxúccảmdohànhđộngđógâyrachomình):"Khianhquênđemáoquầncủaemđigiặt,emcócảmtưởngrằnganhkhôngnghĩtớiem".Đólàtrí tuệxúccảmnóilên,mộtcáchtựtin,khônggâygổcũngkhôngthụđộng.Ngượclại,khingườivợđưarasựtráchmóccánhân,thìthườnglợidụnglờithanphiềnđặcbiệtđểtungrasựcôngkíchđốivớichồng:"Thậtíchkỷvàkhôngbiếtđếnaicả.Tôi thậtkhông thểnàonhờanh làmmộtviệcgì cho tử tếhết".Ngườinhậnsựphêphántheokiểuđócảmthấyxấuhổ,bịghétbỏ,bịchêtráchvàcótội,vàđiềuđódễgâyraphảnứngtựvệhơnlàđểcảithiệntìnhhình.

Lạicàng tệhạihơn,nếusựphêphánchứađầyvẻkhinhmiệt,mộtxúccảmmang tính phá hoại đặc biệt. Khinhmiệt thường đi đôi với giận dữ:thôngthườngnókhôngchỉđượcdiễnđạtbằnglờilẽmàbằngcảgiọngnóivàbiểuhiệntrênmặt.

Gottmannhậnxét,khingườichồngbiểulộthườngxuyênsựkhinhmiệtđốivớivợmình,thìngườivợdễbịnhiềuvấnđềvềsứckhoẻnhư:thườngxuyênbịcảmcúm,nhiễmtrùngđườngtiếtniệu,bệnhnấmhayrối loạndạdày,ruột.Vàkhimặtngườivợbiểulộsựkinhtởm,mộttháiđộkhinhmiệt,ít nhất bốn lần trong cuộc trò chuyện dài 15 phút, thì đó là dấu hiệu báotrướckhảnăngcặpvợchồngnàysẽlyhônsau4nămnữa.

Tấtnhiên,biểuhiệnkhinhmiệthayghêtởmkhôngđủtànpháhônnhân.Nhưng loạt xúc cảmấy giốngnhư thuốc lá haymột tỷ lệ cholesterol cao:càngkéodài, thìnguycơcàng lớn.Khi trở thànhquen, thì sựkhinhmiệt,phê phán hay căm ghét là dấu hiệu nguy hiểm, vì chúng cho thấy ngườichồng hoặc người vợ ngấm ngầm phán xét dứt khoát đối với người kia.Ngườiđócảmthấymìnhlàđối tượngbị lênánthườngxuyên.Mộtýnghĩthùđịchhaytiêucựcnhưvậyđươngnhiênđượcthểhiệnbằngsựtấncông,đặtngườikiavàothếtựvệhoặcđẩyngườiđótớichỗchốnglại.

Bức tường im lặng là sự tự vệ cuối cùng.Người ta thường rút ra khỏicuộccãinhaubằngbiểuhiệntrơìvàimlặng.Chiếnlượcnàymangấntượngmạnhmẽvàgâybốirối,trộnlẫnlạnhlùng,caongạovàkinhtởm.Ngườitathấynóchủyếuởnhữngcặpvợchồngđanglủngcủng.Khitrởthànhquen,tháiđộnàycósứcpháhoạimạnhđốivớicáccặpvợchồng;nólàmmấtđikhảnănggiảiquyếtmốibấthòa.

NhữngýnghĩtiêucựcMấyđứaconlàmầmĩvàquấynhiễuMartin,bốchúng.Anhtaquaysang

Melanie,vợanhta,vànóivớigiọngquáttháo:-Côkhôngthấylàphảidỗchomấyđứaconimđià?Thậtra,anhtanghĩ“côtaquáchiềuchúngnó".Phản ứng với thái độ bực tức của chồng,Melanie nổi nóng.Mặt nhăn

nhó,lôngmàynhíulại,chịtabắtbẻ:-Chúngnóđangnôđùa.Chúngnósắpđingủrồi.Chịtanghĩ:"Lúcnàocũngthế,anhtabaogiờcũngthanphiền!".Martinnổiđiênlên,nóigiọngkhóchịu:-Cứphảiđểtôichochúngnóđingủngaybâygiờ!Anhtanghĩ:"Baogiờcôtacũnglàmphậtýmình.Tacứphảimộtmình

làmchuyệnnàymãi!".MelaniebỗngkinhhãivìsựgiậndữcủaMartin,chịtanóigiọngdịuhơn:-Không,đểemchochúngnóđingủ.Chịtanghĩ:"Anhtakhôngtựkiềmchếđượcnữavàcóthểđánhchúng

nó.Tốthơncảlànhườnganhta".Nhữngcuộc tròchuyện songhànhấy,mộtcuộcbằng lời, còncuộckia

bằngimlặngđãđượcAaronBeck,chađẻmôntrịliệunhậnthức-ứngxử,dẫnranhưnhữngvídụvềnhữngýnghĩcóthểđầuđộcmộtcặpvợchồng.SựtraođổixúccảmthựcsựgiữaMartinmàMelanieđượcýnghĩcủahọchiphối vànhữngýnghĩ này lại bị quyết địnhbởi nguyênnhân sâuhơn,màBeckgọilà"nhữngýnghĩtựđộng"–nằmsaugiảđịnhchợtthoángquavềbản thânmình và về người khác, phản ánh thái độ xúc cảm sâu nhất củachúngta.TrongtrườnghợpcủaMelanie,nguyênnhângầnnhưthếnày:"Takhônghềlosợtrướccơngiậndữcủaanhta".ĐốivớiMartin,ýnghĩchủđạolà:"Côấykhôngcóquyềnđốixửvớitanhưthế”.Melaniecócảmgiácmìnhlà"nạnnhânvôtội",cònMartinthìcảmthấy"sựbựcmìnhchínhđáng"đốivớinhữnggìanhtathấynhưmộttháiđộkhôngđúng.

Cảmgiácmìnhlànạnnhânvàcảmgiácbựcbộiấytiêubiểuchonhữngcặpvợchồngbấthòa,chúng thườngxuyênnuôidưỡngsựgiậndữvàđaukhổ tinh thần.Nhữngýnghĩnặngnề thuộc loạinày tựcủngcố thêm,bêncảmthấymìnhlànạnnhânthìthườngxuyênthămdòtrongứngxửcủabênkianhữnggìcóthểxácnhậncảmgiáccủamình,vàthườngkhôngbiếthoặcgiảmnhẹmọihànhvitửtếđếxemxétlạicáchnhìncủamình.

Nhữngcặpvợchồngkhôngbịrơivàonhữngýnghĩtiêucựcấythườnglýgiảikhoandunghơnvềnhữnggìxảyratrongloạitìnhhuốngnàyvàkhôngđểchoxúccảmcủamìnhlấnát,hoặcnếuđểbịlấnátthìcũngthoátrakhỏiđódễdànghơn.Chẳnghạn,họcócáinhìnlạcquanhơn:"Lúcnàyanhấyđanggặpchuyệnnặngnề,nhưngvẫnbiếttỏraquantâm.Cólẽanhấyđangởtrongtâmtrạngkhôngvui.Khôngbiếtcóphảianhấygặptrụctrặctrongcôngviệckhông?".Ngườitakhôngcoingườivợ(haychồng,haycảhai)làtồitệkhôngcứuchữađược,vàcoisựbấthòahiệntạilàchặngđườngkhó

khănđitới,nhữnghoàncảnhcóthểđổikhácđi.Cáchnhìnbiquan(tiêucực)làmộtnguồnđaukhổthườngxuyên,còncáchnhìnlạcquan(tíchcực)làmdịubớtđaukhổ.

Nhữngcặpvợchồngcótháiđộbiquanthườnglànạnnhâncủasựtrànngậpxúccảm:họnổigiận,cảmthấybịxúcphạmhaybịtổnthươngvìngườikhácvàvẫncứcốgiữnhưthế.Dosựrốiloạnbêntrongvàtháiđộbiquancủamình,họthườngtỏrahayphêphánvàkhinhmiệtđốivớibênkia,điềuđólại làmtăngthêmkhảnănggiữthế tựvệvàtránhnésaubứctườngimlặngcủangườiđó.

Mộtcặpvợchồng"salầy"nhưthếnào?Nhữngtháiđộtiêucựcnàycóhậuquảgâyrakhủnghoảngkhôngngừng,

vìchúngkhởiđầunhữngcuộc"chínhbiến"xúccảmngàycàngnhiềuhơn,vàviệcchữakhỏinhữngvếtthươngtìnhcảmhaylàmdịubớtsựgiậndữvìnhữngvết thươngấysẽngàycàngkhókhănhơn.Gottmandùngthuậtngữchìmngập(flooding)đểchỉthiênhướngđitớisựthảlỏngxúccảmtáidiễnnhiềulầnấy.Nhữngngườichồnghayvợthườngbựctứcvềtínhxấucủavợ(hay chồng)mình và nghe theo phản ứng củamình đếnmức để xúc cảmhungdữvàkhôngthểkiểmsoátđượcxâmlấn.Họkhôngthểlắngnghebìnhtĩnhvàphảnứngsángsuốt.Họkhótổchứcđượcnhữngsuynghĩcủamìnhvàcóxuhướngphảnứngthôthiển.Họchỉmuốnchoxongđi,muốnchuồnđichorảnhvàđôikhimuốnphảncônglại.

Mộtsốngườicóngưỡngchìmngập"khácao;họchịuđựngdễdàngsựgiậndữvàkhinhmiệt,trongkhinhữngngườikháclạiphảnứngngaykhivợ(haychồng)mìnhchỉvừaphêphánmộtchút.Vềmặtsinhlýhọc,sựchìmngậpthểhiệnởnhịptimtănglênkhoảng10,20,thậmchí30nhịpmộtphút.Ởgiai đoạnnày, khi các xúc cảmhoàn toàn chiếmưu thế, chúng trở nênmạnhmẽvàcáinhìncủangười ta trởnênchậphẹpđếnmứckhôngcóhyvọngđểhiểuđượcquanđiểmcủangườikháchayđểchomọiviệcđượcthuxếphợplý.

Phần lớncáccặpvợchồng thỉnh thoảng trảiquakhủnghoảngnhưvậykhicãinhau,đó làđiềuhoàn toàn tựnhiên.Vấnđềxuấthiệnkhimộtbêncảmthấybị“chìmngập"gầnnhưliêntục.Ngườiđócócảmgiácnhưkhôngngừngchịusựépcủangườikia, luôn luôncảnhgiácđềphòngmộtsựbấtcônghaygâyhấntâmlý,trởnênquácảnhgiácvớimọidấuhiệutấncônghay làm nhục và phản ứng quámức với dấu hiệu nhỏ nhất.Nếu khimộtngườichồngởtrongtrạngtháiấymàngườivợnói:"Anhthânyêu,phảibànchoralẽ”,thìsẽgâyramộtýnghĩphảnứngtheokiểu:"À,côtavẫnkiếmchuyệnvớitađây",vàdođógâyrasự“chìmngập".Phảnứngtâmlýngàycàngkhóbiếnmấtvànhữngnhậnxétvôhạicóthểđượctiếpnhậnsaiđilàmcholànsóngxúccảmtiêucựctràolên.

Cólẽđólàlúcnguyhiểmnhấtvớimộtcặpvợchồng.Ngườivợ(chồng)

“bị chìm ngập" luôn luôn nghĩ tới điều tệ hại của bên kia và nhìn tất cảnhữnggì người đó làmbằng conmắt tiêu cực.Một chuyệnvặt vãnhnhấtcũngđưatớinhữngtrậncãinhau;cácxúccảmcủahọcứliêntụcđụngnhau.Dầndần,vấnđềcủahọdườngnhưkhôngthểgiảiquyếtđược,vìsự"chìmngập"phámấtmọiýđịnhdùlànhỏnhấtđểgiảiquyếtnhữngbấthòa.Việcbàncãitrởthànhvôíchdođó,mỗibênđềucốlàmdịubớtnhữngxúccảmcủamình.Họ bắt đầu sống cách biệt nhau và cảm thấy cô đơn trong hônnhân.RấtnhiềukhigiaiđoạntiếptheođólàlyhônnhưGottmanghinhận.

Để dẫn tới ly hôn, hậu quả của thiếu sót về trí tuệ xúc cảm thật hiểnnhiên.Khimộtcặpvợchồngtựnhốtmìnhtrongcáivòngluẩnquẩncủasựphêphánvàkhinhmiệtnhau,củanhữngýnghĩđộchạivàxúccảmtiêucực,thìmọisựtựchủ,mọisựđồngcảmvànănglựcxoadịubảnthâncủangườikhácbịmấtđihoàntoàn,mỗibênđềugiữthếtựvệvàtránhné,khiếnchoýthứcvềnhữngxúccảmcủamìnhbịtanrã.

Đànông:pháiyếuHãytrởlạivớisựkhácnhauvềxúccảmgiữahaigiớitính,nguyênnhân

sâuxađưatớisựtanvỡcủacáccặpvợchồng.Nóichung,đànbàítsợcảnhxungđộtgiađìnhhơnđànông.Kếtluậnnàydựavàolờichứngnhậncủa150cặp,tấtcảđềulấynhautừlâu.NhàtâmthầnhọcRobertLevensonđãnhậnxétrằngtấtcảcácôngchồngđềukhóchịu, thậmchíkhôngthểchịuđựngđượcnhữngcuộccãinhauvớivợmình,cònđànbà thìchođókhôngmấyquantrọng.

Ngưỡngnhạycảmởngườichồngvớitháiđộtiêucựcthườngthấphơnởngườivợ:sựtácđộngdolờiphêpháncủabênkiagâyrathườngđếnvớiđànôngnhiềuhơnđànbà.Lúcđóngườichồngtiếtlượngadrenalinelớnhơnvàomáu,vàđiềuđódễxảyrahơndotháiđộtiêucựcnhỏnàođócủangườivợ.Họcầnnhiềuthờigianhơnđểtrởvềvớimứcbìnhthường.

Lýdokhiếnchonhữngngười chồngẩnnấpdễdàng saubức tường imlặnglàhọtìmcáchtựbảovệkhỏinhữngsựtácđộngấy.NhữngnghiêncứucủaLevensonchothấyrằngkhihọtựkhépmìnhlại,nhịptimcủahọgiảmbớt10nhịpmỗiphút,dođóđemlạicảmgiácnhẹnhõm.Nhưng,thậtnghịchlý,khinhữngngườichồngbắtđầutựkhépmìnhlạithìnhịptimcủangườivợlạivọtlên.Điệutănggôấy,mỗibêntìmcáchtựtrấntĩnhbằngchiếnlượcngượcnhau,đưatớitháiđộrấtkhácnhauđốivớinhữngxungđộtxúccảm:ngườichồng tìmcách tránhnhữngxungđột cũngmạnhmẽnhưngườivợtìmcáchgâyrachúng.

LờikhuyênchocáccặpvợchồngDohậuquảnghiêmtrọngcủatháiđộkhácnhaucủachồngvàvợđốivới

tìnhcảmtiêucựctrongmốiquanhệcủahọ,cáccặpvợchồngcóthểlàmgìđểbảovệtìnhyêu,bảovệgiađìnhmình?

Nóichung,cảhai,chồngvàvợ,phảibiếttựđiềutiếtxúccảmkhácnhau

củamình.Vớingườichồng,khôngnênlảngtránhxungđộtvàphảithấyrằngkhivợđưaralờikêucaphànnànthìcóthểdoyêuthươngmuốncốổnđịnhvàduytrìmốiquanhệcủahọ(dùtháiđộđốiđịchcủahọcórấtnhiềuduyêncớkhác).Khinhữnglờikêucaphànnàncủahọtíchdồnlại,thìdầndầnđưatớichỗnghiêmtrọnghơnvàcuốicùngtớisựbùngnổ;chỉriêngviệcbộclộđiềuđócũngcóthểlàmgiảmbớtsứcép.

Ngườichồngcũngphảitránhchấmdứtsựtranhcãibằngcáchđưaraquásớmgiảiphápthựctếvềvấnđềtranhchấp.Ngườivợtrướchếtmongmuốnrằngchồngmìnhchúýtớisựthanphiềncủamìnhvàthôngcảmvớitấtcảxúccảmcủamìnhvềvấnđềnày(ngaycảkhingườichồngkhôngđồngývớivợ)Nhữngngườichồngnàocóthểngồi lạivớivợkhivợgiậndữ, thayvìkhôngthèmchúýtớilờiđảkíchcủavợ,nhữngngườichồngấysẽlàmchongườivợcảmthấymìnhđượclắngnghevàđượctôntrọng.Nhiềukhingườivợdịulạivìcảmthấyýkiếncủamìnhđượclắngnghevàtìnhcảmcủamìnhđượccảmthông.

Cònđốivớinhữngngườivợ:Vìlờilẽgâysựthườnglàmchochồngrốitrí,nênngườivợkhôngđượctấncôngchồng,khôngđượcđưaranhữngsựphêpháncánhânđốivới chồnghoặc tỏ rakhinhmiệt chồng,màchỉphêphán ứng xử của chồng. Người vợ không được công kích tính cách củachồng,màphảigiải thíchrõvìsaohànhđộngcủachồnglại làmchomìnhphậtý.Mộtsựtấncôngcánhântungrakhigiậndữdễđưachồngtớichỗtựvệhoặcchấmdứtsựtranhcãi,khiếnngườivợhếtsứchẫnghụtvàchỉđầuđộc tìnhhìnhmàthôi.Cũngthật tốtkhingườivợđặtsựca tháncủamìnhvàobốicảnhrộnghơnvàbảođảmvớichồngvềtìnhyêuthươngcủamình.

SựtranhcãibổíchTờbáobuổisángcủatôicungcấpvídụrấtrõvềmộtcặpvợchồngkhông

hòagiảiđượcbấthòacủahọ.MarleneLenickcãinhauvớiMichael,chồngchịta.Anhtamuốnxembóngđá,cònchịtathìmuốnxemtintức.Khianhta đang ngồi trướcmáy thu hình, chị nói với anh ta: "Chán ngấymôn đábónglắmrồi!"vàcầmkhẩusúnglụcbắnhaiphátvàoanhta.Chịtabịbuộctộigâythươngtíchvàđượcthảcóbảolãnhvớimộtkhoảntiền50nghìnđôla.Nhữngvết thươngcủaNichael,mộtphátđạn trúngvàobụng,cònphátkiathìxuyênxươngbảvaitráivàcổ-đãkhỏihẳn.

Tuy ít có những cuộc xung đột gia đình quyết liệt và hao tốn đến thế,nhưngchúngđemlạichocáccặpvợchồngcơhộituyệtvờiđểthểhiệntrítuệ xúc cảm của họ.Những cặp vợ chồng bền vững thường có xu hướngkhôngvượtquávấnđềgâyrabấthòa,vàmỗibênchophépbênkiatrìnhbàyquanđiểmcủamìnhtừbanđầu.Nhưngnhữngcặpvợchồngtỏrabiếtlắngnghenhaucònbềnchặthơnnhiều.Cảmgiácđượclắngnghechínhlàđiềumàngườichồng(hayvợ)bịphậtýmuốntìmkiếm,vàlàhànhviđồngcảmvốndễlàmgiảmbớtsựcăngthẳng.

Đángchúýlàtrongnhữngcặpcuốicùngđiđếnlyhôn,khôngmộtbênnàomuốngiảiquyếtbấthòacả.Nhữngnỗ lựcđểgiảiquyết rạnnứt là sựkhácbiệtcótínhquyếtđịnhgiữatranhcãicủacáccặpgắnbónhauvớitranhcãicủacáccặpcuốicùngđitớichiatay.Nhữngsựđềphòngcầncóđểcuộctranhcãikhôngtrởthànhxấuhơncũngthậtđơngiản:tựgiớihạnvàovấnđềtranhcãi,tỏrađồngcảmvàgiảmbớtcăngthẳng.

Đểchomộtcặpvợchồngđượcgắnbó,họkhôngnênđểchomìnhbịcácvấnđềriêngtư:giáodụcconcái, tiềnbạc,côngviệcnội trợ,quanhệ tìnhdục...ámảnh,đólànhữngvấnđềgâytranhcãithậtnhưngcũnglàvấnđềđểtrau dồi trí tuệ xúc cảm, làm tăng thêmcơhội thu xếpmọi cái.Một chútkhéoléo-chủyếulàcóthểtựtrấntĩnh(vàlàmtrấntĩnhphíabênkia),tỏrađồngcảmvàbiếtlắngnghe-chophépmộtcặpvợchồnggiảiquyếtdễdànghơnmốibấthòa.Nólàmcácbấthòatrởthànhcóíchđểtăngthêmsựcốkếtvàtrunghòanhữngnhântốtiêucực,mànếuđểnhữngnhântốnàypháttriểnthìsẽphávỡsựcốkếtvợchồng.

TựtrấntĩnhĐằngsaumọixúccảmmạnhmẽcónhucầuhànhđộngmãnhliệt:không

cótrítuệxúccảmnếukhôngchếngựđượcxunglựccủanó.Mộttrongnhữngđiềuđầutiênmàcáccặpvợchồngphảihọclàlàmchủ

xúccảmtiêucựccủamình.Cónghĩalànhanhchóngtrấntĩnhlạisaukhibịtácđộngdosựdângtràoxúccảmgâyra.Vìlúcđóngườitathườngmấtđikhảnăng lắngnghe, suynghĩvàdiễnđạt rõ ràng, nênviệc tự trấn tĩnh làbướccănbảnmànếukhôngcónóthìkhôngthểđitớigiảiquyếtđượcmốibấthòa.

Nhữngngườithựcsựmongmuốnđạttớikếtquảcóthểhọccáchtheodõinhịptimcủamìnhtrongcuộctranhcãisôinổivàsosánhnóvớinhịpmạchbìnhthườngcủamình.Khinhịptimcaoquámức,khoảngchừng10cáimỗiphút,điềuđócónghĩalàsựtácđộngđãbắtđầu.Lúcđó,nênimlặngtrongkhoảng20phútđểtrấntĩnhlại,trướckhitiếptụctranhcãi.

Với những ai cảm thấy khó chịu vì phải theo dõi nhịpmạch củamìnhtrongcuộctranhcãi,thìđiềuđơngiảnhơnlànênđểchomộtbêncóthểyêucầu"tạmdừng"lại,ngaykhixuấthiệndấuhiệuđầutiêncủasự"chìmngập".Trong khi tạm dừng, có thể tập thư giãn hoặc giữ im lặng (hoặc áp dụngphươngphápkhácnhưđãmôtảởChương5)đểtựtrấntĩnh.

LàmdịubớtnhữngđộcthoạinộitâmNênlàmdịubớtnhữngxétđoántiêucựcvềngườivợ(haychồng)mình.

Nhữngýnghĩnhư:"Tôikhôngthểchịuđựngđượcnữa"hoặc:"Tôikhôngđángđểchongườitađốixửnhưvậy”làýnghĩđặctrưngcủaaitựcoimìnhlà "nạnnhânvô tội"hoặcđang làmmồi cho sựphẫnnộ chínhđáng.NhưAaronBecknhấnmạnh,bằngcáchnắmbắtnhữngýnghĩấymàxemxétlạichúng-thayvìcảmthấymìnhbịchúnglàmthươngtổn-ngườitabắtđầu

thoátrakhỏichúng.Vàphảicốtìmkiếmchomìnhbằngchứngvềsựsailạccủanhữngýnghĩấy,hoặcphảixemxétlạiđểphảnbácchúng.Chẳnghạn,vì tức giận, người vợ nghĩ rằng: "Anh ta trêu ngươi mình. Thật ích kỷ",ngườiđócóthểnghingờýnghĩấybằngcáchnhớlạilúcchồngmìnhtỏraquan tâmđếnmình.Điềuđóchophépxemxét lạixétđoáncủangườiđó.“Đúngthế,tuynhữnggìanhấyvừamớilàmlàkhôngđúngvàlàmtabịtổnthương,nhưnganhấyđãtừngtỏrabiếtquantâmđếnmình".Cáchnghĩnàytạorakhảnăngthayđổivàgiảipháptíchcực, trongkhicáchnghĩkiachỉgâyragiậndữvàđaukhổmàthôi.

BiếtnghevàbiếtbàytỏmàkhônggiữthếthủViệclắngnghenhaugiúpcủngcốtìnhcảmvợchồng.Ngaycảkhitranh

cãinhaugaygắtnhất,khicảhaibênđanglàmmồichonhữngxúccảmdữdội,thìbênnàyhaybênkia,hayđôikhicảhai,vẫncóthểtìmthấycáchtỏrachúýđểđi tớicửchỉ làmdịu,vượtrakhỏibiểuhiệntứcgiận.Trái lại,nhữngngườiđitớilyhônthườngđểchosựgiậndữcuốnđivàbịámảnhbởinhữngchitiết;họkhôngcókhảnăngnghe"đềnghịhòabình"ngấmngầmcủaphíabênkia,vàcàngítcókhảnăngđápứnglại.Khiởthếthủ,ngườitakhông thèm biết tới hoặc bác bỏ ngay những lời ca thán của bên kia, vàngườitaliềnphảnứngnhưvớisựgâyhấnmàkhôngphảiýđịnhlàmthayđổitìnhhình.Khiđó,thậtkhónhìnthấycáigìkhácngoàisựcôngkích.

Ngaycảtrongtrườnghợpxấunhất,vợchồngcũngnêntiếpnhậntấtcảnhữnggìmìnhnghethấy,bỏquayếutốđốiđịchhoặctiêucựctronglờilẽbênkia-nhưgiọngkhóchịu,sựlăngnhục,sựphêphán,khinhmiệtđểcóthểvẫnnắmđượcthôngđiệpchủyếu.Đểthựchiệnđượcđiềunày,vợchồngphảicoilờilẽtiêucựccủabênkianhưsựkhẳngđịnhngấmngầmtầmquantrọngcủavấnđềđượcnêu lênđốivớimình,nhưýđịnh thuhútsựchúý.Nếungườivợkêulên:"Hãyvìthượngđếmànghetôinói",ngườichồngcóthểnhânnhượngdễdànghơnmàkhôngquáchúýtớitháiđộgâyhấncủangườivợ:"Đồngýcôcứnóinhữnggìcômuốnnóiđi".

Tấtnhiên,điềulýtưởnglàphảibiếtnghevàkhônggiữthếthủ,biếttỏrađồngcảm,tỏrachúýtớixúccảmẩngiấuđằngsaulờinói.

Phươngphápgọilà"tấmgương"đượcdùngtrongviệctrịliệuvợchồng,chophép lắngnghe tìnhcảmcủabênkia.Khimộtbênđưara lờica thán,bênkianhắclạinóbằnglờilẽcủamình,thửtìmcáchnắmbắtkhôngchỉýnghĩmàcảtìnhcảmgắnvớichúng.Ngườilàm"tấmgương"camđoanvớingười kia rằng việc mình nhắc lại là đúng. Trong trường hợp ngược lại,ngườiđólạibắtđầuchođếnkhithậtđúng-điềunàythậtrakhôngđơngiảnnhưngườitatưởng.Việcđược“phảnchiếu”chínhxáckhôngnhữngđemlạicảmgiácmìnhđượchiểu,màcònđemlạicảmgiáchòahợp.Điềuđóđôikhicũngđủđểdậptắtcuộctấncôngtứcthờivàngănkhôngchocáccuộctranhcãibịnhiễmđộc.

Nghệthuậtbàytỏýkiếnmàkhônggiữthếthủtrướchếtlàlàmsaođểsựca thánkhôngbiến thànhnhữngphêphán cánhân.Nhà tâm lýhọcHaimGinott,chađẻcủa"lốitraođổicóhiệuquả",khẳngđịnhrằng"XYZ"làcôngthứctốtnhấtcủasựcathán:"KhianhlàmX,tôicảmthấyY,vàtôithíchanhlàmZhơn".Vídụ:"Khianhđếnchỗhẹnmuộnmấtnửagiờ,tôiphátđiênlênvàcảmthấybịsỉnhục.Tôi thíchanhgọiđiệnchotôiđểbáotrướcthìhơn", lờinóiấynghehayhơnlà:“Anhlàkẻđểugiả, tựcoimìnhlà trungtâm".Tómlại,traođổicôngkhailoạibỏsựgaygắt,nhữngđedọacũngnhưsựlăngnhục.Nócũngloạibỏmọitháiđộtựvệ-nhữnglờixinlỗi,phủnhậntráchnhiệm,phảncôngđầykhinhmiệt,v.v..Cảởđâynữa,sựđồngcảmthậtquýgiá.

Cuối cùng, trong đời sống vợ chồng cũng như ở những nơi khác, tôntrọngvàyêuthươnglẫnnhauloạibỏsựđốiđịch.Mộtcáchđểlàmdịucuộcxungđộtlàlàmđốitáccủamìnhbiếtrằngmìnhcóthểxemxétsựviệctheoquanđiểmcủangườiđó,vàquanđiểmấylàthôngcảmđượcdùmìnhkhôngtán thành nó.Người ta cũng có thể thừa nhận trách nhiệm củamình, haythậmchíxinlỗinếuthấymìnhnhầm.Ítnhấtviệccoiquanđiểmcủangườikialàchínhđángcũngđòihỏimìnhphảilắngnghevàkhôngthểbỏquaxúccảmđượcngườikiabiểuhiện("Anhthấyrõràngemđangphậtý"),ngaycảkhimìnhkhôngđồngý.Vàonhữnglúckhác,điềuđócóthểmanghìnhthứclờikhenngợi.Thậtlàtốtkhitìmthấyởngườikiaphẩmchấtmàmìnhthựcsựquýtrọngvàcangợi.Sựtrọngthịnàygópphầnlàmchongườikiadịuđivàphéptíchdồnvốnliếngtìnhcảmtíchcực.

ThựchànhVì thái độ ấy phải được áp dụngvào lúc đối đầu kịch liệt, khi sự kích

độngxúccảmđạttớiđiểmcaonhất,nênphảihiểuchúngđầyđủ.Lýdolàbộnãoxúccảmthườngphátraphảnứngtheothóicũđãhọcđượcvàolúcgiậndữvàđaukhổ trongquákhứ,nhữngphảnứngấydođó trở thànhcókhảnăngchiphối.Vìkýứcvàphảnứngcótínhđặcthùvớimỗixúccảm,nêntronglúcđó,việcnhớlạivàápdụngphảnứnggắnvớinhữngthờikỳyênổnthườngkhókhănhơn.Nếumộtphảnứngxúccảmcóhiệuquảhơnlạichưaquenthuộc,thìviệcápdụngnósẽhếtsứckhókhănkhingườitaphậtý.Tráilại,nếungườitatậpluyệnđếnmứclàmchonóthànhtựgiác,thìsẽcónhiềucơhộitìmthấycáchbiểuhiệnkhixảyrasựkhủnghoảngxúccảm.Vìlẽđó,cầnphảitậpluyệnvàlặpđilặplạinhữngchiếnlượcđãmôtảtrênđâykhicótranhcãikhôngcăngthẳngmấy,cũngnhưkhicãinhaukịchliệt,đểchúngtrởthànhphảnứngtựgiác(hayítralàphảnứngphụkhôngquámuộn)trongdanhmụcxúccảm.Phươngthuốccứuvãnsựtanrãcủacáccặpvợchồngvềcănbảnlàsựtậpluyệnphầnnàotrítuệxúccảm.

Chương10.QuảnLý-MộtVấnĐềCủaTráiTim

Theomộtnghiêncứuở250cánbộ,phầnlớnchorằng:"Nghềnghiệpcủamìnhđòihỏicáiđầumàkhôngphảitráitim",nhiềungườisợrằngsựđồngcảmhaythôngcảmvớingườicộngtáclàkhôngthíchhợpvớimụctiêucủadoanhnghiệp.Theolờimộtngườitrongsốđó,thậtvônghĩakhitỏranhạycảmvớitìnhcảmcủangườikhác,vìnhưthếsẽkhôngthể"điềukhiển”họđược.Nhữngngườikhác thìkhẳngđịnh rằngnếuhọgiữkhoảngcáchcủamình,thìhọsẽkhôngthểđưarađượcnhữngquyếtđịnh"khókhăn"màcôngviệcđòihỏi,ngaycảkhiquyếtđịnhcủahọchắcchắnsẽnhânđạohơn.

Cuộcnghiêncứunàyđãđượcthựchiệntrongnhữngnăm1970,vàothờikỳhoàncảnhkinhtếrấtkhác.Theotôi,tháiđộấyđãlỗithời;nhữngthựctếmớicủasựcạnhtranhđemlạitầmquantrọnglớnchotrítuệxúccảmởnơilàmviệccũngnhưtrênthịtrường.NhưShoshonaZuboff,nhàtâmlýhọcởĐạihọcKinhtếHarvard,nhậnxét:“Cácdoanhnghiệpđãtrảiquacuộccáchmạng thật sự trong thế kỷ này và cuộc cáchmạngđóđã đưa tới biến đổitươngứngvềtâmlýcủachúng.Hệthứbậccủacácdoanhnghiệptừlâunổibậtlên"sựthốngtrịcủagiámđốc"-ngườichỉhuynăngnổvàcótínhchiếnđấumãnhliệtđãđượcthưởng.Nhưnghệthứbậccứngnhắcấyđãbắtđầusụpđổtrongnhữngnăm1980dướihaisứcép:thếgiớihóakinhtếvànhữngcôngnghệthôngtinmới.Trướckia,kẻđấuvậtlàtượngtrưngchonhữnggìcácdoanhnghiệpcó,cònbâygiờthìchuyêngiavềquanhệconngườitiêubiểuchotươnglaicủacácdoanhnghiệp".

Một số lýdokhiếncho trí tuệxúccảm trở thànhquan trọng trong lĩnhvựcnghềnghiệp.Hãytưởngtượngnhữnghậuquảđốivớicảnhómdomộtthànhviêncủanókhông thểchếngựđượcsựgiậndữhaykhông thểcảmnhậnđượcnhữnggìngườikháccảmnhận.

Hãytưởngtượngngượclại,hậuquảcólợicủanănglựctrítuệxúccảm:hòahợpvớixúccảmcủangườikhác,cókhảnănggiảiquyếtbấtđồngtrướckhichúngtrởnênnghiêmtrọng,khảnănglàmviệctrongtrạngtháithayđổi.Lãnhđạokhôngphảilàthốngtrị,màlàbiếtthuyếtphụcngườikháclàmviệcđểđạt tớimụcđíchchung.Và,vềnhữnggì liênquan tới sự tiến thâncủamình,chẳngcógìquantrọnghơnlàbiếtrõngườitacóxúccảmsâusắcnàođốivớicôngviệcvàthayđổinàolàmcôngviệcđượcvừaýhơn.

Một số lý do nữa khiến cho năng lực xúc cảmmỗi ngày trở nên quantrọnghơntrongđờisốngnghềnghiệp;đólàcáilợimàngườitathuđượctừsựứngdụngtrítuệxúccảmkhácnhau:nănglựcdiễnđạtsựthanphiềncủamìnhdướihình thứcphêpháncóhiệuquả,nănglực tạoramộtkhôngkhítrongđósựkhácnhaulàlợithếhơnlànguồngốcvachạm,vàtínhhiệuquảtrongviệcsửdụngcáchệthống.

Đặtsựphêphánlêntrướchết.Mộtkỹsưthànhthạochịutráchnhiệmvềmộtđềánpháttriểnphầnmềm,

đãtrìnhbàykếtquảlàmviệcmấythángtrờivớigiámđốc.Ôngtađượcmộttổcôngtácgiúpđỡvàsaunhiềutuầnlễlàmviệccăngthẳng,tổcôngtácnàylấylàmtựhàovềkếtquảcủamình.Saukhitrìnhbàyxong,giámđốchướngsangngườikỹsưvàhỏibằnggiọngchâmchọc:"Anhnằmmơà?Bảngiảitrìnhcủaanhkhôngđúngquytắc.Tôikhôngđồngý".

Tronghai tuần lễ sauđó, người kỹ sưvẫnbị ámảnhbởi nhậnxét củagiámđốc.Chánchườngvàsuysụp,ôngtachắcrằngngườitasẽkhôngbaogiờgiaochomìnhđềánquantrọngnàonữavàôngtanghĩtớiviệctừchức,tuyrấtthíchlàmviệctrongdoanhnghiệp.

Cuốicùng,ôngtagặpgiámđốcvànhắclạicuộchọpkiavớinhữnglờiphêphánkhiếnông tamất tinh thần.Rồiôngnêu ra câuhỏiđãđượccânnhắccẩnthận:"Tôithậtchưahiểuđượcrõýđồcủaônglàgì.Tôichorằngmụcđíchcủaôngkhôngphảichỉ là làmcho tôibối rối; chắcôngcómụcđíchkhácnữa?".

Giámđốclấylàmkinhngạc:ôngtakhôngthểtưởngtượngđượcnhữngnhậnxétcủamình,màđốivớiôngtathậtrachỉlàmấycâunóibấtchợt,lạicóhậuquảnhưvậy.Trênthựctế,ôngtachorằngđềánphầnmềmnàyrấthứahẹn,nhưngphảilàmlại.Ôngtahoàntoànkhôngmuốnnóirằngđềánnàyvôgiátrị.Vàôngnóithêm:"Tôithậttìnhkhôngbiếtlờinóicủatôitànnhẫnđếnthếvàđãđụngchạmđếnmọingười".Vàsauđó,ôngtaxinlỗi.

Phê phán là nhiệm vụ quan trọng nhất của những người lãnh đạo. Thếnhưngđólànhiệmvụhọengạinhấtvàhọthườngtránhnénhất.Giốngnhưvịgiámđốckia,quánhiềungườilãnhđạokhônglàmchủđượcnghệthuậtfeed-back(đáplại)Thiếusótnàybuộcphảitrảgiá;giốngnhưsứckhoẻxúccảmcủamộtđôivợchồngphụthuộcvàonănglựcdiễnđạtsựcatháncủahaibên,hiệuquả, sựhài lòngvềhiệusuấtcủamọingười trongcôngviệccũngphụthuộcvàocáchhọđượcnhắcnhởvềnhữngvấnđềđánglongại.Thật vậy, cách đưa ra những sự phê phán và cách mọi người cảm nhậnchúng là điều chủyếu làmchohọ cảm thấyhài lònghaykhôngvới côngviệccủamình,vớiđồngnghiệpvàvớinhữngngườihọphảibáocáocôngviệccủamình.

Tạisaolạikhôngthểđộngviênmộtngườinàođó?Nhữngsựphêphánthườngmanghìnhthứccôngkíchcánhânthayvìđưa

ranhưvấnđềcầngiảiquyết.Theomộtngườilàmtưvấn,mộttrongnhữnghìnhthứcthôngthườngnhấtcủasựphêphántiêucựclàbuôngranhữnglờinhận xét cụt lủn như: "Anh ta giẫm chân tại chỗ đấy", với giọng nói cảquyết, châm chọc hay bực bội, khiến người ta không thể đáp lại được vàkhônggợirakhảnănghoànthiệnnào.Ngườibịphêphángiữtháiđộbấtlựcvàoángiận.Vềmặt trí tuệxúccảm,nhữngngườiphêphánthườngkhông

biếttớixúccảmdohọgâyravớingườikia,cũngnhưtớinhữnghậuquảtànphácủaxúccảmấyđốivớiđộngcơ,sựnhiệttìnhlàmviệcvàsựtựtincủangườibịphêphán.

Theomộtnghiêncứuở108ngườilãnhđạovànhânviên,nhữngphêphánvụngvềthườngđưatớisựmấttínnhiệm,xungđộtcánhânvàtranhchấpvềquyềnhànhvàtiềncông.

Nhiềungườilãnhđạodễdàngđưaraphêphánnhưnglạihạnchếvềlờikhen,vàngườidướiquyềnhọcócảmgiácrằngngườitachỉnhậnxétcôngviệccủahọkhigặpchuyệntrụctrặc.Hơnnữa,mộtsốngườilãnhđạokhônghềđưa ra nhậnxét nhỏnhất nào trongnhững thời kỳdài. "Nhữngvấnđềtrong công việc của một nhân viên không xuất hiện ngày một ngày hai;chúngpháttriểntừtừtheothờigian",nhàtâmlýhọcJ.R.Lacsonnhậnxét."Nếuôngchủkhôngnhanhchóngnói lênnhữnggìmìnhnghĩ, thì sự thấtvọngcủaôngtacứdầndầntíchtụlại.Đểrồingàynàođóôngtanổiđoálên.Nếuôngtađưaranhữngphêbìnhsớmhơn,thìnhânviênđãcóthểsửachữađượcrồi.Rấtnhiềungườiđưaralờiphêphánlúcmọicáiđãxấuđi,lúcquátứcgiậnkhôngtựkiềmchếđược.Chínhlúcđósựphêphánvớigiọngchâmchọchaykểlểdàidòngchuyệnđángchêtráchđãcốkìmgiữtừlâu,trởnêntệhạinhất.Nhữngsự tấncôngnàybaogiờcũngquay lại chốngbản thânmình.Chúngđượccảmnhậnnhưsựlăngnhụcvàgâyrasựgiậndữ.Đólàcáchtồitệnhấtđểthúcđẩyaiđó".

NghệthuậtphêphánThếnhưng,cócáchkhácđểlàmđiềuđó.Mộtsựphêphánkhéoléolàthôngđiệphữuíchnhấtmàmộtngườicấp

trêncóthểđưara.Mộtsựphêphánđúngnhấnmạnhtớinhữnggìmộtngườiđã làmđượcvà nhữnggì anh ta còn làmđượchơnnữa.NhưLarson nói:"Đánhgiángườinàođó làngớngẩnhaybất tài,đó làkhônghiểugì.Bạnbuộcanhtaphảitựvệvàanhtakhôngthểnghetheonhữnggợiýcảithiệntìnhhình".Lờikhuyênnàygiốnghệtnhưlờikhuyênđốivớinhữngcặpvợchồngvềcáchthểhiệnsựcatháncủahọ.

Cònvềđộngcơ,thìkhingườitathấyrõrằngnhữngthấtbạicủamìnhlàdosựbấtlựckhôngthểcứuvãnđược,họliềnmấthyvọngvàsẽkhôngcốgắngnữa.Lòng tin cănbảnđưa tới tháiđộ lạcquancho rằng thấtbạibắtnguồntừhoàncảnhcóthểthayđổiđược.

HarryLevinson,mộtnhàphântâmhọclàmtưvấn,đãđưaralờikhuyênsauđâyvềnghệthuậtphêphángắnchặtvớinghệthuậtcangợi:

-Hãythậtcụthể:Hãychọnmộtsựcốcótácdụngpháthiện,vấnđềthenchốt phải giải quyết, như sự bất lực về việc thực hiện nhiệm vụ nào đó.Ngườitathườngbịmấttinhthầnkhinghenóimìnhđãlàmhỏng"mộtcáigìđó"màkhôngchỉ racáchsửachữa.Dođó,hãy thậtcụ thể,giải thíchchomộtngườinhữnggìanhtalàmtốt,nhữnggìanhtalàmhỏng,vàcáchnàođể

thựchiệntốthơn.Đừngnóiloanhquanh,nướcđôihoặclòngvòng;điềuđóchỉlàmchothôngđiệpbịrối.

-Đưaragiảipháp:Sựphêphánphảimởrakhảnănghay lựachọnmàtrướcđóanhtachưabiết,hoặcchíítcũnglàmchotacảmthấythiếusótmàanhtaphảichúýtớinhưngnóphảimangtheogợiývềcáchgiảiquyếtcácvấnđềnày.

-Hãynóitrựctiếp:Phêpháncũngnhưkhenngợi,sẽrấthiệuquảkhinóithẳng.Nhữngngườikhôngbiếtphêphánhaykhenngợi thườngmuốnlàmnhiệmvụấydễdànghơnbằngcáchnóicókhoảngcách,chẳnghạnquamộtphiếulaođộng.Nhưngđiềuđólàmchosựgiaotiếptrởthànhphicánhânvàkhôngđểngườitiếpnhậncócáchtrảlờihoặcgiảithích.

-Hãynhạycảm:Cầnphảitỏrađồngcảm,cảmnhậnđượctácđộngcủanhữnggìmìnhnóivàcáchnóiđó.Levinsonnhấnmạnh,nhữngngườilãnhđạo ítđồngcảm thườngcóxuhướngbuông lờiphêphángây tổn thương,nhấtlàđểchênhânviêncủahọ.Rốtcuộc,nhữngsựphêphánấycókếtquảtiêucực:thayvìtìmkiếmhànhđộngsửachữa,chúngtạorahiệuquảngượclại:ngườibịphêpháncảmthấyoángiậnvàchuaxót, tựđặtmìnhvàothếthủvàgiữkhoảngcách.

Levinsoncũngđưa ranhững lờikhuyênchongười tiếpnhậnphêphán.Mộttrongnhữnglờikhuyênấylàcoisựphêphánnhưthôngtinquýgiágiúpmìnhhoànthiện,chứkhôngphảinhưsựcôngkíchcánhân.Mộtlờikhuyênkhác làkhôngnêncó tháiđộphòngvệmàphảigánh lấy tráchnhiệmcủamình.Nếugặpphảitrườnghợpquákhóchịu,thìtốthơn,nênyêucầuhoãnlạiviệctranhluận,đểcóthờigian"tiêuhóa"cácnhậnxétvàđểbìnhtĩnhlạiphầnnào.Cuốicùng,ôngkhuyênnêncoisựphêphánnhưcơhộiđểcùngnhautìmcáchgiảiquyếtvấnđề.

LàmthếnàođểthíchnghivớisựkhácbiệtSylvia skeeter làmột phụ nữ khoảng 30, cựu sĩ quan quân đội, trưởng

nhómmộthiệuănthuộcdâychuyềnDenny'sởColumbia,NamCarolin.Mộtbuổichiềuvắngkhách,mộtnhómngườidađen,mộtmụcsư,mộtphómụcsưvàhaingườihátởnhàthờđiquađâyvàoănvàphảingồiđợimộtlúclâu,nhưng các cô phục vụ không thèm đếm xỉa tới họ. Skeeter nhớ lại: "Taychốnghông,cáccôphụcvụnàynhìnhọbằngconmắtkhinhmiệt,rồilạiđicãicọnhaunhưthểhọkhôngcóởđây".

Phẫnnộ,bàcảnhcáocáccôphụcvụvàphànnànvớiviênquảnlý,ôngtaxinlỗivềcáchđốixửấyvànói:“Họđượcnuôidạythếđó.Tôichẳngbiếtlàmthếnàocả".Skeetertừchứcngaylậptức;bàcũngngườidađen.

Nếuđâylàsựcốcábiệt,thìcóthểkhôngchúýtớinhiềulàmgì.NhưngSylviaSkeeterthuộchàngtrămngườiđãtừngchứngkiếntháiđộphânbiệtchủngtộccủanhânviêndâychuyềnDenny's.Saumộtvụxétxửcôngtynàynhândanhhàngnghìnngườidađen,nạnnhâncủanhữngvụlăngnhụcnhư

vậy,Denny'sbuộcphảinộpphạt54triệuđôlavàphảixinlỗicộngđồngdađen.

Sựphânbiệt chủng tộc ấy là do định kiến phổbiến rộng rãi trong dâychuyềnDenny's,đặcbiệtlàtrongbangiámđốcvàquảnlýrằngkháchhàngdađengây táchạichoviệckinhdoanh.Sauvụxétxử, tấtcảnhữngnhânviên,nhấtlàgiámđốc,phảiđidựnhữngbuổigiảngvềsựkhácbiệtdokháchhàngđachủngtộcđemlại.

Sựthậtđángbuồnlàkỳthựctập"đàotạovềsựkhácbiệt"chỉdàicómộtngàyhaymộtbuổicuốituần,khôngđủđểlaychuyểnđịnhkiếnchủngtộc.Đểđánhgiáxemnhữnggìcóthểlàmđược,nênbắtđầubằngcáchtìmhiểubảnchấtsâuxacủađịnhkiếnlàgì.

NguồngốccủanhữngđịnhkiếnNhàtâmthầnhọc,bácsĩVamikVolkannhớlạicuộcsốngcủangườidân

ThổNhĩKỳởChypre,vàothờingườiThổvàngườiHyLạpcòntranhchấphònđảonày.Khicònbé,ôngđãnghenóirằngcácgiáotrưởngđặtmộtcáivòngvàothắtlưngcủahọmỗilầnhọbópcổmộtđứatrẻThổNhĩKỳ.ÔngnhớlạigiọngnóikhinhmiệtcủanhữngngườikểvớiôngvềchuyệnngườiHyLạpăn thịt lợn,mộtconvậtmàngườiThổNhĩKỳcủaôngcoi làbẩnthiu,khôngthểănđược.Hiệnnay,Volkanđangnghiêncứuvềxungđộttộcngười.Ôngdùngkýứcthờithơấucủamìnhđểchỉrarằnghậnthùgiữacácnhómđãđượclưugiữlâuđời,mỗithếhệmớilạithấmsâuchúng.Vềmặttâmlý,cáigiáphảitrảchosựtrungthànhvớimộtnhómlàáccảmđốivớimộtnhómkhác,nhấtlàkhicảhainhómcóquákhứhiềmkhíchlâudài.

Địnhkiếnlàsựtậpluyệnxúccảmcótừrấtsớm,điềuđókhiếnchoviệcloạibỏchúng,ngaycảởngườilớncũngtrởnênrấtkhó.Nhữngxúccảmgắnvớiđịnhkiếnđãhìnhthànhtrongthờithơấu,trongkhinhữngniềmtinbiệnminhchochúngđếnmuộnhơn,nhàtâmlýhọcThomasPettigregiảithích,ônglàngườinghiêncứuvấnđềnàytừnhiềuthậpkỷnay.Vềsau,ngườitacóthểmuốntừbỏđịnhkiếncủamình,nhưngthayđổinhữngniềmtintrítuệthìdễhơn thayđổi tìnhcảmsâu sắccủamình.Chẳnghạn,nhiềungườiởmiềnNamHoakỳ thổ lộvới tôi rằng, tuyhọkhôngcònđịnhkiếnđốivớingườidađennữa,nhưnghọvẫnhơirụtlạitrướckhibắttaybọ.Cảmgiácấylàtàndưcủanhữnggìhọhọcđượckhihọcònnhỏ".

KhôngdungthứNếuviệcloạibỏnhữngđịnhkiếnănsâuvàođầuócconngườithậtkhông

dễdàng, thìviệc làmchohọcó tháiđộkhácđốivớichúnglàđiềudễ làmhơn.Chẳnghạn,ởDenny's, thayvì tổchứccáccuộc thảo luận, tốthơn làthayđổitriệtđểnhữnggiátrịcủanhóm,từtrênxuốngdưới,bằngcáchchấpnhậntháiđộkiênquyếtđốivớimọihànhviphânbiệtđốixử.Cóthểđiềuđókhôngxoábỏđượcđịnhkiến,nhưngnhữnghànhvinàycóthểbịkìmnénnếukhôngkhíchungtốtlên.NhưmộtngườilãnhđạocủaIBMnói:"Chúng

tôikhôngdungthứchobấtcứsựlăngmạvàsựsỉnhụcnào:TôntrọngcánhânlàđiềucốtyếutrongvănhóacủaIBM".

Nếunghiêncứuvềcácđịnhkiếngiúptahiểurõhơn,thìđiềunênlàmlàphảiluônluônchốnglạitháiđộlăngmạhayphárối.Mộtnghiêncứađãchothấy, khi các thành viên trongmột nhómnói lời bóng gió theo chủ nghĩachủngtộc,thìngườikhácrấtdễbắtchướctheo.Chỉcầntatốcáohaybácbỏcác thành kiến, chúng sẽ nhụt đi, còn nếu ta bỏ qua nghĩa là dung túngchúng.

Mặtkhác,trítuệxúccảmrấtquýgiávìnókhôngchỉchốnglạiđịnhkiếnhiệuquảmàcònđưaraphánquyếtvàothờiđiểmthíchhợp.Nhữngnhậnxétvềcácvấnđềnày,giốngnhưmọisựphêphánthíchđáng,phảiđượcđưaratế nhị, sao cho người nghe không cảm thấymình bị công kích. Nếumọingườiứngxửtựnhiênnhưvậy,hoặchọccáchlàmđượcđiềuđóthìsựcốthuộcloạinàychắcchắnsẽítxảyrahơn.

Tómlại,đấutranhchốngnhữngbiểuhiệncủađịnhkiếnthìdễhơnlàtấncôngchúngtrựctiếpbởicáckhuônmẫuthườngcốhữuvàbiếnđổirấtchậm.Thựctếchothấy,nênthayđổichuẩnmựccủamộtnhómđốivớibiểuhiệncủađịnhkiếnhayquấynhiễu.Điềuquan trọng là làmsaođểcả tập thểýthứcđượcrằngtháiđộphânbiệtvàquấynhiễulàkhôngthểchấpnhậnvàdungthứđược.Tuynhiên,bạnkhôngthểdễdàng"nhổbật"địnhkiếnđãănsâubámrễtrongmộtsớmmộtchiều.

Mặcdầuvậy,docácđịnhkiếnthuộcloạiluyệntậpxúccảmnênngườitacó thể tậpđi tập lạidùmấtnhiều thờigian.Nếunhữngnhómngười thuộccác nền văn hóa khác nhau giữ được bầu không khí thân tình và thườngxuyêncốgắngđểđitớimụcđíchchungthìchắcchắnsẽcókếtquảtốtđẹpđầyhyvọng.

SựkhônkhéovềtổchứcvàIQcủanhómPeterDrucker,người rất thông thạovề thếgiớikinhdoanh làngườiđã

đưarathuậtngữ"laođộngtrithức".Ôngnhấnmạnhrằng:Donhữngngườinàycókỹnăngchuyênmônhóacaonênnăngsuấtcủahọphụthuộcvàosựphối hợp của chính họ với cả nhómmàhọ thamgia.Drucker lưu ý rằng,người ta luôn làmviệc cùngnhaunhưngvới sự chuyênmônhóa tri thức,"ngàynayđơnvịlàmviệctheonhómnhiềuhơnlàcánhân".Điềuđókhiếnngười ta nghĩ rằng trong những năm tới, trí tuệ xúc cảm ngày càng đượcđánhgiácaotrongthếgiớilaođộng.

Mỗikhingườitahợplạiđểcùngnhaucộngtác,dùlàtrongmộtcuộchọpbànkếhoạchgiữabanlãnhđạohaytrongtổchếtạosảnphẩmnàođó,cóthểkhẳngđịnhrằnghọcómộtchỉsốIQtậpthể,tứclàtổngtấtcảtàinăngvàkỹnăngcủanhữngngười thamgia.Vàgiá trịcôngviệcđượcquyếtđịnhbởitrìnhđộIQtậpthểđó.RõràngyếutốquantrọngcủatrítuệtậpthểkhôngphảilàtrungbìnhcộngcủaIQcánhântheonghĩaquyướccủathuậtngữmà

nóphụthuộcvàotrí tuệxúccảm.ĐiểmthenchốtcủaIQtậpthểcaolàsựhòahợpxãhội.Chínhsựhòahợpấysẽgiúpmộtnhómlàmviệchiệuquảvàthànhcông,trongkhinhómkhácchỉđạtđượckếtquảkémhơndùhọcótàinăngvàkỹnăngngangnhauvềcácmặtcònlại.

Quan niệm "trí tuệ tập thể" bắt nguồn từ Robert Sternherg vàWendyWilliamstạiYale,họchínhlàngườiđãtìmhiểuxemtạisaomộtsốnhómlạilàm việc hiệu quả hơn các nhóm khác. Khi nhiều người làm việc thànhnhóm,mỗingườisẽđónggópmộthoặcvàikhảnăngnàođó,chẳnghạnnhưkhảnăngdiễnđạt,sángtạo,đồngcảmhoặckhảnăngamhiểukỹthuật.Vànhómđócóthểkém"thôngminh"hơnnếusựvậnhànhcủanókhôngchophépnhữngthànhviênchiasẻtàinăngcủahọ.

Nhântốquantrọngnhấtđểmộtnhómlàmviệchiệuquảlàkhảnăngcácthànhviêntạoratrạngtháihòahợpnộibộ.Điềunàysẽkhiếnchohọcốnghiếnhếtmìnhvàthànhtíchchungcủanhómcàngtănglênnếucóthànhviênđặcbiệttàinăngvàgiàusángtạo.Ngượclại,cácnhómcónhiềulủngcủng,bấtđồngquanđiểmdo tranhchấp, thùghéthaybiểuhiệnsợhãihoặc tứcgiận,thìcáccánhânkhôngthểcốnghiếnhếtmình.

Ngàynay,trongcôngviệccủamỗingười,nhiềunhiệmvụđượcthựchiệnphụ thuộcvàokhảnăngsửdụngmạng lướikhôngchính thức từcácđồngnghiệp,trongđómỗingườicóthểnhậnđượcsựgiúpđỡtừnhữngthànhviênkhácnhau trongmạng lưới.Điềunàychophép tạo racácnhómthíchhợpvớithànhphầnbaogồmnhữngngườitàinăngvàthànhthạonhất.Nănglựcsửdụngmạnglướicủacácthànhviêntrongnhóm-thựcralàbiếnnóthànhmộtnhómtạmthờithíchhợp-lànhântốquyếtđịnhthànhcôngtrongcôngviệc.

Chúng ta hãy lấy cuộc nghiên cứu tại phòng thí nghiệm Bell gầnPrinceton,một trongnhữngbểchứachấtxámnổi tiếngnhấtdànhchocácthànhviêngiỏinhất làmvídụ.Cáckỹsưvàcácnhàkhoahọc làmviệcởđây đều có IQ cực kỳ cao. Trong đó,một số trở thành những "người độtphá",trongkhinhữngngườikhácchỉđạtđượckếtquảởmứctrungbình.Sựkhácnhaugiữanhững"ngườiđộtphá"vànhữngngườicònlạikhôngphảidoIQcủahọởtrườngđạihọcmàlàdoIQxúccảmcủahọ.Nhữngngườinàycóđộngcơlàmviệctốthơnvàbiếnnhữngmạnglướikhôngchínhthứccủamìnhthànhnhữngnhómlàmviệcthíchhợp.Dođó,họlàmviệcdễdànghơn vì họ đã dành thời gian để tạo dựng cácmối quan hệ tốt với nhữngngườimàhọcó thểcần tới trong thờiđiểmkhókhăn.Nhưvậy,họđã tìmđượcphươngphápđểtạoranhómphùhợp.

Nhữngmạng lưới không chính thức này đặc biệt hữu ích trong trườnghợpxảy ra các sự cốbất ngờ.Một công trìnhnghiên cứuvềnhữngmạnglướinàychobiết:"Tổchứcchính thứcđược thiết lậpđểkhắcphụcnhữngvấnđềdễdựkiến.Chínhnhữnglúcnảysinhkhókhănthìcáctổchứckhông

chínhthứcmớinhậpcuộc.Mạnglướiliênhệxãhộiphứctạpấyđượcdệtlênmỗikhicácđồngnghiệpthôngbáochonhauvàdầndầntạothànhcấutrúcổnđịnhkỳlạ.Vớitínhlinhhoạtcao,cácmạnglướikhôngchínhthứchoạtđộng theo đường chéo và theo hình elip, vượt qua chướng ngại để hoànthànhcôngviệc".

Phântíchtỉmỉvềcácmạnglướikhôngchínhthứcchothấychúnggồmítnhấtbaloại:mạnglướithôngbáo(ainóivớiai),mạnglướigiámđịnh(hỏiýkiếnai)vàcáchệthốngtincậy.Nếuaiđólàhạtnhânquantrọngtrongmộtmạnglướiamhiểuthìđiềuđócónghĩalàngườiấynổitiếng,rấtgiỏivềkỹthuậtvàcơhộithăngtiếncủahọrấtcao.Nhữngngườigiỏinhấtcủamộttổchứcthườnglàngườitạođượccácmốiliênkếtchặtchẽvớitấtcảcácmạnglưới,dùđólàmạnglướithôngbáo,giámđịnhhaytincậy.

Ngoàiviệclàmchủđượccácmạnglướicơbảnnày,sựthànhthạovềmặttổchứccủanhững"ngườiđộtphá"cònmanghìnhthứckhác,đólànănglựcxemxétmọithứtừconmắtcủangườikhác-đồngnghiệphaykháchhàng,nănglựcđềxuấthợptáctránhđượcnhữngxungđột.Đócònlàvaitròhàngđầucủahọtrongviệcđạttớisựđồngthuậnvàcảtàithuyếtphụccủahọ.Tấtcảphẩmchấtnàybắtnguồntừtrítuệxãhội.Bêncạnhđó,những"ngườiđộtphá"còncónănglựckhácnữa,họbiếtnắmquyềnchủđộng,họthíchgánhvácnhữngtráchnhiệmvượtquákhảnăngcủamìnhvàbiếttựquản,nghĩalàhọcónănglựctổchứcthờigianvàhoànthànhnhiệmvụmànghềnghiệpđặtra.Nhưvậy,những tàinăngnàycũng là"diệnmạo"khácnhaucủa trí tuệxúccảm.

Cáccuộcđiềutravànghiêncứuđượctiếnhànhđãchứngminhrằng:Trítuệxúc cảm sẽngày càng trởnênquan trọng trong côngviệcnhóm,giúpmọingười cùngnhauhợp tácvàđồng thờigiúpngườikháchọccách làmviệccóhiệuquảhơn.Vốntrítuệvàcôngviệcdựavàotríthứcđangđóngvaitròngàycàngquantrọng trongcácdoanhnghiệp.Thôngquacải tiếncáchlàmviệcchungvớinhau,người tađangnỗ lựcđể làmtăngthêmvốnchấtxámvà có thể giành được lợi thế cạnh tranh quyết định.Muốn phát triểnthịnhvượngchứkhôngphảichỉ là tồntại,cácdoanhnghiệpcầnphải luôntraudồitrítuệxúccảmtậpthểcủamình.

Chương11.TinhThầnVàYHọc

-Thưabácsĩ,aiđãdạybácsĩtấtcảnhữngđiềuđó?Ngaylậptức,bácsĩnói:-Đólàsựnghèokhổ-AlbertCamusTôi tìmđếnbác sĩ củamìnhkhi thấy hơi đauở bẹn.Mọi cái đều bình

thường,nhưngmộtxétnghiệmđãpháthiệnravếtmáutrongnướctiểucủatôi.

"Tôimuốnônghãy tới bênh viện làmphân tích, xét nghiệmbổ sung...chứcnăngthận,tếbàohọc...".

Tôikhôngbiếtsauđóbácsĩcònnóigìnữa.Khinghethấycụmtừ"tếbàohọc":đầuóctôiđãrốilên.Nhữngcâuhỏivềtếbàohọcvàungthưámảnhtôi.

Tôikhôngnhớcụthểlờigiải thíchcủabácsĩ.Tuykhôngphứctạplắmsongbácsĩcũngphảinóiđinóilạibabốnlần.Tếbàohọc-đầuóctôikhôngrờikhỏicụmtừấyđượcnữa.Đơngiản thôimàsaokhiến tôicócảmgiácnhưvừamớibịmộtđòntrờigiángvàongười.

Tạisaophảnứngcủatôilạidữdộinhưvậy?Bácsĩcủatôichỉmuốntỏrachuđáovà thành thạo thôimà;ôngchỉnói tớinhữngđiềucần thận trọngtrướckhichẩnđoán.Khảnăngcóungthưhếtsứcnhỏ.Nhưngnhữnglờilẽấychẳngíchgìđốivớitôicả.Ởxứsởbệnhtật,xúccảmngựtrịtấtcảvànỗilo sợ thì ẩn giấu trong ý nghĩ chợt đến đầu tiên. Nếu chúng ta dễ bị tổnthươngvềtâmlýkhichúngtađauốm,thìđólàvìsựdễchịuvềtinhthầnphầnnàodựavàoảotưởngchorằngchúngtakhôngthểbịtổnthương.Bệnhtật-khinghiêmtrọng-phávỡảotưởngđó,đingượclạivớitiềnđềchorằngthế giới cá nhân chúng ta thật vững chắc.Bỗngnhiên, chúng ta cảm thấymìnhyếuđi,bấtlựcvàdễbịtổnthương.

Vấnđềxuấtpháttừcácbácsĩ,dohọchútrọngtớitrạngtháithểchấtcủabệnhnhânnênnhiềukhikhôngquantâmtớiphảnứngxúccảmcủangườibệnh.Sựdửngdưngđốivớitâmlýcủabệnhnhânđãchothấytrạngtháixúccảmcủacánhâncóthểảnhhưởnglớntớikhảnăngtổnthươngdobệnhtậtcũngnhư tới quá trình chữa trị.Trong thực tiễn, y họchiệnđại nhiềukhithiếuđitrítuệxúccảm.

Bệnhnhânthườngchờđợivàhyvọngkếtquảtốtkhigặpcácnữytáhaybácsĩ;nhưngnếunhữngcuộcgặpấykhôngđápứngđượcđiềuđó,họsẽrơivào tuyệt vọng.Nghịch lý là những điều trị lại thường vội vàng và dửngdưngvớisựtuyệtvọngấy.Trênthựctếcũngcónhiềunữytávàbácsĩbiếtthôngcảm,dànhthờigianđểtrấnanvàthôngbáochohọvềtìnhtrạngbệnhtật kèm theophươngphápchữa trị cần thiết.Nhưng sauđó, ràngbuộcvề

quychếngàycànglàmchobácsĩđiềutrịkhôngnhìnthấyđượctínhdễtổnthươngcủangườibệnh,hoặcđểchongườibệnhcócảmgiác lànhânviênđiềutrịkhôngcóthờigianquantâmđếnhọ.Đứngtrướcthựctếkhókhăncủahệthốngytếđặtdướiuyquyềncủacácnhàquảnlý,mọicáidườngnhưtrởnênnghiêmtrọnghơn.

Ngàynay,ngườitakhẳngđịnhtrêncơsởkhoahọcrằng,cóthểtăngthêmhiệu quả y học giai đoạnphòngngừa cũngnhưở giai đoạn chữa trị bằngcáchchămsócbệnhnhâncảvềthểchấtvàxúccảm.Tuynhiên,khôngphảitrong trường hợp nào hay căn bệnh nào cũng thế, nhưng nếu xem xét kỹnhữngdữkiệnđãđượctổngkếttừhàngtrămtrườnghợp,ngườitathấyđaphầnhiệuquảchữatrịtănglênkhitácđộngtớitrạngtháixúccảmcủabệnhnhân, đó như là bộ phận hợp thành của thực tiễn y học trong tất cả cáctrườnghợpbệnhnặng.

Xétvềmặt lịchsử,yhọchiệnđại tựđặtchomìnhsứmệnhchữabệnh,nhưngnó lạicoi thườngmặtxúccảm-ngườibệnhchiếnđấuvớibệnhtậtcủamìnhnhư thếnào.Dochấpnhậnquanniệmnày,bệnhnhâncũng"vôtình"thamgiavàohànhđộnglặnglẽấy,tứclàkhôngchútrọngtớiviệchọphảnứngnhư thế nào vềmặt xúc cảmđối với vấn đề bệnh tật củamình,hoặcchorằngphảnứngcủahọkhôngquanhệgìtớivấnđềbệnhtật.Tháiđộấylạiđượccủngcốbằngmôhìnhyhọchoàntoàntừbỏquanniệmchorằngtinhthầncóthểảnhhưởngtớicơthể.

Ởkhíacạnhkhác,cóquanniệmchorằng,ngườitacóthểtựchữađượcbệnhtật,ngaycảnhữngbệnhtậtnguyhạinhất,chỉbằngcáchgiữmộttrạngtháitinhthầnlạcquan,suynghĩtheolốitíchcựchoặctựcoimìnhphảichịutráchnhiệmvềbệnhtậtcủamình.Lốinghĩkhoatrươngấysẽduytrìsựlẫnlộnvàsailầmvềmứcđộảnhhưởngcủatâmthầnđốivớibệnhtật,khiếnchongườitađôikhicảmthấymìnhlàthủphạmgâyrabệnhtậtcủamình,giốngnhưdấuhiệucủasựbấtlựctinhthần.

Tinhthầncủacơthể:Cácxúccảmảnhhưởngtớisứckhoẻnhưthếnào?

Năm 1974, một nghiên cứu đã được tiến hành tại trường Đại họcRochester,họđãvẽlạibảnđồsinhhọccủacơthể.NhàtâmlýhọcRobertAdlerpháthiện ra rằng,giốngnhưbộnão,hệ thốngmiễndịchcó thểhọcđược.Đóthựcsựlàcúsốcbởitạithờiđiểmđó,quanniệmthốngtrịlàchỉcóbộ não và hệ thần kinh mới thay đổi được ứng xử của chúng theo kinhnghiệm.PháthiệncủaAdlerđãkíchthíchnhữngnghiêncứuđểlàmsángtỏvôsốcáchthôngbáogiữahệthầnkinhtrungươngvàhệmiễndịch,tứclànhữngconđườngsinhhọclàmchotinhthần,cácxúccảmvàcơthểkhôngtáchkhỏinhau,chúnghòaquyện,đanxennhaurấtphứctạp.

ThínghiệmcủaAdlerđượctiếnhànhtrênnhữngconchuộtởphòngthínghiệm,ôngchochúnguốngthứthuốcdiệtcáctếbàoTnhântạotrongmáu

- các tế bào này có chức năng chống lại bệnh tật.Chất này được pha vớinướcđườngloạisaccharinrồichochuộtuống.AdlerpháthiệnrarằngnếuchỉchochuộtuốngdungdịchsaccharinmàkhôngcóthuốctrừdiệtkiathìsốlượngtếbàoTvẫngiảmđiđếnmứcchuộtbịbệnhvàchết.Hệmiễndịchcủachúngđãhọcđượccáchdiệt tếbàođểphảnứngvớinướcđường,màtheoquanniệmkhoahọcthờibấygiờ,điềuđókhôngthểxảyra.

Theo Francisco Varela, một nhà nghiên cứu về sinh học thần kinh ởtrườngĐạihọcBáchKhoaParis,hệmiễndịchlà"bộnãocủacơthể".Chínhnóchophépxácđịnhcăn tínhcủacơ thể,chophépphânbiệt "cái ta"với"cáikhôngphảita".Nhữngtếbàomiễndịchlưuthôngtrongmáuquakhảocơthể,chínhvìthế,trênthựctếnótiếpxúcđượcvớitấtcảcáctếbàokhác.Đốivớitếbàomàchúngphânbiệtđượcthìchúngsẽbỏqua,đồngthờisẽtấncôngnhữngtếbàochúngkhôngnhậnra.Sựtấncôngấybảovệchúngtachống lạivirus,vikhuẩnvàung thư,hoặcnếunhững tếbàomiễndịchấykhôngnhận ra đượcmột số tế bào của cơ thể, thì chúng lại gây ra nhữngbệnhgiảmkhảnăngmiễndịchnhư:chứngdịứnghay lupus.TrướckhámphácủaAdler,hầunhưtấtcảcácnhàgiảiphẫu,bácsĩvàcácnhàsinhhọcđềuchorằngbộnão(cũngnhưnhữngsựkéodàicủanóquahệ thầnkinhtrungương)vàhệthốngmiễndịchlàhaithựcthểtáchrờinhau,khôngảnhhưởngđếnnhau.Khôngcóconđườngnàoliênkếtcáctrungtâmcủabộnãophụ trách theo dõi xemnhững vùng tuỷ xương sản sinh ra tế bàoT. Ít rangườitađãnghĩnhưvậytừmộtthếkỷnay.

TừkhicókhámphácủaAdler,cáchnhìnmớivềnhữngliênhệgiữahệthầnkinhvàhệmiễndịchđãxuấthiện.Mônhọctâmthần-thầnkinh-miễndịch(PNI)đãtrởthànhbộmônyhọcmũinhọn.

Cácnhànghiêncứuđãkhámphárarằngcórấtnhiềusứgiảhóahọchoạtđộngchủyếutrongbộnãovàhệmiễndịchtrongnhữngvùngchỉhuyxúccảm.NhưngbằngchứngthuyếtphụcnhấtvềsựtồntạicủamộtconđườngthểchấtchophépcácxúccảmcóảnhhưởngtrựctiếptớihệmiễndịchđãđượcDavidFelten,mộtđồngnghiệpcủaAdler,đưara.Ôngnhậnxétrằngcácxúccảmcótácđộngquantrọngtớihệthầnkinhthựcvật-điềutiếttấtcảcácchứcnănghữucơvôthức-tiếtinsulin,huyếtápđộngmạchv.v...Sauđó,Feltenđãkhámphárađiểmgặpnhaumàởđóhệthầnkinhthựcvậtliênlạctrựctiếpvớitếbàovàđạithựcbào,nhữngtếbàocủahệmiễndịch.

Không những hệ thần kinh được nối liền với hệmiễn dịchmà nó cònđóngvaitròchủyếutronghoạtđộngcủahệmiễndịch.

Khibịstressthìcáccảmxúcvàhệmiễndịchnốivớinhauthôngquaconđườngđược tạo rabởi cáchoóc-môn.Cáccatecholamines (epinephrinevànorepinephrine,còngọilàadrenalinevànoradrenalin),cortisol,prolactinvàcácopiacetựnhiênnhưbêta-endorphinvàenkephalin,tấtcảđềuđượctiếtratrongtrườnghợpbịstress.Nhữnghoóc-mônnàycótácđộngquantrọng

tớitếbàomiễndịch.Cácmốiliênhệấyrấtphứchợp,nhưngảnhhưởngchủyếu của chúng như sau: khi những hoóc-môn này chảy dồn trong cơ thể,chúngứcchếchứcnăngcủacáctếbàomiễndịchstressxoábỏkhángmiễndịch,tạmthờitrongkhoảngthờigiannàođó,cólẽđểtiếtkiệmnănglượng,nhằmưutiênnhữnghoàncảnhkhẩncấptrướcmắtmangtínhcấpbáchhơnxétvềmặtsốngcòn.Nhưngnếustressquámạnhvàquádài,sựkhángcựấycũngcóthểtrởthànhbềnvững.

Ngườitangàycàngpháthiệnthêmđượcnhữngmốiliênkếtmớigiữabộnão,hệtimmạchvàhệmiễndịch-trongkhicáchđâychưalâu,ngaycảýtưởngvềsựtồntạicủachúngcòncóvẻkhótin.

Xúccảmđộchại:NhữngdữkiệnlâmsàngBấtchấpnhữngdữkiệnnày,nhiềubácsĩ-thậmchíphầnlớntrongsốhọ

-vẫnchưachịuchấpnhậnrằngxúccảmđóngmộtvaitròlâmsàngkhálớn.Lýdohọđưaralà:Nếuđãcónhiềunghiêncứuchứngminhrằngstressvàcácxúccảmtiêucựclàmyếuđiđápứngmiễndịchthìbiênđộcủanhữngthayđổiấykhôngphảibaogiờcũngđủrõràngđểlàmbiếnđổirõrệttrạngtháilâmsàngcủađốitượng.

Tuynhiên,ngàycàngnhiềubácsĩthừanhậntầmquantrọngcủacácxúccảm trongyhọc.Bác sĩCamranNezhat -một bác sĩ phẫu thuật xuất sắc,chuyênvềnội soi phụkhoa,khẳngđịnh: "Đứng trước caphẫu thuậtphứctạp,nếubệnhnhânkhôngmuốntiếnhành,tôisẽhuỷcaphẫuthuậtấy".Lýdothậtđơngiản:hoảnghốtvàlosợlàmtănghuyếtáp,tĩnhmạchgiãnravàsứcépsẽlàmchomáuchảynhiềuhơnkhichúngbịcondaomổcủangườiphẫuthuậtcắtđứt.Sựchảymáuquámứclàbiếnchứngđángngạinhấtcủaphẫuthuật,thậmchíđôikhidẫnđếncáichết.

Ngoàinhữngnhậnxét trên, tầmquantrọnglâmsàngcủaxúccảmngàycàngđượcthểhiệnrõ.Nhữngdữkiệncósứcthuyếtphụcnhấtđượcrútratừcuộcphântíchquymôlớn,kếthợpvớikếtquảcủa101cuộcnghiêncứutrênhàngngànngười.Nóxácnhậnrằng:nhữngxúccảmtiêucựccóhạichosứckhoẻởmứcđộnàođó.Vớinhữngngườithườnglohãikinhniên,quanhữngthờikỳbuồnrầukéodài,thườngxuyêncăngthẳng,dễgâyhấnvàtỏranghingờhaythờơtháiquá,thìnguycơmắcbệnhnhiềugấphailần-nhấtlàcácbệnhvềhensuyễn,viêmkhớp,đauđầu,loétdạdàyvàcácbệnhtim.Dođó,xúccảmtiêucựclànhântốnguyhiểm,giốngnhưnhiễmđộcthuốcláhoặcnhưtỷlệcholesterolcaođốivớibệnhtimmạch;nóicáchkhác,đólànguycơnặngđốivớisứckhoẻ.

Thựctếchothấy,ảnhhưởngmạnhmẽcủaxúccảmđốivớisứckhoẻrấtkhácnhau.Xemxétcẩn thậnnhữngdữkiệncó liênquan tớicácxúccảmtiêu cực, đặc thùnhất làgiậndữ, lo sợvà suy sụp sẽ cho thấy rõhơn tácđộngcủachúngvềmặtyhọclànhưthếnào,dùchocáccơchếsinhhọcvẫnchưathậtrõràng.

KhigiậndữtrởthànhtựsátMộtngườichobiết:Cáchđâyítlâu,chiếcxecủaanhtagặptrụctrặcdo

mộttainạnnhỏvànóđãlàmanhtaliêntiếpgặpnhữngrắcrốikhácnhau.Saunhiềulầntraođổithưtừvớinhàbảohiểm,cũngnhưquanhiềulầnsữachữakhôngưngýtạinhữnghiệuchữaxekhácnhau,anhtađãphảibỏratới800đôla.Đókhôngphảilàdolỗicủaanhtanênanhđãrấtbựctứcvàcuốicùngphảibántốngchiếcxeđivìtrôngnóthậtxấuxísaubaolần“chắpvá".Nhiềunămsau,mỗilầnnhắcđếnchuyệnđólàmặtanhtatáilạivìphẫnnộ.

Câuchuyệnnàylấytừnghiêncứuvềsựgiậndữởnhữngngườimắcbệnhtim được thực hiện tại trường Đại học Stanford. Tất cả những đối tượngnghiêncứuđãtừngmộtlầnlêncơnđautim,vàvấnđềđặtralàcóphảisựgiậndữsẽảnhhưởngtớitimhọkhông.Ảnhhưởngnàythậtrõràng:trongkhicácđốitượngkểlạisựcốkhiếnhọgiậnđiênlên,thìlượngmáubơmcủatimmấtđi5%hiệusuất.Ởmộtsốngười,sựsútgiảmấytới7%,thậmchíhơn nữa. Tình trạng này được các bác sĩ khoa tim coi như dấu hiệu củachứngthiếumáucụcbộởcơtim.

Khikểlạisựcốbựcmình,cácbệnhnhânkhẳngđịnhrằnghọcảmthấytứcgiậníthơnhailầnsovớilúcxảyrasựcố.Nhưvậy,timhọđãphảichịuđựngthửtháchgaygohơnnhiều.

Quanniệmcũchorằngnhữngngườithườngxuyênchịusứcépdễbịmắcchứngđautimhơnlàsai,nhưngnóđãđưatớipháthiệnkhác,chínhlàsựđốiđịchgâynguyhiểmchohọ.

PhầnlớndữkiênvềsựđốiđịchđượclấytừnghiêncứudobácsĩRedfordWilliamstiếnhànhtại trườngĐạihọcDuke.Williamsđãchứngminhtínhkhígiậndữdễđưatớicáichếtsớmhơnsovớinhữngnhântốnguyhiểmnhưchứngnhiễmđộc thuốc lá, huyết áp cao hay tỷ lệ cholesterol không thíchhợp.NhữngpháthiệncủabácsĩJohnBarefoot tại trườngĐạihọcCarolinBắcchothấyởnhữngngườiđautimchụpXquangmạchthìkếtquảcủatrắcnghiệmvềtínhđốiđịchđócóquanhệvớiphạmvivàmứcđộnghiêmtrọngcủabệnh.

Tấtnhiên,khôngaikhẳngđịnhrằngchỉsựgiậndữcũngđủgâyrabệnh;nóchỉlàmộtnhântố.PeterKaufman,trưởngkhoayhọcứngxửthuộcViệnnghiêncứuquốcgiavềtim,phổivàmáu,giảithích:"Chúngtavẫnchưathểxácđịnhđượccóphảigiậndữvàđốiđịchđóngvai trònhânquả trongsựxuấthiệncủabệnhđộngmạchvànhhaykhông,vàcóphảichúnglàmbệnhnày nặng thêm khi nó đã rõ ràng, hay đồng thời có cả hai.Nhưng chúngcũngchothấyrõ,khimộtchàngtraihaycôgái20tuổidễnổigiậnthìmỗicơngiậnấyđặttimhọvàothửthách,donhịptimvàhuyếtáptănglên.Nếuđiềuđólặpđilặplại,nócóthểđưatớinhững"tổnhại",chủyếuvìsựchảymáurốiloạntrongđộngmạchvànhtheomỗinhịptim,cóthểgâyranhữngnứtvỡrấtnhỏởmạch,tạothànhmộtmảngtrênđó.Nếunhịptimvàhuyết

ápcaohơnmứcbìnhthườngdobựcbộiởngườihơn30tuổithìnhữngmảngnày có thể tích lại nhanh hơn, và do đó, đưa tới chứng bệnh độngmạchvành".

Khi bệnh tim phát triển, cơ chế do giận dữ tạo ra sẽ gây hại cho tim,giốngnhưảnhhưởngcủanhữngkýứckhôngvuiđốivớingườimắcbệnhtimcho thấy.Chẳnghạn,nghiêncứu trên1012ngườiđã trảiquamộtcơnđautimvàđượctheodõitrong8nămsauđó,chothấynguycơbịcơnđautimthứhaicaohơnởnhữngngườicótháiđộđốiđịchvàgâyhấnnhấtlúcđầu.Ởnhữngngườidễbựctứcnhất,nguycơchếtvìchứngtimcaogấp3lầnsovớinhữngđốitượngcótínhkhíđiềmtĩnh.Nguycơnàycaogấp5lầnkhitỷlệcholesterolcủahọkhácao.

Theocáctácgiảcủanghiêncứunày,cóthểkhôngphảichỉsựgiậndữlànhântốgâynguyhiểmchotimmànóiđúnghơn,xúccảmtiêucựcmạnh,dùlàxúc cảmgì, cũngdẫnđếnhậuquảgây ranhữngcơnkịchphát của cáchoóc-môngây stress.Tuyvậy, nhữnghậuquả của sựgiậndữđốivới timđượcxácnhậnrõnhấtvềmặtkhoahọc.TrongmộtnghiêncứuđượctrườngYkhoaHarvard thựchiện,người tayêucầuhơn1.500người,mô tả trạngtháixúccảmcủahọ trongvàigiờ trướckhi lêncơnđau tim.Kếtquảchothấy, nguy cơ tim tạm thời ngừng đập sau cơn giận dữ cao gấp hai lần ởnhữngngườiđãmắcbệnhtim;thờikỳnguykịchkéodài2giờ.

Điềunàykhôngcónghĩa làphảinéncơngiậnkhicó lýdo thíchđáng.Ngượclại,ngườitacóthểtinchắcrằng,nếuhoàntoànbópnghẹtcơngiậntrongsựkíchđộnglúcđóthìđiềunàysẽlàmtăngrốinhiễuthểchấtvàcóthểgâyracơnkịchpháthuyếtáp.Williamsgiảiquyếtnghịch lýnàybằngcáchkếtluận,việcbộclộsựgiậndữcủamìnhkhôngquantrọngbằngnócótínhchấtmãntínhhaykhông.Thỉnhthoảngnổinóngkhôngcógìnguyhiểmchosứckhoẻ;vấnđềđượcđặtrakhi tínhgâyhấntrởthànhthườngxuyênđếnmứcnóquyđịnhtháiđộcánhânđốiđịchvớinhữngxúccảmđặctrưngnhư:ngờvực,thờơ,haychâmchọc,gièmphavàhaynổicơnthịnhnộ.

Maythay,tínhgâyhấnmãntínhkhôngđồngnghĩavớicáichết;đólàthóiquenxấumàngườitacóthểthoátđược.ỞStanford,ngườitahướngdẫncácbệnh nhân đã có tiền sử đau timmột lần cách làmdịu bớt những thái độkhiếnhọdễbựcbội.Nguycơvềcơnđautimthứ2ởhọthấphơn44%sovớinhững bệnh nhân không theo cách tập luyện này.Một chương trình khácđượcWilliamshoànchỉnhđãchonhữngkếtquảtươngđương.GiốngnhưởStanford,ôngnóivớibệnhnhânvềcơsởcủatrítuệxúccảmbằngcáchchúýđặcbiệttớinhữngdấuhiệugiậndữđầutiên,tớinănglựcchếngựkhinónảysinh.Ngườitayêucầucácbệnhnhânghilạinhữngýnghĩtànbạohayđốiđịchkhi chúngxuấthiện trongđầu.Nếunhữngýnghĩ ấy cứbámdaidẳng, người ta dạy họ dập tắt chúng bằng cách tự chủ: "Thôi đi!". Trongtrườnghợpbấtđồngvớiaiđó,họhọccáchnhìnnhậnsựviệctheoconmắt

củangườikia.Đồngcảmlàphươngthuốctốtchữasựgiậndữ.TheoWilliams,"phươngthuốcchữatínhgâyhấnchínhlàsựtincậy.Tất

cảnhữnggìcầncó làphảiý thứcvềđiềuđó.Khingười tahiểuđượctínhgâyhấncó thểđưamình tớicáichếtnhanhhơnngười ta tưởng,họsẽsẵnsàngthửxemsao".

Stress:losợquámứcvàsailệchTrongtấtcảcácxúccảm,sợhãivàlolắngdosứcépcuộcsốnggâyracó

lẽlàthứxúccảmcóquanhệvớibệnhtậtcũngnhưkhảnăngphụchồibệnhđượcchứngminhrõnhấtvềmặtkhoahọc.Nhữngcơnsợhãilặpđilặplạilàtriệu chứng của sự căng thẳngmạnh.Một người phụ nữ thường xuyên lolắngsẽgặpphảinhữngrối loạnởdạdàyvàđườngruột làminhchứngrõnhấtchoquátrìnhtrongđólosợvàstresskhiếnrốiloạnthểchấtkịchphát.

Trongmộtphântíchvềmốiliênhệgiữastressvàbệnhtật,nhàtâmlýhọcBruceMcEwenđãliệtkêtậphợpbaogồmnhữnghậuquảkhácnhau:sựsailệchvềchứcnăngmiễndịchđẩynhanhsựlantoảcủadicăn;làmgiatăngtính dễ bị tổn thương vì nhiễm virus; sự kịch phát của các mảng gây rachứngvữađộngmạchvànhữnghònsỏitrongmáudẫntớinhồimáucơtim;sựxuấthiệnrấtnhanhvàtiếntriểnnhanhchóngcủabệnhtiểuđường;vàsựtrầmtrọngthêmhaykhởiphátcủanhữngcơnhensuyễn.Stresscũngcóthểdẫntớiloétcơquantiêuhóa,gâyratriệuchứngviêmruộtkếtvàbệnhviêmđườngruột.Bộnãocũngchịuhậuquảlâudàidocăngthẳngthườngxuyên.McEwenchorằng,hệthầnkinhbịxóimònvìnhữngsuynghĩnặngnề.

Hậuquảcủasựsợhãiđốivớisứckhoẻđãđượcchứngminhthuyếtphụcthôngquanhữngnghiêncứuvềcácbệnhnhiễmkhuẩnnhưsổmũi,cúmvàmụn rộp.Chúng ta thường xuyên bị tác động bởi những virus gây ra cácbệnhnày,nhưngthôngthườngthìhệmiễndịchcủachúngtađẩylùichúng.Ngượclại,trongtrườnghợpstress,nhữngyếutốbảovệấythườnglùibước.Trongnhữngthínghiệmnhằmđánhgiásứcmạnhcủahệmiễndịch,ngườitanhận thấy, căng thẳngvà lo lắng làm suy yếuhệmiễn dịch.Nhưng trongphầnlớncác trườnghợp,nhữngkếtquảấykhôngchophépxácđịnhchắcchắn xem sự suy yếu ấy có thể gây ra hậu quả lâm sàng không, nói cáchkhác, xemnó cóđủđểmởcửa chobệnh tật không.Chínhvì lý dođóđểđánhgiáliênhệgiữastress,lohãivàtínhdễmắccácbệnhthểchất,ngườitadùngcácnghiêncứuthămdò:đitừnhữngđốitượngmạnhkhoẻvàbanđầungườitatheodõisựgiatănglohãi,rồisựsuyyếucủahệmiễndịchvàcuốicùnglàsựxuấthiệnbệnhtật.

Trongnghiêncứucósứcthuyếtphụcnhất,nhàtâmlýhọcSheldonCohenở trườngĐạihọcCarnegieMellon,với sựcộng táccủamộtnhómchuyêngiaAnhvềchứngcảmmạo,đãbắtđầutừviệcđánhgiámứcđộstresscủacácđốitượngrồiđặthọvàonhữngtácđộngcủaviruscảmmạomộtcáchhệthống.Tấtcảcácđốitượngnàykhôngbịcảm:mộthệthốngmiễndịchmạnh

mẽcóthểchốnglạiđượcvirus.27%sốđốitượngbịstressnhẹđãbịcảm,sovới47%sốbịstressnặngnhất,bằngchứngrõràngchothấystresslàmsuyyếuhệmiễndịch".

Mốiliênhệgiốngnhưthếcũngđượcghinhậnvớicácvirusmụnrộpgâyracácnốtmụntrênmôihaynhữngtổnthươngsinhdục.Saukhibịvirustấncông,chúngvẫnnằmtiềmtàngtrongcơthểvàbiểuhiệnthànhnhữngcơnkịchphátphụ.Hoạtđộngcủavirusmụnrộpcóthểđượctheodõibằngcáchđomứctậptrungcáckhángthểtrongmáu.

Nhưđãdựđoán trước,nguycơmắcbệnhdườngnhưcaohơnởnhữngngườibịđặtvàocáctìnhhuốngbóbuộc,khắtkhecủanghềnghiệpmàhọkhôngthểtácđộngtớichúngđược(điềunàygiảithíchtạisaonhữngngườiláixethườngbịhuyếtápcao).Chẳnghạn,trongnghiêncứutrên569bệnhnhânbịungthưruộtvànhómđốichứng,nhiềungườikhẳngđịnhrằngđiềukiệnlàmviệccủahọtrởnênxấuhơntrong10nămvừaqua.Kếtquảnghiêncứu cho thấy nguy cơmắc bệnh ung thư của họ nhiều gấp 5,5 lần so vớinhữngngườikhác.

Nhữngbiệnphápthưgiãn-chốnglạibiểuhiệnsinhlýcủastress-đượcdùngđểgiảmbớt các triệuchứngcủanhiềubệnhmãn tínhkhácnhau.Vìmọitrạngtháibệnhlýđềucóthểbịstressvàlolắnglàmchotrởnêntrầmtrọnghơn,dođóviệcgiúpđỡngườibệnhbớtcăngthẳngvàlàmchủđượccácxúccảmthườngđemlạisựcảithiệntốt.

NhữnghậuquảcủatrầmcảmđốivớisứckhoẻChưa cókết luận chínhxác rằng sựbuồn rầu có ảnhhưởng tới sự tiến

triểncủachứngungthưhaykhông.Tuynhiên,ngoàiungthư,mộtsốnghiêncứuđã phát hiện ra trầm cảmđóngmột vai trò nhất định trongnhiều cănbệnhkhácvàđặcbiệtlàmchochúngtrầmtrọnghơnkhibệnhtậtđivàogiaiđoạn cuối.Ngày càng có nhiều lý do để cho rằng trong trường hợp bệnhnặng,khibệnhnhânbịsuysụptinhthầnthìvềmặtyhọc,việcchữatrịtrạngtháisuysụpcũngđemlạilợiích.

Việc chữa trị chứng trầm cảmở các bệnh nhân rất phức tạp do nhữngtriệuchứngcủanó,đặcbiệtlàchứngănkhôngngonmiệngvàuểoải,rấtdễbịnhầmlẫnvớinhữngtriệuchứngcủabệnhkhác,nhấtlàkhibácsĩkhôngđượcđàotạovềchẩnđoántâmbệnh.Chứngtrầmcảmnếukhôngđượcchẩnđoánsẽkhiếnvấnđề thêmtrầmtrọngvàdođókhôngđượcchữa trị;điềunàysẽlàmtăngnguycơtửvonghoặcxấuđitrongnhữngtrườnghợpbệnhnặng.

Nghiêncứutiếnhànhtrên100bệnhnhânđượcghéptuỷxươngchothấy,12 trong số13người trầmcảmbị chết trongnăm saukhi ghép, 87ngườikhác sống được 2 năm sau đó.Đối với những bệnh nhân được thảm táchthận (dialyse rénale) thì những người bị trầm cảm nặng dễ gặp nguy cơnghiêmtrọnghơn:họcóthểchếttrong2nămsauđó.Sựtrầmcảmchophép

tiên đoán tử vongmột cách chắc chắnhơnnhững triệu chứng thể chất.Ởđây,mốiliênhệgiữatrạngtháixúccảmvàtrạngtháithểchấtkhôngmangtínhsinhhọcmàmangtínhứngxử,nhữngbệnhnhântrầmcảmíttuântheonhữngchỉđịnhyhọchơnnhưhọkhôngtuântheochếđộđiềutrịcủamình).

Cácbệnhtimmạnhdườngnhưcũngtăngthêmdotrầmcảm.Mộtnghiêncứu trên 2.832 người trong 12 năm cho thấy, những người cảm thấy thấtvọngvàbấtlựccótỷlêtửvongcaohơnmứcbìnhthường.Ở3%bệnhnhântrầmcảmnặng,tỷlệnàycaogấp4lần.

Ngườitacũngnhậnthấy,chứngtrầmcảmlàmchonhữngvếtgãyxươnghánglâulànhhơn.Trongnghiêncứuởnhữngphụnữcótuổibịgãyxươngháng,hàngnghìnngườiđãđượckhámtâmbệnhkhihọnhậpviện.Nhữngngười bị trầm cảm khi tới đây có thời gian nằm viện trung bình lâu hơnnhữngngườikháctámngày.Tuynhiên,vớinhữngnữbệnhnhântrầmcảmđượcchữatrịtâmbệnhđồngthờikếthợpvớichămsócyhọc,việctậpluyệnđi lạikhôngquácần thiếtvàkhảnăngphảinhậpviện trở lại ítxảyrahơntrongvòng3thángsaukhivềnhà.

NhữngtìnhcảmtíchcựcvàảnhhưởngcólợicủachúngNhữnghậuquảcủasựgiậndữ,lohãivàtrầmcảmđãđượcchứngminh

nhiều.Khichúngtrởthànhmãntính,giậndữvàlolắngsẽkhiếnchocơthểdễbịtấncôngbởihàngloạtcáccănbệnhkhác.Vànếutrầmcảmkhôngnhấtthiếtlàmtăngthêmnguycơmắcbệnhthìngượclại,dườngnhưnólàmchoquátrìnhphụchồicủangườibệnh(saukhimắcbệnh)diễnralâuhơn,đồngthờilàmtăngtỷlệtửvong,đặcbiệtlànhữngngườicósứckhoẻkém.

Tuyvậy,nếunhưxúccảmthấtvọnglàđộchại thìxúccảmtíchcựccóthể hữu ích. Lợi thế do các xúc cảm tích cực đưa lại rất tinh tế, dựa vàonhữngnghiêncứutrênnhiềuđốitượng,cóthểcoinólànhântốnổibậttrongsốnhântốphứchợpcóảnhhưởngtớidiễntiếncủacănbệnh.

TáchạicủatháiđộbiquanvàlợiíchcủatháiđộlạcquanGiốngnhưtrườnghợptrầmcảm,ngườibiquancóthểbịnhữngtácđộng

xấuảnhhưởngđếnsứckhỏecònsựlạcquanlạicóảnhhưởngcólợi.Chẳnghạn,ngườitađãđánhgiámứcđộlạcquanhaybiquanở112ngườiđãtừngtrảiquamộtcơnđautim.Támnămsau,21trongsố25ngườibiquannhấtbịchết,trongkhichỉcó6ngườichếttrongsố25ngườilạcquannhất.Tháiđộ,tinh thần có tác độngkhôngnhỏ trước nhữngnhân tố nguyhiểmnhư tổnthương tim, tình trạngcủađộngmạch, tỷ lệ cholesterolhayhuyết áp.Cácnghiêncứukhácvềnhữngbệnhnhânđãtừngmộtlầnnốitĩnhmạchchothấynhữngngườilạcquannhấtphụchồinhanhhơnvàítbịbiếnchứnghơn.

Giống như sự lạc quan, niềm hy vọng cũng có khả năng chữa bệnh.Nhữngngườikhôngmấthyvọngchốngchọivớithửthách,kểcảbệnhtật,tốthơn.Mộtnghiêncứuvềcácđốitượngbịliệtsaukhibịthươngởxươngsốngđãchothấynhữngaigiữđượcniềmhyvọnglớnnhất thườngtìmlại

đượckhảnănghồiphụcvậnđộngtốthơnnhữngngườibịtổnthươngtươngtự.Ảnhhưởngcủahyvọngđặcbiệtthấyrõởkiểuliệtnày,cáchphảnứngxúccảmcủahọquyếtđịnhmứcđộ thànhcôngcủaquá trìnhhồiphục thểchấtcũngnhưtinhthần.

Nhữngảnhhưởngcủatháiđộbiquancóthểđượcgiảithíchbằngnhiềucách.Theomộtlýthuyết,tháiđộbiquancóthểdẫnđếnsựsuysụp,nógâytổnhạichosứcchốngđỡcủahệmiễndịchđốivớinhữngunhọtvàsựnhiễmkhuẩn,nhưnggiảthuyếtnàychưađượcxácnhận.Cũngcóthểnhữngngườibiquankhôngchămsócbảnthânmìnhkhihọmắcbệnh;mộtsốnghiêncứuchothấynhữngngườibiquanuốngrượuvàhútthuốcnhiềuhơn,íttậpthểdụcvànói chungcoinhẹ sứckhoẻcủamình.Đếnmột lúcnàođó, có thểngườitapháthiệnrarằnghyvọngcóíchlợivềmặtsinhhọctrongcuộcđấutranhcủacơthểchốnglạibệnhtật.

SứckhoẻvàtìnhbạnCóthểthêmsứcnặngcủasựimlặngvàodanhmụcnhântốnguyhạiđối

với tâm lý, cũng như có thể thêm những liên hệ xúc cảm vào danhmụcnhữngnhântốbảovệ.Nhữngnghiêncứuđượctiếnhànhtronghơn20nămtrêngần38.000ngườichothấyrằngsựcôlậpxãhội,tứclàkhôngcóaiđểchiasẻtìnhcảmthânthiếtcủamìnhhayđểduytrìnhữngquanhệmậtthiếtlàmtănggấpđôinguycơbệnhtậthaytửvong.TheomộtbáocáođãđượccôngbốtrêntạpchíKhoahọcvàonăm1987thìsựcôlập"cóảnhhưởngtớitỷ lệ tử vong ngang với thuốc lá, huyết áp cao, cholesterol, béo phì haykhôngtậpthểdục".Thậtvậy,hútthuốclálàmtăngnguycơtửvonggấp1,6lần,cònsựcôđộcxãhộithìlàmtănggấpđôi.

Sựcôlậpcóhạiđốivớinamgiớihơnphụnữ,ởnhữngngườiđànôngcôlập,nguycơtửvongcaogấphaiđếnbalầnsovớinhữngngườiđànôngcónhữngmốiliênhệxãhộirộngvàbềnvững.Trongkhiởđànbà,tỷlệấytừ1,5đến1lần.Sựkhácnhaunàycólẽlàdoquanhệgiữanhữngngườiphụnữvớinhauthườngchặtchẽhơnvềmặtxúccảmsovớiquanhệcủanamgiới.

Tấtnhiêncôđơnvàcôlậplàhaiđiềukhácnhau:nhiềungườisốngmộtmìnhhoặcítgặpbạnbènhưngvẫnhạnhphúcvàmạnhkhoẻ.Nguycơđốivới sứckhoẻđến từ tìnhcảmchủquannhiềuhơnvìbịcắtđứtvớinhữngngườikháchayvìkhôngcóaiđểhướngvào.Nhậnđịnhnàyđặcbiệtđánglongạivàothờiđiểmhiệnnay,khithóiquenxemtruyềnhìnhmộtmìnhvàsựbiếnmấtcủatruyềnthốngởcácthànhphốhiệnđạiđangkhiếntìnhtrạngcôlậpngàycàngtăng.

Khảnăngcủasựcôlậpnhưnhântốgâytửvongvàtiềmnăngchữabệnhcủa nhữngmối liên hệ thân thiết được thấy rõ trong nghiên cứu trên 100bệnhnhânđãđượcghép tuỷxương.Trongsốnhữngngườicósựnângđỡtình cảm của vợ hay chồng, của gia đình hay bạn bè, 5,4%vẫn còn sống

đượchainămsaukhighép,sovớichỉ20%ởnhữngbệnhnhânkhác.Cũngvậy,nhữngngườicótuổiđãtừngtrảiquamộtcơnđautimnhưngvẫnđượcnângđỡvề tìnhcảmcủa2ngườihaynhiềuhơn thìcócơmaysống thêmmộtnăm,caogấp2lầnsovớinhữngngườikhôngcóchỗdựatinhthầnấy.

Bằngchứnghùnghồnnhấtvề sứcmạnhchữabệnhcủanhữngquanhệtìnhcảmđãđượcđưarathôngquamộtnghiêncứuởThụyĐiểnnăm1993:MộtcuộckhámsứckhoẻmiễnphíđượcđềnghịvớitấtcảnhữngnamcôngdânởGotenborg sinhnăm1933.Bảynăm sau, người ta tìmhiểu lại, 752ngườiđãcómặt;có41ngườiđãchết,ởnhữngđốitượngđãbịstressthìtỷlệtửvongcaogấpbalầnsovớinhữngngườicómộtcuộcsốngêmđềm.

Tuynhiên, trongsốnhiềungườichobiếtmìnhcónhữngngười thâncóthểdựavàonhư:vợ,bạnthânv.v...thìdùcómứcđộstresscaothìtỷlệtửvong cũng không tăng. Chỉ riêng việc có người để nói chuyện, để có thểnhậnđượcsựanủi,sựgiúpđỡvànhữnglờikhuyên,cũngđủgiúphọvượtquađượcsựkhắcnghiệttrongcuộcđời.

Chấtlượngvàsốlượngcủaquanhệdườngnhưgópphầnquyếtđịnhvàoviệclàmgiảmbớtstress.Nhữngquanhệtiêucựcbắtphải"nộpcống"bằngsứckhoẻ.Nhữngcảnhxungđộtgiađìnhcó tácđộng tiêucực tớihệmiễndịch.Mộtnghiêncứuvềnhữngsinhviênởchungchothấycàngcóáccảmvớinhau,họcàngdễbịcảmcúm.NhàtâmlýhọcJohnCacioppokhẳngđịnhvớitôi:"Mốiquanhệchiếmvịtrílớnnhấttrongcuộcđờibạn,mốiquanhệvớinhữngngườibạnnhìnthấytừsángđếntối,chínhlàmốiquanhệquantrọngnhấtđốivớisứckhoẻbạn".

KhảnăngchữatrịcủasựnângđỡxúccảmTrong những cuộc phiêu lưu củaRobinHood,Robinmột hôm khuyên

ngườibạnđồnghành trẻ tuổi rằng:"Hãy thổ lộvớibọn tôinhữngnỗidaydứtcủabạn,nóithoảimáiđinhé,sẽlàmchotráitimchứachấtđaubuồnnhẹđi:giốngnhưmởnắpvankhicáiđậpchắncốixaygióđãquáđầy".Sựkhônngoancủadângianđãđúngkhicoiviệcthổlộnhữngnỗiđaubuồncủamìnhlàmộtphươngthuốctốt.NhàtâmlýhọcJamesPennebakerđãchứngminhrằngviệcnóiramốiloâucủamìnhlàcólợichosứckhoẻ.Phươngphápcủaôngrấtđơngiản:ôngyêucầucácđốitượngviếtlạitrong15đến20phút,5hay6ngày liền, nhữngđiềunhư "kinhnghiệmgây chấn thương tâm thầnmạnhnhấttrongcuộcđời"hoặclàmchohọlolắngnhấtvàolúcnày.

Hậuquảcủasựthúnhậnấythậtđángkinhngạc,chứcnăngmiễndịchtốtlên,vàtầnsuấtđikhámbệnhcũnggiảmtrong6thángsauđó.Đồngthời,họgiảmbớtviệcvắngmặtởnơilàmviệcvàthậmchíchứcnăngenzimcủagancũng tốt lên. Ngoài ra, những người viết ra được sự rối loạn sâu sắc củamình,chứcnăngmiễndịchđãcảithiệnđượcnhiềunhất.

Cáchtựgiảithoáttốtnhấtlà:bắtđầubằngviệcthổlộtấtcảnỗibuồn,tấtcảlohãi,sựgiậndữcủamìnhhoặcmọitìnhcảmtiêucựctheocâuhỏigợi

lên,rồisauđó,kểlạimộtcâuchuyệnnóilênýnghĩacủasựrốiloạnấy.Tấtnhiên,quátrìnhnàygiốngvớinhữnggìdiễnratrongmộtcuộctrịliệu

tâmlý,trongđóđốitượngphântíchnhữnggìlàmchomìnhthấyhoảngloạnvàsợhãi.Thậtvậy,kếtquảcủaPennebakerdườngnhưgiảithíchđượctạisaocáccuộcnghiêncứukhácchothấynhữngbệnhnhânnàytheođuổi trịliệutâmlýđểhỗtrợchomộtcamố,hayđợtchữatrịbằngthuốcthườngcảmthấydễchịuvềthểchấthơnnhữngngườichỉchữatrịbằngthuốc.

Nhữngkhảnănglâmsàngcủasựnângđỡxúccảmđãđượcnhómphụnữbịungthưvúchứngminhrõnhất.Sauđợtchữatrịđầutiên,thườngbaogồmmộtcuộcphẫuthuật,ungthưlạixuấthiệnvớinhữngdicăncủanó.Vềmặtlâm sàng mà nói, những phụ nữ này không tránh khỏi tử vong sớm haymuộn.BácsĩDavidSpiegel,ngườihướngdẫncuộcnghiêncứunàyởtrườngĐạihọcyStanford,cũngnhưgiớiyhọcđãlấylàmkinhngạcvềpháthiệncủamình:nhữngphụnữthamgiathảoluậnhàngtuầnđãsốnglâuhơnhainămsovớinhữngngườichỉđươngđầuvớibệnhtậtmộtmình.

Tất cảnhữngbệnhnhânnàyđềuđượcchữa trị yhọcgiốngnhau:điềukhácnhauduynhấtlànhữngphụnữtrêncókhảnăngthổlộtrongcácbuổihọpvớinhữngngườiphụnữkhácđểhiểuđượcnỗi lo sợ,nỗiđaukhổvàgiậndữcủahọ.Thườngđólàcơhộiduynhấtđểhọgiãibàylòngmình,vìngườithâncủahọrấtngạinóivớihọvềbệnhtậtvàvềkếtcụckhôngtránhkhỏi của nó. Những nữ bệnh nhân tham gia các cuộc thảo luận này, tínhtrungbình,sốnglâuhơn37tháng;cònnhữngngườikhôngthamgiathìchỉsốngthêmđược19tháng-khôngcáchchữatrịnàocóthểđạtđượcsựkéodàiấycả.

ĐưatrítuệxúccảmvàothựchànhyhọcMột lần,phân tíchmáu theophươngphápcũcho thấy rõcónhữngvệt

máutrongnướctiểucủatôi,bácsĩđãchỉđịnhmộtbuổikhámchotôi,trongđóngườitaphảitiêmchấtphóngxạ.Tôinằmdàitrênbàn,vàmộtmáychụpXquangtheodõisựdichuyểncủachấtnàyquathậnvàbàngquangcủatôi.Một trong những người bạn của bác sĩ đã đi theo tôi. Anh ta ngồi trongphòngtrongkhimáychụpchạyvovo,đổigócvàtựđộngchồmlêntôi.

Lầnkhámnàykéodàimộtgiờrưỡi.Cuốicùng,mộtnhàtiếtniệuhọcđộtngộtbướcvào,nhanhchóngxuấthiệnvàrờiđicùngnhữngtấmphim,ôngtakhôngtrởlạiđểthôngbáochotôivềcáckếtquảnữa.

Khi đi ra, tôi và bạn tôi bỗng gặp ông ta. Vì tôi hơi bị chấn động vàchoángvángnênkhôngkịptĩnhtríđểhỏiôngtavấnđềđãlàmtôilolắng,nhưnganhbạntôiđãnóihộ.

-Thưabácsĩ,anhtanói,bốcủabạntôiđãchếtvìbịungthưbàngquang.Anhtamuốnbiếtxemnhữngtấmphimvừachụpxongcóchophépbácsĩpháthiệnradấuhiệuungthưkhông?

-Chẳngthấygìcả,-Ôngtachỉđáplạicóthếvàvộivàngđitớichỗhẹn

sauđó.Hằngngày,trênkhắpthếgiới,cóhàngnghìnngườikhôngthểhỏibácsĩ

củamìnhvềvấnđềkhiếnhọ lo lắng.Một cuộcđiều trađã cho thấy,mọibệnhnhântrongphòngchờítnhấtcó3câuhỏiđểhỏivịbácsĩcủamình.Nhưngkhihọquayra,tínhtrungbìnhchỉcó1,5đượctrảlời.Điềuđóchứngtỏ rằng thực tiễnyhọchiệnnaykhôngđápứngđượcnhucầu tâm lý củabệnhnhân.Nhữngcâuhỏichưađượctrảlờinuôidưỡngsựnghingờ,sợhãivàxuhướngnhìnmọithứđềuđentốicả.Cácbệnhnhândodựkhitheođuổisựchữatrịmàhọkhônghiểuđượcđầyđủthựcchấtvàchứcnăngcủachúnglàgì.

Cónhiềucáchđểyhọcmởrộngsứmệnhcủamình,nhằmchútrọngtớihiệnthựcxúccảmcủabệnhtật.Đểkhởiđầu,cóthểđemlạichobệnhnhânthôngtinđầyđủhơn,cầnthiếtchonhữngquyếtđịnhmàhọsẽphảilàmvềmặtyhọc.Mộtsốdịchvụhiệnnayđangcungcấpchobệnhnhânnhữngấnphẩmyhọcvềbệnhtậtđểhọcóthểtraođổitốthơnvớibácsĩvàcùnghọđưaraquyếtđịnhkhiđãhiểurõđầuđuôi.Mộtcáchkhácđượcđềcậpđếnchínhlàviệchướngdẫnngườibệnhcáchtruyềnđạtbứcxúc,trăntrởmàhọđangmắcphảiđểnhậnđượctưvấnđầyđủtừcácbácsĩ.

Trướcmộtcamổhaykỳkhámbệnhnặngnềvàđauđớnlàthờikỳđầyloâuvà, dođóphải chúý tớimặt xúc cảmcủangười bệnh.Ởmột sốbệnhviện,trướckhimổ,ngườitahướngdẫnchongườibệnhgiảmbớtsựengạilàmdịuđisựkhóchịucủamình.Họtrảlờinhữngcâuhỏicủabệnhnhânkhásớm,dạychohọbiệnphápthưgiãnvàgiảithíchtrướcvềsựdưỡngbệnhcủahọsẽdiễnranhưthếnào.Kếtquả:bệnhnhânhồiphụcsớmhơn2hoặc3ngày.

Trong khi nằm viện, bệnh nhân thường cảm thấy đơn độc và bất lực.Ngày nay,một số bệnh viện dành phòng cho người nhà bệnh nhân ở lại,chuẩnbịcácbữaănvàsănsóchọnhưởnhà,cáchlàmnàyrấtphổbiếnởcácnướcthuộcthếgiớithứba.

Thưgiãnkhôngchỉgiúpbệnhnhânchịuđauđớntốthơnmàcòngiúphọchếngựxúccảmcóthểlàmcáctriệuchứngxuấthiệnhaynặngthêm.BệnhviệnlàmgiảmstresscủaJonKabat-ZinntạiTrungtâmyhọcthuộctrườngĐạihọcMassachusettslàmộthìnhmẫutronglĩnhvựcnày.Bệnhnhânởđótheohọcyogatrong10tuầnlễ,tậptrungvàoviệcluyệntậpcácxúccảmcủamình,kèmtheobuổithưgiãnsâuhàngngày.Lớphọcnàyđượcghilạibằngvideođểchobệnhnhânởcácbệnhviệnkhácxem,mộtcảnhtượngthúvịhơnrấtnhiềusocácchươngtrìnhtruyềnhìnhquenthuộc.

Cuốicùng,chúngtacóthểtrôngđợivàosựcảithiệnvềtháiđộđồngcảmcủabácsĩvàytáđốivớibệnhnhân,khingườibácsĩbiếtnghehọvàlàmchohọbiếtnghemình.Cầnkhuyếnkhíchmột"thựctiễnyhọctậptrungvàonhữngquanhệconngười".Điềuđósẽdễdàngthựchiệnhơnnếuviệcgiảng

dạyyhọcbaogồmcảviệctậpluyệnmộtsốmặtcơbảncủatrítuệxúccảm,đặcbiệtlàýthứcvềbảnthânmình,sựđồngcảmvànghệthuậtlắngnghe.

HưởngtớimộtnềnyhọcbiếtlắngnghebệnhnhânTấtcảnhữngđiềunóitrênlàbướckhởiđầu.Nhưngnếuyhọcphảimở

rộngtầmnhìncủanóđểbaogồmcảcácvấnđềliênquanđếnxúccảmthìnhữngpháthiệnkhoahọcphảichúýtớihaihệquảquantrọngsauđây.

1.Giúpmọingườilàmchủtốthơntìnhcảmtiêucựccủamìnhnhưgiậndữ, suysụp,biquanvàcô lập làgópphầnngănngừabệnh tật.Vìcácdữkiệnchothấyrằngxúccảmtiêucựckhitrởthànhmãntínhcũngđộchạinhưthuốclá,vậynênviệcgiúpchoconngườichếngựchúngtốthơncóthểgiúpíchvềmặtyhọcgiốngnhưgiúpngườinghiệnthuốclánặngbỏhút.Mộtkhảnăngcóthểảnhhưởngquantrọngđếnsứckhỏecộngđồnglàtậpluyệntrítuệxúccảmchotrẻemđểbiếncáccơsởđótrởthànhthóiquenứngxử.Bêncạnhđó,mộtchiếnlượccólợikháclàdạychonhữngngườiđếntuổihưutríđiềukhiểntốthơnđờisốngxúccảmcủamình,vìsựthoảimáitâmlýlàmộtnhântốquyếtđịnhxemngườicaotuổicónhanhchóngsuyyếuvềsứckhỏekhônghay trái lạivẫngiữđượcmạnhkhỏe.Ngoài ra,mộtnhómmục tiêukhácđượcgọilànhững"quầnthểcónguycơcao"nhưnhữngngườinghèokhổ,nhữngbàmẹđộcthân,nhữngngườidânởcácvùngcómứcphạmtộicao,... thườngxuyênbị căng thẳngvàchỉcó thể tăngcườngsứckhỏecủamìnhnếuđượcgiúpđỡđểchịuđựngtốthơngánhnặngxúccảmdostressgâyra.

2.Khicácbácsĩchútrọngthỏamãnnhucầutâmlýcủabệnhnhânsongsongvớinhucầuthuầntúyyhọccủahọthìnhiềungườisẽthuđượcnhữngmối lợi quan trọng. Trấn an và động viên làm cho việc chăm sóc trở nênnhânđạohơn,nhưngchúng ta còn có thểđi xahơnnữa.Thực tiễnyhọchiệnnaythườngkhôngđểýđếnsựcầnthiếtcủacácliệupháptâmlý,trạngtháixúccảmcủabệnhnhânhaybịbỏqua.

Người bệnh luôn mong muốn có được một nền y học nhân đạo. Tuynhiên,nềnyhọchiệnnaychưađápứngđượcsựmongđợiđó.Đúnglàvẫncónhữngbácsĩvàytátậntụy,tỏrađồngcảmvànhạycảmvớibệnhnhâncủamình.Thếnhưng,dosựpháttriểncủayhọcphải tuântheonhữngđòihỏivềhiệusuấtnêntháiđộâncần,chiasẻvớibệnhnhânấyngàycànghiếmhoi.

Thậtra,nềnyhọcnhânvăncóthểđemđếnlợiíchtàichính.Ngườitabắtđầu thấy rằng,khingườibệnhcó tinh thần tốt sẽ tiếtkiệmđượcnhiềuchiphí, tinh thần tốtgiúpngănngừahoặckhôngchobệnh tậtxuấthiện,hoặcgiúpbệnhnhânchữakhỏinhanhhơn.MộtnghiêncứuđãđượctiếnhànhtạitrườngĐạihọcYởSinaivàtrườngĐạihọcTâyBắcđốivớinhữngngườicótuổibịvỡxươngháng.Bệnhnhânkếthợpgiữachămsócchỉnhhìnhvàliệupháptinhthầnđãraviệnsớmhơnnhữngngườikháchaingày,tứclàcóthể

tiếtkiệmđượchàngchụcngànđôlachocáchệthốngphúclợixãhộimỗinăm.

Cuối cùng xét vềmặt đạo đức, thực tiễn y học đang đòi hỏimột quanniệmnhânvăntrongđiềutrịyhọc.Saukhicôngbốbảnbáocáochứngminhrằngsự trầmcảmlàmtănggấp5 lầnnhữngnguycơ tửvongởbệnhnhânđautim,mộtbàixãluậnđăngtrênTạpchícủaHộiYhọcMỹkhẳngđịnh:"Khinhữngnhân tố tâm lýnhư trầmcảmvàcô lậpxãhộicó thểgâynênnguycơtửvonglớnhơnvớibệnhnhânmắcbệnhmạchvành,thìthậtlàtráivớiđạođứcnếukhôngcốgắnggiảmbớtnhữngnhântốđó.

Mối liênhệgiữaxúccảmvàsứckhoẻ trướchếtcó thể thấykhinghiêncứutrongthựctiễn.Yhọcđangrasứcđấutranhchốnglạinhữngbệnhtậtnghiêm trọng hoặcmãn tính, nhưng lại coi nhẹ những tình cảm của bệnhnhân,bâygiờđiềuđókhôngcònthíchhợpvớithựctếnữa.Đãđếnlúcyhọcphảitậndụngnhữngphươngphápứngdụngchữatrịtâmlý.Điềuvẫncònlàngoạilêphảitrởthànhthônglệ,nếungườitamuốnđemlạichomọingườinềnyhọctốthơn.Ítranócũngsẽnhânđạohơn.Và,đốivớimộtsốngười,nógiúpđẩynhanhtiến trìnhchữabệnh.Nhưmộtbệnhnhânnói trongthưngỏgửibácsĩmổchomình:"Sựđồngcảmcònhơnlàsựanủi,đólàliềuthuốctốt."

PHẦNIV.NHỮNGKHẢNĂNG

Chương12.LòLuyệnGiaĐình

Đólàmộtbímậtvềbikịchgiađình.CarlvàAnnđangdạychocongáigần5tuổicủahọlàLesliechơimộttrògame.Lesliebắtđầuchơi,nhưngbốmẹnósốtruột,cốvẻnhưlàmmọicáiđểngănnó.Nhữngmệnhlệnhmâuthuẫnphátratừhaiphía.

-Sangphải,sangphải-thế.Dừnglại,đừnglại!-Annralệnhvớigiọngmỗilúcmộtcăngthẳngvàloâu.

Lesliecắnmôivàmắtmởtonhìnchằmchằmvàomànhình,cốnghetheocácchỉdẫnấy.

-Này,coichừng,conchưađặtđúng...sangtráimộtchút!Sangtrái-Carlralệnhthôbạo.

Trongkhiđó,anhnhìnlêntrờivàkêu.-Dừnglại!Dừnglại!Khôngthểlàmvừalòngcảbốlẫnmẹ,Leslienhănmặtvànhíulôngmày

lại,nướcmắtrưngrưng.Bốmẹnóbắtđầucãinhau,chẳngquantâmgìtớisựthấtvọngcủanó.-Dùsaothìnócũngdichuyểncầnđiềukhiểnđúngrồi-Anngắtlênbực

tức.Nướcmắt chảy xuốngmá đứa trẻ, nhưng cả bố lẫnmẹ nó dường như

khôngđểývàkhôngquantâmtớinó.Nóđưataylênchùimắt,nhưngCarlhétto,giọngđanhlại:

-Đừngbuôngcầnđiềukhiểnra.Conphảihọcđiềukhiểnnó.Cầmnólên!Cònmẹnóthìnóitướnglên:-Đúngrồi,sangphảimộtchútnữa?Lesliekhócthútthít,nócảmthấylosợ.Trẻconthườngrútrabàihọcquantrọngtừnhữngcâuchuyệnnhỏấy.Từ

sựtraođổinặngnềnày,Leslieđãcóthểkếtluậnchắcchắnrằngcảbốlẫnmẹđềukhôngquantâmtớinhữngtìnhcảmcủanó.Khinhữngchuyệnthuộcloạiđólặpđilặplạitrongthờithơấu,trẻemhọcđượcnhữngbàihọcđôikhiquyếtđịnhđếncảcuộcđờimộtngười.Chínhtronggiađìnhmình,chúngtanhậnđượcsựgiáodụcxúccảmđầutiên:nónằmtrongsựthânthiếtcủa"lòluyện"này.Chúngtatạoraquanđiểmvềbảnthânmìnhvàhọcđượccáchđoánbiếtnhữngngườikhácsẽphảnứngvớitrạngtháitìnhcảmcủachúngtanhưthếnào,đồngthờilựachọnnhữngphảnứngcóthểlýgiảivàthểhiệnhyvọngcũngnhưsựsợhãicủamình.Sựgiáodụcxúccảmấykhôngchỉđượcthựchiệnquanhữnggìbốmẹnóivàlàmđốivớiconcái,màcònđượcthể

hiệnquasựtròchuyện,traođổivớinhaugiữabốvàmẹ.Hàngtrămnghiêncứuchothấyrằngcáchđốixửcủabốmẹđốivớicon

cái nhưnghiêmkhắc hay thông cảm, dửngdưnghay thươngyêu v.v... cónhữnghậuquảsâuxavàlâubềnđốivớiđờisốngxúccảmcủachúng.Cáicáchbốvàmẹthểhiệntìnhcảmđốivớinhau,cộngthêmnhữngquanhệtrựctiếpcủabốvàmẹđốivớiconcái,đểlạidấuấnsâusắcởconcái.Chúnglànhữnghọctròminhmẫn,nhạycảmvớinhữngtraođổitìnhcảmtinhtếnhất.KhiCaroleHoovenvàJohnGottmanđisâuphântíchquanhệgiữabốmẹvàhệquảcủanhữngquanhệấyđốivớiconcái,họnhậnthấyrằngnhữngcặpvợchồngthôngminhnhấtvềmặtxúccảmcũnglànhữngngườigiúpđỡtốtnhấtchoconcáimìnhvượtquadaođộngvềxúccảmcủachúng.

Nhữnggiađìnhnàyđượcnghiêncứulầnđầutiênkhiđứaconcủahọvừađược5tuổi,rồilạiđượcnghiêncứulầnthứhaikhiđứatrẻlên9tuổi.Cácnhànghiêncứuquansátcácôngbố,bàmẹkhihọtranhcãivớinhau,cũngnhưkhihọmuốndạychoconmìnhchơimộttrògamemới-đólàsựtươngtácthậtthôngthườngnhưnglạinóilênrấtnhiềuvềtraođổixúccảmgiữabốmẹvàconcái.

MộtsốôngbốvàbàmẹứngxửgiốngnhưAnnvàCarl:độcđoán,bựcmình, cao giọng hoặc khinh thường,mất kiên nhẫn trước sự vụng về củacon,thậmchícòncoiconnhư“đồngốc",khiếnchoquanhệvợchồngbịphávỡ.Tráilại,mộtsốôngbố,bàmẹkháctỏrakiênnhẫnvàgiúpchoconhiểuđượctròchơitheocáchcủanómàkhôngtìmcáchápđặtýmuốncủamình.Mộtbuổichơigamecóthểbiểuhiệnchínhxácvềphongcáchxúccảmcủacácôngbốvàbàmẹ.

Baphongcáchkhôngamtườngvềcácxúccảmthườngthấynhấtlà:-Hoàntoànkhôngbiếttớinhữngxúccảmcủacon.Nhữngôngbố,bàmẹ

trong trườnghợpnàycoisự thấtvọngvềxúccảmcủacon làmộtđiềuvônghĩa,hoặcgâykhóchịu,cuốicùngkhiếnđứacontựxoaysởlấymộtmình.Họkhôngnắmlấycơhộinàyđểgầngũiconvàgiúpnólàmchủtốthơnxúccảmcủanó

-Đểcontựlàmlấy.Trongtrườnghợpnày,họbiếtrõđứaconcảmthấynhưthếnào,nhưnghọchorằngphảiđểtựnóbiểuhiệntheokiểucủanó,dùnólàmhỏngđihỏnglại.Giốngnhưnhữngôngbố,bàmẹởtrườnghợptrên,hiếmkhihọcan thiệpđểchỉchonó thấy làcónhiềucáchgiảiquyếtkhácnhau.Họcốlàmchonónguôiđibằngcáchhứachonómộtphầnthưởng...haymộtsựtrừngphạtchẳnghạn.

-Tỏrakhinhthườngvàkhôngtôntrọngnhữnggìđứaconcảmnhận.Nóichung,nhữngngườibốmẹnày luôn luônkhôngvừaý,phêphánvà trừngphạtnghiêmkhắcsailầmmàđứaconmắcphải.Chẳnghạn,họcóthểcấmconkhôngđượccómộtbiểuhiệngiậndữnàovàphạtnókhinócódấuhiệukhóchịuvàbựcmìnhdùnhỏnhất.

Ngượclại,mộtsốbốmẹlợidụngsựbựcmìnhcủaconđểdạynóchếngựcácxúccảm.Họxemxétnhữngtìnhcảmcủanókhánghiêmtúcđểcốtìmhiểuxemcóđiềugìkhôngổn (chẳnghạnnhư:Con tứcgiậnvìbịemconlàmconphậtýphảikhông?")vàgiúpnótìmcáchgiảiquyếtvấnđềtheolốitích cực (nhưkiểu: "Tại sao conkhông chơi đồ chơi của conmà lại đánhem?Khinàothíchthìconhãychiavớinó").

Đểtrởthànhngườihướngdẫntốt,bảnthânbốmẹphảilàmchủthậttốtnhữngđiềusơđẳngcủatrí tuệxúccảm.Chẳnghạn,mộttrongnhữngđiềuđầu tiên phải dạy cho con là biết lựa chọn tình cảm của nó;một ông bốkhôngbiếtrõsựbuồnrầulàgì,sẽkhôngthểgiúpconmìnhphânbiệtgiữanỗibuồndosựmấtmátđemlạivớinỗibuồndomộtbộphimbuồngâyra.Ẩnsâudướisựphânbiệtấylàtrựcgiáctinhtếhơn,chẳnghạnnhưsựtứcgiậnthườngnổrakhingườitabịtổnthương.

Đứatrẻcànglớnlên,bàihọcxúccảmmànósẵnsàngtiếpnhậnvàcầnphải tiếp nhận, lại càng thay đổi.Như đã thấy ởChương 7, sự đồng cảmđượchọctừtuổicònrấtnhỏ,khichamẹcùngcóxúccảmcủađứatrẻ.Tuyrằngmộtsốmặtcủatrítuệxúccảmđượctraodồidầndầnquasựtiếpxúcvớibạnbè,nhưngbốmẹvẫnđóngvaitròchủyếutrongviệchướngdẫnđứacon tập luyệnnhữngmặtkhácnhaucủađờisốngxúccảmvà làmchủcácxúccảmcủamình,tỏrađồngcảmvớingườikhác,điềukhiểntìnhcảmbiểuhiệnraởnhữngmốiquanhệvớingườikhác.

Mặtgiáodụcnàycủabốmẹảnhhưởngrấtsâusắcđốivớiconcái.Cácnhànghiêncứunóitrênnhậnthấyrằngkhibốmẹcótrítuệxúccảm,concáihọhòahợpvớihọhơn,yêuthươnghọhơnvàcảmthấythoảimáihơnvớisựcómặtcủahọ.Ngoàira,nhữngđứatrẻnàydễlàmchủxúccảmcủamìnhhơn,tựtrấntĩnhtrướckhigặpđiềugìlàmchúngbịlayđộngvàchúngítbựcmìnhhơn.Chúngdườngnhưcũngthoảimáihơnvềmặtsinhhọc:tỷlệhoóc-môncủastressvànhữngchỉsốrốinhiễuxúccảmcủachúngthấphơn(xuhướngnày,nếugiữđượclâubềnquathờigian,sẽhứahẹnmộtsứckhoẻtốt,nhưđã thấyởChương11).Những lợi íchkhácvềmặtxãhộinhư:nhữngđứatrẻnàyđượcbạnbèquýtrọngvàyêuthươnghơn,đượccácgiáoviêncoilàdễgầnhơn.Bốmẹvàcácthầygiáocủachúngchobiết,chúngítcónhữngvấnđềvềứngxửhơn,íttànbạovàgâyhấnhơn.Cuốicùnglànhữnglợi thếvềnhận thức:nhữngđứa trẻnày làhọcsinhchămchỉvàgiỏihơn.VớiIQbằngnhau,nhữngđứatrẻlên5cóbốmẹlàngườihướngdẫngiỏiđãđạtđượcnhiềuđiểm tốtvề toánvàmôn tậpđọckhi lên lớp tiểuhọc (mộtluậncứcósứcnặngđểgiáodụctrítuệxúccảmchoconcáimình).Nhưvậy,nhữngcáilợiđốivớicáctrẻemcóbốmẹamhiểuvềxúccảmkhôngchỉgiớihạnvàotấtcảcácmặtcủatrí tuệxúccảmmàcònbaotrùmlêntấtcảlĩnhvựcđờisống.

Sựkhởiđầu:vấnđềcủatráitim

Ảnhhưởngcủabốmẹđến sự amhiểuxúc cảmbắtđầu từ lúc trẻnằmtrongnôi.NhànghiêncứunhikhoaxuấtsắcT.BerryBrazeltonđãdùngtrắcnghiệmđơngiảnđểđánhgiá thái độ chung củanhữngđứa trẻ từ8 thángtuổi.Ôngđưachođứatrẻhaihìnhkhốivàbảonóghéplạivớinhau.

…Đứatrẻcầmlênmộthìnhkhối,đưanóvàomiệng,lấytócchùivànémxuốngđấtđểxembạncónhặtlênvàđưalạichonókhông.Nếubạnlàmvậy,nósẽlàmđiềubạnmuốnnólàm-ghéphaihìnhkhốivớinhau.Rồi,mắtnólonglanhnhìnbạn,nghĩalà:"Đấy,bácxemcháucógiỏikhông".

Những đứa trẻ này đã từng được tán thưởng và khuyến khích nhiều,chúng cho rằng chúng có thể vượt qua khó khăn mà cuộc đời dành chochúng.Tráilại,đứatrẻđượcnuôidạytrongnhữnggiađìnhđầykhôngkhícăngthẳngvàhờhữngsẽlàmchochúngdườngnhưcảmnhậnđượcthấtbạiluônchờđợisẵn.Khôngphảichúngthấtbạitrongviệcghépcáchìnhkhối;chúnghiểuđượcyêucầuấyvàcóthểlàmđược.Nhưng,ngaycảkhichúnglàmđược, nhưBrazelton nói, chúng cũngmang vẻmặt ỉu xìu, thái độ cónghĩalà:"Cháukhôngthểlàmđược.Đấy,cháukhônglàmđượcmà".Nhữngđứatrẻấydễbướcvàocuộcđờivớitháiđộthấtbại;chúngkhôngchờđợinhữngkhuyếnkhíchhaytánthưởngcủathầygiáo,cũngkhôngthíchthúvớihọctậpvàcuốicùngcóthểbỏhọc.

Sựkhácnhaugiữahaitháiđộ-tựtinvàlạcquancóởnhữngđứatrẻnày,và tâm lý thất bại chủ nghĩa ở những đứa trẻ kia, bắt đầu hình thành từnhữngnămđầutiên.Brazeltonkhẳngđịnh:"cácbậcchamẹphảihiểuđượcrằngnhữnghànhđộngcủamìnhcóthểgópphầnvàosựtựtin,sựhiếukỳvàsựthíchthúhọctập,cũngnhưvàosựhiểubiếtbịnhữnggiớihạnkhôngthểvượtquađượccủacontrẻ",tứclànhữngnhântốthànhcôngcủaconcáiđếnmứcnào.Lờikhuyênnàydựatrênnhiềukếtquảvànóngàycàngchothấyrõthànhcôngvềhọchànhcủaconcáiphụthuộcchặtchẽvàonhữngnéttínhcáchđãhìnhthànhtrướctuổiđếntrường.Chẳnghạn,nhưchúngtađãthấyởChương6,năng lực tựchủcủanhữngđứa trẻ4 tuổikhingười tađưakẹochochúng,chophépđoántrướcchúngsẽđạtđượckếtquảtốttrongcáckỳthivàođạihọc,14nămsauđó.

Nhữngnămđầucuộcđờilàthờiđiểmtốtnhấtđểgiáodụctrẻemnhữngthànhphầncủa trí tuệxúccảm, tuy thứ trí tuệnàyvẫn tiếp tụchình thànhtrongnhữngnămđếntrường.Nhữngnănglựcxúccảmmàtrẻemcóđượcsauđólàsựpháttriểntừnănglựcđượctạoralúckhởiđầu.Vàsựthànhđạtđầutiênấylàcơsởcủamọisựtậpluyện.

MộtbảnbáocáocủaTrungtâmQuốcgiavìtrẻemchỉrarằng,nănglựchọccủamộtđứatrẻphụthuộcvàosựhiểubiếtquantrọngnhấtlà:Họcnhưthếnào?Bảnbáocáoliệtkê7yếutốcănbảncủasựhiểubiếtnày-tấtcảđềugắnliềnvớitrítuệxúccảm.

1.Tựtin:Ýthứclàmchủhoàntoànthânthể,làmchủứngxửcủamìnhvà

thếgiớibênngoài,niềmtinchắcrằngmìnhcónhiềukhảnăngthànhcônghơn là thấtbại trongnhữnggìmình làmvàngười lớn sẽgiúpđỡ,khuyênbảo.

2.Hiếukỳ:Hiểurằngsựkhámphálàđiềutốtvàđemlạisựthíchthú.3.Cóchủý:Sựmongmuốnvàkhảnăngtạorađượcmộtkếtquảvàcố

làmđểđạttớikếtquảđó.Điềunàygắnliềnvớiýthứcvềsựthànhthạovàhiệuquả.

4.Tựchủ:Nănglựcthayđổivàlàmchủnhữnghànhđộngcủamìnhmộtcáchthíchhợpvớilứatuổicủamình;ýthứckiểmsoátbêntrong.

5.Nănglựcduytrìcácliênhệ:Nănglựcliênhệvớingườikhác,dựatrênsựmongđợiđượcngườikháchiểuvàhiểuđượcngườikhác.

6.Nănglựcgiaotiếp:Sựmongmuốnvàkhảnăngtraođổicácýtưởng,cáckháiniệmvàchiasẻtìnhcảmvớingườikhácbằnglờilẽ.Điềunàygắnvớiýthứctincậyởngườikhácvàsựthíchthúđượcliênhệvớingườikhác,kểcảngườilớn.

7.Hợp tác:Đó lànăng lực tìmđượcsựcânbằngđúngđắngiữanhữngnhucầucủamìnhvànhucầucủangườikháctronghoạtđộngnhóm.

Việcđứatrẻđếnmẫugiáovớinhữngnănglựcấyphụthuộcphầnlớnvàosựquantâmđầyđủcủabốmẹnóvànhữngngườixungquanhnótrongthờikỳtrướckhiđếntrường.Đểnócóđượcsựkhởiđầutốttrongcuộcđời,cầnphảilàmchonónhậnđượcnhữngdấuhiệuyêuthươngthíchhợp.

CầnnắmđượcnhữngcơsởcủatrítuệxúccảmHãygiảđịnhmộtđứatrẻ2thánghaythứcdậyvào3giờsángvàkhócré

lên.Mẹnóbếnóvàchonóbútrong3ophút,vừaâuyếmnhìnnóvừanóivớinómìnhrấtthíchđượcnhìnthấynó,dùlàvàolúcnửađêm.Đứabésungsướngvớitìnhyêucủamẹ,ngủlạiyênlành.

Bâygiờhãygiảđịnhmẹnókhóngủsaukhicãinhauvớichồngvàđangcăngthẳng,bựcbội.Đứabécorúmngườilạikhimẹbếlênbằngcửchỉthôbạovàbắtnóimđi.Trongkhinóbúbìnhsữa,mẹnónhìnraphíatrướcvớiconmắt lạnh lùng,nhớ lạicuộccãinhauvớichồngxảyrahồisáng.Càngnhớ lại câu chuyện này, bà càng bực tức.Đứa bé như cảmnhận được sựcăngthẳngấynóngọnguậy,ưỡncứngngườilạivàkhôngbúnữa."Khôngbúnữa?"-Bàmẹnói-Chắclàchưađói".Khônggượngnhẹ,mẹnóđặtnólênnôivàrờikhỏibuồng,vẻgiậndữ,vàcứđểnókhócchotớikhinóngủlạivìmệt.

TheoTrung tâmQuốcgia vì trẻ em, hai kịchbảnnày là điểnhình củanhữngtháiđộlàmnảysinhởtrẻemtìnhcảmkhácnhauđốivớibảnthânnóvànhữngngườithâncủanó,nếucứđểthànhthóiquen.Đứatrẻthứnhấthọcđượcrằngnócóthểtrôngcậyởngườikhácđểhiểunhữngnhucầucủanóvàđểthoảmãnchúng,cũngnhưđểhiểurằngnócóthểđượcgiúpđỡ.Cònđốivớiđứatrẻthứhaithìnópháthiệnrarằngchẳngaiquantâmđếnnó,rằng

nókhôngtrôngcậyđượcvàoaihếtvàcốgắngcủanóđểgiànhđượcsựanủicũngthấtbại.Phầnlớntrẻemđãtrảiquahaikiểuliênhệnày.Nhưngtùytheoứngxửnàolàquenthuộc,bốmẹtraochođứatrẻnhữngtháiđộtâmlýkhácnhauvềsựantoàncủanó,vềhiệulựccủanó,vềsựtincậymànócóthể đặt vào người khác.Đối với Erikson, kết quả là đứa trẻ sẽ cảm thấy:"Mộtsựtincậyhaynghingờcănbản".

Việctậpluyệnxúccảmnàybắtđầutừnhữngkhoảnhkhắcđầutiêncủacuộcđờivàđượctiếptụctrongcảthờithơấu.Sựtraođổinhỏnàogiữabốmẹvàđứatrẻcũngcómộtchấtnềnxúccảm.Và,donhậnđượcnhữngthôngđiệpgiốngnhautrongnhiềunăm,đứatrẻtạoracốtlõitháiđộtâmlývàtrítuệxúccảmcủanó.Khimộtbégáivấtvảvớitròghéphình,nóyêucầumẹnógiúpđỡ,nónhậnđượcnhữngthôngđiệprấtkhácnhau,tùytheomẹnónhậngiúpnóvớisựthíchthúrõrànghaytrảlờinókhókhăn:"Đừngquấymẹnữa,mẹcònphảilàmchoxongviệcquantrọngđây".Khinhữngtraođổinày trở thành điển hình cho quan hệ giữa bốmẹ và đứa con, chúng cũngquyếtđịnhnhữnggìđứaconcóthểchờđợiởquanhệcủanóvớingườikhácvềmặtxúccảm,mộttháiđộtinhthầnsẽcóảnhhưởnghoặctốthoặcxấutớiứngxửcủanótrongtấtcảlĩnhvựccủacuộcđời.

Tất nhiên, những nguy hiểm lớn nhất đối với trẻ là khi bốmẹ ứng xửkhôngthíchhợpthiếuchínchắn,nghiệnngập,suysụphoặcdễcáugiận,vôcôngrỗinghềhoặcsốngbừabãi...Rấtítcókhảnăngnhữngôngbốbàmẹấychămsócconcáitửtếhoặcbiếtlắngnghenhucầutìnhcảmcủachúng.Mộtsốnghiêncứuđãchothấysựthiếuquantâmcóthểhuỷhoạinhiềuhơnlànhữngsựđốixửsai.Theomộtcuộcđiềutravềnhữngtrẻembịđốixửtồitệvàbịđánhđập,thìnhữngđứatrẻnàohoàntoànkhôngđượcquantâmsẽtrởthànhhưhỏngnhất,chúnglosợnhiềuhơn,dửngdưnghơnvàchánchườnghơn,khithìgâyhấnlúcthìthumìnhlại.65%trongsốđóbịlưuban.

Trong3nămđầutiêncủacuộcđời,bộnãocủatrẻemđạtđược2/3khốilượngcuốicùngcủanóvàphát triểntínhphứchợpcủanónhanhhơnmọithờikỳkhác.Trong3nămấy,nhữnghìnhthứctậpluyệnchủyếuđượcthựchiệndễdànghơnvềsau,trướchếtlànhữnghìnhthứcgắnliềnvớitìnhyêuthương.Nhữngsựcăngthẳngnặngnềdễlàmthoáihóasựtậpluyệncủabộnão(dođólàmsuyyếutrítuệ).Tuyrằng,nhữngkinhnghiệmsẽtrảiquasauđó,ởmứcđộnàođấy,có thểđượcbùđắp lại,nhưng tácđộngcủasự tậpluyệnlúccònthơấurấtsâusắc.Nhưkếtluậncủamộtbáocáo,bàihọcchủyếucủa4nămđầutiênindấuấnlâubềnvềmặtxúccảm.

Nuôidạymộtđứatrẻthôbạonhưthếnào?Nhiềunghiên cứudàihạn,nhưcuộcnghiên cứuđược tiếnhànhởphía

BắcNewYorktrên870đốitượngtừ8đến3otuổi,chothấynhiềuhậuquảkhácnhauđểlạitrongsuốtcuộcđờidosựgiáodụctồivềxúccảmđemlạichotrẻem,đặcbiệtlàvấnđềlàmchotrẻemtrởthànhhunghãn.Nhữngđứa

trẻhayẩuđả-nhữngđứachỉchựcđánhnhauvàdùngsứcmạnhđểđạtđượcnhữnggìchúngmuốn-nhiềukhicũnglànhữngđứabỏhọcvà,khiởđộtuổi30thìchúngđãcóquákhứphạmtộivàđầybạolực.Ngoàira,nhữngkẻnàydườngnhưcũngtruyềnxuhướngbạolựccủamìnhchoconcái,vàconcáicủachúnglúcởtrườngtiểuhọccũngthườnglànhữngkẻgâyrốinhưbốmẹchúng.

Cáicáchtruyềntínhgâyhấntừthếhệnàysangthếhệkhácchothấycórấtnhiềuđiềucầnphảichúý.Khihọcònnhỏ,họthườngbịtrừngphạttùytheotâmtrạngkhácnhaucủabốmẹcùngvớisựnghiêmkhắcnhẫntâm;lúclớnlên,họcũnglàmnhưvậynhưchínhnhữngđiềumàhọđãphảihứngchịutrong quá khứ.Và khi các ông bố, bàmẹ trừng phạt khắc nghiệt con cáimình,thìthôngthườngcũngkhônghềchămnomgìđếnchúng,vàtrênthựctế, nhiều khi chẳng biết gì đến chúng cả. Đồng thời, họ nêu "tấm gươngsống"gâyhấnđốivớichúng,mộtkhuônmẫumàconcáihọsẽlặplạiởnhàtrườnghayởsânchơi,vàchúngcứtheokhuônmẫuấysuốtđời.Nhữngôngbốbàmẹấykhôngnhấtthiếtlàngườixấu,họcũngcóvẻmongmuốnchoconhọthànhcôngđếnmứccóthể;họchỉnuôidạychúngtheolốiđãđượcbốmẹhọnuôidạytrướckia.

Theokhuônmẫubạolựcnày,trẻconbịtrừngphạtđộcđoán,khibốmẹchúngbựcbộihaytrongnhàthườngcãinhauomsòmlên.Chúngchắcchắnbịtrừngphạt,vìnhữnggìchúnglàmtráivớitâmtrạngcủabốmẹchúnglúcđó.Đólàcáchlàmnảysinhởtrẻconcảmgiácbấtlựcvàđemlạichochúngcảmgiácthếgiớichứađầyđedọa.Nếucăncứvàotiềnlệgiađình,thìtháiđộgâyhấnvànghingờcủanhữngđứatrẻấyđốivớicảthếgiớithậtdễhiểu,dùđiềuđócótồitệđếnđâu.Điềulàmchongườitabuồnlànhữngbàihọcấyđượctrẻemhọctừrấtsớmvànótànpháđờisốngxúccảmcủatrẻemthậttolớn.

Xửlýsai:sựcảmthôngvớingườikhácbiếnmấtTrongkhichenlấnởnhàtrẻ,Martin,mộtđứatrẻ2tuổirưỡi,xômộtbé

gáikhônghiểutạisaolạiđangkhócnứcnở.Martinmuốnnắmtaynónhưngnólánhđi,thếlàMartinphátchonómộtcáivàocánhtay.

Vìnóvẫnkhóc,Martinnhìnđichỗkhácvàlatolên:-Nínđi?Nínđi!Khinóđịnhanủimộtlầnnữa,conbélạichốngcự.Lầnnày,Martinnhe

răngranhưconthúhunghăngvàgầmlênđểconbésợ.Một lần nữa,Martin lại phát nhẹ vào lưng nó nhưng rồi nhanh chóng

chuyểnthànhnhữngquảđấm,vàMartincứthếđánhconbéđángthươngkianhiềucái,mặcchonóthéttolên.

Phảnứngkỳcục,gầnnhưtànbạocủaMartinđốivớinỗibuồncủađứabạngáinhỏlàđiểnhìnhchotrẻbịđánhđậptừnhữngnămđầutiênnhưnó.Phảnứngnàytươngphảnmạnhmẽvớinhữngýđịnhthôngcảmquenthuộc

ởđứabé còn rất nhỏmuốn anủi bạn, như chúng ta đã thấyởChương7.phản ứng thô bạo củaMartin có lẽ phản ứng kinh nghiệm của nó ở nhà;nhữngtiếngkhóclúcđầuđưatớicửchỉanủimạnhmẽ,nhưngnếucứtiếptụckhóc thìsẽcónhũngcáinhìn, tiếng lađedọa, rồinhữngquảđấmtiếptheo.Điềuđánglongạinhấtlàhìnhthứcthôngcảmthôsơnhất,bảnnăngngừngtấncôngmộtkẻđangđaukhổ,dườngnhưởMartinkhôngcònnữa.Chỉmới2tuổirưỡi,nóđãbắtđầubiểuhiệnlốiứngxửcủakẻtànácvàthíchthúkhigâyđaukhổchongườikhác.

Sựthaythếmốiđồngcảmbằngtínhtànáclàđiểnhìnhchonhữngđứatrẻđãbịđốixửtệhạivềthểchấtvàtâmlýmàchúngphảichịuởnhà,từlúccònrấtnhỏ.Martinnằmtrongmộtnhóm9đứa trẻbịhànhhạ từ1đến3 tuổi,đượcquan sátởnhà trẻ.Ứngxửcủachúngđược so sánhvớiứngxửcửanhữngbétraivàbégáikhác,cũngsinhratừnhữnggiađìnhnghèokhổvàkhókhănnhưngkhôngbịđốixửtệhại.Nhữngđứatrẻthuộchainhómnàyphảnứng rấtkhácnhaukhigặpcảnhđứa trẻkháccảm thấykhóchịuhaykhóclóc.Trong23trườnghợpthuộcloạiđó,5trongsố9đứakhôngbịhànhhạđã tỏ ra quan tâmvàbuồnbãvì đồng cảmvới đứa trẻ kia.Ngược lại,trongsố27trườnghợpđứatrẻbịhànhhạthìkhôngcóphảnứngnàobiểuhiệnsựthôngcảmtừphíachúngđốivớinhữngđứatrẻkia;tráilạitấtcảđềutỏ ra sựhãi,giậndữhoặc thậmchí tấncôngđứabạnđang thấtvọng,nhưMartinđãlàm.

Mộtđiềuđượcthểhiệnrấtrõ,nhữngđứatrẻbịhànhhạđốixửvớiđứakhácnhưchínhchúngđãbịđốixử.Chúngcóxuhướngkhôngquantâmgìtớibạnkhinhữngđứanàycảmthấykhóchịuhaykhóclóc;tínhtànbạocủanhữngđứatrẻbịhànhhạấydườngnhưlàhìnhthứctháiquácủatháiđộlạnhlùng thường thấy.Khi lớn lên,chúngsẽhọckém, thíchgâyhấnvàkhôngđượcmọingườiyêuquý.Chúngdễbịsuysụptinhthầnhơnvàkhitrởthànhngười lớn,dễxảyranhữngchuyệndínhdángđến luậtphápvàdễ rơivàophạmtộicũngnhưbạolực.

Tình trạng thiếu thông cảm với người khác thậm chí nhiều khi đượctruyềntừthếhệnàysangthếhệkhác,vìnhữngbốmẹcócáchhànhxửtànbạođãlàmchochínhđứaconcủahọảnhhưởngvàsaunày,nócũnghànhxửtươngtựnhưthếđốivớiconnó.Sựkhácnhauthậtnổibậtsovớitháiđộthôngcảmnóichungcủađứatrẻđượcbốmẹnuôidạytốtvàkhuyếnkhíchquantâmtớinhữngđứatrẻkhácvàhiểuđượchậuquảcủatínhhungácđốivớichúng.Dokhôngbaogiờgặptháiđộấy,nhữngđứatrẻbịhànhhạdườngnhưhoàntoànkhôngthểcóđượcsựcảmthông,chiasẻấy.

Điềuđánglongạinhấtcólẽlàviệcnhữngđứatrẻnàyhọcđượcrấtsớmcáchphảnứnggiốngvớibốmẹchúng.Donhữngsựuốnnắnmàchúngnhậnđược,cókhilàhằngngày,nhữngbàihọcxúccảmtiêucựclàquárõràng.Hãynhớ rằng chính vào lúc có nhữngđammêquámứchay trong những

hoàncảnhkhủnghoảng,các trung tâmrìacủabộnãonắmlấyquyềnđiềuhành.Nhữngthóiquenđượcbộnãoxúccảm"tiêuthụ”trongthờikỳrấtdàisẽchiếmưuthế,hoặcrấttốthoặcrấtxấu.

Khingườitaxemxétchínhbộnãobịtínhtànbạo-haytìnhyêumàtrẻemlàđối tượng- làmthayđổiđếnmứcnào, thìbiết rằngnhữngnămđầutiêncủacuộcđờilàkhoảngthờigianduynhấtđểtậpluyệntrítuệxúccảm.Nhữngđứatrẻbịđánhđậpđãbịđặtvàomộtchếđộgâychấnthươngtinhthầnhằngngày.Đểhiểusựtậpluyệnđờisốngxúccảmmànhữngđứatrẻbịhànhhạđãtrảiqua,thìcáchhaynhấtcólẽlàxemxétchấnthươngtinhthầnđãđểlạidấuấnlâudàitrênbộnãonhưthếnàovànhữngvếtsẹoấycóthểđượcxoáđirasao?

CHƯƠNG13.CHẤNTHƯƠNGTINHTHẦNVÀSỰTẬPLUYỆNXÚCCẢM

SomChit,ngườiphụnữtịnạngốcCampuchiađangnhănnhóvìbađứacon chị - lên sáu, chín vàmườimột tuổi - đòi chịmua những khẩu súngAK47bằngnhựađểchơitrò"Purdy",mộttròchơimànhânvậtPurdy-mộtkẻhungác-dùngvũkhítànsátmộtnhómtrẻcontrướckhitựsát.Đôikhitròchơicókếtcụckhácđi:chínhnhữngđứatrẻcon"giếtchết"Purdy.

Tròchơinàyđượcbắtđầutừsựviệcmộtsốngườisốngsótdiễnlạithảmkịch chết chóc rùng rợn xảy ra ngày 17/02/1989 tại trường tiểu họcCleveland Stockton tại California: Trong giờ ra chơi buổi sáng, PatrickPurdytừnghọctạitrườngnàykhoảng20nămvềtrước,đivàosântrườngvànổsúngvàohàngtrămtrẻemđangchơiđùa.Hắntađãbắnkhắpmọihướngtrongbảyphút,rồichĩasúngvàođầumìnhtựsát.Khicảnhsátđếnnơi,họtìmthấy34đứatrẻbịthương.

Những tháng sau đó, học sinh nhà trường bắt đầu rủ nhau chơi trò“Purdy".Đâylàmộttrongnhữngdấuhiệuchothấycuộctànsátđãđểlạiấntượngrấtxấutrongkýứccủachúng.Mộtgiáoviênnóivớitôirằng,lànsóngchơitròPurdykhủngkhiếpđãlankhắptrườngkhiđếngầnngàylễThánhPatrick,vìnhiều trẻ em tin chắc rằngngày lẽ ấydànhđể tônvinhkẻgiếtngười-PatrickPurdy.

"Mỗi lầnchúng tôinghe thấy tiếngmộtchiếcxecấpcứuchạy tớingôinhànghỉởđầuphốlàtấtcảmọihoạtđộngđềungừnglại,-mộtgiáoviênkhácgiảithích.Trẻemngheđểbiếtxemnódừngởlạiđâyhaychạytiếp".Ítlâusautấnthảmkịch,mộtemgáikhiếphoảngchạynhanhtớiphòngHiệutrưởng,hétlênrằngemđãnghethấytiếngsúng.Đóthậtralàtiếngđộngcủachuỗikimloạivanglênvìgió.

Nhiềutrẻemluônluôncanhchừng,nhưthểchúngsợtấnthảmkịchlạitáidiễn;vàogiờchơi,mộtsốemcứnánlạiởgầncửalớphọcvàkhôngchịuchạy ra sân, nơi đãxảy ra việcbắn súng.Nhữngđứakhác chỉ chơi thànhnhómnhỏ trongkhicómộtđứađứnggác.Nhiều tháng liền, cácem tránh

nhữngnơicácbạnchúngđãbịbắnchết.Nhữngkýức dai dẳng luôn rình rập, chúngnhư cơn ácmộnghiện lên

tronggiấcngủcủacácem.Ngoàicơnácmộngvềcuộcbắnsúngấy,cácemcòncónhữnggiấcmơđầyloâu,khiếnchúngcócảmgiácsắpchếtđếnnơi.Mộtsốcốngủmởmắtđểkhôngbịnằmmê.

Tấtcảphảnứngnàyđãđượccácnhàtâmthầnhọcnghiêncứutừlâu,vìđólàtriệuchứngđặctrưngcủahộichứngstresssauchấnthươngtinhthần(PTSD).TheoSpencerEth,nhàtâmthầnhọcchuyênchữatrịhộichứngấyởtrẻem,cốtlõicủachấnthươngnàylà"kýứcámảnhvềhànhvibạolực:cúđấmcuối cùng, lưỡi daođâmvào thân thể, tiếng súngbộcphát.Kýức làkinhnghiệmtrigiácmạnhmẽ-mộtcảnhtượng,mộttiếngđộng,mùithuốcsúng, những tiếng kêu hay sự lặng thinh đột ngột của nạn nhân,máu tràophun,nhữngtiếngcòicủacảnhsát".

Nhữngấntượngkhủngkhiếpấytrởthànhkýứckhắcsâuvàocácvòngmạchchỉhuycácxúccảm.Thậtvậy,nhữngtriệuchứngấychỉrarằnghạnhnhânbịhoạtđộngquámứcvàápđặtsựkiệngâychấn thươnglêný thức.Nhữngkýứcgâychấnthươngtrởthànhngòinổcựckỳnhạycảmsẵnsàngphátrakhicóbấtkỳtínhiệunhỏnhấtnàochophépnghĩrằngsựkiệnđángngạiấysắpsửatáidiễn.Hiệntượngsiêunhạycảmấylàdấuhiệukhácbiệtvớitấtcảnhữnghìnhthứcchấnthươngtâmlý,đãtừngbịámảnhtrongthờithưấugâynên.

Nhữnghànhvibạolựccònnguyhạihơntaihọathiênnhiên.Nạnnhâncủabạolựccócảmgiácnhưmìnhbịlựachọnlàmmụctiêumộtcáchcốý.Cảmgiácđólàmmấtđisựtincậycủahọởngườikhác.Bỗngnhiên,bầutrờixãhộitrởthànhnơinguyhiểm,ởđómỗingườilàmốiđedọatiềmtàng.

Nhữnghànhvitànbạoinlêntinhthầncácnạnnhânmộtsơđồkhiếnchohọengạitấtcảnhữnggìgiốngvớisựxâmhạidùchỉlàmộtchútnhỏ.Mộtngườiđànôngbịđánhtrộmđằngsaucảmthấylosợcảkhichỉcómộtbàgiàđisaulưngmình.

Dấuấndosựkhiếpsợđể lại trongkýứcvà theođó là trạng tháinhạycảmquámứccóthểkéodàisuốtđời,nhưnghiêncứuvềnhữngngườisốngsótsaukhirờikhỏicáctrạitậptrungQuốcxãchothấy.Nămmươinămsaukhitrảiquatấtcảnhữngthiếuthốn,chứngkiếnsựsáthạinhữngngườithânvàsốngtrongsựkhủngkhiếptriềnmiên,nhữngngườithoátnạnvẫnluônbịkýứcấyámảnh.Mộtphầnbasốngườiđótuyênbốvẫncònsốngtrongnỗisợhãigầnnhưthườngxuyên.GầnbaphầntưnóirằngtấtcảnhữnggìnhắclạixahaygầnliênquanđếnsựngượcđãicủabọnQuốcxãnhưmộtbộđồngphục,cúđấmcửa,tiếngchósủahaylànkhóitoảlêntừlòsưởiđềulàmchohọ cảm thấy rất lo sợ.Khoảng60%nghĩ tới lò thiêungười gầnnhưhằngngày,dùđãnửathếkỷtrôiqua.Ởnhữngngườivẫncònnhữngtriệuchứngấythìcứmườingườithìcóđếntámngườithấycơnácmộngdiễnđidiễnlại.

SựkhủngkhiếpđọnglạitrongkýứcĐây là chuyện kể củamột cựu chiến binh trong cuộc chiến tranhViệt

Nam,24nămsaukhitrảiquamộtcảnhđầykinhhoàngnơixứsởxaxôiấy:Tôikhônglàmthếnàođểxuatanđượckýứcnày:Nhữnghìnhảnhcứtrở

lạiquấy rối tôi,nhữngchuyệnhết sức tầm thườngđánh thức tôinhưcánhcửađóngsập,mộtngườiphụnữchâuÁ,sựtiếpxúcvới tấmmàntre,haymùimộtconlợnnhảyxổra.Đêmhômqua,tôingủngon.Nhưngsángsớm,trời đầygiôngbão,một tia chớpvà tiếng sét nổvang.Tôi giậtmình thứcdậy,runngườivìsợ.TôibỗngnhiênlạithấymìnhởViệtNam,trongtrạmgáccủatôigiữanhữngcơngiómùa.Tôichắcrằngmìnhlạiđẫmmồhôi.Tôicảm thấy tócdựngđứng lên.Tôikhông thởđượcvà timđập loạnxạ.Tôicảmthấymùidiêmẩm.BỗngtôinhìnthấymảnhxáccủathằngbạnTroy...đượcđặtlêncáicángtremangvềtrại...Tiếngsétnổtiếptheokhiếntôinảylên,rơirakhỏigiường.

Kýứckhủngkhiếpấyvẫnsốngđộngvàcụthểkhisựviệcxảyrađã20năm. PTSD (Hội chứng stress sau chấn thương) kéo theo mức thấp củangưỡngnơ-ronphát tínhiệubáođộng,khiếnchongười taphảnứng trongnhữnghoàncảnhthôngthườnggiốngnhưtronghoàncảnhgaygo.Sựvậnđộngcủavòngmạchởvỏnão,đượcnhắctớiởChương2,dườngnhưđóngvaitròquyếtđịnhtrongviệclưugiữkýứcchấnthương:nhữngsựkiệngâyrasựxáotrộncủahạnhnhâncàngmạnhmẽvàkhủngkhiếpbaonhiêu,thìkýứccàngkhóxoásạchbấynhiêu.Chấtnềnnơ-roncủanhữngkýứcnàydườngnhưlàmthayđổisâusắchóachấtcủabộnãodomộtcơnkhủngkhiếpgâyra.

"Nhữngnạnnhâncủamột chấn thươngkhủngkhiếp sẽmãimãikhôngcònbình thườngvềmặtsinhhọcnữa",nhà tâmthầnhọcDennisCharney,GiámđốcTrungtâmquốcgianóivớitôinhưvậy.Khôngquantrọngđâycóthể là nỗi kinhhoàngdo chiến tranh, tra tấn, nhữngbạo lực lặpđi lặp lạitrongthờithơấu,haykinhnghiệmkhủngkhiếpduynhấttrongđờinhưmộtlầnbịbãocuốnđihaychếthụttrongtainạnđiđườnggâyra.Bấtcứstressnàokhôngthểkiểmsoátđượccũngcótácđộngsinhhọcgiốngnhau”.

Từthenchốtởđâylàkhôngthểkiểmsoát.Nếumộtngườicócảmgiácmìnhcóthểlàmđiềugìđótrongmột tìnhhuốngkinhhoàng, thìngườiđóthoátkhỏihoàncảnhấytốthơnvềmặttâmlý,sovớingườicảmthấymìnhhoàntoànbấtlực.Cảmgiácbấtlựcvềmặtchủquanlàsựkiệnđèbẹpmìnhxuống.Bácsĩ JohnGrystal,người lãnhđạophòng thínghiệmvề tândượclâmsàngởTrungtâmđãgiảithíchchotôinhưsau:"Hãygiảđịnhmộtngườibiếttựvệvàphảnứngkhihọbịtấncôngbằngdao,trongkhicũngởhoàncảnhnày,mộtngườikhác lạinghĩ rằng: "Tađànhchịuchết thôi"".Ngườithứhailàngườidễbịhộichứngstresssauchấnthươnghơn.Chínhlúcngườitacócảmgiácsựsốngcủamìnhbịđedọavàkhôngthểlàmgìđểthoátkhỏi

nóthìsựthayđổicủabộnãobắtđầu”.Cảm giác bất lực ấy làm phát ra PTSD gần như có hệ thống đã được

khám phá thông qua nghiên cứu dựa trên kinh nghiệm của các cặp chuộtnhốttrongcáclồngxanhau,chịusựphóngđiệnởcườngđộthấpnhưnglạigâystress rấtmạnhđốivớimộtconchuột.Người tađặtmột taygạt trongmột cái lồng, nhưng nó cho phép ngắt dòng điện trong cả hai lồng. Quanhiều ngày và nhiều tuần, hai con chuột nhận được sự phóng điện giốngnhau.Cuốicùng,conchuộtcókhảnănglàmngừngdòngđiệnkhôngcódấuhiệustressdaidẳng,cònởconchuộtbất lực thì thấycónhững thayđổiởnãodostressgâyra.Đốivớiđứatrẻđãchịunhữngphátđạnởsântrường,đãnhìn thấy các bạnmình chết trong vũngmáu, hay đối với một giáo viênkhôngthểlàmdừnglạicuộcbắngiếtấy,thìsựbấtlựcnàyhẳnphảilàcáigìđórấtxácthực.

PTSDsựrốiloạnởvùngcảmxúcNhữngtriệuchứngchủyếucủaPTSDcóthểđượcgiảithíchbằngnhững

thayđổicủacácvùngcảmxúc,đặcbiệtcủahạnhnhân.Mộtsốthayđổichủyếudiễnratronglocusceruleus-cấutrúcđiềukhiển

sựtiếtrahaichấtgọilàcatecholamine:adrenalinevànoradrenaline;nhữngchấtnàyđánh thứcmạnhmẽnhữngkýứckhắcvào trínhớ.Trong trườnghợpPTSD,hệthốngnàyhoạtđộngquámứcvàtiếtralượnglớncácchấtấyđểphảnứngvớihoàncảnhbìnhthường,haygầnnhưchẳngcógìđedọa,màchỉ gợi lên chấn thươngban đầu bằng cách này hay cách khác giống nhưtrongtrườnghợpnhữngtrẻemởStockton,khichỉnghetiếngcòixecủaxecấpcứucũngđủlàmchúnghoảngsợ.

Locusceruleusvàhạnhnhânnốiliềnchặtchẽvớinhauvàcũngnốiliềnchặt chẽ với cấu trúc vùng cảm xúc khác như khu vực hình cá ngựa(hippocampus-bộphậnphụtráchsựtạothànhcủatrínhớlâudài/ấntượngsâuđậm)vàdướiđồi(hypothalamus);cácmạchchỉhuysựtiếtracácchấtcatecholamine lan tới tậnvỏnão.Người ta cho rằng cácvòngmạch ấy lànguồngốccủatriệuchứngPTSDnhấtlàlongại,sợhãi,cảnhgiácquámức,dễphậtýhãydễbịkíchthích,chựcđánhlạihaychạytrốnvànhữngkýứckhông thể xoá được chứa đầy cảmxúcmạnhmẽ.Một số nghiên cứu chothấy,cựuchiếnbinhtrongchiếntranhViệtNammắcPTSDcóbộtiếpnhậnức chế tiết ra các chất catecholamine ít hơn 40% so với những đồng độikhôngbịcácrốiloạnấy;điềuđóchophépkếtluậnrằngbộnãocủahọđãchịuthayđổilâubềnlàmgiảmbớtviệckiểmsoátsựtiếtracácchấtnày.

NhữngthayđổikháccũngđụngtớivòngmạchnốiliềnhệvùngcảmxúcvàtuyếnyênlàcáichiphốisựphátraCRF-chấthoóc-mônstresschủyếumàcơthểtiếtrađểgâyphảnứngđánhlạihaychạytrốn.Nhữngthayđổinàylàmtiết raquámứcchấthoóc-mônấy,đặcbiệt tronghạnhnhân,phần tạothànhdấuấnghinhớvàlocuscereleuskhiếnchothânthểđượcđặtvàotrạng

tháitácđộngtronghoàncảnhkhônghềcómộtnguycơnào.Là tập hợp thứ ba của những thay đổi, hệ thống não - nơi tiết ra các

endorphinsđểlàmdịucảmgiácđauđớn-cũngtrởnênhoạtđộngquámức.Khi tỷ lệendorphins ("morphinecủanão")cao lên,người tadễchịuđựngđauđớn-hiệuứngđãđượcquansátbởicácnhàphẫuthuậtquânsựkhihọnhậnthấynhữngngườilínhbịthươngcầntớichấtgiảmđauíthơnngườidânthườngbịthương,dùvếtthươngnghiêmtrọnghơnnhiều.

MộthiệntượngtươngtựdườngnhưcũngxảyratrongtrườnghợpPTSD.Những thayđổido endorphinsđưa tới bổ sung thêmmột chiềukích thíchmớichoquátrìnhnơ-ronphứchợpkhibịchấnthươngmộtlầnnữa.Chúnglàmmấtđicảmgiácnhưmấtkhoáicảm,và tê liệtxúccảmnóichung,cócảmgiácnhưbịcắtđứtvớicuộcsốngvàkhôngquantâmtớitìnhcảmcủangườikhác.Nhữngngườichungquanhhọcóthểthấysựdửngdưngấynhưlàthiếuđồngcảmvớingườikhác,hậuquảlàsựtáchbiệtkhỏicộngđồng.

Những thay đổi nơ-ron gắn liền với PTSD dường như cũng làm chongườitanhạycảmhơnvớichấnthươngtinhthầnmới.Cácnghiêncứuchothấyrằngnếuđểđộngvậtchịutácđộngcủastressnhẹkhicònnhỏ,thìsauđóchúngnhạycảmhơnnhiềusovớinhữngconvậtkhôngbịtácđộngvớichấn thươngở não bộ sau này (điều này xác nhậnnhu cầu cấp bách phảichữatrịchotrẻemmắcPTSD).

Tấtcảthayđổinơ-ronấylàsựđápứngngắnhạnchophépđươngđầuvớinhữnghoàncảnhgâyrathayđổiấy.Khingườitalâmnguy,thìtốtnhấtlàphảihết sứccảnhgiác,phải sẵn sàngvềmặt thểchấtđểđápứngyêucầutrướcmắt,dàydạnchốnglạisựđauđớn,vàngaylúcđó,tỏradửngdưngvớinhững gì có thể trở thành sự kiện gây rối nhiễumạnhmẽ.Những cái lợitrướcmắtấylạitrởthànhbấtlợilâudài.Khisựchấnthươngtinhthầnmạnhmẽxảyra làmhạ thấpngưỡngphảnứngcủahạnhnhânvàvùngnãokhácnối liềnvớinó, thì sựnhạycảmhơncủacácvòngmạchnơ-ronấycó thểbiếncảcuộcđờithànhchuỗicáctìnhtrạngkhẩncấpvàsựkiệnvôhạinhấtcũngđưalạinỗilosợkhôngthểkiểmsoátđược.

TậpluyệnlạixúccảmNhữngkýứcvềchấnthươngtinhthầnấydườngnhưtrởthànhbộphận

khăngkhítcủachứcnăngnão,theonghĩalàchúngxenvàosựtậpluyệnsauđó.Khiđãcósự losợ,chínhhạnhnhânđóngvai trò thenchốt.Nhưngđểkhắcphụcsựlosợ,thìvỏnãomớiđóngvaitròquyếtđịnh.

Cácnhàtâmlýhọcgọi“quátrìnhlàmchoconngườilongại"bằngcáchliên kết vài điều vớimột cái gì kinh khủng là trạng thái bị sự lo sợ điềukhiến.

Thôngthường,khimộtngườihiểuanhtasợhãiđiềugì,thìdầndầnsựlosợấybiếnđi.Điềuđódườngnhưdiễnranhờcósựlặpđilặplạitựnhiên,khingườitađốimặtvớiđốitượngmàngườitatưởnglàđángsợ,trênthựctế

lạikhôngđángsợgìcả.Chẳnghạn,mộtđứatrẻsợchótừkhinóbịconbec-giêĐứcrượtđuổi,nhưngnódầndầnmấtđisựlosợấykhichơiđùavớiconbec-giêdễmếnởcạnhnhà.

Trong trườnghợpPTSD,việc tập luyện lại tựphátkhôngxảy ra.TheoCharney,điềuđócóthểgiảithíchbằngthayđổicủanãogắnliềnvớirốiloạnấy.Nhữngsựthayđổinàyquantrọngđếnmứchạnhnhânnắmlấyquyềnchiphốimỗikhixảyramộtsựkiệnnhắclạimơhồvềchấnthươnglúcđầuvàlàmtăngthêmsợhãitheothóiquen.Nóicáchkhác,nguyênnhâncủasựsợhãikhôngđượcxemxétbìnhtĩnh.

Nhưngchỉcầnngườitaítnhiềuđãtrảiquakinhnghiệmthíchhợp,thìcảPTSDcũngbiếnmất.Việctậpluyệnấy,Charneygợiý,đượcthựchiệnởvỏnão.Thậtvậy,nỗisợbanđầuđãcắmrễsâutronghạnhnhânsẽkhôngtanbiếnhoàntoàn.

"Câuhỏiđặtralàphảimấtbaonhiêuthờigianđểgạtbỏnỗisợhãiđãinsâu?".Qua thí nghiệm làm các đối tượng sợ hãi bằng tiếng động dữ dội,RichardDavidsonđãtựtrảlờichocâuhỏimìnhđặtra.Ôngnhậnthấyrằngnhững người có vỏ não trán trước phía trái hoạt động nhiều hơn thì khắcphụcnỗisợấynhanhhơn,điềuđókhẳngđịnhtầmquantrọngcủachứcnăngvỏnãovềđiểmnày.

TậplạibộnãoxúccảmMộtpháthiệnhứahẹnnhấtvềPTSDđãđượcthựchiệnkhinghiêncứu

vềnhữngngườisốngsótkhỏivụthảmsátHolocaust,mà3/4sốđóvẫncòncónhữngtriệuchứngPTSD.Sựpháthiệnnàychothấyrằngở1/4sốngườicònlại,cáctriệuchứngấybiếnmất.Bộnãocủanhữngngườivẫnmắccáctriệuchứngấyrõràngđãchịunhữngthayđổigắnliềnvớisựtiếtracảchấtcachetolamine điển hình choPTSD.Nhận xét đó và nhữngnhận xét khácthuộc loại nàygợiý rằngnhữngbiếnđổi ấykhôngphải làkhông thểđảongược,vàngườitacóthểxoábỏnhữngdấuvếtxúccảmkinhkhủngnhất.Tómlại,cóthểdạylạicácmạchđiềukhiểnxúccảm.Dođó,chúngtacóthểchữatrịchấnthươngtinhthầnnghiêmtrọngnhưchấnthươnggâyraPTSD,vàconđườngchữatrịấylàtrảiquasựtậpluyệnlại.

Việcchữatrịxúccảmcóthểdiễnratựphátítralàởtrẻem,nhờnhữngtròchơinhư"Purdy".Việclặpđilặplạinhữngtròchơinàychophépcácemlàmsốnglạichấnthươngcủachúngmàkhôngcónguyhiểm.Điềuđómởrahaiconđườngchữatrị:mộtmặt,sựgợilạikýứctrongbốicảnhkhôngđángngạilàmchonómấtcảmứngvàchophépliênkếtnóvớitậphợpphảnứngkhônggâychấn thương.Mặtkhác, cácemcó thể tưởng tượng rakết thúc"kỳ diệu”,maymắn hơn của tấn thảmkịch: chúngmuốn giết chết Purdy,điềuđóđemlạichochúngcảmgiácchếngựđượcchấnthươngtinhthần.

Việclặpđilặplạisựkiệngâychấnthươngấychophéptránhkhỏisựdồnnénnhữngkýứcđauđớncóthểlạihiệnlênbềmặtmàkhôngbáohiệunguy

hiểmnào.Nếuchấnthươngkhôngsâusắc,vídụnhưmộtlầnđikhámrăng,thì chỉ cần "sống lại" với nó hai hay ba lần là đủ.Nhưng nếu nó nghiêmtrọng,thìđứatrẻphảisốnglạinhiềulầnnữa.

Mộtcáchđểgợilạinhữngkýứcnằmsâutronghạchhạnh(amygdala)làthông qua nghệ thuật - một phương tiện biểu diễn cái vô thức. Người tathường thông qua cách này để chữa trị cho trẻ em bị chấn thương. Nghệthuậtđôikhigiúp trẻemnhắc tới thờiđiểmkhủngkhiếpmàchúngkhôngthểnóilênđược.

NhàtâmthầnhọctrẻemSpencerEthtạiLosAngeles,chuyênvềchữatrịnhữngđứatrẻbịchấnthương,đãkểlạicâuchuyệncậubé5tuổibịngườitình cũ củamẹ nó bắt cóc cùng vớimẹ.Gã đàn ông kia đưa họ vàomộtphòngởkháchsạnvàra lệnhcậubénấpdướitấmchăntrongkhigãđánhmẹnóđếnchết.Đươngnhiên,cậubérấtđaukhổkhithổlộvớiEthvềđiềunónghe thấyvànhìn thấykhi nó ẩnnấp.Ethyêu cầu cậubévẽmột bứctranh,bấtcứcáigìmàcậubémuốn.

Nóvẽmộtngườiđuaôtôcóhaiconmắttotướng.Theoông,haiconmắtấythểhiệncáinhìnkinhhãicủanóvàokẻgiếtngười.Lúcbắtđầuchữatrị,Ethbaogiờcũngyêucầubệnhnhânnhívẽmộtbứctranh.Nhữngkýứcđaukhổ ámảnhđã thấmvào tranhgiốngnhưvàonhững suynghĩ của chúng.Khôngnhữngthếviệcvẽtranhđãcógiátrịchữabệnh;nókhởiđầuchoquátrìnhchếngựchấnthương.

TậpluyệnlạixúccảmvàsựchữatrịErenehẹnhòvớimộtchàngtraibảnhbaonhưngcuộcgặpgỡkếtthúcvới

ýđịnhhiếpdâmcủagã.Côđãđẩyhắnrađượcvàbỏchạynhưnghắnvẫncứtiếp tục quấy nhiễu cô qua điện thoại, đánh thức cô lúc nửa đêm để nóinhữngchuyệntụctĩuvàđedọacô.Kẻbệnhhoạnđóluôntheosátvàdồncôlại,chặncáclốiđi.Khôngthểchịuđựngđược,côđãnhờtớicảnhsátnhưngcảnhsáttừchốigiúpđỡcô,vìhọ"chẳngthấygìxảyra"cả.Khibắtđầuđợtđiều trị,Erenecó tấtcảnhững triệuchứngcủaPTSD:côkhônggặpaivàsốnglặnglẽtrongngôinhàcủamình.

Câu chuyện về Erene được bác sĩ của cô, Judith Lewis Herman, tạiHarvard,kể lại.Bàlàngườiđầutiênmôtảcácgiaiđoạnkế tiếpnhaucủaviệc chữa trị chấn thương tinh thần.Cóbagiai đoạn: trước tiên là tạo lậpcảmgiácantoàn;sauđólànhớlạicụthểcơnchấnthươngvàgiảiquyếthậuquảcủachấnthương;cuốicùng,trởlạivớiđờisốngbìnhthường.

Giaiđoạnthứnhất-tạolậpcảmgiácantoàn.Ngườitabắtđầubằngcáchthửlàmchongườibệnhhiểurằngtínhdễbịkíchthíchvàácmộngcủamình,tínhcảnhgiácquámứcvàdễbịhốthoảnglàtriệuchứngcủaPTSD.Sựhiểubiếtnàylàmchobảnthâncáctriệuchứngítđángsợhơn.

Mộtgiaiđoạnkhác làphảiđemlạichongườibệnhcảmgiácmình làmchủtấtcảnhữnggìxảyđến,giảithoátmìnhkhỏicảmgiácbấtlựcdochấn

thươnggâyra.Chẳnghạn,Ereneđãnhờtớibạnbèvàgiađìnhxenvàogiữacôvàgãgâyhấnkia,cuốicùngcôđãnhờđượccảnhsátcanthiệp.

Cảmgiáckhôngan toàncủacácnạnnhânPTSDvượtxahơnnỗi losợthôngthường:cảmgiácđóbắtđầutừbêntrong,họcócảmgiáckhôngthểkiểmsoátnhữnggìxảyravớicơthểvàcảmxúccủahọ.

Dùngthuốcchophépbệnhnhânkhôiphụclạicảmgiáchọkhôngphảilàtròchơicủaxáotrộnxúccảmdosựlolắngkhôngthểgiảithíchđượcđưatớinhưng lại khiến cho người bệnh bị mất ngủ hay luôn gặp những cơn ácmộng.Bệnhnhâncũngcóthểsửdụngnhữngkỹthuậtthưgiãnlàmgiảmbớttínhdễbịkíchthíchcủamình.Sựyêntĩnhvềsinhlýchophépvòngmạchxúccảmpháthiệnrarằngcuộcsốngkhôngphảilàchuỗiđedọavàchophépngườitatìmthấylạimộtphầncảmgiácantoànđãcótrướcchấnthương.

Giaiđoạnchữatrịthứhai-nhớvàdựnglạisựkiệngâychấnthươngkhiđãtạolạiđượccảmgiácantoàn.Khibệnhnhânnhớlạicâuchuyệnvềsựkiệngâychấnthương,vớitấtcảchitiếtkhủngkhiếp,thìkýứcbắtđầubiếnđổi,vềýnghĩacảmxúccũngnhưvềhậuquảcủanóđốivớivùngxúccảm.

Nhịpđộđitheocâuchuyệnđượcnhớlạilàrấtquantrọng;lýtưởngnhấttronggiaiđoạncủaquátrìnhnàylàngườibệnhcókhảnăngvượtkhỏichấnthươngmàkhôngmắcPTSD.

Sựluânphiênnhớlạivàngừngnhớấydườngnhưchophépxemxétchấnthươngtựđộngvàtậpluyệnlạiphảnứngxúccảm.TheoHerman,ởnhữngngườimắcbệnhnặngnhất,thìviệcnhớlạicâuchuyệnđôikhicóthểgâyranhữngnỗisợkhôngthểkiểmsoátđược;trongtrườnghợpấy,ngườichữatrịphảilàmchậmnhịpđộlạiđểduytrìphảnứngcủangườibệnhởmứcđộcóthểchịuđựngđượcmàkhôngxenlẫnvớisựtậpluyệnlại.

Cácbácsĩkhuyếnkhíchbệnhnhânkểlạisựkiệngâychấnthươngcàngkỹcàngtốtgồmcảnhữngchitiếthoảngsợnhấtnhưtrongbộphimkinhdị.Đókhôngchỉlànhữngchitiếtmàbệnhnhânđãnhìnthấy,nghethấy,cảmthấy,màcảvềphảnứngkinhhãi,ghêtởm,hoảngloạncủamình.Mụcđíchlànóilêntấtcảnhữngkýứcđểnắmbắtđượccácyếutốcóthểđãtáchravàdođó,sẽgiảithoátđượcsựnhớlạicóýthức.Khinóilênnhữngchitiếtcảmnhậnđượcvànhữngxúccảm,cáckýứccólẽđượcđặtdướisựkiểmsoáttrựctiếpcủavỏnãomới,khiếnchophảnứngdocáckýứcấyđánhthứctrởnêndễhiểuhơn,vàdođódễchếngựhơn.Khingườibệnhđãsốnglạivớinhững sự kiện và xúc cảm lúc đó, lần này là trongmộtmôi trường "chắcchắn"vàcómặtcủabácsĩmàngườibệnhtincậy,việctậpluyệnlạivềxúccảmgần như kết thúc.Điều đó đem lại bài học quan trọng cho vòng xúccảm:mộtcảmgiácantoànmàkhôngphảilàsợhãi,khinhữngkýứcvềchấnthươngtrởlại.

Cậubéđãvẽnhânvậtcóhaiconmắttosaukhichứngkiếnmẹbịchếtthìkhôngvẽthêmbấtkỳbứctranhnàokhác;SpencerEth-bácsĩcủacậubéđã

cùngchơivớicậuđểcốgắng tạoramốiquanhệ thiệncảmvớinhau.Lúcđầu,khicậubékểlạivụgiếtngườitheokhuônmẫu,nhắclại từngchi tiếttheocáchgiốngnhau.Nhưngdầndần,việckểlạicóthayđổivàtrởnênlưuloáthơn,vìcậubéítcăngthẳnghơn.Đồngthời,ácmộnggắnliềnvớithảmkịchtrởnênítđi,màtheoEth,đólàdấuhiệucủasự"chếngựchấnthương"ởmứcđộnàođó.Dầndần,cuộc tròchuyệnđềcập tớinhữngsựkiệnđờisốnghàngngàynhiềuhơnlàtớidichứngdochấnthươngcủacậubé.Cuốicùng,khisựchiphốicủachấnthươngmấtđi,cậubéchỉcònnóitớiđờisốnghằngngàycủanómàthôi.

TheoHerman,nhữngtriệuchứngđôikhivẫncóthểxuấthiện,nhưngmộtsốdấuhiệuchothấyrằngchấnthươngđãbịxoábỏphầnlớn,chẳnghạnsựgiảmbớtnhữngtriệuchứngsinhlýđếnmứckhônggâyrasựkhóchịunữa,cũngnhưkhảnăngchịuđựngxúccảmgắnliềnvớikýứcvềchấnthương.Dấuhiệuquantrọngnhấtcólẽlànhữngkýứcgâychấnthươngkhônghiệnlênbấtngờnữa;bệnhnhâncóthểtựnguyệnnhắclạikýứcấyvàquantrọnghơnlàgạtbỏđượckýứcấynhưnhữngkýứcbìnhthường.Tấtcảđiềuđólàdấuhiệucủacuộc sốngmớidựa trênquanhệvữngchắcvàđãcómộthệthốngniềmtinđemlạiýnghĩachocuộcđời,ngaycảtrongthếgiớicóthểcòncósựbấtcông.Tấtcảnhữngđiềunàylànhântốgópthànhcôngtrongviệctậpluyệnlạiphầnnãoxúccảm.

ChữatrịtâmlývàthựchànhtrítuệxúccảmRấtmaychochúngta,nhữngtaihọavàchấnthươngchỉlàsựkiệnhiếm

hoi trong cuộc đờimỗi người.Có thể nhữngđau buồn thông thườngnhấtthờiấuthơnhưthiếusựyêuthươngcủabốmẹ,cảmgiácbịvứtbỏ,việcmấtđingườithânkhôngbaogiờtrởthànhmộtchấnthương,nhưngchúngchắcchắnvẫnđểlạidấuấnlênbộnãoxúccảmvàsauđóđưatớinhữngrốinhiễu- nướcmắt cũng như những cơn giận dữ - trong quan hệ thân thiết. NếuPTSDcó thểchữakhỏiđược, thìnhữngvết sẹo tìnhcảmkéosâuhơnmànhiềungười trongchúng tamang theocũngcó thểchữakhỏi.Đóchính lànhiệmvụcủachữatrịtâmlý.Vànóichung,trítuệxúccảmnhậpcuộcbằngcáchhọcchếngựnhữngphảnứngđầytínhxúccảmấy.

TheoJosephLeDoux,ngườikhámpháravaitròcủahạnhnhântrongsựthảlỏngcácxúccảm,"khihệthốngxúccảmcủachúngtahọcđượcđiềugì,thìdườngnhưchúngtakhôngbaogiờquênđượcnó.Nhữnggìmàchúngtacóthểlàmlàkiểmsoáthệthốngấy,dạychovỏnãomớiứcchếhạnhnhân.Thiênhướnghànhđộngbịxoábỏ,trongkhixúccảmvềhànhđộngnàyvẫncòngiữlạidướihìnhthứckìmnén".

Thuỳtrướctráncóthểtinhluyệnhaykìmhãmxunglựchạnhnhânkhinóbuôngthảcácxúccảm,nhưngkhôngthểngăncảnhạnhnhânphảnứng.Tuychúng takhông thểchọn thờiđiểmbùngnổcácxúccảm,nhưngchúng tavẫncó thểchếngựđượcđộdàicủachúng.Khảnăng tìmlạinhanhchóng

trạngtháibìnhthườngsausựtràodângcảmxúclàdấuhiệutrưởngthànhvềxúccảm.

Trongquátrìnhđiềutrị,cáibịthayđổinhiềunhấtlànhữngphảnứngcủađốitượngkhixúccảmbùngphát.NhữngnghiêncứuvềchữatrịtâmlýdoLesterLuborskyvàđồngnghiệpcủaôngtiếnhànhchothấyđiềuđó.Họđãphân tích xung đột chính đã từng thúc đẩy hàng trăm người tìm đến liệupháptâmlý,nhằmchữatrịnhữngrốiloạnnhư:mongướcđượcthựchiện,nỗi losợbị thấtbạihaysự lệ thuộc.Sauđó,họphân tíchcẩn thậnnhữngphảnứng(tựhuỷhoại)điểnhìnhcủabệnhnhânkhinhữngmongmuốnhaysợhãiấymangtínhkịchpháttrongquanhệcánhâncủahọ-Chẳnghạn,khitháiđộđòihỏiquámứcgâyragiậndữhaylạnhlùngởngườinày,hoặckhimột thái độ tự vệ quámức của người bệnh khiến người xung quanh phậtlòng.Trong trường hợp như vậy, các đối tượng đương nhiên bị chìmvàonhữngtrạngtháitìnhcảmtiêucựcnhưbấtlực,buồnrầu,cămthù,giậndữ,căng thẳng, sợhãi hay tựnhận tội lỗi vềbản thânmình, v.v...Dùởbệnhnhâncónhữnghìnhthứcriêng,nhưngmọibiểuhiệnđềuliênquanđếnmộtmốiliênhệquantrọngnàođónhưquanhệvớiconhaymộtngườithânthiết,vớiđồngnghiệphayvớicấptrên.

Tuyvậy,trongviệcđiềutrịlâudài,cóhailoạithayđổixảyraởcácbệnhnhânnày:phảnứngcủahọđốivớinhữngsựkiệngâyxúccảmítnặngnềhơn,thậmchíbìnhtĩnhhơn,vàbằngứngxửcủamình,họđãđạtđượcnhiềuhơnnhữnggìhọthựcsựtìmkiếmtrongquanhệvớingườikhác.Nhữnggìkhôngthayđổilàsựmongmuốnvànỗilosợẩnbêndưới,cũngnhưsựkịchphátđầutiêncủaxúccảmấy.Khingừngchữatrị,nhữngquanhệcánhândocácbệnhnhânkểlạiđãgâyraphảnứngxúccảmtiêucựcthấphơnhailầnsovớitrướckhichữatrị,họcũngđạtđượcsựphảnứngmongmuốnởngườicóliênhệcaogấphai lần.Vàsựnhạycảmđặcbiệt tạo ranhữngnhucầuấycũngkhôngbiếnmất.

Vềmặtsinhhọc,hệlimbicsẽbáođộngđểphảnứngvớinhữngtínhiệubáotrướcvềsựkiệnđángngại,nhưngthùytrước tránvàcácvùngđãhọcđượccáchphảnứngmới,lànhmạnhhơn.Tómlại,nhữngbàihọcxúccảmcũngnhưthóiquencủacảmxúcđãnảysinhtừthờithơấucóthểđượcđịnhhìnhlại.Sựtậpluyệnlạicảmxúcdiễnratrongsuốtcuộcđời.

Chương14.TínhCáchKhôngPhảiLàSốPhận

Tínhkhílàcáinềnquyđịnhtínhcáchsâuxacủamỗiconngười.Tínhkhílàtậphợpnhữngthiênhướngđặctrưngchođờisốngxúccảm.Tínhkhítừkhisinhralàmộtphầndisảnditruyềncủachamẹdànhchoconcáimàôngtrờiđãđịnhsẵnvànócóảnhhưởngsuốtđời.Vậycóthểthayđổinhữngxúccảmbẩmsinhđókhông?Sinhhọccóquyếtđịnhsốphậnnhữngxúccảmcủachúngtakhông?

Câu trả lời rõnhấtđãđượcđưa rabởi JeromeKagan thuộc trườngĐạihọcHarvard.Theoông,có ítnhấtbốn loại tínhkhícơbản:nhútnhát, táobạo,lạcquanvàusầu.Mỗitínhkhíấytươngứngvớimộtsơđồhoạtđộngnãokhácnhau.Tuynhiên,cóvôsốsắctháitínhkhí,mỗisắctháidựavàonhữngkhácbiệt bẩmsinh trongvòngmạchxúc cảm;khảnăngđánh thứcmộtxúccảmnàođó,cũngnhưđộdàivàcườngđộcủanó,lạikhácnhautừngườinàysangngườikhác.NhữngcôngtrìnhcủaKagannghiêncứuvềmộttrongnhữngmặtnày:sựđốilậpgiữacáccựctáobạovànhútnhát.

Kagannhậnthấyrằngnhữngngườitrưởngthànhnhútnhátvốnlànhữngđứatrẻrấtnhạycảmvàhaysợ.Ngaytừnhữngnămđầutiên,nhữngđứatrẻnàysợtấtcảmọicáikhácthường.Chúngkhóănnhữngthứgìchúngchưabiết,ngạingùngkhiđếngầnnhữngconvậthaynơixalạvàtỏranhútnhátvớiaichúngchưabiết.Chúngcũngcóxuhướng tựcoimìnhphạmtộivàcảmthấyânhận.Tínhlolắnglàmchúngbịtêliệttrongđờisốngxãhội.Khitrởthànhngườilớn,chúngthườnggiữyênlặng,sốngtrầmvàlúngtúngkhiphảinóitrướccôngchúng.

Lúclênhai,nămlàbảytuổi,Tomlàmộttrongnhữngđứatrẻrụtrènhất.Lúc11tuổi,cứmỗilầnnóphảinóichuyệnvớiaiđólànólạitoátmồhôi.Trongnó luôn thường trựcnỗi lo sợ, ámảnh: sợnhànóbị cháy, sợnhảyxuốngmột bể bơi, sợ ởmột mình trong bóng tối. Và nó thường thấy ácmộng,nhữngconquáivậttấncông.Đếnnăm13tuổi,nóítnhútnháthơn,nhưngbaogiờcũngcảmthấysợhãikhicómặtnhữngđứatrẻkhácvànhấtlàsợkhôngđạtkếtquảkháởnhàtrường,tuynóthuộctốpnhữngđứađứngđầu lớp.Là conmộtnhàkhoahọc,Tomcũngômấpmơướcđi theo conđườngnàyvìsựđơnđộccủahướngđinàylạirấtthíchhợpvớithiênhướngnộitâmcủanó.

Ngượclại,Ralphluônluôntựtinvàcởimở.Baogiờcũngthoảimáivàlinh hoạt, lúc 13 tuổi nó đã chuyện trò hết sức tự nhiên và đầy hứng thú,khônghềtỏradấuhiệubịkíchthíchnàovàgiọngnóirấttựtin, thânmật,nhưthểngườinóichuyệnvớinó,mộtngườihơnnótới25tuổi,làmộtngườibạn.Cởimởvàđượcbạnbèyêuthích,Ralphchưabaogiờcảmthấyedècả.

Nhữngđứatrẻnhútnhátdườngnhưtừkhisinhrađãsởhữunhữngvòng

mạch nơ-ron khiến chúng nhạy cảm ngay cả với tác động nhẹ nhất, timchúngđậpnhanhhơnnhữngđứa trẻkháckhiở tronghoàncảnhmớihoặckhácthường.Xuhướnglosợcólẽlàcơsởcủatínhnhútnhátởchúng.Cóthểđóchínhlàlýdokhiếnnhữngphụnữtrungniênvốnnhútnhátthườngsợhãi, lo âu, cảm thấymìnhcó tộivà luôngặp stress,nhưnhứcđầuhay rốiloạntiêuhóa,nhiềuhơnsovớingườicùngđộtuổi.

ĐặcđiểmthầnkinhcủatínhnhútnhátTheoKagan,điềulàmTom-đứatrẻnhútnhát,khácvớiRalph-kẻtáo

tợn, chính là tínhdễbị kíchđộngcủavòngmạchnơ-ronhướngvàohạnhnhân.ỞnhữngngườirấtnhútnhátnhưTom,vòngmạchnàyrấtnhạycảmvớikíchđộng.Chínhvì thế,họtránhnhữnggìchưatừngbiết, thườnghaynghingạivà lohãi.CònnhữngngườinhưRalph thìcóngưỡngkíchđộngcủahạnhnhâncaohơnnhiều,dođó,họítsợsệthơn,cởimởhơnvàthíchtìmkiếmcáichưabiếtvàcáimới.

Khảnăngcửamộtđứatrẻdễbịkíchthíchvàrốiloạnvìnhữngvậthaynhữngngườinóchưabiết, chophépxácđịnh rất sớmkiểu sơđồhóahọcthầnkinhmànóthừahưởngđược.Khimớiđẻ,cứ5đứatrẻthìcó1đứatrẻnhútnhátvà2đứatrẻcótínhkhímạnhbạo.

TheoKagan,khiđượctámhaychínthángtuổi,nỗisợ"cáichưabiết"đãxuấthiệnởtrẻem;nếungườimẹđặtnóvàocănphòngcóngườilạ,nósẽkhóc.CũngtheoKagan,rấtcóthểnhữngđứatrẻnhútnhátkếthừanhữngtỷlệcaovềnorepinephrinevàcáchóachấtcókhảnăngkíchhoạthạnhnhân(amygdala) vàvì thế tạo ramột ngưỡng thấp, khiếnhạnhnhândễbị kíchđộng.

Mộtdấuhiệuchothấytínhnhạycảmkịchphátấy:khicácchàngtraihaycáccôgái,vốnlànhữngđứatrẻnhútnhát,thựchànhtrongphòngthínghiệmvàhọbịcăngthẳng,khóchịuvớimùihóachất,mùicủacácdụngcụtrongphòng,thìnhịptimcủahọvẫngiữởmứcđộcaolâuhơnngườikhác;điềuđócónghĩalàsựkịchphátchấtnorepinephrineđãduytrìhạnhnhântrongtrạng tháikíchđộng,vàquanhữngvòngmạchnơ-ronnối tiếp,nó tiếp tụckích thích hệ thần kinh giao cảm.Kagan nhận thấy rằng ở những đứa trẻnhútnhát,tấtcảcácchỉsốvềmứcđộphảnứngđềutăngquámức:huyếtáptăngkhi nghỉ ngơi, con ngươi giãn to, tỷ lệ norepinephrine cao hơn trongnướctiểu,v.v...

Imlặnglàdấuhiệukháccủasựnhútnhát.MỗilầnnhómKaganquansáttrẻemởnhàtrẻ,khicómặtngườilạthìđứanhútnhátnóiíthơnnhữngđứakhác. Kagan cho rằng sự im lặng, nhút nhát trướcmột điềumớimẻ haytrướcvậtgìđedọachothấyhoạtđộngcủanhữngvòngmạchnơ-ronnốiliềnnãotrước,hạnhnhânvàcáccấutrúclâncậnđiềukhiểnlờinói(nhữngvòngmạchấycũngngăncảnchúngtanói,dùchỉlàmộtlờirấtngắn,trongtrườnghợpbịstress).

Nhữngđứatrẻsiêunhạycảmcóxuhướngmắcnhữngrốiloạngắnliềnvớisựlohãi,nhưnhữngcơnhốthoảng,từlúclênbốnhaynămtuổi.Trongmộtcuộcnghiêncứuđượctiếnhànhtrên754trẻ,họđãghinhậnrằng44đứatrongsốđóđãcóítnhấtmộtcơnhoảnghốthoặcđãcómộtsốdấuhiệulosợ.Nhữngmối lo lắng ấy nói chung do sự lo sợ thông thường ở lứa tuổithiếuniênđemlại,nhưlầnhòhẹnđầutiênvớimộtcôgáihoặcmộtkỳthiquantrọng,tứclànhữnghoàncảnhmàphầnlớncácemgặpphảitrongcuộcsốngthườngngày.Nhưngnhữngemnhútnhátvàhaysợlạicónhữngdấuhiệuhoảnghốtnhưhồihộp,thởnhanhhaycảmthấynghẹtthởkhicócảmgiácđiềukhủngkhiếpsắpxảyrakhiếnchocácemsẽtrởthànhđiênhoặcsẽchết.Theocácnhànghiêncứu,nếunhữngchuyệnđókhôngđủquantrọngđểcho"sựnhiễutâmlongại"phátsinh,thìchúngcũngchỉrarằngthiếuniênnàycóthiênhướngmắcchứngrốiloạnhơnnhữngemkhác.

Sựxuấthiệnnhữngcơnlolắnggắnchặtvớituổidậythì.Nhữngcôgáivớirấtítcácdấuhiệudậythìxuấthiệnđãkhẳngđịnhlàhọkhôngcómốilolắngấy,nhưngtrongsốnhữngcôgáiđãtrảiquatuổidậythì,có8%trảiquacáccơnhoảnghốt.

Tínhkhílạcquan,yêuđờiTrong những năm1920, khi còn làmột cô gái, dì June của tôi rời quê

hươngKanasascủamìnhđểtớiThượngHải,chuyếnđinguyhiểmđốivớimộtphụnữđơnđộcthờiấy.Ởđó,dìtôigặpvàlấymộtviênthanhtracảnhsát thuộcđịacủaAnh.KhingườiNhậtxâmchiếmThượngHảiđầuChiếntranhThếgiớithứHai,dìvàchồngbịgiamtrongtrạitùbinh.Saunămnămkhủng khiếp ở trại, họ mất hết mọi thứ. Không một xu dính túi, họ đếnColombia-thuộcđịacủaAnh.

TôicònnhớlầnđầutôigặpdìJunekhicònnhỏ.Đólàmộtbàlãođầysứcsốngmặcdùcuộcđờiđãphảitrảiquahànhtrìnhđầykhókhănvàgiankhổ.Trongnhữngnămcuốiđời, bàbị liệt saumột trậnốm; sau thờigianđiềudưỡngdàivàkhókhăn,bàđãcóthểđilạidùrấtvấtvả.Hồiđó,bàđãhơn70tuổi,chúngtôitổchứcmộtchuyếnđichơi,bàbịlạc.Tôinghethaybàgọitôi.Bàngãxuốngvàkhôngđứngdậyđược.Tôilaođếnđỡbàdậyvàthayvìthanphiền,bàcườiđùavớitìnhcảnhcủamình:"Ôi,ítnhấtlàtavẫncòncóthểđilại”.

Vềbảnchất,xúccảmởmộtsốngườidườngnhưluônhướngtớisựtíchcực; nhữngngười đó lạc quanvàdễ sống trongkhi nhữngngười khác lạikhắckhổvàusầu.Nhữngmẫutínhkhínày,trongđóvuivẻ,lạcquanvàusầu làhaihình thứcđối lậpnhaudườngnhưgắn liềnvớihoạtđộng tươngứngcủahaivùng trán trướcphảivà trái,hai cựccaonhất củabộnãoxúccảm.GiảthuyếtnàyphầnlớnđượcrútratừnhữngcôngtrìnhcủanhàtâmlýhọcRichardDavidson.Ôngnhậnthấyrằngởngườicóthùytrántrướcphíatráihoạtđộngmạnhhơn thườngcó tínhkhívuivẻ lạcquan;họquý trọng

người khác và những gì cuộc sốngmang lại, vượt qua được thất bại củamìnhnhưdìJunecủatôiđãlàm.Tráilại,nhữngngườicóthùybênphảihoạtđộngtươngđốimạnhhơnthườngcóxuhướngtỏratiêucực,buồnbãvàdễbị khókhăn làmbối rối.Họdườngnhưkhông thể thoát ra khỏi những lolắngvàtrạngtháisuysụpcủamình.

Nhưvậy,rõràngchúngtađãđượctínhcáchcủachínhmìnhchuẩnbịđểđươngđầuvớicuộcsống,tùytheonhữngxúccảmtiêucựchaytíchcực.Xuhướngbuồnrầuhaylạcquan,cũngnhưxuhướngnhútnháthaytáobạoxuấthiện từnămđầu tiên,khiếnchongười tagiảđịnh rằngnócũngđượcquyđịnhvềmặtditruyền.Nhưphầnlớncácbộphậnkháccủabộnão,cácthùytránvẫntiếptụcpháttriểntrongnhữngthángđầutiêncủacuộcđời,vìthếhoạtđộngcủachúngkhôngthểđođếmđượckhiđứatrẻmớithángthứmườihoặchơn.Nhưng,ngayởgiaiđoạnnày,Davidsoncũngđãcóthểghinhậnrằnghoạtđộngcủacácthùytránchophépđoántrướcchúngkhóckhinhìnthấymẹ rờikhỏibuồngkhông.Tươngquannàyđúnggần100%vớihàngchụctrẻemđượctrắcnghiệmởtấtcảnhữngđứahaykhóclóc,bộnãohoạtđộngmạnhhơnởphíaphải;cònởnhữngđứakhôngkhóc,bộnãohoạtđộngmạnhhơnởphíatrái.

Tuyvậy,ngaycảkhimặtcátínhcănbảnnàyđãđượcquyđịnhtừlúcđẻra hoặcgầnnhư thế, thì nhữngbài học tâm lý thời thơ ấuvẫn có thể ảnhhưởngsâusắc tớicá tính, làmtăng thêmhaygiảmbớtnhững thiênhướngbẩmsinhcủachúngta.Dotínhđànhồiđặcbiệtcủabộnãotrongnhữngnămđầutiêncủacuộcđời,kinhnghiệmcóhệquảquantrọngđốivớihìnhthứccuốicùngcủacácmạchthầnkinh.NhữngquansátcủaKaganchothấyrõkiểukinhnghiệmnàolàmthayđổitínhkhíthuậnlợi.

Làmthếnàođểchếngựhạnhnhânbịkíchthíchquámức?Kaganđãlàmsángtỏmộtđiềuthậtđángkhíchlệ:tấtcảnhữngđứatrẻsợ

sệtkhôngtrởthànhkẻnhútnhátkhilớnlên,sốphậncủachúngkhôngbịquyđịnhbởitínhcáchcủachúng.Nếutrảiquakinhnghiệmthíchhợp,đứatrẻsẽchếngựđượchạnhnhân siêunhạy cảm.Chínhkinhnghiệmxúc cảmcủađứatrẻlànhântốquyếtđịnh.Đốivớiđứatrẻnhútnhát,cáchđốixửcủabốmẹsẽgiúpnóhọcđượccáchchếngựsựrụtrè-đólàđiềuquantrọngnhất.

Chínhtháiđộcủabốmẹ,đặcbiệtlàcủamẹ,quyếtđịnhphầnlớnsựpháttriểncủachúng.Mộtsốbàmẹchorằngphảilàmchođứaconnhỏcủamìnhtránhđượcsựphậtýdùnhỏnhất;mộtsốkháclạichorằngphảilàmchonóquenđươngđầuvớikhókhănvàbằngcáchđómàchuẩnbịchochúngchiếnđấuvớicuộcđời.Tháiđộchechởdườngnhưkhuyếnkhíchtínhnhútnhát,cólẽvìnótướcđicủatrẻemnhữngcơhộihọccáchchiếnthắngsựrụtrècủachínhmình.Tháiđộthứhaigiúpchonhữngđứanhútnháttrởnênmạnhdạnhơn.

Chẳnghạn,mộtsựkhácbiệtvềứngxửcủangườimẹđượcbộclộkhicon

lênmộttuổi:nhữngbàmẹhayâuyếm,cưngconnhưtỏrakhoandunghơnkhiđứaconlàmđiềugìđócóthểnguyhiểmhoặcsaitráinhưđưalênmiệngvậtlạđểnuốt.Cònnhữngbàmẹcốdạyconchếngựcảmxúccủamìnhthìkiênquyếthơn:họđặtragiớihạnchặtchẽ,đưaramệnhlệnhtrựctiếp,ngănconlạivàyêucầuphảituântheo.

Tạisaosựkiênquyếtlàphươngthuốctốtchốnglạitínhnhútnhát?Khibịhấpdẫnbởimộtđồvật(bịngườimẹcholànguyhiểm),đứabétớigần,nóliềnbịngườimẹngănlạivànói:"Đừngđụngtớinó",thếlànóhọcđượcmộtđiềugìđó?Bỗngnhiên,nóbuộcphảithíchnghivớisựnghingạinhỏ.Lặpđilặplạihàngtrămlầnnhưthếtrongnămđầutiên,thửtháchấyđốivớinólàsựôntập liên tụcvớinhữngliều lượngnhỏkhi tiếpxúcvớicáichưabiết.Chínhđứa trẻnhútnhát lại càngphảihọc chếngự sự tiếpxúc ấy, và liềulượngvừaphảilàđiềulýtưởngđốivớisựtậpluyệncủanó.Khiviệcđụngphải cái chưabiết xảy ra với sự cómặt củabốmẹ, thì tuy rất thươngnó,nhưngbốmẹkhôngđượcvộibếnólênvàanủinó,điềuđódạychonódầndânvượtquasựbốirốimộtmình.

Mộtsốtrẻemhaylosợlấyđượcsựtựtindokinhnghiệmlàmthayđổibộnãocủachúng trong thời thơấu.Một trìnhđộcaocủa trí tuệxãhộisẽlàmtăngthêmcơhộitrongviệcvượtquasựứcchếtựnhiêncủachúng.Ýthứchợptác,sựhiểubiếtngườikhác,nănglựchòahợpvớingườikhácvàkết nối tình bạn, chia sẻ và tỏ ra ân cần - nhữngnét tính cáchnày là đặctrưngcủatrẻemnótínhkhínhútnhátlúcchúnglênbốntuổinhưngnhờsởhữucátínhnàymàkhilên10tuổiđãvượtquađượctínhnhútnhátấy.

Nhữngtrẻemcótínhcáchkhôngthayđổi trongsáunămấynóichung,khôngthểchếngựđượcxúccảmcủachúngvàmấtđinănglựcdễdànghơntrongtrườnghợpcăngthẳng,khôngbiếtcách làmchoxúccảmcủachúngthíchnghivớihoàncảnhvàtỏrasợsệt,hờndỗihaymaunướcmắt.Chúngphảnứngbằngsựtứcgiậntháiquávớinhữngthấtvọngnhỏnhất,khôngthểtrìhoãnviệcthoảmãnhammuốncủachúng,khôngchịuđượcsựphêphánvà tỏ ra đa nghi. Khi chúng vượt qua được sự rụt rè của chínhmình, thìnhữngcá tínhấyđã làmmấtđimốiquanhệcủachúngvớinhữngđứa trẻkhác.

Ngượclại,ngườitathấyrõtạisaonhữngđứatrẻlàmchủtốtxúccảmcủamìnhlạitựđộnggạtbỏđượctínhnhútnhátbẩmsinh.Càngthoảimáitrongquanhệvớingườikhác,chúngcàngcónhiềucơhộiđểcùngvớingườikháctrải qua những kinh nghiệm tích cực. Ngay cả khi chúng ngần ngại nóichuyệnvớimộtđứabạnmớichẳnghạn,thìmộtkhiđãvượtquađượcranhgiớiengại,chúngcóthểchuyệntròvuivẻ.Trảiquanămtháng,nhữngthànhcôngấyđược tích luỹdầnvà sẽđem lại sự tự tinchonhữngđứa trẻnhútnhát.

Nhữngtiếnbộấythậtđángkhíchlệ;chophépchúngtanghĩrằngngaycả

thiênhướngxúccảmbẩmsinh,ởmứcđộnàođó,cũngcóthểthayđổi.Mộtđứatrẻkhimớisinhrahaykhócnhè,cũngcóthểhọcđượcsựchấpnhậncáichưabiếtbìnhtĩnhhơn,thậmchícởimởhơn.Sựnhútnháttộtđộvẫncókhảnăngbiếnđổi.Nhưcácnhàditruyềnhọcchobiết,khôngphảichỉcócácgenquyết định ứng xử của chúng ta; môi trường đặc biệt là kinh nghiệm vànhữnggìchúngtahọcđượctrongthờithơấu,cũngquyếtđịnhthiênhướngtínhcáchsẽđượcthểhiệntrongcuộcđờinhưthếnào.Nhữngkhảnăngxúccảmkhôngphảiđượcquyđịnhmộtlầnchomãimãi;chúngtacóthểhoànthiệnchúngbằngsựtậpluyệnthíchhợp.

NhữngcơhộidothờithơấuđemlạiBộnãongườichưahìnhthànhđầyđủkhimớiđượcsinhra.Nótiếptục

được"nhàonặn"trongcảcuộcđời,nhưngsựpháttriểnmạnhmẽnhấtdiễnratrongthờithơấu.Trẻemsinhravớinhiềunơ-ronhơnvàđượcbộnãogiữlạiđếntuổitrưởngthành.Bằngquátrìnhtươngtựnhưviệctỉacànhtrongkỹthuậtchămsócvàchơicây,nómấtđinhữngliênlạcnơ-ronítđượcsửdụngnhấtvàlậpraliênlạcvữngchắctrongcácmạchliênbàođượcdùngnhiềunhất.Quátrìnhnàydiễnraliêntụcvànhanhchóng;nhữngmốiliênkếtnàyhìnhthànhchỉ trongvàigiờhoặcvàingày.Kinhnghiệm,đặcbiệt là trongthờithơấu,đãgiúpbộnãotrưởngthànhhơn.

Trong sáu thángđầu tiên của cuộcđời, khảnăngquan sát bình thườngkíchthíchsựhìnhthànhcácvòngmạchnơ-ronngàycàngphứctạphơngiữamắtvàvỏthịgiác.Nếungườitabăngmắtcủađứatrẻlạitrongthờikỳấy,thìcóthểlàmmấtkhảnăngnhìncủanó.Khiconmắtbịbănglạitrongnhiềutháng,thìkhảnăngnhìncácchitiếtsẽbịkémđi.

Việctrịliệutâmlýtứclàtậpluyệnlạixúccảmcóhệthống,chothấyrõkinh nghiệm có thể vừa làm thay đổi các sơ đồ tâm lý, vừa giúp bộ nãotrưởngthành.Điềuđóđãđượcchứngminhquanghiêncứuvềnhữngngườimắc chứng nhiễu tâm ám ảnh.Một trong những sự ám ảnh thông thườngnhấtđốivớihọ làkhôngngừng rửa tay, cókhihàng trăm lần trongngày.Nhữngnghiêncứunàychothấymứcđộámảnhởnhữngngườinàycaohơnmứcbìnhthường.

Một loại thuốcquen thuộc - fluoxetine,đãđượcmộtnửa sốbệnhnhânđượcnghiêncứuuống,nhữngbệnhnhânkhác thìsửdụng trị liệuứngxử.Nhữngbệnhnhânbịámảnhbởiýnghĩlàphảirửatayđượcđặttrướcmộtlavabonhưngcấmsửdụngnó.Trongkhiđó,ngườitadạyhọtìmhiểunguồngốcsựsợhãigâyraứngxửấycủahọ,chẳnghạn,sợmắcbệnhhiểmnghèonếuhọkhôngrửatay.Dầndần,saunhiềuthángtrịliệunhưvậy,sựámảnhcủahọgiảmđi,giốngnhưchịuhiệuứngcủathuốc.

Sauđó,ngườitađãpháthiệnrarằngđiềuđángchúýởnhữngbệnhnhânđượcđiềutrịtâmlý,xétnghiệmPETS-(Phươngphápchụprơgencắtlớp)chothấy,hoạtđộngcủanhânđuôi(caudalenucleus)-cấutrúcchủyếucủa

bộnãoxúccảm,bịgiảmđinhiều,giốngnhưởnhữngbệnhnhânđượcchữatrịbằngfluoxetine.Kinhnghiệmcủahọđãlàmthayđổihoạtđộngcủanãovàđãxoábỏđượctriệuchứngcũnghiệunghiệmnhưdùngthuốc.

NhữngthayđổimangtínhquyếtđịnhTrongtấtcảcácloài,conngườilàloàicóbộnãomấtnhiềuthờigiannhất

đểphát triển,hoànthiện.Mỗibộphậncủanópháttriểntheonhịpđộkhácnhautrongthờithơấu,nhưngtuổithiếuniênlàmộtthờikỳcănbảncủasự"tỉabớt"(nhưđãnóiởtrên).Nhiềuvùngcóýnghĩaquyếtđịnhđốivớiđờisốngxúccảmthườngđạttớitrạngtháihoànchỉnhlâunhất.Trongkhinhữngvùnggiácquanđạttớiđộ"chínmùi"khichúngtacònrấtnhỏtuổi,thìvùngcảmgiáccủatuổidậythì,cácthùytrán-nơichếngựcácxúccảm,phảnứngvàothờiniênthiếu,cókhitới16hay18tuổi.

Sựchếngựcácxúccảmphát triểnnhờcókinhnghiệm lặpđi lặp lạiởtuổithơấuvàniênthiếu,nócũnggópphầnhoànthiệnvòngmạch.Nhưvậy,thờithơấuđemlạinhữngkhảnăngduynhấtđểtạoracácxuhướngxúccảmkhácnhaukéodàisuốtđời.Nhữngthóiquencóđượctrongthờithơấuănsâuvàocấutrúcnơ-ronvàsauđókhóthayđổihơn.Dotầmquantrọngcủathùytrántrướcđốivớisựchếngựxúccảm,sựpháttriểnlâucủavùngnãonàychobiếtkinhnghiệmcủađứa trẻđangdần thiết lậpđược liên lạcbềnvữngtrongcácvòngmạchchỉhuycácxúccảm.Nhưchúngtađãthấy,nhântốquyếtđịnhnổibậtnhấtlàtháiđộnghiêmtúcvàsựnhạycảmcủabốmẹkhiđápứngnhucầucủađứatrẻ,nhữngcơhộivàlờikhuyênbảomàđứatrẻnhậnđượcđểchếngự,kiểmsoátsựlolắnghaycơnbốcđồng,cũngnhưviệctiếnhànhcácbàitậpvềsựđồngcảm.Chínhvìthế,việccoithườngđứatrẻhoặcđốixửsaivớinó,quanhệcủachúngđốivớinhữngôngbốbàmẹlạnhnhạthoặcvịkỷcùngvớivàithứkỷluậttànbạocóthểđểlạidấuvếtởcácvòngmạchxúccảm.

Tronglĩnhvựcxúccảm,mộttrongnhữngđiềuquantrọngnhấthọcđượcởnhữngthángđầutiêncủacuộcđờivàđượchoànthiệntrongsuốtthờithơấu,đólàbiếttựanủikhibuồnrầu.Đốivớiđứatrẻcònrấtnhỏ,sựanủiấyđếntừngườichămsócnó:khimẹnónghethấynókhóc,liềnbếnólênvàdỗchotớikhinónín.Mỗilầnnóđượcanủi,nólạihọcđượccáchtựtrấnan,nhữngliênlạctrongvòngmạchkiểmsoátxúccảmđượccủngcốvàdođó,vềsaunódễbìnhtĩnhhơntrongtrườnghợpbịcăngthẳng.

Đểhọcđượccáchtựanủi,phảimấtnhiềunămvàphảicónhững"côngcụ” tâmlýngàycànghoàn thiệnhơn,màbộnãokhiphát triểnđãđemlạichođứatrẻ.Hãynhớrằngcácthùytráncóýnghĩacănbảnđốivớisựchếngựxunglựcthuộcvùngcảmxúc-chỉđạttớisựpháttriểnđầyđủtrongtuổithiếuniên.Nhữngvòngmạchcănbảnkhác tiếp tụchình thành trong suốtthờithơấuđềutậptrungchungquanhdâythầnkinhX;ởđầunày,nóđiềutiếttráitimvàcáccơquankhác;ởđầukia,nótruyềnđinhữngtínhiệudo

các tuyến thượng thậnphát ra tớihạnhnhân.Những tuyếnnày làm tiết rachấtcatecholaminevàchuẩnbịchophảnứng"chốngtrảhaychạytrốn".MộtnhómnghiêncứuthuộctrườngĐạihọcWashingtonđãđánhgiáảnhhưởngcủagiáodụcđốivớitrẻemvànhậnthấy:trẻemđượcnuôidạybởinhữngôngbốbàmẹthôngminhvềxúccảmthìdâythầnkinhXcủanócóthểcảithiệnhoạtđộng.

JohnGottman,nhàtâmlýhọcphụtráchnghiêncứunày,giảithích:"CácbốmẹlàmthayđổitrườnglựcdâythầnkinhXcủaconmình(mộtcáchđotínhdễkíchthíchcủadâythầnkinhX)bằngcáchgiáodụccácxúccảmcủachúng;dạychúngnói lên tìnhcảmcủamìnhvàgiải thíchchochúnghiểunhữngtìnhcảmấynhưthếnào.Khôngtỏrakhắtkhevớichúngvàkhôngtựcoimìnhlàquantoà,bằngcáchgiúpchúngcóthểcónhữngcáchphảnứngkhác,ngoàibạo lựchay thumình lại."Khibốmẹ làmđượcviệcnàymộtcáchđúngđắn, thìchínhnhữngđứaconthậmchícũngcóthểxoábỏhoạtđộngcủadâythầnkinhX-làhoạtđộngkíchthíchhạnhnhân-dođónósẽcóthayđổivềứngxửtốthơn.

Tất nhiên,mỗimặt của trí tuệ xúc cảm được hình thành trong thời kỳquyếtđịnhcủathờiấuthơvànótrảidàitrongnhiềunăm.Ởmỗithờikỳấy,cóthểgiúpchotrẻcónhữngthóiquencólợi,nếukhôngvềsausẽkhóthựchiện sự sửa chữa cần thiết hơn.Quymô của sự tập luyện và sự "tỉa bớt"nhữngvòngmạchnơ-roncóthểgiảithíchtạisaonhữngthửtháchvàchấnthươngsớmcóhậuquảlâudàingaycảkhiđãtrưởngthành.Điềuđócũngcóthểgiảithíchtạisaotrịliệutâmlýthườngchậmlàmthayđổitháiđộđãhìnhthành.Vàthậmchí,ngaycảsaukhichữatrị,chấnthươngnàyvẫncóthểtồntạidaidẳngnhưnhữngxuhướngtiềmẩn.

Chắcchắnbộnãovẫngiữđượctínhđànhồicủanótrongsuốtcuộcđời,ngaycảkhinókhôngđượcrõnétbằngthờithơấu.Mọisựtậpluyệnđềuđưatới sự thayđổixảy raởnhững liên lạc liênbào.Những thayđổixảy raởbệnhnhânmắcchứngnhiễutâmámảnhchothấy,chỉcầncốgắngmộtchút,thìnhữngthóiquentâmlýluônluôncóthểthayđổi,ngaycảởcấpđộnơ-ron.

Vềmặtxúccảm,nhữngbàihọchữuhiệunhấtlàcủabốmẹdạychocontrẻ.Nhữngthóiquendobốmẹdạybảorấtkhácnhau,tùytheomứcđộhiểubiếtvàđápứngđượcnhữngnhucầucủacon,hòahợpđượcvớicon,haytráilại,khôngbiếttớinhucầuấy,khihọchỉtìmcáchsửachữakhuyếtđiểmcủaconbằngtiếnglahéthaythôngquanhữngtrậnđòn.Theoýnghĩanàođó,sựtrịliệutâmlýgiốngnhưcôngviệcthựctiễnnhằmsửachữasailầmhaythiếusóttrongquákhứ.Nhưngtạisaokhônglàmnhữnggìcóthểđượctrướckhicầntớibiệnpháptrịliệuấy?Tạisaokhôngđemlạichocontrẻsựgiáodụcvàlờikhuyêncầnthiết,chophépchúngngaytừđầucóđượcnhữngcơsởcủatrítuệxúccảm?

PHẦNV.KIẾNTHỨCCƠBẢNVỀTRÍTUỆXÚCCẢM

Chương15.CáiGiáCủaSựThiếuHiểuBiếtVềTríTuệXúcCảm

Mọi cái bắt đầu bằng cuộc tranh luận và tình hình trở nên xấu đi, IanMoorevàTyroneSinklervôcùngtứcgiậnvớiđứabạnKhalilSumpter,15tuổi.MọiviệctrởnêntồitệvàhaiđứađedọađánhKhalil.

Sợbịđánh,Khalilmangkhẩusúng lụccỡ38 ly tới trườngvà trướcsựchứngkiếncủamộtthầygiámthị,Khalilđãnỗsúngbắnchếthaicậubékia.

Câuchuyệnchothấyviệcgiáodục,dạydỗchobọntrẻchếngựcácxúccảm,giảiquyếtêmthấmbấthòavàtrởnênhòathuậnvớinhau,làcấpbáchđếnmứcnào.Từlâu,bịámảnhvìnhữngđiểmkémvềvănvàtoáncủahọctrò,cácgiáoviênđãhiểura:cómộtđiểmyếuđánglongại,đólàsựthiếuamhiểuvềnhữngcơsởcủatrítuệxúccảm.Nhưngtrongkhinỗlựcnhằmnângcaotrìnhđộhọctập,người ta lạikhônglàmgìđểbùlạisựthiếuhụtđángbáođộngấy.MộtgiáoviênởtrườngtrunghọcBrooklynnói,tầmquantrọngđặcbiệthiệnđượcdànhchonhữngmônhọctruyềnthốngchothấy:"Chúngtaquantâmtớicáchtrẻemđọcvàviếtnhiềuhơnlànghĩxemtrongtuầnlễsauchúngsẽsốngnhưthếnào?".

Đốivới thiếuniên, trong tất cảcác loạibệnh thì cácbệnh liênquanvềtâmlýchiếmvịtríđứngđầu.Ngườitatínhtoánrằng,cứbaemtraithìmộtemcónhữngtriệuchứngtrầmcảmnặnghoặcnhẹ;đốivớicácemgái,tỷlệấy làgấpđôivào tuổidậy thì.Ởcác emgái, tần sốnhững rối loạnvề ănuốngđãtăngrấtnhanh.

Nếunhưtìnhhìnhkhôngthayđổi,thìnhữngcơhộichocácemsaunàycómộtgiađìnhổnđịnhsẽngàycàngítđi.NhưchúngtađãthấyởChương9,nếutrongnhữngnăm1970và1980, tỷ lệ lyhônlà50%thìnhữngnăm1990,2/3sốcuộchônnhâncủagiớitrẻcókếtcụclànhữngphiêntoàlydị.

MộtsựbấtổnvềxúccảmNhữngdẫnchứngvàphântíchtrênchứngtỏ"triệuchứng"củasựbấtổn

sâusắc.Cólẽnhữngdữkiệnquantrọngnhất–bằngcáchtrựctiếpxácđịnhsự suy sụp của năng lực xúc cảm - được thấy rõ hơn từ cuộc thămdòvềnhữngtrẻemởMỹtừ7đến16tuổi.Trongđó,ngườitađãsosánhtrạngtháixúccảmvàogiữanhữngnăm1970vàcuốinhữngnăm1980bằngcáchdựavàokếtquảđánhgiácủabốmẹvàgiáoviên.Sựthoáihóađãdiễnrathườngxuyên.Khôngcóvấnđềnàolàkhôngcólờigiải,tấtcảcácchỉthịđơngiản

đểnhậnbiếtvềsựbấtổnxúccảmcủatrẻemvàthiếuniênnhư:-Sự thumìnhvànhữngvấnđềquanhệ:xuhướngđơnđộc,bíẩn, tâm

trạngkhóchịu,thiếunghịlực,cảmthấybấthạnh,phụthuộcquálớn.-Lo lắng và trầm cảm: sự cô lập, sợ hãi và lo âu, ám ảnh về sự hoàn

thiện,khôngcảmnhậnđượcsựyêuthương,cáugắt,buồnbãvàtrầmcảm.- Thiếu tập trung và những vấn đề gắn liền với việc sử dụng tư duy:

khôngthểtậptrungsựchúýhoặcngồiim,xuhướngmơmộng,hànhđộngkhôngsuynghĩ,cáugắtcóhạichosựtậpchung,kếtquảhọctậpkém,khôngthểtáchrakhỏiđầuócnhữngýnghĩ.

-Phạmtộivàgâyhấn:xuhướngkéobăngnhóm,nóidốivàlừaphỉnh,cãinhau,thuhútsựchúý,hungác,pháhoạitàisảnngườikhác,khôngvânglời,bướngbỉnhvà tínhkhí thayđổi, thíchnóinhiều, làmkhổngườikhác,haybựctức.

Nếutáchriêngra,khôngvấnđềnàotrênđâylàbithảmcả;nhưngkếtlạivớinhau,chúngchothấysựbiếnđổisâusắc,mộtsựrốiloạntinhthầncủatrẻ em, bộc lộ sựngudốt về cơ sở của trí tuệ xúc cảm.Sựbất ổn là "vậtcống"màcuộcsốnghiệnđạibắttấtcảnhữngngườitrẻtuổiphảinộp.

Khôngmộtđứatrẻnàotránhđượctìnhtrạngnày;nhữngvấnđềấylàphổbiếnvàphátsinhởmọinơi.Vềnhữngnănglựcxúccảm,trongkhitrẻemthuộccácgiađìnhnghèokhổcókếtquảkhônghềtồihơn,thìtỷlệtrẻemthuộccácgiađìnhsungtúc,giàucóđốimặtvớinguycơvềtâmlýlạicaohơnnhiều.Đồngthời,số trẻemnhậnđượcsựgiúpđỡcủacácnhà tâmlýhọcđãtănggấpbalần,trongkhiconsốnhữngtrẻemkhôngnhậnđượcsựgiúpđỡđãtănggầngấpđôitừ9%năm1976lên18%năm1989.

UrieBronfenbrenner,nhàtâmlýhọcxuấtsắcvềtrẻemởtrườngĐạihọcCornell,tuyênbố:"Dothiếunhữnghệthốngtrợgiúpcóhiệuquả,nhữngsứcéptừxãhộitrởnênmạnhmẽđếnmứccácgiađìnhtưởngchừnghạnhphúc,gắnbónhấtcũngbị tanvỡ.Sựbấtổnvàtínhbấpbênhcủađờisốnghằngngàyđangthốngtrị trongtoànxãhội.Tươnglaicủa thếhệ tiếp theođanggặpnguyhiểm,nhất lànhữngemtraiđangởgiaiđoạntrưởngthànhdễbịtổnthươngvìhậuquảcủalyhôn,củanạnnghèokhổvàthấtnghiệp.Hoàncảnh các gia đình và trẻ em ởMỹ chưa bao giờ tuyệt vọng đến thế, (...).Chúngtađangcướpđimọicơhộivàmọinăng lực làmchủđờisống tinhthầncủahàngtriệutrẻem".

HiệntượngnàykhôngchỉphổbiếnởMỹmàcònphổbiếntạinhiềunơitrênthếgiới.Sựcạnhtranhtoàncầuđãdẫntớicắtgiảmlươngnhâncông,đặt cácgiađìnhvàonhững sứcépkinh tế to lớn.Nhữngvấnđề tài chínhđangbuộccácôngbốvàbàmẹphảiđểconởnhàkhiđilàm,vớimộtmáythuhìnhchongườigiữtrẻtạinhà;trẻemngàycàngítđượcchămsóc,ôngbố(haybàmẹđộcthânnuôicon)làchuyệnthôngthường;nhữngđứatrẻrấtnhỏbịgửivàonhàtrẻthiếucácđiềukiệnchămsóc(đặcbiệtlàvềtinhthần)

ngàycàngnhiều,tấtcảnhữngđiềunàylàmgiảmnhữngtraođổicóhiệuquảgiữabốmẹvàconcái-cơsởchophéppháttriểntrítuệxúccảmcủanhữngđứatrẻ.

Nếugiađìnhkhôngthểchuẩnbịchotrẻemvàođờiđượcnữa,thìchúngtasẽlàmgìđây?Mộtnghiêncứukỹhơnvềcáccơchếnảysinhnhữngvấnđềđặcbiệtsẽchothấytạisaosựpháttriểnkhôngđầyđủcủamộtsốmặttrítuệxúccảmlànguồngốccủanhữngkhókhănnghiêmtrọngvàtạisaobiệnphápsửachữahayphòngngừacóthểchophéptrẻemvẫnđitheođượcconđườngđúng.

TínhgâyhấnbịchếngựKhi tôi còn học lớp dự bị, trong trường có một "gã khủng bố" tên là

Jimmy.Nóđãlấycắptiềncủachúngtôi,giậtxeđạpcủachúngtôi,vỗlênđầuchúngtôikhinóimộtđiềugìđóphậtýnó,đánhnhaukhibịkhiêukhíchmộtchút,hoặcchẳngvìcáicớnàocả.Tấtcảchúngtôiđềusợvàxalánhnó.

NhữngđứatrẻnhưJimmyrõrànglàbịrốinhiễu.Nhưng,điềunàychưarõ ràng lắm, tính gây hấn của trẻ em còn báo trước rối loạn xúc cảm vànhữngrốiloạnkhácsaunày.Lúc16tuổi,Jimmyphảiđitùsaumộtvụgâyhấn,đánhlộn.

Nhiềunghiêncứuchothấy,nhữngthằngbénhưJimmycótínhgâyhấnsuốtđời.Đaphầnnhữngđứatrẻnàyítđượcchămsóchaybịbốmẹtrừngphạt tùy tiệnvàngười tadựđoán,chúngcó thể trở thànhkẻhoang tưởnghoặctànbạo.

Tấtcảnhữngđứatrẻbịđốixửnhưvậykhôngphảiđềulàđứatrẻtànác;mộtsốthumìnhlạivàphảnứngquámứcvớisựtrêughẹohoặcvớinhữnggìbịchúngcoilàxúcphạmhaybấtcông.Nhưngtấtcảđềucóchungnhậnthứcsailầm:chúngnhìnthấynhữngxungđộtvàsựthùđịchởkhắpnơimặcdùchẳngcósựxungđộthaythùđịchnàocả.Điềuđóđưachúngtớichỗhiểusaihànhvithôngthườngthànhsựgâyhấn,chẳnghạn,khiđứabạnvôtìnhđụngphải chúngvàngay lập tức chúngphảnứng lại bằng cách tấn công.Chínhđiềuđó làmchonhữngđứakhác tránhxachúngvà làmchochúngngàycàngbịcô lập.Chúnghếtsứcnhạycảmvớibấtcông, tựcoimìnhlànạn nhân và có thể kể ra danhmục những trường hợp chúng bị buộc tộikhôngđúng,nhấtlàtừphíacácgiáoviên.Mộtnéttínhcáchkhác:khigiậndữ,thìphảnứngduynhấtcủachúnglàsửdụngbạolực.

Những người gây hấn có khuyết điểmnghiêm trọng vềmặt cảmnhận.Tháiđộcủahọdựavàođịnhkiếnchorằngngườikháclàđốiđịchhoặcđangđedọahọvàhọthườngítchúýtớicáigìđangthậtsựdiễnra.Ngaykhicảmthấybịđedọa,họchuyểnsanghànhđộngmàkhôngsuynghĩ.Chẳnghạn,khimộtthằngbégâyhấnchơicờvua,đốithủcủanódịchmộtquâncờtrướckhiđếnmộtmình,nóliềncoiđólàăngianvàkhôngtựhỏixemđóchỉlàdokhôngchúý.Phảnứnggâyhấn tựđộngxen lẫnvàosựcảmnhận ;chẳng

hạn,đánglẽphảilưuýđốithủcủamìnhlàđãđisai,thìnóbuộctộiđốithủlàgianlận,ngaylậptức,héttoánglênvàđánhđốithủ.Nhữngđứatrẻnàycàngứngxửnhưvậy,thìdanhmụcnhữngphảnứnghòanhã,cườiđùavuivẻởchúngsẽngàycàngítđi.

Nhữngđứatrẻnàydễbịtổnthươngvềxúccảmvìngưỡngtứcgiậncủachúnglàrấtthấp;chúngcàngtứcgiậnthìcàngcónhiềucớđểtứcgiậnhơnnữa.Khitứcgiận,suynghĩcủachúngbịrốiloạn,khiếnchochúngnhìnthấysựđốiđịchngaycảởhànhvivôtộinhấtvàphảnứnglạikịchliệtdorơivàotrạngtháitâmlýrốiloạncủanhữnglầntrước.

Theocácnghiêncứuvềnhữngđứatrẻđượctheodõitừtrườngmẫugiáođếntuổithiếuniên,thìcótớimộtnửalàkẻrốinhiễu,khôngthểhòahợpvớinhữngđứatrẻkhác,khôngvânglờibốmẹ,thầycôgiáovàđaphầnsaunàychúngtrởthànhnhữngthiếuniênphạmtội.Tấtnhiên,nhữngtrẻemgâyhấnkhôngnhấtthiếttrởthànhkẻphạmtội,nhưngchúnglànhữngkẻcónguycơphạmtộicaonhất.

Conđườngđiểnhìnhdẫntớibạolựcvàphạmtộimànhữngđứatrẻgâyhấnvànổiloạnbướcvàothườngbắtđầutừnhữngnămđầuđếntrường.Việcchúngkhôngthểchếngựxunglựcđãgópphầnlàmchochúngtrởthànhhọctròxấu.Nhữngđứatrẻkhibướcvàotrườnghọcđãcósẵntínhkhítànbạo,ngang tàn thườngbịgiáoviêncoi làkhông thểsửachữa,nhữnggiáoviênnàyquábậnrộnnênhọkhôngthểsátsaoquantâmđược.Sựcoithườngkỷluậtđãđưachúngtớichỗlãngphíthờigianmàlẽrachúngcóthểdànhchohọctập;thấtbạihọctậpcủachúngđượcbáotrướctừcấpmột.NhữngđứacontraibướcvàoconđườngphạmtộithườngcóIQthấphơnsocácbạncủachúngvàxungnăngcủachúnglànguyênnhântrựctiếpcủađiềuđó.

Vàolớp4, lớp5,nhữngđứacontrainàyđượccoi lànhữngđứabướngbỉnhhoặc"cứngđầu',bịbạnbècùnglớptẩychayvàthấtbạitronghọctập.Cảmthấybịcôlập,chúngliềngầngũinhữngđứabịruồngbỏkhác.Từlớp4đến lớp9, chúng tỏ ra thách thức: trốnhọc,uống rượuvàdùngma tuý.Nhữngxuhướngnàytănglênmạnhnhấtvàolớp7vàlớp8.Trongnhữngnămđầubậctrunghọc,chúngliênkếtvớinhữngđứakhóbảokhác,bị lôicuốnbởitháiđộbấtchấpcủanhữngđứanày.Thườngđólànhữngđứatrẻphómặcbảnthânvàbắtđầulangthangtrênđườngphốtừlúccònhọctiểuhọc.Trongnhữngnămtrunghọc,"nhómbịruồngbỏ"ấybỏhọcvàbắtđầuphạmtộinhưtrộmcắp,bánmatuý.

Mộtsựkhácbiệtrõrệtxuấthiệntrongsựtiếntriểngiữacontraivàcongái.Nghiêncứuvềnhữngđứacongáibịđiểmkémởlớp4,chothấychúngcũnglàmphiềnlòngcácgiáoviênvàviphạmkỷluật,nhưngkhôngđếnnỗibịbạnbèghétbỏ,40%trongsốđósẽcóconvàocuốibậctrunghọc.Tỷlệnàygấpbalầnmứctrungbìnhsovớinhữngđứacongáicùngtrường.Nóicáchkhác,nhữngđứacongái"nổiloạn"khôngsửdụngbạolực,kếtthúccủa

chúnglàviệcmangthaiởđộtuổithiếuniên.Tất nhiên, con đường đưa tới bạo lực và phạm tội không chỉ có một,

nhiềunhântốkháccũngkhiếnđứatrẻđứngtrướcnguycơđó:việcsinhratrongkhuphốtậptrungnhiềutộiphạm,bịcámdỗbởisựphạmtộivàbạolực nhiều hơn, sinh ra trong gia đình bất hòa hoặc không hạnh phúc, haytronggiađìnhnghèokhổ...Nhưngkhôngmộtnhântốnàotrongnhữngnhântốnàynhấtthiếtđưatớicuộcsốngbạolực.Trongđiềukiệngiốngnhau,sứcmạnhtâmlýởnhữngđứatrẻgâyhấnlàmtăngthêmđángkểkhảnăngtrởthànhkẻtànácsaunày.

TrườnghọccủanhữngđứatrẻcứngđầuNếunhữngtrẻemgâyhấnkhôngthoátrakhỏicáchnghĩcủachúng,thì

chúngsẽvấpphảisựbuồnphiền.Theonghiêncứuvềnhữngngườitrẻtuổibịkếtánvìhànhvibạolựcvàhọcsinhtrunghọcgâyhấn,hainhómnàycócáchnghĩkhá tươngđồng;khi có chuyệnxíchmíchvới ai, chúng lập tứcnhìn thấysựđốikhángvàkết luậnkẻđócó tháiđộ thùđịchvớimìnhmàkhôngcầntìmhiểutiếpxemchuyệngìxảyra.Mặtkhác,nhữnghậuquảcủagiảiphápbạolựclạikhôngđượcchúngnghĩtới.Tháiđộgâyhấnđượcbàochữabằngnhữngđiềutinchắcnhư:"Cứthahồđấmbấtcứaikhiđiênlên","Nếubạnkhôngđấmmộtaivìhọđãxúcphạmbạnthìngườitasẽchobạnlàđồngốc"hoặcđạiloạinhư"mộttrậnđònchẳnglàmchoaiphảikhổsởcả".Chúngcóvôkhốicáchđểbiệnminhchohànhđộngcủamình.

Tuynhiên,mộtsựgiúpđỡtâmlýđúnglúccóthểthayđổitrạngtháiấyvàngănmộtđứa trẻphạmtội.Chương trìnhgiáodục thựcnghiệmdo trườngĐạihọcDuketiếnhànhđãđượcápdụngchonhữnghọcsinh tiểuhọcnổiloạnvàgâyrối,theonhịpđộmỗituầnhaibuổi,mỗibuổibốnmươiphút,kéodàitừsáuđếnmườihaitháng.Ngườitachứngminhchochúng,chẳnghạn,một số dấu hiệumà chúng cho là thù địch thật ra là trung tính hoặc thânthiện.Chúnghọccáchchấpnhậnquanđiểmcủađứatrẻkhácđểhiểunhữngđứanàynghĩgìvềchúng,cũngnhưsuynghĩvàcảmthấygìtronghoàncảnhlàmchochúnggiậnđiênlên.Ngườitacũngdạychochúngchếngựsựgiậndữbằngcáchdựnglêntìnhhuốnggiảđịnhnhư,ngườitatrêuchọcđểchúngtứcđiênngười.Mộttrongnhữngcáchchủyếucủasựchếngựnàylàquansátphảnứngnhưcảmthấyrõnhữngcảmgiácthânthểnhưmáudồnlênmặthaycăngcơkhicơngiậnbốclên,coinhữngcảmgiácđónhưdấuhiệuphảidừng lạivàsuynghĩvề tháiđộcầncó, thayvì tấncôngmàkhônghềsuytính.

Nhà tâm lý học Fohn Lochman nói với tôi: "Bọn trẻ sẽ thảo luận tìnhhuốngcủachúngnhưkhichúngtưởngrằngmộtđứabạncốýxôđẩymìnhởhànhlangtrườngtrunghọc.Chúngbànluậnvềphảnứngcủamình.Mộtđứanói rằngnósẽnhìn thằngbạnđãxôđẩynóvànói rằngđừngbaogiờ làmnhưthếnữa,sauđóbỏđi.Điềunàychophépnótựkiểmsoátmàkhôngbị

tổnthươnglòngtựái,cũngkhônggâyramộtcuộcẩuđả".Điềunàygợilênrằngnhiềuđứacontraihaygâygổthườngkhôngvuikhi

chúngkhôngthểkiềmchếđượcbảnthân,dođómuốnhọccáchtựchủhơn.Chúngcố luyện tậpđể làmquenvớiphảnứngấy trongcác tròchơiđóngvai,chẳnghạn,leolênmộtchiếcxebuýtkhinhữngđứakhácbuôngralờichếnhạochúng.Bằngcáchđó,chúngvừacóphảnứngthânthiện,vừagiữđượcphẩmgiálạivừatránhđánhnhau,lahéthoặcbịmấtmặt.

Banămsaukhichúngtậpluyện,Lochmanđãsosánhchúngvớinhữngđứacon trai kháckhông tập luyện theocáchđó.Khi trở thành thiếuniên,nhữngđứacótậpluyệnítpháquấytronglớphơn,cótháiđộtôntrọngbảnthânhơn,ítuốngrượuvàsửdụngmatuýhơnnhữngđứakhôngtậpluyệnnhiều.Vàcàngtheođuổichươngtrình,chúngcàngítgâyhấn.

NgănngừachứngtrầmcảmDana,16tuổi,bềngoài luônluôncóvẻhòahợpvớimọingười.Nhưng

bỗngnhiêncôgáinàykhôngthểcónhữngquanhệbìnhthườngvớicáccôgáikhácđượcnữavàđiềulàmcôlolắnghơnlàkhônggiữđượcquanhệvớibạn trai dù đã ngủ với họ. Cáu kỉnh và thường xuyênmệtmỏi, Dana ănkhôngngonvàkhôngthíchbấtkỳhìnhthứcgiảitrínào;côcảmthấytuyệtvọng,khôngthoátrađượctâmtrạngsuysụpvànghĩtớiviệctựsát.

Danabịrơivàotrạngtháitrầmcảmnàylàdomốiquanhệcủacôvớibạntraikhôngđượcsuônsẻ.Cônói,côkhôngthểđichơivớimộtcậucontrainàomàkhôngngủvớicậu tangaysauđó.Điềucô thật sựmongmuốn làhiểuđượchọhơn,đơngiảnlàvậy.

Côgáivừachuyển trườngvàcảmthấyngạingùng, lo lắngvềviệc làmquenvớicácbạngáiởđây.Côkhôngdámbắtchuyệnvàchờngườikhácnóichuyệnvớimình.Côcảmthấykhôngthểcởimởđượcvàkhôngbiếtnóigìhơnngoàicâu:"Xinchào,bạnkhỏechứ”.

DanatheomộtchươngtrìnhthựcnghiệmtrịliệutâmlýởtrườngĐạihọcColumbia.Sựchữatrịnhằmdạychocôđiềuchỉnhnhữngmốiquanhệ,kếtnốitìnhbạn,cảmthấytincậyhơnđốivớinhữngthiếuniênkhác,cũngnhưtrau dồi cử chỉ thầm kín và thể hiện tình cảm. Sự chữa trị thành công vàchứngtrầmcảmcủaDanađãbiếnmất.

Ởnhữngngườitrẻtuổi,vấnđềquanhệthườnglànguồngốccủasựtrầmcảm.Những vấn đề này đụng tớimối quan hệ với bốmẹ, bạn bè.Chúngkhôngmuốnnóiranỗibuồnvàcũngkhôngnhậnbiếtchínhxáctìnhcảmcủamình,dođó,dễbựcbội,cáugắt,haycàunhàu-nhấtlàvớibốmẹ.Chínhvìthếbốmẹcàngkhógiúpđỡchúnghơn.

Mộtcáinhìnmớivềnhữngnguyênnhântrầmcảmởlớptrẻchothấy,họthiếuhailĩnhvựccủatrítuệxúccảm:Mộtlàsựbấtlựctrongviệckếtnốivàduytrìquanhệtốtvớingườikhác,hailàcáchlýgiảithấtbạiđưatớisựtrầmcảm.Nếumột phần nào xu hướng trầm cảm gần như chắc chắn là do di

truyền, thì xu hướng này dường như cũng do thói quen suy nghĩ bi quan,khiến cho trẻ embị trầmcảmdễphảnứng lại với sựphật ý, nhữngđiểmkém,tranhcãivớibốmẹ,bịngườikhácxacách.

Consốtrầmcảmgiatăng:hậuquảcủalốisốngthờihiệnđạiThếkỷXXcólẽlàthếkỷcủasựlohãivàubuồn.Nhữngthốngkêquốc

tếchothấymộtnạndịchtrầmcảmthậtsựđanglanrộngtheocùngnhịpđộvớilốisốnghiệnđại.Mỗithếhệlạimắcphảinguycơcủasựtrầmcảmsâusắchơncácthếhệtrướcđó,khôngphảichỉlànỗibuồnmàlàsựlãnhđạmlàmtêliệtconngười,sựmệtmỏi,sựthươngthân,thươngphậnvàmộtcảmgiácbấtlựcnặngtrĩu.Vàsựtrầmcảmbộclộngàycàngsớmhơn.Trướckia,sựtrầmcảmởtrẻem,trênthựctếchưađượcbiếttới,hiệnnaynóđangxuấthiệnnhưđặctrưngcủathếgiớihiệnđại.

Tuykhảnăngrơivàotrầmcảmtănglêntheotuổitác,nhưngởlớptrẻ,tỷlệnàyđạtmứcgiatănglớnnhất.Đốivớinhữngngườisinhsaunăm1955,khảnăngmắctrầmcảmnhiềugấpbalầnsovớithếhệôngbàhọ.

Tuổicủanhữngngườimắc trầmcảmđangngàycànghạxuống.Đây làmộthiệntượngphổbiếntrênthếgiới.Khitôihỏicácchuyêngia,lýdocủatìnhtrạngnàylàgì,họđãđưaralýgiảirấtkhácnhau.

Theobác sĩ FredrickGoodwin, đó là do sự tan rã của các gia đình hạtnhân,docácôngbốbàmẹkhôngcóthờigiandànhchoconcái.Hiệnnay,rấtíttrẻemlớnlêntronggiađìnhthânthiện,gắnbóchuẩnmực.Chínhnhữngđiềuđólàmtăngthêmthiênhướngtrầmcảm.

NhàtâmlýhọcMartinSeligmangợiý:"Từ30đến40nămnay,chúngtachứngkiếnsựkịchphátcủachủnghĩacánhânvàsựgiảmsútlòngtintôngiáo,cũngnhưgiảmsútsựgiúpđỡcủacộngđồngvàcủagiađình.Kếtquảlàlàmsuyyếunhữngnhấntốcóthểgiảmbớtcúsốccủanhữngthấtbại”.

Dùlànguyênnhânnào,sựtrầmcảmcủalớptrẻcũnglàvấnđềcấpbáchđáng longại.ỞMỹ, theonghiêncứudịch tễhọcdựa trên tiêuchuẩnchẩnđoán chính thức về chứng trầm cảm, tỷ lệ các em từ 13 đến 16 tuổimắcchứng trầmcảmnặng trongmộtnăm là8%hay9%, tuy rằng theonhữngnghiêncứukhác,tỷlệấychỉbằngmộtnửa.Nhữngconsốthốngkêcònchothấy,đốivớicongái, tỷlệấytănggầngấpđôivàotuổidậythì; từ14đếngần16tuổi,16%sốcongáitrảiquathờikỳtrầmcảm.

SựtiếntriểncủachứngtrầmcảmởtrẻSựcầnthiếtphảiphòngngừachứngtrầmcảmchứkhôngphảichỉchữatrị

nó được thấy rõ từ khámphá gây bất ngờvà kinh ngạc:Những cơn trầmcảm,dùlànhẹ,ởtrẻemsẽchophépđoántrướcnhữngcơntrầmcảmnặnghơn sau đó. Nhận xét này bác bỏ ý kiến cho rằng sự trầm cảm ở trẻ emkhôngcóhậuquả lâudài,vì trẻemsẽ"khỏikhi lớn lên".Dođó,nhucầuphòngngừanhằmvàovòngxoáytrônốccủasựubuồnlàmmộtsốtrẻemmắctínhcáugiận,thumìnhlại,cókhiđólàcảsựtuyệtvọng.

TheonhữngdữkiệndonhàtâmlýhọcMariaKovacsthuđược,trongsốnhữngtrẻbịtrầmcảmnặngcầnphảichữatrị,baphầntưsốtrẻsauđóđãtrảiqua những cơn trầm cảmnặnghơnnữa.Kovacs nhận xét, trạng thái trầmcảm nhẹ dễ trở thành sự trầm cảm nặng hơn đến tuổi thiếu niên hay tuổitrưởngthành,trungbìnhcứbanămcómộtnămbịchứngtrầmcảmhayloạntâmhưngcảm-trầmcảm.

Kovacs khẳng định: "Trẻ em học nghệ thuật sống trong xã hội bằngnhữngmốiquanhệvớimọingườichungquanh.Chẳnghạn,chúnghọcđểcóđượcnhữnggìchúngmuốncóbằngcáchnhìnxemngườikháchànhđộngnhư thế nào, rồi đến lượt mình chúng thử làm. Nhưng trẻ em trầm cảmthườngbịbạnbètừbỏ".

Sựbuồnrầuđượctrẻcảmnhậnvàđưachúngtớichỗtránhgiaotiếptrongquanhệmới,hoặcnhìnđinơikháckhicóđứatrẻthửbắtchuyệnvớichúng-mộttháiđộcóthểcoinhưsựhắthủi;đứatrẻtrầmcảmcuốicùngbịcácbạnbỏrơi.Khuyếtđiểmnàylàmchúngmấtđinhữnggìlẽrachúngcóthểhọcđược, cuối cùng trong việc học những điều sơ đẳng của trí tuệ xúc cảm,chúngcứtíchdồnlạimộtsựlạchậumàsauđóchínhchúngphảivượtlên.Nhữngtrẻemtrầmcảmítcảmthấythoảimáihơntrongxãhội,bịđánhgiáthấphơnvàđượcngườikhácítyêuquíhơn,khiếnchúngcóítbạnbèhơnvàmối quanhệ của chúngvới bạnbè, nhữngngười xungquanh trởnênkhókhănhơn.

Mộthậuquảkháclàchúnghọckémởlớp;sựtrầmcảmlàmtổnhạichotrínhớvàsựtậptrungcủachúng,dođókhóchămchútronghọctậpvàkhónhớnhữnggì chúnghọcđược.Mộtđứa trẻ thườngkhông thích thúcáigìkhóhuyđộngnghịlựcđểhiểuvấnđềkhó,đấylàchưanóitớikinhnghiệmđểhọctậpsảngkhoái.NhữngđứatrẻđượcKovacstheodõicàngtrầmcảmlâuthìđiểmcàngthấpvàcàngítthànhcôngtrongcáckỳthi.Chínhđiềunàyđãlàmtrầmtrọnghơntrạngtháitinhthầncủachúng.

NhữnglốisuynghĩgâynênsựtrầmcảmViệcxemxétnhữngthấtbạibiquanđãlàmtăngthêmnỗithấtvọngvà

cảmgiácbấtlựctrongsựtrầmcảmcủatrẻem.Trẻcóthiênhướngubuồnnhấtcũngdễđi tới tháiđộbiquan trướckhi rơivào trầmcảm.Nhậnđịnhnàychophépnhìnthấykhảnănglàmchocácemmiễndịchđốivớitháiđộnhưvậy,đónhưmộtcáchphòngngừa.

Điềuđóđượcxácnhậnởcáchtrẻemđánhgiánănglựclàmchủcuộcđờicủachúng-chẳnghạn,nănglựclàmchomọicái tốthơn.Ngườitađưaranhữngcâukhẳngđịnhsauđâychotrẻem:"Khitôigặpchuyệnrắcrốiởnhà,tôigiảiquyếtchúng tốthơncácbạn tôi"và"Khi tôihọccật lực, tôigiànhđượcđiểmtốt".Nhữngemnàotuyênbốrằngkhôngmộtcâunàođúngvớitrườnghợpcủachúng,nhữngđứaấykhônghềmongmuốnlàmthayđổitìnhhình;cảmgiácbấtlựcnàyđặcbiệtmạnhmẽởnhữngđứatrẻtrầmcảmnhất.

Trongmột nghiên cứu, người ta quan sát những học sinh lớpmột vàongàychúngnhậnhọcbạ.Cácnhànghiêncứunhậnthấy,tháiđộcủanhữngđứatrẻnhậnđượcđiểmxấuhơnchúngmongđợi thườngcóhậuquảnặngnề.Nhữngđứachorằngđiểmkémấylàdokhuyếtđiểmcủacánhân("Tathậtngớngẩn")thườngtrầmcảmhơnnhữngđứachorằngcóthểsửachữađược("Nếutahọcchămchỉmôntoán,tasẽcóđiểmtốt").

Bằngchứngtrựctiếpnhấtvềtháiđộbiquanlàmchotrẻemrấtdễbịtrầmcảmđượclấytừmộtnghiêncứukéodài5nămvềnhữnghọcsinhđượctheodõitừlớpmẫugiáo.Chỉdẫnvềxuhướngtrầmcảmtươnglailàtháiđộbiquankèmtheomộtcúsốcquantrọng-bốmẹlyhônhaytronggiađìnhcóngườichết-khiếnđứatrẻbịrối loạnvàcólẽ làmchobốmẹnóítcókhảnănglàmgiảmbớthậuquảcủacúsốcấy.Nhữngđứatrẻcómộttháiđộbiquanvàcoinhữngkhuyếtđiểmcánhânlànguyênnhâncủathấtbạisẽbắtđầubịtrầmcảm.Hơnnữa,chínhsựtrầmcảmđãlàmtăngthêmtháiđộbiquan,khiếnchongaysauthờikỳtrầmcảm,cóthểvẫncòncóvếtsẹo"xúccảm,tậphợpnhữngđiềuchúngtinchắcđượcnuôidưỡngbởitrầmcảmvàlưulạitrongđầuócchúng–chẳnghạnnhưtinchắcrằngchúngkhôngthểhọcgiỏiởnhàtrường,rằngchúngítgâyđượcthiệncảmvàkhôngthểgạtbỏtâmtrạngcaucó.Nhữngýnghĩcốđịnhấy làmchođứa trẻ rấtdễbị trầmcảmvềsau.

Tấncôngvàosựtrầmcảm?Chúngtacónhiềulýdođểnghĩrằngngườitacóthểlàmgiảmbớtnguy

cơtrầmcảmbằngcáchdạychotrẻemcócáinhìntíchcựchơnđốivớikhókhăn.Trong lớphọcđặcbiệtnày, có75học sinhbị trầmcảmnhẹđãhọcđượccáchchốnglạinhữngsơđồsuynghĩgầnvớisựtrầmcảm,cáchkếtbạndễdànghơn,cáchhòahợptốthơnvớibốmẹvàthamgianhiềuhơnvàocáchoạtđộngxãhộiđượcchúngưathích.Khóahọckết thúcsau8tuần,55%trongsốđóthoátkhỏitrạngtháitrầmcảm,sovớichỉ25%sốhọcsinhkhôngthamgia các lớp học này.Một năm sau, 255 số học sinh thuộc nhómđốichứng rơivào sự trầmcảmsâu, sovới14% trong sốcácemđã theođuổichươngtrìnhphòngngừa.Tuychỉcó8buổinhưngcáclớphọcnàyđãlàmgiảmbớtnguycơấyđếnmộtnửa.

Nhiềunhậnđịnhmangtínhlạcquanđãđượcrútrakhimởnhữnglớphọcđó.Ởđócácemhọcmộtvàinănglựccơsởcủatrítuệxúccảm:giảiquyếtbấthòa,suynghĩtrướckhihànhđộngvàquantrọngnhất,xuađuổinhữngýnghĩbiquangắnvớitrầmcảm-chẳnghạn,quyếttâmhọctậptốthơnthayvìtựnhủ:"Takhôngthôngminhchútnào!".

Martin Seligman, người đề xướng chương trình nói: "Trong những lớphọcấy,trẻemhọcđượcrằngnhữngxúccảmnhưlolắng,buồnrầuvàgiậndữ sẽ không xâm chiếm ta nếu ta thực hiện sự kiểm soát nào đó đối vớichúngvàtathayđổichúngbằngnhữngýnghĩcủata".Vìchốnglạinhữngý

nghĩgây trầmcảmsẽngăncảnxuấthiệnbuồnrầu,Seligmannói,"nênnóđemlạisựnhẹnhõmtứcthờivàtrởthànhthóiquen".

Việctậpluyệnnhữngđiềusơđẳngcủatrítuệxúccảmấyđặcbiệtcóíchvào thời điểm bước ngoặt lớn của tuổi thiếu niên. Seligman khẳng định:“Những emnày chịuđựng lo lắng tốt hơngắn liềnvới nỗi lo sợbị từ bỏthường thấy ở tuổi này.Chúng học được điều này vào thời điểmđặc biệtthuậnlợichosựtrầmcảmxuấthiện,ngaysaukhilên10tuổi.Bàihọcnàykhông những sẽ vững bềnmà còn đem lại sứcmạnh lớn hơn trong nhiềunămsauđó,khiếnchongườitanghĩrằngnhữngđứatrẻnàyđangápdụngbàihọcđóvàocuộcsống".

Nhiềuchuyêngiacùngngànhcũngtánthànhcácchươngtrìnhgiáodụcnày."Nếumuốncóhiệuquảtrongviệcchữatrịrốiloạntinhthầnnhưtrầmcảm,thìphảihànhđộngtrướckhicácemmắcchứngấy"-Kovacsbìnhluận.Sự"tiêmchủng"tâmlýlàgiảiphápđúngđắnduynhất.

NhữngrốiloạnvềănuốngCácnhàtâmlýhọcchỉmớibàntớinhữngrốiloạnvềănuốngtrongthời

giangầnđây.HildaBruch,mộtphụnữđiđầutronglĩnhvựcnày,đãcôngbốmộtbàiviếtxuấtsắcvàonăm1969.Bốirốitrướctìnhtrạngcónhiềuphụnữkhôngchịuănuốnggìlàmsuykiệtsứckhỏetrầmtrọng,Bruchđãđưaragiảthuyếtchorằngmộttrongnhữngnguyênnhâncủacácứngxửchếtngườiấylàkhôngnhậnbiếtđượcnhucầucủacơthể,đặcbiệtcủacơnđóivàkhôngthoảmãnđượcchúng.

Nghiêncứuvềcácnhómngườikhácnhautrongnhiềunămsẽxácđịnhđược loại rối loạn này thường xuyên xuất hiện ở những đối tượng nào.Nhữngnghiêncứunàychophépđưaracácgiảđịnh,chẳnghạn,cóphảibốmẹđộcđoán làmchocongáimìnhbị rối loạnvề ănuốngkhông?Chúngcũngchophépxácđịnhtậphợpnhữngđiềukiệngâyrarốiloạnấyvàphânbiệtvớinhữngđiềukiệnmàngười ta tưởngđó lànguyênnhân,nhưng lạithấychúngởcảnhữngngườibìnhthường.

Mộtnghiêncứuđãđượcthựchiệntrên900côgáiởđộtuổilớp7đếnlớp10chothấyrõnhữngthiếuhụtxúccảm,đặcbiệtlàkhôngthểnhậnbiếtxúccảmtiêucựcvàchếngựchúng,lànhântốquyếtđịnhcácrốiloạnănuống.Từnămthứhaitrunghọc,61họcsinhởmộtvùngngoạiôMinneappolisđãcótriệuchứngchánănhayănuốngvôđộnghiêmtrọng.Cácrốiloạncàngnặng, các em càng phản ứng đầy khó khăn, những buồn phiền nhỏ trongcuộcsốngcũngkhiếncácemkhôngthểkiểmsoátđượcchúngvàcàngítbiếtđượcnhữnggìmìnhthậtsựcảmnhận.Khihaixuhướngtâmlýnàyliênkếtvới sự không hài lòng đối với cơ thể, thì nảy sinh ra chứng chán ăn haychốngănuốngvôđộ.Còncácôngbốbàmẹđộcđoánchỉđóngvaitròthứyếu.(Bruchnhậnxét,cóthểbốmẹcótháiđộđộcđoánđểphảnứnglạivớicácứngxửbệnhhoạncủaconmìnhđốivớiviệcănuống,trongýđịnhtuyệt

vọngnhằmđểgiúpđỡcon).Nhà tâm lý học Gloria Leon, nhận xét: "Chúng không biết gì mấy về

những cảmgiác là tín hiệudo thân thể chúngphát ra.Đó là chỉ dẫn chắcchắnnhấtvềrốiloạnănuốngpháttriểntronghainămsauđó.Phầnlớncácemhọcđượccáchphânbiệtgiữacácxúccảm,nhưbuồnphiền,giậndữ,khibịsuysụphaybịđói-đó làmộtphầncơbảnđể tập luyệncủa trí tuệxúccảm.Nhưngnhữngemgáinàykhôngthểphânbiệtđượccảmgiáccănbảnnhất.Nếuchúng thườngcãinhauvớibạn trai, thì chúng lạikhông thểnóiđượclàchúngđanggiậndữ,phậtýhoặctrầmcảm,chúngchỉcảmthấyrốiloạnxúccảmmơhồmàchúngkhôngbiếtcáchvượtqua.Đểkhắcphụcrốiloạnấy,chúngliềnchuyểnsangănuốngvàđiềuđótrởthànhthóiquenănsâuvàochúng."

Khithóiquennàyxungđộtvớiýnghĩlàchúngbắtbuộcphảithậtmảnhmaithìnhữngrốiloạnănuốngbắtđầuxuấthiện.“Lúcđầu,chúngănuốngvôtộivạ,khôngkiểmsoát-GloriaLeongiảithích-nhưngđểgiữđườngnétthân hình, chúng thường tự gây nônmửa và dùng các thuốc nhuận tràng,hoặc chơi môn thể thao mạnh để mất trọng lượng đã có vì ăn uống quánhiều.Mộtcáchkhácđểchốnglạisựlờmờvềxúccảmlàkhôngăngìcả,nhưvậy,ítrachúngcũngcócảmgiáclàchếngựđượcphầnnàomâuthuẫnkhácnhau."

Vìthiếuýthứcbêntrong,gắnvớisựthiếukhảnăngđiềutiếtquanhệxãhội,nênkhibịbạnbèhaybốmẹlàmphậtý,cácemgáinàytỏrakhôngthểcảithiệnđượcquanhệvớihọhoặckhôngthểtựxoadịunỗibuồn.Sựphậtýgây ra chứngănuốngvôđộhay chứngchán ăn.Đểchữa trị cóhiệuquả,GloriaLeonchorằngcầnphảidạychochúngnhữngđiềusơđẳngvềtrítuệxúccảm.Cácbácsĩlâmsàngchorằngsựchữatrịsẽthànhcônghơnnếubùđắpđượcsựthiếuhụtcáccảmgiáccủanó,đểtựtrấnanlúcphậtývànóitớiđiềutốthơnvềmốiquanhệvớingườikhác,chưanóitớiviệcđiềutiếtcácthóiquenănuốngxấu,đểđạttớinhữngđiềusơđẳngấy.

CôlậpvàbỏhọcCảnhtượngnàydiễnraởtrườngtiểuhọcJason:Vàogiờăntrưa,đứabạn

duynhấtcủaBen,báochoBenbiếtnósẽkhôngchơivớiBen,màchơivớiChad,mộtthằngbékhác.Thấtvọngvàgụcđầuxuống,Benoàkhóc.Saukhichùinướcmắt,nóbướctớibàncủaChadvàJason.

Taoghétmày!-NóhéttolênvớiJason.Tạisaovậy?-Jasonhỏi.Vìmàynóidốitao,-Benđápbằngmộtgiọngbuộctội.Màynóivớitao

làcảtuầnnàymàysẽchơivớitaovàmàyđãnóidốitao.Sauđó,Benbướctớingồivàochiếcbànbỏtrốngvàkhóc.JasonvàChao

liềntớichỗcủaBenvàcốnóichuyện,nhưngBenbịttailại,khôngthèmđểýtớichúng,rồichạyrakhỏiphòngănđểnấpsauchỗđểthùngchứaráccủa

nhàtrường.Hờndỗivàkhócnứcnở,nó"băngbó"lạinhữngvếtthươngcủamìnhtrongsựcôđơn.

Những chuyện thuộc loại này rõ ràng là đau đớn; thời thơ ấu hay niênthiếuhầunhưtấtcảchúngtatừngcócảmgiácbịbỏrơihoặckhôngcóbạn.NhưngđiềuquantrọngnhấttrongphảnứngcủaBenlànótừchốikhôngtrảlời việc làm lành trước của Jason,một thái độkéodài sự cô lập, đauđớntrongkhinócóthểchấmdứttìnhtrạngđó.

Nhữngkẻbịkhinhmiệtcóhainét tâmlýrõrệt.Nét thứnhất làdễnổigiậnvànhìnthấysựđốiđịchởnơikhôngcógìxảyra.Nétthứhailàtỏranhútnhátvàlongạitrongquanhệvớingườikhác.Nhưngchínhsựvụngvềlànguyênnhânchínhkhiếnchúngvấpphảidạngtâmlýđó.

Sựvụngvềnàyđặcbiệthiệnrõtrongtínhiệukhônglời.Khingườitayêucầutrẻemmộttrườngmẫugiáogiảithíchchúngđãlàmgìđểtrởthànhbạncủamộtđứakháchayđểtránhcuộccãinhau,thìnhữngđứatrẻ"khôngđượcyêuquílắm"đưaranhữngcáchngượclạivớimụcđíchđượctìmkiếm(khingườitahỏichúngphảilàmgìkhiđứatrẻkhácmuốncóđồchơicủachúng,chúngtrảlời:"Chonómộtquảđấm"chẳnghạnhoặcnhờtớisựgiúpđỡcủangườilớn).Vàkhingườitađềnghịnhữngemtronglứatuổithiếuniêngiảvờbuồnrầu,giậndữhaytinhnghịchtrongtròchơiđóngvaithìsựdiễnđạtcủanhữngđứa "ítđượcyêuquínhất” là ít thuyếtphụcnhất.Khôngcógìngạc nhiên khi những đứa trẻ này rất khó kết bạn; sự vụng về của chúngđượcthểhiệntrongthựctế.Thayvìtìmkiếmcáchmớiđểkếtnốiquanhệbạnbè,chúnglạichâyìtrongnhữngsailầmhoặcứngxửcònvụngvềhơnnữa.

Nhữngđứatrẻ thiếunhạycảmtrongquanhệvớingườikhác-vìchúngkhônghiểuđượcnhữngtìnhcảmcửahọđểđáplại-cuốicùngsẽtrởthànhnhữngkẻkhinhmiệt.Chínhtrongsựthânthiếtcủabạnbèvàtrongcảnhnáođộngcủasânchơimàtrẻrèngiũatrựcgiácvàtàinăng,đểsaunàythểhiệntrongquanhệxãhội.Nhữngđứatrẻbịloạitrừkhỏitrườnghọccủacuộcđờichắcchắnsẽbịbấtlợi.

Nhữngđứa trẻbị từbỏ thườngcó rất nhiều lo sợvàbănkhoăn, chúngcảmthấybịsuysụpvàcôđộc.Trênthựctế,mộtđứatrẻhọclớpmẫugiáokhôngđượcyêuquíchophépđoán trước rối loạn tinh thầnmànódễmắcphảilúc18tuổi.Vàtronggiaiđoạncuốicuộcđời,nhữngngườiítbạnbèvàcôlậpthườngbịđauốmvàchếtsớmhơnngườikhác.

NhàphântâmhọcHarryStackSullivannhấnmạnh,nhữngngườibạnđầutiên sẽ giúp chúng ta học được sự điều tiết quan hệ thân thiết - dàn hòanhữngbấthòavàchiasẻtìnhcảmsâusắcnhất.Nhưngnhữngđứatrẻbịtừbỏcócơmayíthơnhailầnsovớinhữngđứatrẻcómột"ngườibạntốtnhất"trongnhữngnămquyếtđịnhởtrườngtiểuhọc,dođó,chúngdễbỏmấtđicơhộichủyếuđểphát triểntrí tuệxúccảm.Chỉcầnmộtngườibạnlàcóthể

thayđổimọicái-ngaycảkhinhữngngườikhácquaylưnglạivớimình(dùrằngtìnhbạnấnkhôngphảilàvữngbềnnhất).

Họclàmbạnnhưthếnào?Khôngphảimọihyvọngđềumấtđốivớinhũngđứatrẻbịtừbỏ,xalánh.

NhàtâmlýhọcStevenAsherđãsoạn“Giáotrìnhnghệthuậtxâydựngtìnhbạn"dànhchonhữngđứa trẻnày.Ông tậphợpnhữnghọcsinh tiểuhọc ítđượcbạnbètronglớpyêuquínhất,vàtrongsáukỳhọc,ôngbàychochúngcáchđể"cáctròchơiđượcvuithíchhơn",vìcóđủ“thânmật,nghịchngợmvàlịchsự”.Đểtrẻtránhmọidấuấnxấu,ôngkhẳngđịnhvớichúngrằngtấtcảbọnchúngđềulà“cốvấn"củaông.

Ônglàmchochúngquenvớiứngxửđặctrưngcủanhữngđứatrẻ“đượcyêuquí".Ôngkhuyếnkhíchchúngthayvìđánhnhau,hãyđưarađềnghịvàtìmkiếmthoảthuậnkhichúngkhôngđồngývớicácquytắcchơi.Đặcbiệt,không quên nói chuyện với bạn cùng chơi và đặt ra những câu hỏi, lắngnghe,quansátxembạnlàmthếnàocũngnhưnóinhữngđiềuchúcmừngkhibạnthànhcông,mỉmcườivớibạnvàđềnghịgiúpđỡbạn.Giáotrìnhnhỏvềnghệthuậthòahợpvớingườikhácđãcóhiệuquảnhấtđịnh:mộtnămsauđó,tấtcảnhữngđứatrẻnàyđềuđượcbạnbèchúngyêuquý.Khôngmộtđứanàođượctônsùngnhưthầntượng,nhưngcũngkhôngcóđứanàobịtừbỏ,xalánh.

NhàtâmlýhọcStephenNowickicũngđạtđượcnhữngkếtquảtươngtự.Ôngđãdạychonhữngđứatrẻbịxalánhhiểuđượctìnhcảmcủanhữngđứatrẻkhácvàđáplạitìnhcảmấythíchhợp.Ôngđãquayphimkhichúngcốgắngbày tỏnhững tìnhcảmnhư sung sướngvàbuồn rầu,đồng thời cũngdạychochúngcáchhoànthiệnsựbiểucảm.Nhữngđứatrẻấysauđóđemápdụngkỹnăngmớicủamìnhvớimộtđứakhácmàchúngrấtmuốntrởthànhbạnnó.

Nhữngchươngtrìnhnàychophéptăngthêmsựưathíchđốivớinhữngđứabịtừbỏtừ50%đến60%sốtrườnghợp.Kếtquảấycósứcthuyếtphụcđốivớinhữngđứatrẻhọclớpmẫugiáohaytiểuhọchơnlàđốivớiđứatrẻvụngvề, haygâyhấn.Nhưngđiều chủyếu là, saukhihọcnhữngđiều sơđẳngcủatrítuệxúccảmvàđượcthựchành,nhiềuđứabịtừbỏ,xalánhđãthànhcôngtrongviệckếtbạn.

RượuvàmatuýnhưnhữngthứthuốctựchữatrịDườngnhưviệc tập sửdụngma tuývàuống rượu lànghi thứcchuyển

thànhngườilớnởthiếuniên,nhưngđốivớimộtsốemthìlầnđầutiênấylàsựkhởiđầumốihọalớn.Trongnhiềutrườnghợp,nguồngốcphụthuộcvàorượuvàmatuýđãcótừtuổithiếuniên,dùchỉmộtsốít"cốthử'trởthànhnghiệnrượuhaymatuý.Khirờikhỏitrườngtrunghọc,hơn90%sốhọcsinhđã"nếm"mùi rượuhayma tuý,nhưngchỉcó14%trở thànhnghiện rượu;trongsốnhữngngườiMỹđãtừngsửdụngcôcain,khôngđầy5%bịlệthuộc

vàonó.Cáigìđãthúcđẩymộtsốngườitiếptụclàmnhưthế?Theomột lý thuyếtmớiđây,ởnhữngkẻnghiệnngập,rượuhaymatuý

đượccoinhưthứthuốcchữabệnh.Đốivớihọ,đólàphươngtiệnlàmdịusựlolắng,giậndữhoặcđểtạmthờithoátkhỏitrầmcảm.Khithửchúnglầnđầutiên,họkhámphárarằngchấtdùngthửấylàmhọnhẹbớtdaydứtvàhọlạibắtđầu.Cácnhànghiêncứutiếnhànhtheodõitrênhàngtrămhọcsinhlớp7vàlớp8tronghainăm,kếtquảchothấysốngườinghiệnmatuýđồngnhấtsaunàylàởnhữnghọcsinhnóirằngchúngbịrốinhiễuvềxúccảm.Điềuđógiảithíchtạisaonhiềuthanhniênđãthửquamatuývàrượumàkhôngbịlệthuộcvàochúng,trongkhinhữngngườikháclạitrởthànhnhữngkẻnghiệnngập.Nhữngngườidễbịlệthuộcđãtìmthấyởmatuývàrượuphươngtiệnxoadịutứcthìxúccảmlàmhọdaydứttừnhiềunăm.

Nhà tâm lý học Ralph Turner nói: "Đối với những người bị quy địnhtrướcvềmặtsinhhọc,chénrượuđầutiênhayliềumatuýđầutiênđemlạisựvữngtâmlớnmàngườikháckhôngthểcảmthấy.Nhiềukẻnghiệnmatuýđãnóivới tôi:"Khi tôidùngliềuđầutiên, thìcũnglà lầnđầutiêntôicảmthấymìnhbìnhthường".Điềuđólàmchohọổnđịnhvềsinhlý trongthờigianngắn.Đólàmộtgiaoướckývớiquỷdữ;ngườitatrảgiáchosựthoảimáitạmthờibằngsựpháhuỷdầncảcuộcđời.

Cóhaiconđườngđưatớibệnhnghiệnrượu.Mộtconđườngcủanhữngngườimàlúcnhỏđãcáukỉnh,lolắng,vàđãkhámphárahiệuứngxoadịucủarượutừlúccònniênthiếu.Rấtnhiềukhiđólànhữngđứatrẻ,nóichunglàcontrai,cóbốmẹquaysanguốngrượuđểlàmdịusựcáukỉnhcủamìnhmàchúngchorằngkhôngthểcóđượcbằngcáchnàokhác.

Conđườngkhácdẫntớinghiệnrượuxuấtpháttừsựbứtrứt,bốcđồngvàbuồnphiền.Tronglĩnhvựcxúccảm,chúngphầnlớnlàcontrai,thanphiềnvềsựbứt rứtnội tâm; tínhbốcđồngđược thả lỏng tạo thànhnhượcđiểm;phản ứng quen thuộc của chúng đối với sự buồn phiền là tìm kiếm nguyhiểmvàsựkíchthíchbốcđồng.Khitrởthànhngườilớn,nhữngđốitượngbộclộxuhướngnàydườngnhưbịgắnliềnvớisựthiếuhụthaichấttruyềndẫnthầnkinhlàserotoninvàMAO,dovậyhọkhámphárarằngrượuđãlàmdịuđisựbứtrứt.

Trongkhi sự trầmcảmđẩymột sốngười tớichỗuống rượu, thìnhữnghiệuứngchuyểnhóacủa rượuchỉ làmchosự trầmcảm trở thànhnghiêmtrọnghơn,saumộtthờigianngắntạmlắng.Nhữngkẻcoirượunhưmộtthứthuốcchữatạmnhữngrốiloạntâmlýlạicànguốngrượuđểlàmlắngdịuđisự lo lắng củamìnhnhiềuhơn làđể chống lại trầmcảm.Nhữngngườibịtrầmcảmcàngthíchdùngchấtkíchthíchnhưcôcain,mộtthứthuốcđặchiệucho trạng thái trầmcảm.Người tađãchẩnđoán thấysự trầmcảmnghiêmtrọng trướckhi họ trở thành lệ thuộcvào thứma tuýnàyvà sự trầmcảmcàngsâuthìsựlệthuộccủahọcànglớn.

Sự tứcgiậnmãn tínhcó thểđưa tới thiênhướngkhác.Mộtnghiêncứuđược tiếnhànhởhơn400ngườinghiệnhêrôinđangchữa trịbằng lốigiảiđộc,đãchothấy,sơđồtâmlýnổibậtnhấtlàsựbấtlựctrongviệcchếngựgiậndữvàxuhướngdễnổinóng.Mộtsốnóirằngcácchấtthuốcphiệnđãgiúphọgiãnbớtcăngthẳngvàtựcảmthấybìnhthường.

Tuythiênhướngnghiệnmatuýhaynghiệnrượuthườngcómộtchấtnềnsinhlýnão,nhưngvẫncóthểkhắcphụcđượcxúccảmđẩyngườitađếnchỗ"tựchữa"bằnguốngrượuhaydùngmatuý.Khiđạtđượcnănglựcchếngựxúccảmấy-làmlắngdịusựlohãi,thoátkhỏisựtrầmcảmhoặclàmgiảmbớtsựgiậndữ-ngườitacũngbỏđượcnhucầudùngmatuývàrượu.Đãcónhữngchương trìnhchữa trịdạychohọđạt tớihiệuquảấy.Nhưngsẽ tốthơnnếunhữngnănglựcnàyđượchọcsớmtrướckhicảmthấycónhucầuấy.

"Ngừngđấutranh"mộtcáchngănngừađơngiảnvàtriệtđểTừ10nămnay,ngườitađãtiếnhànhcácchiếndịchnhư:chốngcácthiếu

nữmangthai,chốngthấtbạitronghọctập,chốngmatuývàchốngbạolực.Khuyếtđiểmchủyếucủanhữngchiếndịchnàylàchúngđếnquámuộn,khivấnđềđượcnhắctớiđãđạtnhữngquymôdịchtễvàđãtrởthànhmộtphầncuộc sốngcủa lớp trẻ.Đó là sựcan thiệpvàophút cuối,khi taihọađã rõràng.Thay vì lao vào các chiến dịch, chúng ta phải theo đúng logic ngănngừavàdạychoconcáikỹnăngchophépchúngđảmnhậncuộcsốngvàtránhđượcnhữngvấnđềnhưchúngtađãbiết.Nóicáchkhác,chúngtaphảidạy cho chúng những năng lực xúc cảm để chúng có sứcmạnh vượt quanhữngthửtháchtrongcuộcđời.

ChỉriêngthôngtinvẫnchưađủNhững vụ bạo lực tình dụcmà trẻ emphải chịu làmột ví dụ.Từ năm

1995,khoảng200.000trườnghợpmỗinămđãđượcnóitớiởMỹ,vớimứcgiatănghàngnămkhoảng10%.Phầnlớncácchuyêngiaướctínhcókhoảng20%đến30%sốcongáivà10%đến20%sốcontrailànạnnhâncủanhữngvụ bạo lực tình dục trước 17 tuổi.Diệnmạo tâm lý của trẻ em dễ bị tổnthươngvìloạibạolựcnày.Phầnlớnchúngcảmthấykhôngđủsứctựvệvàbịđặtrangoàilềvìnhữnggìmìnhphảigánhchịu.

Nhiềutrườnghọcđãthựchiệncácchươngtrìnhphòngngừabạolựctìnhdục.Nhưngphầnlớncácchươngtrìnhnàychỉdạychotrẻembiếtphânbiệtgiữa tiếpxúc thểchấtcó thểchấpnhậnvànhững tiếpxúckhông thểchấpnhận,cảnhbáocácnguycơđốivớichúngvàkhuyếnkhíchchúngbáocáosựcốxảyra.Mộtcuộcđiềutravề2.000trẻemchothấy,hiệnthựcđángbuồnrằngkiểuthôngtinấykhônggiúpgìchochúngđểngănngừanhữngvụbạolựcđótrênthựctếmàđôikhicòntạorahiệuquảngượclại.Hơnnữa,nhữngtrẻemnhậnđượcthôngtinấylạicóxuhướngbáocáocácvụxâmphạmíthơnhailần.

Tráilại,khichúngnhậnđượcsựgiáodụcđầyđủnhằmpháttriểntrítuệxúccảmvàxãhội,thìchúngtựvệtốthơn;chúngcóthểđòihỏingườitađểchúngyên,có thểkêu lênvàchống lại,có thểđedọakegâysựvà tốcáochúngnếucầnthiết.Nănglựctốcáobạolựcđóngvai tròngănngừaquantrọng.

Nhữngtrẻemđượcgiáodụcđầyđủthườngtốgiáckẻxâmphạmmìnhnhiềuhơnbalầnnhữngemchỉnhậnđượcmộtthôngtintốithiểu.Tạisaocósự khác nhau ấy?Vì những thông tin ấy không thật chuẩn xác nhưng lạiphânra thànhnhiềutrìnhđộkhácnhauvànhiềulần trongkhuônkhổgiáodục giới tính và sức khỏe.Các ông bố bàmẹ cũng thamgia giúp các emchuẩnbịtốthơnđểcưỡnglạinhữngsựxâmphạm.

Mặtkhác,sựpháttriểncủatrítuệxúccảmvàxãhộiđóngvaitròquyếtđịnh.Sẽchưađủkhiđứatrẻnhậnbiếtđượcmộtsựsờmótìnhdục,nócònphảicókhảnăngcảmnhậnxemtìnhthếấycóđedọanókhông,trướckhisựsờmóấybắtđầu.Đứatrẻkhôngchỉphảichúývàcảnhgiác,màcònphảichắcchắntựtin,khicóđiềugìkhôngổntiếptheo,ngaycảkhikẻxâmhạicốthuyếtphụcnóchẳngcógìphảisợcả.Nócũngphảibiếtquyếtđịnhđúngkhiđốimặtvớinguycơ,chẳnghạn,chạyđihoặcđedọatốcáokẻxâmhại.Vìtấtcảnhữnglýdoấy,cácchươngtrìnhgiáodụctốtnhấtphảidạychotrẻembiếtmìnhmuốngì,biếtkhẳngđịnhcácquyềncủanó,biếtsựnguyênvẹnvàcáchbảovệnónhưthếnào.

Nhưvậy,cácchươngtrìnhtốtlàphảibổsungthôngtincơsởvềbạolựctìnhdụcbằngsựtậpluyệnnhữngđiềusơđẳngcủatrítuệxúccảmvàxãhội.Cácchươngtrìnhnàydạychotrẻemcáchgiảiquyếtnhữngxungđộtgiữacáccánhânvớinhaumộtcáchtíchcực,dạychochúngtựtin,biếtphảnứngtrong trườnghợpnguyhiểmvà làmchochúnghiểurằnggiáoviên,bốmẹsẵnsànggiúpchúng.Nếuđiềutệhạinhấtxảyra,chúngcóthểnóirađiềuđó.

NhữngyếutốcănbảnNhữngnhậnxéttrênđâychophépxácđịnhmộtchươngtrìnhphòngngừa

thậtsựtốt.TrongkhuônkhổđềánnghiêncứuđượcquỹWT.Grantbảotrợmộtnhómchuyêngiađãthửtrảlờicâuhỏiấyvàxácđịnhđượcnhântốgiảithíchsự thànhcôngcủamộtsốchương trình.Theonhữngnhànghiêncứunày,cácnănglựccầnđượctriểnvềđạithểlàyếutốcănbảncủatrítuệxúccảm.

Trongnhữngnănglựcnày,cóýthứcvềbảnthân,nhậnbiếtbiểuhiệnvàchếngựxúccảm,kiểmsoátcácxungnăng,nănglựctrìhoãnsựthoảmãnhammuốn, chịu đựng stress và làm lắng dịu sự lo hãi.Việc chế ngự cácxungnăngtrướchếtdựavàonănglựcphânbiệtxúccảmvàhànhđộng:đứatrẻhọccáchcóquyếtđịnhthíchhợp,khởiđầubằngsựkiểmsoátxungnăngđẩynótớihànhđộng,rồiràsoáthếtnhữnghànhđộngcóthểcóvàhậuquả

của chúng trước khi chuyển sang hành động. Các năng lực này phần lớnthuộcvềquanhệgiữacáccánhân:nhậnbiếtnhữngtínhiệukhônglời,biếtnghengóng,cóthểchốnglạiảnhhưởngtiêucực,biếtchấpnhậnquanđiểmcủangườikhácvàhiểuứngxửnàocóthểđượcchấpnhậntronghoàncảnhnhấtđịnh.Đâylànhữngnănglựccănbảncầnthiếtchocuộcsốngvàchúngchophépngănngừaphầnnàonhữngvấnđềđãđượcnêu.

Nguyênnhâncửanhữngvấnđềnàyrấtphức tạpvàbaohàmcả tínhditruyền,giađình,sựnghèokhổvàvănhóađườngphố.Khôngsựcanthiệpnào, kể cả giáo dục tâm lý, có thể riêng nó giải quyết đượcmọi vấn đề.Chừngnàosựthiếutrítuệxúccảmcònlàmtăngthêmnguycơđốivớitrẻemthìđặcbiệtcầnchútrọngtớitácđộngtâmlý,khôngphảilàđểloạitrừnhữngphươngtiệnkhác,màkếthợpchúngvớinhau.Câuhỏiđặtralàgiáodụcxúccảmbaogồmnhữnggì?

Chương16.GiáoDụcXúcCảm

Niềmhyvọngchủyếucủamộtdântộclàdựavàosựgiáodụcthíchhợpđốivớilớptrẻ.-ErasmusĐâylàcáchđiểmdanhđộcđáo:Khoảng15họcsinhmộtlớpởbậctiểu

họcngồibệtxuốngđất; thayvì trả lời"cómặt",chúngnói lênmộtconsốtheoý thích. "Một" cónghĩa là "suy sụp", "mười" là tinh thầnởmức caonhất.

Hômnaytấtcảbọnchúngđềukhỏemạnh.-Jessica?-Mười.Siêuhạng.HômnaylàthứSáu!-Patrick?-Chín.Hưngphấn,hơibịkíchthích.-Nicole?-Mười.Bìnhtĩnh,hàilòng.Một giáo trình Self Science (Tự hiểumình) bắt đầu như vậy ở Nueva

School,mộttrườngtưthụcởSanFrancisco,vớichươngtrìnhpháttriểntrítuệxúccảmđượccoilàmẫumựcvềloạinày.

Giáotrìnhnàyđụngtớicácxúccảm.Chủđềấyđòihỏithầygiáovàhọcsinhphảiđặcbiệt chú trọng tới bối cảnhxúc cảmcủa cuộc sống.Phươngphápnàyđòihỏiphảihọcvềnhữngcăngthẳngvàchấnthươngtrongcuộcsốngcủatrẻem.Thầygiáonóitớinhữngvấnđềcụthể:từbỏ,ghenghét,cãinhaubiếnthànhẩuđảởsântrườnglúcgiảilao.Hiệutrưởngnhàtrường,bàKarenStoneMccown,nói: "Cuộc sốngxúccảmcủa trẻ emcóảnhhưởnglớntớihọctậpcủachúng.Phảikhỏevềxúccảm,cũngnhưphảigiỏivềtoánhayvăn".

Chươngtrìnhnàylàsựđổimớicănbản;đólàlầnđầutiênápdụngmộtýtưởngđangmangtínhthờisựởtấtcảcáctrườnghọctạiMỹ.Thuộccácgiáotrìnhloạinày,ngườitanóitớigiáotrình"Pháttriểnxãhội",giáotrìnhdạy"Năng lực sống"hoặcgiáo trình"Tập luyệnxúccảmxãhội"...Tấtcảcácchươngtrìnhnàyđềunhằmmụcđíchkhuyếnkhíchsựpháttriểntrítuệxúccảmvàxãhộicủatrẻemtrongkhuônkhổgiảngdạytruyềnthống.

Giáo dục xúc cảm có nguồn gốc từ phong trào “Giáo dục tình cảm"nhữngnăm1960.Khiđóngườitachorằngvềtâmlývàđộngcơ,trẻemsẽhọc tập tốthơnkhichúngápdụngngaynhữnggìchúngđãhọc.Giáodụcxúccảmđảongượccáchlàmấy;thayvìdùngxúccảmđểgiáodục,nógiáodụcchínhcácxúccảm.

Nhiềugiáotrìnhbắtnguồntừnhữngchươngtrìnhphòngngừacácvấnđềđặcbiệtnhư:thiếuniênhútthuốclá,nạnnhânnghiệnmatuý,vấnđềcáccô

gáitrẻlàmmẹ,thấtbạivềhọctậpvàbạolựcởgiớitrẻ.Nghiêncứuvềcácchươngtrìnhphòngngừađãchỉrarằngcácchươngtrìnhấycóhiệuquảhơnnhiềunếuchúngnhằmgiáodụcnhữngđiềusơđẳngcủatrítuệxúccảmvàxãhộinhưkiểmsoátcácxungnăng,chếngựsựgiậndữvà tìmkiếmgiảiphápđộcđáochocácvấnđềvềquanhệ.Nhậnđịnhấyđãđưatớinhữngsựcanthiệpmới.

Nhữngsựcanthiệpnhằmbùđắpthiếuhụtnàođóvềtrítuệxúccảmvàxãhộiđểchữatrịchứnglolắngvàtrầmcảmcóthểbảovệtrẻemrấthiệuquả.Điềucầnthiết là tấtcảcácgiáoviênphảisửdụngnhữngbàihọccủacác chương trình chuyên biệt ấy và áp dụng chúng như cách phòng ngừachungchotoànthểhọcsinh.

Cáchphòngngừahoànhảovà cóhiệuquảnhất đòi hỏi phải cónhữngthôngtinvềnhữngvấnđềnhưAIDSvàmatuýkhilớptrẻbắtđầuchạmtránvới chúng.Nhưngmục tiêu chủyếu là sựphát triển chất lượngcủa cơ sởquyếtđịnhtấtcảnhữnglựachọnấy:trítuệxúccảm.

Lúcđầu,nhữnggiáotrìnhnàycóthểchưasinhđộnglắmvàcũngchưađưarađượcgiảiphápchocácvấnđề,cộngvớisựgiáodụcxúccảmhằngngàycóvẻnhàm,nhưng tương laichúng taphụ thuộcvàokếtquảcủanóhơnbaogiờhếtvìđólànhữngconngườixứngvớitêngọiấy.

BàihọcvềsựhợptácHãysosánhcảnhtượngnày,rútratừmộtgiáotrìnhvềsựhiểubiếtbản

thânvớinhữngkýứcnhàtrườngcủabạn.Mộtnhómhọcsinhlớpmẫugiáochơi"tròxếphìnhvuông",trongđócác

emhọpthànhtừngnhómđểghépthànhmộtloạthìnhvuông.Khókhănlàởchỗ:cácnhómphảilàmviệcthầmlặngvàkhôngđượctraođổidấuhiệuvớinhau.

GiáoviênJo-AnVargachia lớphọc thànhbanhóm,mỗinhómđứngởmộtbàn.Bahọcsinhđóngvainhữngngườiquansátvàghilênbảngđánhgiáailàthủlĩnh,ailàanhhề,aiquấynhiễungườikhác,v.v...

Họcsinhđặtcácmảnhghép lênbànvàbắt tayvàoviệc.Ngay lập tức,mộtnhómtỏralàmviệccóhiệuquả,mỗiemlàmphầnviệccủamìnhnhưngchẳngđiđếnđâucả.Rồichúnghợp tácvớinhauđểghéphìnhvuông thứnhất và tiếp tục cùng làmvới nhau cho tới khi tất cả các hình đượcghépxong.

Trongkhiđó,nhómthứbachỉghépđượcmộthìnhvuông,nólạigiốngnhưhìnhthang.Sean,FairlyvàRahmanchưaphốihợpđượcnhữngnỗlựccủachúngvớinhau.Chúngbựcbội,cố thửlàmmọicáchghépthànhhìnhvuôngnhưngkhôngthànhcông.

SựcăngthằngchùngxuốngmộtchútkhiRahmanlấyhaimảnhvàđặtlêntrước mắt nó giống như một chiếc mặt nạ: các bạn của nó bật lên cười.Khoảnhkhắcấythậtquyếtđịnh.

Jo-AnVargarasứckhuyếnkhích:"Cácemnàolàmxongcóthểchỉdẫnchocácemđanglắp".

DaganlặnglẽtớivàchỉdẫnchoRahman:“Phảichuyểnnhữngmảnhnàyđi”-nógợiý.Rấttậptrung,Rahmanbỗnghiểurangaycầnphảilàmthếnàovàhaimảnhấyngaylậptứcđượcđặtvàohìnhghépthứnhất.Khihìnhghépcuốicùnglắpxong,mọingườivỗtay.

Mộtchuyệnbấtđồng:Sau đó, các học sinh cùng nhau thảo luận về những gì chúng vừa học

được.Cuộc bàn luận thật sôi nổi.Rahman vàTucker, người quan sát củanhómmình,tranhcãivớinhauvềquytắccấmngườithamdựtraođổidấuhiệuvớinhau.

-Cũngcóthểđưaramộtmảnhchobạnmìnhđượcchứ.Đókhôngphảilàradấuhiệu.

-Tấtnhiênlàđược-Rahmanhăngháinhấnmạnh.Varganhận thấygiọng tranhcãicăng lên.Mộtkhoảnhkhắcgaygo, sự

traođổitựpháttrongđónhữngcáiđầuđãnónglên.Đâylàthờiđiểmrútranhữngbàihọcmới.Vànhưmọigiáoviêngiỏiđềubiết,nhữngbàihọcnàyindấubềnvữngtrongtrínhớcủahọcsinh.Vargatiếnđếnchiếcbàn.

-Đókhôngphảilàmộtsựtráchcứ.Cácemđãhợptácvớinhaurấttốt,nhưngTuckernày,emhãycốdiễnđạtbằnggiọngítgaygắthơnxem-Côgiáokhuyên.

Vớimộtgiọngbìnhtĩnhhơn,TurkernóivớiRahman:-Cậucóthểđặtđúngmộtmảnhvàochỗnàocậuthấylànóghépđược

vàohìnhghép,hoặcđưachobạnnàođómộtmảnhnếubạnấycần,đókhôngphảilàradấuhiệu.Đólàđềnghị,thếthôi.

Rahmanđáplại,giọngkhóchịu:-Nếutớgãiđầu(nólàmnhưlờinóđangnói,hẳnlàcậusẽbảo:"Không

đượcradấuhiệu”.Rõràng,sựbựcbộicủaRahmankhôngphảichỉdocuộctranhcãinàymà

còn vì tờ giấy đánh giá của Tucker. Ở chỗ có câu hỏi: "Ai làm rối cảnhóm?",TuckerđãghitêncủaRahman.

NhìnthấyRahmanliếcvàocâughixúcphạmấy,VarganóivớiTuckervớigiọnghơicăng:

-Rahmanchorằngemđãđánhgiáxấuchoemấy:"Làmrốicảnhóm".Emhiểucâuđólàthếnào?

-Emkhôngmuốnnóiđólàsựphárốinghiêmtrọng,-Tuckerđáp,giọnghòahoãnhơn.

Rahmanvẫnchưachịu,nhưnggiọngđãdịuđi.-Tớnghĩrằngcậuhơicườngđiệu,đólàýkiếncủatớ.Vargaliềnđưaraquanđiểmtíchcựchơn:-Tucker có lẽ nghĩ rằngkhi emcố làmchùngkhôngkhí vàomột thời

điểmkhókhăn,thìđócũnglàsựphárối.Rahmanphảnđốinhưngcũngchấpnhậnquanđiểmtrunghòahơn:-Nhưng nhănmặt lại khimọi người đang tập trung tinh thần, cũng là

"phárối".QuaysangTucker,Vargacốđưarabànluậnvàomảnhđấttâmlý:-Emmuốncó tháiđộxâydựng,phảikhôngnào?Emkhôngmuốnnói

rằngbạnấyphárốinhữngngườikháctheonghĩaxấu.Nhưngemđãnóiđiềuđótheocáchkhiếnchonhậnxétcủaemkhólòngđượcchấpnhận.Rahmancầnemquan tâmtới tìnhcảmcủabạnấy.Bạnấynghĩ rằngnhững từxấunhư"phárối"làkhôngđúng.Bạnấykhôngmuốnmìnhbịcoilàmộtkẻphárối.

RồicôgiáonóithêmnhưđểủnghộRahman:-CôquýtrọngsựtựtincủaemkhiemnóivớiTucker:Thậtkhôngthúvị

gìkhibịcoilà"kẻphárối".Emđãkhônggâysựvớibạnấy.Khiemlàmcáimặtnạvớinhữngmảnhghéphình,côcócảmgiácnhưemđangbựcmìnhvàmuốnlàmdịukhôngkhíđi.NhưngTuckerlạigọiđiềuđólàphárối,vìbạnấykhônghiểuđượctâmtrạngem,đúngthếkhông?

Haiđứacontraigậtđầu,trongkhicácbạncủachúngxếpxongcáchìnhghép.Tấnkịchnhỏhạmàn.

-Cậu thấydễchịuchưa? -Tuckerhỏi -Cậukhôngcòn thấybựcmìnhnữachứ?

-Dễchịurồi-Rahmanđápvớimộtgiọngdịudàng,nóchorằngbâygiờnóđãđượcnghevàđượchiểu.

Tuckercũngmỉmcười.Nhữngđứakhácđã rờikhỏi lớp,vàcảhaiđứacùngnhauchạyrangoài.

Mổxẻmộtcuộcxungđột:điềuđãtránhđượcKhibuổihọcsaubắtđầu,Vargaphântíchnhữnggìvừaxảyra.Việccác

cậucon trai họcđược cáchgiải quyếtxungđộtđã chophépchúngkhôngthổibùngcuộctranhcãi.Khimộtcuộctranhcãibiếnthànhxungđột,Vargakhẳngđịnh,thìđólàvìnhữngngườithamdự"khônghiểunhau,màlạirútrakếtluậnxấuvàđưaranhữnglờikhẳngđịnhkhưkhư,khiếnchongườikháckhôngthểchấpnhận".

Trongbàihọccủacô,họcsinhđượchọcrằngmụcđíchkhôngphảilàđểtránhmọibấtđồng,màlàđểgiảiquyếtbấtđồngấytrướckhinótrởnênxấuđi.BàihọcnàyđãthànhcôngquacáchTuckervàRahmangiảiquyếtvấnđề.Nhưvậy,cảhaiđềucốgắngđểbàytỏýkiếncủamìnhmàkhônglàmthổibùnglênsựxungđột.Từlớpsơđẳng,họcsinhnênhọccáchdiễnđạttựtin.Ngườitakhuyếnkhíchchúngnóithẳngnhưngkhônggâygổvớingườinóichuyệnvớimình.Lúcbắtđầutranhcãi,haicậucontraitránhnhìnmặtnhau,rồidầndầnchúngbắtđầutỏradấuhiệu“chúýtíchcực"-chúngnhìnnhau,tiếpxúcvớinhaubằngmắtvàphátranhữngtínhiệuthầmlặngđểchobên

kiabiếtmìnhđãđượcnghe.Nhờápdụngcáchthứcnàyvàvớisựgiúpđỡcủagiáoviên,đốivớicác

em,"tựtin"và"chúýtíchcực"lànhữngcáchphảnứngtựphátcủachúngkhithấycầnthiết.

Thậtkhóchếngựcácxúccảm,vìcầnphảicósựkhéoléovàonhữngthờiđiểmmàngười ta rất ít có khả năng ghi nhận thông tinmới và học đượcnhữngthóiquenphảnứngmới- tứclàkhiphậtý.Lúcđó,sựgiúpđỡcủangườithứbathậtcóích."Đểcóthểtựquansátkhimìnhbuồnhaybựcbội,dùlàngườilớnhaytrẻem,cũngcầntớisựgiúpđỡ,Vargakhẳngđịnh:Timđậploạnlên,bàntaythìhơiướtvìmồhôi,lúcđóngườitabịkíchđộngvàphảilàmmọicáiđểchúýngườikhácmàvẫngiữđượcbìnhtĩnhđểkhỏikêulênhoặctựgiammìnhvàosựimlặngtựvệ".

Khingườitađãbiếtđượccơngiậndữcủađứatrẻ10tuổilàthếnào,thìđiều nổi bật nhất trong thái độ của Turker và Rahman có lẽ là chúng cốkhẳngđịnhýkiếncủamìnhmàkhôngtráchcứhayxúcphạmngườikhác,cũngkhôngkêulên,khôngẩuđảvàkhôngchấmdứtđộtngộtcuộctranhcãi.Điều lẽ ra có thể trở thành cuộcđánh lộn thì lại chophép các em tiếnbộtrongnghệthuậtgiảiquyếtbấtđồng.Trongnhữnghoàncảnhkhác,kếtquảcóthểrấtkhác.Bọntrẻthườngđitớichỗđánhlộn,khichúngkhôngthểcãinhauhơnnữa.

NhữngmốilohằngngàyKhiđiểmdanhtrướcnhữngbuổihọcvềsựtựhiểumình,họcsinhkhông

phảibaogiờcũngđánhgiátâmtrạngcủachúnglúcđótíchcực.Khimộthọcsinhnóilênđiểmsốrấtthấp-một,hai,haybađiểm-nghĩalàkhinócảmthấy "mất tinh thần", người ta nên hỏi nó xem có cái gì không ổn không(nhưngkhôngbaogiờđượcépnónóinếunókhôngmuốnnói).Lúcđónócóthểkểlạimốilolắngcủanóvàchúngtatìmcáchgiúpđỡchúng.

Nhữngmốilolắngcủatrẻemrấtkhácnhautùytheotừnglứatuổi.Ởtiểuhọc,chúngthườnglobịtrêuchọchaysợbịloạitrừ.Đếntrunghọc,nhữnglýdololắngmớixuấthiệnnhưbuồnvìkhôngđượcmộtcậubé(haycôbé)nàomờicùngđirakhỏilớp,vìbịgạtsangmộtbên,vìứngxửkémcỏicủacácbạn,hayvìnhữngvấnđềkhácthườngthấyởlứatuổiấy.

Đólàhàngloạtlolắngxâmchiếmcuộcsốngcủamộtđứatrẻvàđôikhichúngbộclộởbênngoàilớphọc:khiăntrưa,trênxebuýtnhàtrường,hayởnhà.Nhưngnhiềukhinógiữ cho riêngmìnhvànghiềnngẫm trêngiườngngủ,vì khôngcó ai đểbộc lộ.Trongcácgiáo trìnhvềviệc tựhiểumình,nhữngmốilolắngấyđượcđềcậptớitrựctiếp.

Nhữngcuộcthảoluậnnàygiúpnhiềuchosựtựhiểumìnhvìchúngchophéptrẻemhiểubảnthânvàhiểumốiquanhệvớingườikháchơn.Tuymỗibuổihọcđượcdànhmộtchủđềriêng,nhưngcầnphảicósựuyểnchuyểnvàtấtcảnhữngtranhcãiđềulàcơhộiđểkhálên.Nhữngvấnđềdocácemnêu

lênlànhữngtrườnghợpthựctếmàcácbạncủachúngcũngnhưgiáoviêncóthểápdụngvàođóbàihọc tức thời,chẳnghạncáchgiảiquyếtcuộcxungđột.

ABCcủatrítuệxúccảmĐược thành lập khoảng 20 nămnay, các lớp học về tự hiểumình hiện

đanglàkhuônmẫuvềgiáodụctrí tuệxúccảm.KarenStoneMcCown,bàhiệutrưởngcủaNuevaSchool,giảithích:"Khichúngtôinóitớivấnđềgiậndữ,chúngtôilàmchocácemhiểurằngđógầnnhưlàphảnứngthứyếu,cầnphảitìmcáigìđượccheđậyởphíasau:Bịphậtýư?Ghenghétư?Họcsinhhọcđượcrằngbaogiờcũngcósựlựachọngiữanhữngcáchphảnứngkhácnhauvớimộtxúccảmvàchúngcànghiểurasựkhácnhauthìcuộcsốngcủachúngcàngphongphú.”

Danhmụccácvấnđềgầnnhưtươngứngvớidanhmụcnhữngyếutốtạothànhtrítuệxúccảm,trongđónhữngyếutốchínhđóngvaitròhàngđầuđểngăncácemkhỏibịrơivàocáibẫycủacuộcđời.Trongsốnhữngchủđềấy,cósự tựhiểumình, theonghĩanhậnbiếtđượccácxúccảmcủamình, tìmđượcnhững từngữđểdiễnđạt chúngvànhận rađượcnhữngmối liênhệgiữa các ý nghĩ, các xúc cảmvà phảnứng.Mặt khác, cũngbiết xemmộtquyếtđịnhcóđượcýnghĩvàxúccảmchiphốikhông;hìnhdungđượchậuquảcủanhữnglựachọnkhácnhau;vàápdụngtấtcảđiềuđóvàocácquyếtđịnhcóliênquan,chẳnghạn, tớimatuý, thuốcláhaytìnhdục.Ýthứcvềbảnthâncũngđòihỏicầnnhậnrõnhữngchỗmạnhvàchỗyếu,phảicócáinhìntíchcựcnhưngthựctếđốivớimình(dođómàtránhrơivàocáibẫycửaphảnứngvìtựái).

Ngườitacũngtựcoisựchếngựxúccảmlàrấtquantrọng:cầnphảibiếtđượccáigìcheđậytìnhcảmvàhọccáchchếngựsựlohãi,sựbựcbộivànỗibuồn.Gánhlấytráchnhiệmvềnhữngquyếtđịnhvàhànhđộng,tôntrọngcamkếtcủamình,cũngcóýnghĩahàngđầu.

Sựđồngcảmphảiđóngvaitròhàngđầutrongquanhệvớingườikhác:hiểu được những gì họ cảmnhận, biết chấp nhận quan điểmvà tôn trọngcáchnhìncủahọ.Nhữngquanhệgiữacáccánhânvớinhaulàđốitượngrấtđượcchúý;họcsinhhọccáchnghevàcáchđặtcâuhỏithíchđáng,phânbiệtnhữnggìngườikhácnóivàlàmtheophảnứngcũngnhưxétđoáncủachínhhọ,tỏratựtinvàoýkiếncủabảnthânmàkhôngnổigiậnhaythụđộng.Họcsinhphảihọcnghệthuậthợptác,giảiquyếtxungđộtvàthươnglượngnhữngsựthoảhiệp.

TrítuệxúccảmởnhữngkhuphốnghèokhổNgườihoàinghirấtcólýkhitựhỏirằngliệunhữngbuổihọcnhưthếcó

thểđemlạikếtquảtronghoàncảnhítthuậnlợihơnkhông?HayđiềunàychỉcókếtquảtrongnhữngngôitrườngxinhxắnnhưNuevaSchool,nơimàcáctrẻemđặcbiệtcótốchấttốtvềmộtsốmặt.Tómlại,liệucóthểpháttriểntrí

tuệxúccảmởnhữngnơicần thiếtnhất, tronghoàncảnhhỗnloạncủacáctrườngcôngởcáckhuphốnghèokhổkhông?Câutrảlờisẽdượctìmthấysaumột chuyến đến thăm trường Augusta Lewis TrongMiddle School ởNewHaven,rấtxacáchvớiNuevaSchoolvềxãhội,kinhtế,cũngnhưđịalý.

TrườngnằmrấtgầnĐạihọcYale,ởkhuphốcôngnhânọpẹpvớikhoảng20 nghìn người làm việc tại các nhàmáy gần đó trong những năm 1950.Hiệnnay,sốngườinàychỉcòn3.000,bằngchứngvềsựsuy thoáikinh tếcủa khu phố này. Giống như nhiều thành phố công nghiệp khác ở NewEngland,NewHavenđãrơivàonạnnghèokhổ,matuývàbạolực.

Đểgiảiquyếtvấnnạnđó,vàonhữngnăm1980,mộtnhómnhàtâmlýhọcvàgiáoviênởtrườngĐạihọcYaleđãxâydựngDựánNănglựcXãhội,mộttập hợp giáo trình giống như ở Nueva School. Nhưng ở Troup MiddleSchoolcáchtiếpcậncácvấnđềmangtínhtrựctiếphơn.Khingườitagiảithích cho học sinh lớp bốn cách phòng tránh bệnh tật như AIDS, thì đókhôngphảilàbàitậplýthuyếtnữa.TỷlệphụnữcódươngtínhHIVởNewHavencaonhấttạiMỹvàmộtsốhọcsinhởtrườngnàycóbốmẹmắcbệnhAIDS,thậmchíchínhbảnthânchúngcũngmắccănbệnh.Đasốđềuđụngphải tất cả những vấn đề của các khu phố nghèo; hoàn cảnh gia đình củanhiềuemkhốnđốn,tuychưaphảilàtuyệtvọngđếnmứccácemkhôngthểđếntrườnghàngngày.

BàMaryEllenCollins,chobiết:"Tôidạyởtrườngnày20nămrồi.Hãynhìncáikhuphốnày!Làmsaochúngtôicóthểbằnglòngdạycácmônhọcquenthuộcđược?HãylấytrườnghợpnhữnghọcsinhmắcbệnhAIDSvàcómẹốm.Tôikhôngbiếtchắcchúngcódámnói ra trongcuộc thảo luậnvềvấnđềnàykhông,nhưngkhichúngbiếtcógiáoviênlắngnghecácvấnđềtâmlýmàkhôngphảichỉlàvấnđềhọctập,chúngtỏracởimởhơn".

Ởtầngthứbacủatoànhàgạchđỏcũkỹ,mỗituầnbalầnJoyceAndrewsdạychohọcsinhlớp2nghệthuậtsốngtrongxãhội.Giốngnhưtấtcảcácđồngnghiệp,bàđã theomột lớpđào tạo.Hômấy,buổihọcđềcập tới sựhiểubiếtvềcácxúccảm:khảnănggọitênvàphânbiệtcácxúccảm-mộttrongnhữngmặtcănbảncủatrí tuệxúccảm.Bàyêucầuhọcsinhcắtbứcảnhmộtkhuônmặttrênmộttờtạpchíra,nhậnbiếtxúccảmngườiđóbiểuhiện và giải thích cho chúng cách đi tới kết luận ấy. Sau khi thu các bảncopy,Andrewsviếtlênbảngnhữngxúccảmđược18họcsinhcómặthômấynhậnra:buồn, lo,hưngphấn,sungsướngv.v...vàcùngvớichúng traođốinhữngbìnhluậnnhanh.Cácemgiơtaylênvàtỏrasốtruộtđểnóilênýkiến,chúngcốlàmchobàchúývàchophépmìnhđượcnói.

Bàghithêm:"Hẫnghụt"vàodanhmụcđãviếttrênbảngvàhỏi:-Trongcácem,emnàođãcólầncảmthấyhẫnghụt?Tấtcảđềugiơtaylên.

-Nhữnglúcđócácemcảmthấythếnào?Trảlời:"Mệtmỏi","Rốinhiễu',"Emkhôngtậptrungđược”,"Lolắng".Joyceghilênbảng:"Bựctức"vànóithêm:-Côđãtrảiquathứxúccảmnày-Nhưngkhinàothìmộtgiáoviêncảm

thấybựctức?-Khimọingườinóichuyệntronglớp,-mộtemgáimỉmcườitrảlời.Sauđó,Andrewsphânphátcáctờgiấyinrônêô,trênđóvẽnhữngkhuôn

mặtcongáivàcontraiđangbiểu lộmột trongnhữngxúccảm:vui,buồn,giận, ngạc nhiên, sợ, kinh tởm, với những dòng ghi bên cạnhmô tả hoạtđộngcủacáccơmặtkhicóxúccảmtươngứng.Chẳnghạn,Sợ:

-Miệngháravàkhóemôichùngxuống.-Mắtmởtovàkhóemắtdướnlên.-Lôngmàydướnlênvànốivớinhau.-Giữatráncónếpnhăn.Học sinhxemxét tờgiấy; chúngcốbắt chướcbiểuhiện sợ,giận,ngạc

nhiênhaykinhtởmvàkhuônmặtchúngsinhđộnghẳnlên.BàihọcnàytrựctiếpdựavàocôngtrìnhcủaPaulEkmanvềbiểuhiệntrênmặtcủacácxúccảm;ngườitacóthểtìmthấybàihọcnàytronggiáotrìnhnhậpmôntâmlýhọcởphầnlớncáctrườngtrunghọcởMỹ,nhưnghiếmkhicóởcáctrườngtiểuhọc.Đốitượngcủanóliênkếtmộtxúccảmvớitêngọivàbiểuhiệncủanó, dường như quá rõ ràng đếnmức bài học trở nên thừa.Nhưng nó chophéplấnđithiếusótthườngthấytronglĩnhvựcnày.Đừngquênrằngnhữngđứa trẻgâyhấn thườngnổigiậnvà trởnênhungdữvìchúnghiểusaidấuhiệuvàbiểuhiệntrungtính,coiđólàdấuhiệuthùđịch,cònnhữngemgáibịrốiloạnănuốngthườngkhôngthểphânbiệtđượcgiận,novàđói.

Pháttriểntrítuệxúccảmtronggiảngdạytruyềnthốngnhưthếnào?Giáodụcxúccảmvàxãhộikhôngphảilàmộtgiáotrìnhriêngbiệt,màlà

mộtphầntrongtoànbộhoạtđộnghọctập.Chươngtrìnhpháttriểntrẻem,donhàtâmlýhọcEricSchapshoànchỉnh,đãminhhọachocáchtiếpcậnvấnđề theo lốinày.Chươngtrìnhhiệnđangđược thửnghiệmtạinhiều trườngcủaMỹ,nhấtlànhữngtrườngnằmởcáckhuphốnghèokhổ

Chương trình này đưa ra tập hợp các công cụ có thể trực tiếp sử dụngtrongcácgiáotrìnhthôngthường.Chẳnghạn,ngườitakểchohọcsinhlớphaicâuchuyệncónộidungmộtconếchnónglòngđượcchơiđùavớiconcócđangngủđôngnêncốđánhthứcconcócdậysớmhơn.Câuchuyệnđượcdùnglàmđiểmkhởiđầuchocuộcthảoluậnvềtìnhbạnvàchophépbàncãivềnhữngcâuhỏinhư:"Ngườitacảmthấygìkhimìnhbịlạmdụng?".Mộtloạt chuyệnnhưvậychophépđềcậpđếnchủđềnhưý thứcvềbản thân,nhữngđòihỏicủa tìnhbạn,hậuquả tâmlýcủasự trêuchọcvàsựsẻchiatìnhcảmvớicácbạn.Nhữngcâuchuyệnngàycàngtrởnêntinhtếkhihọcsinhvượtquacácgiaiđoạntiểuhọc,rồitrunghọccơsởvàđemlạichogiáo

viêncơhộiđềcậpnhữngchủđềnhưsựđồngcảm,sựyêumến,nănglựctựđặtmìnhvàchỗngườikhác.

Mộtcáchkhácđểđặtgiáodụcxúccảmvàođờisốngnhàtrườnglàgiúpgiáoviênsuynghĩlạicáchtrừngphạthọcsinhkhichúngvôkỷluật.Điềuđóchophépbùđắp thiếu sótvềxúccảm,nhằmkiểmsoátcácxung lực,giảithíchđượctìnhcảm,giảiquyếtcácxungđộtvàchothấycónhiềucáchdạykỷluậttốthơnchotrẻem.Chẳnghạn,khicácemmẫugiáochenlấnnhauđểđến phòng ăn, cô giáo có thể bảo chúng đoán biếtmột con số và emnàođoánđúngđượcvàotrước.Nhưvậy,cácemhọcđượccáchgiảiquyếttranhchấptheolốibìnhđẳng,vôtưvàởtrìnhđộcaohơn,sựthươnglượngchophépđitớimộtsựthoảthuận.Sauđó,trẻemcóthểápdụngbàihọcấyvàoviệcgiảiquyếtnhữngbấtđồngkhácvà thôngđiệpđược truyềnđicó tínhtíchcựchơnlà:"Khôngđượclàmthế!"trởnênquenthuộc.

Cácgiaiđoạnpháttriểnxúccảm"AlicevàLynnkhôngmuốnchơivớiem".Mộthọcsinhlớp1củatrườngtiểuhọcJohnMuirởSeattlephànnànnhư

vậy.Nóđãđặtmộtbức thưvôdanhvào"hòmthư”của lớp, trongđóhọcsinhbàytỏsựcathánvànhữngvấnđềcủamìnhđểchomọingườibànluậnvàtìmgiảipháp.Têncủađứatrẻthanphiềnđượcgiấu.Côgiáonhấnmạnhrằngtấtcảcácemđềucónhữngvấnđềgiốngnhauvàchúngphảihọccáchcùngnhaugiảiquyết.Bằngcáchnóilêntìnhcảmcủachúngvàkhảnăngtìmđượccáchhòahợpvớinhau,chúngcóthểtìmthấyvàápdụnggiảiphápmớichonhữngkhókhănvàhiểuđượcrằngxungđộtkhôngphảilàcáchduynhấtđểgiảiquyếtmốibấthòa.

Hòm thư cho phép một sự lựa chọn rất linh hoạt khác xa với nhữngchươngtrìnhcứngnhắcdễbịlệchphavớihiệnthựcthayđổiởtuổithơấu.Trẻ càng lớn thì mối lo lắng của chúng càng biến đổi. Để có hiệu quả,chươngtrìnhphảitheosátsựpháttriểncủatrẻ,phảithíchnghivớihiểubiếtvềsựpháttriểnấycũngnhưnhữngvấnđềcủanó.

Phảibắtđầutừtuổinào?Mộtsốngườikhẳngđịnhrằngkhôngbaogiờlàquásớm.Sựhamhọccủatrẻemphụthuộcvàoviệcnắmđượcnhữngcơsởcủatrítuệxúccảm.Nhữngnămtrướckhiđếntrườngcóýnghĩaquyếtđịnhvềmặtnày,vàmọicáichophépchúngtanghĩrằngnhữngchươngtrìnhnhưvậy,mộtkhiđượcthựchiệnthíchhợp,sẽcóhiệuquảbổíchvềmặttìnhcảmvàxãhội,như:nhữngvấnđềmatuý,phạmtộiíthơn,hônnhânthànhcônghơn,chuẩnbịtốthơnchocuộcsống.

Những can thiệp thuộc loại này sẽ hiệu quả hơn khi chúng theo sát sựpháttriểnxúccảm.Nhưnhữngtiếngkêucủacácembéchothấy,chúngđãcảm thấyxúccảmmạnhmẽ từ lúcmới sinh.Tuyvậy, chỉđến lúcnàohệthần kinh của chúng phát triển đầy đủ thì những xúc cảm của chúngmớimanghìnhthứchoànchỉnh.Nhữngxúccảmởđứatrẻsơsinhthôsơhơnở

đứatrẻnămtuổivàcũngđơngiảnhơnởmộtthiếuniên.Ngườilớnthườnghaymongchờconmìnhcósựtrưởngthànhvềxúccảmcaohơnởlứatuổichúngmàquênmấtthờiđiểmxuấthiệncủamỗixúccảmđãđượcchươngtrìnhhóa.Sựkhoácláccủamộtđứatrẻbốntuổidễbịbốmẹlamắng,nhưngthật raphảiđếnnăm tuổi thìý thứcvềbản thân,điềukiệnđể có sựnhúnnhường,mớixuấthiện.

Sựphát triểnxúccảmđikèmvớinhữnghình thứcphát triểnkhác,đặcbiệtlàsựpháttriểnvềnhậnthứcvàsựchínmùicủabộnãovềmặtsinhhọc.Sựđồngcảmvàsựchếngựcácxúccảmbiểulộtừlúccònrấtnhỏ.Ởcácvườntrẻ,ngườitathấysựchínmùigiatốccủanhững"xúccảmxãhội”,nhưcảmthấybấtổnvàbịxúcphạm,ghenghétvàđốkỵ,tựáivàtincậy,tấtcảđềuđòihỏidứatrẻphảibiếttựsosánhmìnhvớingườikhác.Lênnămtuổi,khi đứa trẻ bước vào xã hội rộng lớn hơn trường học, nó đồng thời cũngbướcvào thếgiớicủanhữngsosánh.Nhữngsựsosánhnàykhôngchỉdothayđổimôitrườngbênngoàigâyra,màcòndosựxuấthiệnmộtnănglựcnhận thứcmới: năng lực so sánh phẩm chất củamình với phẩm chất củangười khác.Chẳnghạn, chính vào thời đómột đứa trẻ bắt đầu thấymình"ngốc"hơnbạnmìnhđứngđầulớp.

Bác sĩ tâm thần David Hamburg đã đánh giá những ưu điểm của cácchươngtrìnhgiáodụcxúccảmvàchorằngnhữngnămchuyểntiếpsaukhivàotrườngtiểuhọc,rồi trườngtrunghọc, làhai thờiđiểmthenchốt.TheoHamburg, từ6đến11 tuổi, nhữngkinhnghiệmmàcác emcóđược trongnhàtrườngcóảnhhưởngmạnhmẽtớituổithiếuniênvàsauđó.Ýthứcvềgiátrịcủabảnthânởtrẻemphụthuộcrấtnhiềuvàothànhcôngtronghọctập.Thấtbạisinhratháiđộtựhuỷhoại,mànhữnghậuquảxấucủanócóthểcảm thấy suốt đời. Theo Hamburg, năng lực "trì hoãn sự thoả mãn hammuốn,làmchủxúccảmvàgiữtháiđộlạcquan"làcầnthiếtđểthànhcôngtronghọctập.

Tuổidậy thì -một thờikỳđảo lộnsinh lývà trí tuệ - làgiaiđoạn thenchốtkháccủasựgiáodụcxúccảmvàxãhội.Hamburg lưuý rằng, "ởđộtuổitừ10đến15,phầnlớntrẻembịtìnhdục,rượu,matuývàthuốclácámdỗ".

Việcvàohọcbậctrunghọcchấmdứttuổithơấuvàtựnólàthửtháchghêgớmvềxúccảm.Bỏquamộtbênmọivấnđềkhác,khihọcsinhbắtđầuhọclốisống trong trườnghọc,gầnnhư tấtcảđều tựhoàinghivàcomình lại;nhữnggìchúngbiểuhiệnvềchínhconngườicủachúngrốitung.Đặcbiệt,"lòng tự ái xã hội" đột ngột phát triển. Chính vào lúc đó,Hamburg nhấnmạnh,điềutrướchếtlàphảităngthêmnănglựccủalớptrẻtrongviệcchắpnốiquanhệmậtthiết,vượtquasựkhủnghoảngvềtìnhbạnvàphảikhuyếnkhíchsựtintưởngcủachúng.

Khisắpđến tuổi thiếuniên, trẻemvàohọc trườngtrunghọc,Hamburg

lưuý,nhữngemcó trí tuệxúccảmphát triểnkhônggiốngvớinhữngđứakhác,chúngítbịrốinhiễuhơnvìsứcépchungquanh,vìnhữngđòihỏilớnhơncủabậctrunghọcvàítbịmatuý,thuốclácámdỗhơn.Chúngđãlàmchủđượcnănglựcxúccảm,màítratrongthờigianngắn,nhữngnănglựcnàysẽbảovệchúngchốnglạirốiloạnvàsứcépchúngsắpphảiđươngđầu.

BàihọctốtđúnglúcNhậnbiếtđượccácgiaiđoạnpháttriểncủacácxúccảm,cácnhàtâmlý

họccó thểnói tớinhữngcáchgiảngdạynào thíchhợpvớimỗigiaiđoạn,nhữngthiếuhụtkéodàinàodễchothấynhữngđứatrẻkhônglàmchủđượcnănglựctốtvàođúnglúcvànhữngkinhnghiệmsửađổinàocóthểbùđắpđượcthiếusót.

ChẳnghạnnhưtrongcáctrườngởNewHaven,ngườitadạychohọcsinhcáclớpnhỏchúýtớiphảnứngcủachúng,giữliênhệtốtvớingườikhácvàđưaranhữngquyếtđịnh.Ởtrườngmẫugiáo,trẻemngồithànhvòngtrònvàtungramộtconxúcxắc,mỗimặtcủanómangmộttừnhư"buồn"hay"vui”.Lầnlượtchúnggiảithíchmìnhcảmthấynhưthếnàokhiởtrongtrạngtháiấy;bàitậpnàydạychochúnggọitêncácxúccảmvàchophépchúngđồngcảmhơnkhinhữngđứakháccóxúccảmgiốngnhưchúng.

Ởlớphai,quanhệcủađứatrẻvớinhữngngườichungquanhcótầmquantrọnglớnvàngườitadạynócáchgiữtìnhbạn:sựđồngcảm,sựkiểmsoátcácxunglựcvàchếngựsựgiậndữ.Nhữnggiáotrìnhtrongđócácemhọccáchkhámphácácxúccảmbiểulộtrênmặt,vềcănbản,làmộtsựtậpluyệnđồngcảm.Đểkiểmsoátđượcdễhơncácxunglực,tấmbảngconđặtnơidễnhìnthấynêulênsáugiaiđoạnsauđây:

Đènđỏ:1.Đánhdấuthờigiandừnglại,bìnhtĩnhvàsuynghĩtrướckhihànhđộng.

Đèndacam:2.Trìnhbàyvấnđềvàgiảithíchtâmtrạng.3.Đưaramụcđíchtíchcực.4.Tưởngtượngranhiềugiảipháp.5.Nghĩtớinhữnghậuquảcóthể.Đèn xanh: 6. Chuyển sang hành động bằng cách áp dụng kế hoạch tốt

nhất.Đứatrẻphảiđánhdấuthờigiandừnglại,chẳnghạn,nósắpđánhmộtđứa

khác,hayphậtý,hayòakhóc.Điềuđóchophépnócótháiđộônhòahơnbằngcáchnghetheonhữnglờikhuyêncụthể.Khiviệckiểmsoátxunglựcđãtrởthànhthóiquen,thìnósẽđượcchuẩnbịtốthơnđểđươngđầuvớituổithiếuniênvàtuổitrưởngthành.

Ởlớpba,khicácemvachạmvớinhữnghiệnthựcxãhộimơhồ,ngườitanhấnmạnhhơn tớinăng lựchiểuđượcnhữngquanđiểmkhácnhau."Nếumột đứa con trai tức điên lên khi thấy đứa bạn gái nhỏ của nó đang nóichuyệnvớiđứacontraikhác-mộtgiáoviênởNewHavennói,-chúngtôi

khuyếnkhíchnógiữđúngvịtrícủachúng,thayvìtìmcáchđánhnhau”.Ởlớpsáu,cácbàihọccóliênquantrựctiếphơntớicámdỗcủatìnhdục,matuývàrượu-nhữngthứmàđứatrẻbắtđầubịthuhút.

Pháttriểntrítuệxúccảm-mộtphươngtiệnphòngngừaMộtsốchươngtrìnhgiáodụcđượcnghĩrađểcứuchữamộtvấnđềriêng

biệtnàođó,thườnglàvấnđềbạolực.Mộttrongnhữngchươngtrìnhđượchâmmộnhấtlàchươngtrìnhgiảiquyếtsángtạocácxungđột.Đótrướchếtlàgiảiquyếtnhữngxungđộtgiữacáchọcsinhđãbiếnthànhnhữngsựcốrắc rối, như sự cố gây nên cái chết của Ian Moore và Tyrone Sinkler ởJefferrsonHighSchool.

Trung tâmLindaLantieri được giao trách nhiệm áp dụng chương trìnhnàyvớisứmệnhkhôngchỉgiớihạnởsựđềphòngcáccuộcẩuđả.Ngườiphátminh ra chương trình này làHiệu trưởng Trung tâmNewYork nói:"Chươngtrìnhchỉrachohọcsinhthấycónhiềukhảnăngđểgiảiquyếtxungđột.Chúngtôiphảilàmchochúngthấysựvôíchcủabạolực,đồngthờigợiranhữngtháiđộthaythế.Bọncontraihọccáchbảovệmìnhmàkhôngcầnđếnsứcmạnh.Nhữngkhảnăngmàchúngtôigiúpchúngpháttriểnlênsẽcóíchchochúngsuốtcuộcđời".

Mộttrongnhữngbàitậplàtưởngtượngramộtquyếtđịnhcụthểcóthểchophépgiảiquyếtcuộcxungđộtchúngdínhlíuvào.Trongbàitậpkhác,họcsinhbàyra tìnhhuống trongđómộtđứacongáibịemnóquấynhiễubằngmộtmáy ghi âmđinh tai nhức óc khi nó đang học bài.Cả lớp phải"độngnão"đểtìmranhữnggiảiphápthoảđáng.

Thànhcôngcủachươngtrìnhlànhữngbàihọcđượcdùngđểgiảiquyếtcácxungđộtxuấthiệnởmọinơi.Nhằmmụcđíchnày,mộtsốhọcsinhđượcđàotạolàmtrunggian-mộtvaimàchúngcóthểđóngtừnhữngnămcuốibậc tiểuhọc.Khixungđộtnảysinh,cácbênđềucókhảnănghướngsangngườitrunggian.Nhữngemnàyhọccáchcanthiệptrongtrườnghợptranhcãi,đedọa,v.v...

Ngườitadạychochúngbàytỏýkiếnsaochonhữngnhânvậtchủchốtbịthuyếtphụcvì tínhkhông thiênvị.Chúngngồicùngvớinhữngđứa trẻcóxungđột,vàđưabọntrẻnàytớichỗlắngnghemàkhôngngắtlờihayxúcphạmnhau.Chúnggiúpchobọntrẻbìnhtĩnhtrìnhbầyquanđiểmcủamình,rồinhắclạinhữnggìđốithủnóiđểđốithủhiểurằngchúngđãhiểurõ.Rồichúngcùngnhauhìnhdung ragiảiphápcó thểđược tất cả chấpnhận; sựthoảthuậnthườngđượcghithànhmụctiêutrongvănbảncókýtên.

Cácemhọcsinhchủyếuhọccáchxemxétbấtđồngtheonhữnggócđộkhácnhau.AngelPerez,mộtemlàmtrunggianđượcđàotạotừtrườngtiểuhọc cho biết: "Chương trình này đã làm biến đổi cách suy nghĩ của em.Trướcđây,emchorằngkhinàochúngnóđitìmemthìemchỉcóthểchốnglại.Bâygiờ,emnghĩtíchcựchơn.Khimộtđứanàođólàmemkhóchịu,em

khôngcòncốlàmlạinhưthếvớinónữa:emmuốngiảiquyếtvấnđề".Vànótruyềnđiềunàyđitrongcộngđồngcủanó.

Lúc đầu, chương trình giải quyết sáng tạo các xung đột là nhằm ngănngừabạolực,nhưngLindaLantierichorằngnhiệmvụcủanórộnglớnhơn.Theobà,sựkhônkhéocầnthiếtđểphòngngừabạolựckhôngthểtáchkhỏinhữngmặtkháccủatrítuệxúccảm.Phầnlớnsựtậpluyệncóliênquantớicơ sở của trí tuệ xúc cảm,nhưnăng lựcnhận ra đầyđủxúc cảm,gọi tênchúngvàcảmthấyđồngcảm.LindaLantiericũnglấylàmtựhàovềsựtăngthêm"tìnhyêumếngiữacáchọcsinh"cũngnhưsựgiảmbớtxuhướngsỉnhụcnhauhoặcđánhnhau.

Nhữngaitìmcáchgiúpchobọntrẻđãđivàoconđườngbạolựcvàphạmtội luônluôntìmđếnchươngtrìnhgiáodụchướngtớisựphát triển trí tuệxúc cảm.Chẳng hạn,một nhóm những nhà nghiên cứu ở trườngĐại họcWashington,trongđócóMarkGreenberg,đãsoạnrachươngtrìnhPATHS,Parents and TeachersHelping Students (Bốmẹ và giáo viên giúp đỡ họcsinh).Mộtsốhọcsinhđặcbiệtcầnđếnsựgiáodụcnày,nhưngnólạiđượcphântánracảlớpđểtránhnóitớimộtnhómnhỏriêngbiệtnào.

Cácbàihọc tỏ racó íchđốivới tấtcảcác trẻem.Một trongnhữngbàihọcởcácnămhọcđầutiênlànhằmdạycáchkiểmsoátcácxunglực.Khikhông có sự kiểm soát ấy, trẻ em rất khó tập trung chú ý và thường đếnmuộngiờ.PATHSbaogồm50bàihọcdànhchonhữngxúccảmkhácnhau:nódạychotrẻemnhậnbiếtnhữngxúccảmvàhiểusâuhơnxúccảmquantrọngnhấtnhư:vuimừngvàgiậndữ,trướckhiđềcậpnhữngxúccảmphứctạphơnnhư:ghenghét,kiêucăngvàtộilỗi.Việcnhậnbiếtnàyđòihỏiphảichúýtớinhữnggìmìnhvàngườikháccảmthấy,(nhấtlàđốivớinhữngđứatrẻgâyhấn)biếtnhậnrakhinàothìđứanàođóthậtsựlàđốiđịch.

Mộttrongnhữngbàihọcchínhlàchếngựsựgiậndữ.Trẻemhọcđểhiểurằnggiậndữlàmộtxúccảmbìnhthường,nhưngngượclại,mộtsốphảnứnglàkhôngbìnhthường.Nhữngbàihọckhácgiúptrẻemnốinhữngquanhệthânmật,mộtsốphươngthuốcchốnglạixúccảmtừbỏthườngđẩychúngtớichỗphạmtội.

SuynghĩlạivềtrườnghọcĐờisốnggiađìnhngàycànggiúpíthơnchotrẻemđươngđầuvớicuộc

đờivà trườnghọcvẫn lànơingười tacó thể tạođiềukiệndễdàngchosựpháttriểntrí tuệxúccảmvàxãhộicủatrẻem.Điềuđókhôngcónghĩalàtrườnghọccóthểbùđắplạisựsuysụpcủacácđịnhchếxãhội.Nhưnghầuhếttrẻemđềuđếntrườngvànhàtrườngdạychochúngbàihọccầnthiếtvềcuộcđời.Tronglĩnhvựcnày,sựgiáodụcđòihỏiphảimởrộngsứmệnhcủacáctrườnghọc;trườnghọcphảigánhchứcnăngxãhộihóatrẻemthaychocácgiađìnhbịsuyyếu(vắngbốhaymẹ).Việcthựchiệnnhiệmvụnặngnềấyđòihỏihaisựthayđổiquantrọng:cácgiáoviênphảivượtquasứmệnh

truyềnthốngvàcácthànhviêncủacộngđồngphảithamgianhiềuhơnvàođờisốngxãhội.

Việccácgiáoviênđưa ra lựachọnđốivớihình thứcgiáodụcnày liênquanđếnnhiềuyếutố.Trướchết,họphảicókhảnăngnóivềđờisốngxúccảm thoảimái,mà không phải bao giờ cũng được thế.Hơn nữa, gần nhưcũngchưacóchuẩnbịgìvềphươngphápgiảngdạytrongviệcđàotạogiáoviên cả. Vì những lẽ đó, các chương trình phát triển trí tuệ xúc cảm nóichungthườngdựkiếnđàotạotrongnhiềutuầnchogiáoviên.

MởrộngsứmệnhcủatrườnghọcNgoàisựcầnthiếtphảiđàotạocácgiáoviên,giáodụcxúccảmcònmở

rộngnhữngsứmệnhquenthuộccủatrườnghọc.Nhàtrườngđượcgiaotráchnhiệmtrôngnomviệchọcsinhhọcnhữngbàihọccầnthiếtchotươnglai,đólàsựquayvềvớivaitròtruyềnthốngcủagiáodục.Ýđịnhđầythamvọngấyđòihỏiphảitậndụngmọicơhội,ởmọinơiđểhọcsinhhọcđượcnhữngđiềucầnthiếttừkhủnghoảngcánhân.Hìnhthứcgiáodụcnàymanglạikếtquả khi những bài học dạy ở nhà trường được các bậc bố mẹ xác nhận.Nhiềuchươngtrìnhhọcnhữngđiềusơđẳngcủatrítuệxúccảmdựtínhcócácbuổihọcriêngđểgiảithíchchobốmẹvềnhữnggìngườitadạychoconcáihọ,khôngchỉđểhọbổsungchoviệchọccủaconởnhàtrường,màcònđểgiúpconcáihọquantâmcóhiệuquảhơntớiđờisốngxúccảm.

Trẻemnhậnđượcsựgiảngdạychặtchẽvềkỹnăngxúccảmtheolốiđó.TomShivernói:"Khixảyracãinhauởquáncà-fê,bọntrẻđượcđưatớigặpđứabạnlàmtrunggiancủachúng,đứanàysẽcùngvớibọntrẻkiagiảiquyếtxungđộtbằngcáchsửdụngkỹthuậtlàmthayđổicáchnhìnmàchúnghọcđượctronglớp.Cácgiáoviênthểdụccũngdùngkỹthuậtnàyđểlàmgiảmbớt tranhchấp trênsânchơi thể thao.Cuốicùng,chúng tôi tổchứcnhữngbuổihọpchocácbốmẹđểhọhọcsửdụngcácphươngphápnàyởnhà".

Nhờcónhữngsựcan thiệpkhácnhaumàngười tađạtđượcnhữngkếtquảtốtnhất.Đểđượcnhưthế,phảiphốihợpchặtchẽgiữahànhđộngcủagiáoviênvớibốmẹvàcộngđồng,làmtăngthêmnhữngcơmaykhôngđểchocácbàihọcđãhọctrởthànhvôích.

Phươnghướnggiảngdạymới ấy tạo ramột thứvănhóa "nhà trường",biến trườnghọc thành"cộngđồngxãhội",nơihọcsinhcócảmgiácđượctôntrọngvàgắnbóvớibạnbè,vớigiáoviênvàvớichínhbảnthântrườnghọccủa chúng.Các trườnghọcởNewHavenđã tuyểnchọnnhững thànhviêntrongcộngđồngđểchămsócnhữnghọcsinhcóđờisốnggiađìnhbấthòa.Nhữngngườilớncótráchnhiệmtựcoimìnhđóngvaitròbảotrợ,vaitròngườibạntincậyđốivớinhữnghọcsinhđangmấtchỗđứngvàkhôngtìmthấysựnângđỡởgiađình.

Tómlại,sựgiáodụctrítuệxúccảmcóhiệuquảkhinóđượcbắtđầusớm,khinóthíchhợpvớimỗilứatuổivàđượctheođuổitrongtoànbộthờigian

họcởnhàtrường,khinócósựphốihợphànhđộnggiữanhàtrường,bốmẹvàcộngđồng.

Tuysựgiáodụcxúccảmcóthểdễdàngđượcđặtvàocácngàyhọcbìnhthườngởnhàtrường,nhưngnóbaohàmsựthayđổiquantrọngvềnộidungchương trình. Sẽ không thực tế khi cho rằng việc đưa nó vào trường họckhônggặpkhókhănnào.Nhiềubốmẹcólẽchorằngvấnđềnàymangtínhcánhânnênkhócóthểgiaochonhàtrườnggiảiquyết,dođónênđểchohọtựlolấy.Nhiềugiáoviênthanphiềnvìphảixénbớtthờigianhọcchovấnđề xa cách với nhữngmôn học cơ sở, người khác thì lại không cảm thấythíchthúlắmvớiviệcdạynhữngmônnàyvàtấtcảđềulạiphải theocáchđàotạochuyênbiệt.Mộtsốtrẻemcũngchốnglại,nhấtlànếunhữnggiáotrìnhnàykhôngănkhớpvớinhữngmốibậntâmtrướcmắt,hoặcchúngcoiđónhưsựlấnsâuvàođờisốngriêngtư.

Vớinhữngkhókhănấy,tạisaovẫncứphảikiêntrì?Giáodụcxúccảmcóđạtđượcnhữngkếtquảthuyếtphụckhông?TimShiverđọcthấytrongmộttờbáođịaphươngrằngLamont,mộthọc

tròcũcủaông,đãbịthươngvìnhữngphátđạntrênđườngphốởNewHavenvàđangtrongtìnhtrạngnguyhiểm.Shivernhớlại:"Lamontlàmộtcậubéhoạtbát,vuivẻđượcmọingườiyêuquý.Nóthamgiacâulạcbộsuynghĩdotôihướngdẫnvànóđãhọcđượccáchgiảiquyết cácvấnđềnhờmộtmôhìnhgọilàSOCS".

SOCS -Situation (tìnhhuống),Options (Lựa chọn),Consequence (Hậuquả),Solution(Giảipháp)-làphươngphápcóbốngiaiđoạn:ngườitabắtđầubằngcáchtrìnhbàymộttìnhhuốngvàgiảithíchnhữngxúccảmdonógợilên;rồisuynghĩvềnhữnglựachọnkhácnhauchophépgiảiquyếtvấnđềvàhậuquảcủachúng;cuốicùng,lựachọnmộtgiảiphápvàápdụngnó.

ShriverchorằngLamontcótàinghĩranhữnggiảiphápđộcđáochođủmọivấnđềnhưngdườngnhưnókhôngthểápdụngđượcnhữnggìđãhọc.

KhiShrivervộivãđếnbệnhviện,Lamontgầnnhưkhôngnóiđược,nórahiệuchoôngtớigầnvàthìthào:"ThưathầyShriver,khinàorakhỏiđây,emsẽsửdụngphươngphápSOCS."

KhiLamontchưađếntrườngtrunghọc,nóchưahọcgiáotrìnhgiáodụcxãhộinào.Cuộcđờinóphảichăngsẽkhácđinếunóđãđượchọcmộtgiáotrìnhnhưvậytrongnhữngnămđầutiênđếntrường?Cólẽthế.

Tôiđãquansátmộtbuổihọcvềsựpháttriểnxãhộivàchứngkiếnmộtcâuchuyệnbổích.Giáoviênyêncầumộtemhọcsinhtựnguyện“nhắclạixungđộtmớiđâyđãđượcgiảiquyếtêmthấm".

Một côbé12 tuổi, giơ tay: "Cácbạnnói rằngmộtđứa congáimàemtưởnglàbạncủaemmuốnđánhnhauvớiemvàchờemởcổngtrường."

Thayvìtứcgiậnvàđụngđộvớicôbékia,"emđitìmnóvàhỏitạisaolạimuốnđánhem.Nókhẳngđịnhrằngnóchưabaogiờnóilàmuốnđánhem

cả.Mọicáiđãổnthoả."Câuchuyệnnghecóvẻthậtbìnhthường.Thếnhưngcôbékểlạichuyện

nàyđãtừngbịtrảlạitừtrườnghọckhácvìlốiứngxửtànbạo.Trướcđây,nóthườngbắtđầu tấncôngngườikhác rồimớihỏisau.Đốivớinó,việcđếngầnđốithủmộtcáchdịudàngthayvìgâysựvớiđốithủấyđãlàchiếnthắngđốivớibảnthân,mộtchiếnthắngkhiêmnhườngnhưngthậtsự.

NhữngkếtquảtốtcủacácbuổihọcấyđượcthấynhấtquathôngbáocủaHiệu trưởngnhà trường.Cóquyđịnh nghiêmngặt là nhữnghọc sinh nàođánhnhauđềubịđuổihọcmộtthờigian.Cácbuổihọcấytiếptục,ngườitathấy hiện tượng bị đuổi học ngày càng giảm đi.Hiệu trưởng khẳng định:"Nămngoái,có106vụđuổihọc.Nămnayđãthángbarồi,chúngtôimớicó26vụ."

Đólànhữngkếtquảcụthể.Ngườitacũngtựhỏiphảimấtbaonhiêuthờigianmớiđạtđượcnhữngkếtquảấy.Cácbuổihọcnàykhônglàmbiếnđổicácemngườitangaylậptứckhắc.Nhưnghọcsinhcàngđisâuvàochươngtrình,thìtháiđộcủachúngnhưlàmchủđượccácxúccảmvàkhôngkhínhàtrườngcàngtốtlên.

Ýthứcvềxúccảmcủabảnthân-Tăngthêmnănglựcnhậnbiếtvàgọitêncácxúccảm.-Tăngthêmnănglựchiểunguyênnhâncủacácxúccảm.-Nhậnrasựkhácnhaugiữaxúccảmvàhànhđộng.Chếngựcácxúccảm-Khoandunghơnvớisựthấtvọngvàchếngựđượcsựtứcgiận.-Ítcónhữnglờixúcphạm,xungđộtvàquấynhiễutronglớphơn.-Tăngthêmnănglựcbộclộsựgiậndữmàkhôngdùngtớiquảđấm.-Ítcónhữngvụđuổihọctạmthờivàgửitrảvềchogiađìnhhơn.-Ứngxửítgâyhấnhoặcíttựhuỷhoạihơn.-Cónhững tình cảm tích cực hơnđối với bản thân, nhà trườngvà gia

đình.-Dungnạpstresshơn.-Ítcôđộcvàlohãihơn.-Sửdụngcóíchcácxúccảm-Ứngxửcótráchnhiệmhơn.-Nănglựctậptrungvàchúýcaohơn.-Ítbốcđồnghơn,làmchủbảnthântốthơn.-Kếtquảthitốthơn.Sựđồngcảm:lýgiảicácxúccảm-Nănglựctựđặtmìnhvàoquanđiểmcủangườikháccaohơn.-Tăngthêmsựđồngcảmvànhạycảmvớitìnhcảmcủangườikhác.-Biếtlắngnghengườikháchơn.Làmchủquanhệ

-Nănglựcphântíchvàhiểuđượcquanhệvớingườikháctốthơn.-Nănglựcgiảiquyếtnhữngxungđộtvàthươnglượngthoảthuậntốthơn.-Nănglựcgiảiquyếtnhữngvấnđềquanhệtốthơn.-Tựtinvàkhônkhéohơntronggiaotiếp.- Gần gũi và cởimở hơn: ứng xử thân thiện và xu hướng liên hệ với

ngườikháctốthơn.-Đượcbạnbètìmđếnnhiềuhơn.-Quantâmvàâncầnhơn.-Ứngxửcótínhxãhộivàhòahợphơnvớinhóm.-Xuhướngchiasẻ,hợptácvàgiúpđỡnhiềuhơn.-Tháiđộítđộcđoánhơn.Mộtyếutốtrongdanhmụcnàyđượcđặcbiệtchúý:sựpháttriểntrítuệ

xúccảmlàmchokếtquảhọctậpcủatrẻemtrởnêntốthơn.Vàomộtthờiđạicóquánhiềutrẻemkhóvượtquađượccácxúccảmnhưhiệnnay,thìtấtcảnhữnggìcóthểlàmtăngthêmnănglựcấychỉcóthểcóíchmàthôi.Theonghĩa đó, trí tuệ xúc cảm làmchonhiệmvụ củagiáoviênđược thuận lợihơn.Nhữngchươngtrìnhgiáodụcnàysẽgiúpxoábỏđượcsựsuythoáigiáodục và cho phép nhà trường thực hiện sứ mệnh chủ yếu của nó. Do đó,chúngphảiđượckhuyếnkhích.

Ngoàira,cácgiáotrìnhnàydườngnhưchuẩnbịchotrẻemvàođờitốthơn.Nếunhưchưaphảitấtcảtrẻemđạtđượcnhữngkếtquảgiốngnhau,thìsựtiếnbộnhỏnhấtcũnglàmộtniềmhyvọng.

Tínhcách,đạođứcvàdânchủCómộttừkhácđểchỉtrítuệxúccảm:tínhcách.NhàxãhộihọcAmitai

Etzioniviết: "Tínhcách là sứckhỏe tâm lý cần thiết chomộthànhviđạođức".TheonhàtriếthọcJohnDeway,sựgiáodụcđạođứcđặcbiệthiệuquảkhinódựavàohiệnthực.

Việccủngcốtínhcáchquyếtđịnhsựtồntạicủacácxãhộidânchủ.Trítuệxúccảmgópphầnvàođiềunàynhư thếnào?Khôngcó tínhcáchnếukhôngcókỷluậtbảnthân,cuộcsốngđạođứcdựavàosựlàmchủbảnthân.Mộtnềntảngkháccủatínhcáchlànănglựctựthúcđẩyvàtựcaiquản,dùđólàlàmnhữngbổnphậncủabảnthân,hoàntấtmộtcôngviệchaythứcdậybuổisáng.Cuốicùng thìnăng lực trìhoãnsự thoảmãnnhữnghammuốn,kiểmsoátvàđiềukhiểnnhucầuhànhđộnglàmộtdấuhiệucủatrítuệxúccảm,củacáiđượcgọilàýchí."Chúngtaphảilànhữngngườichủcủachínhbản thâncủanhững thèmmuốn,đammê thìmới có thểđúngđắnđốivớingườikhác".NhưThomasLickonakhẳngđịnhvềsựgiáodụctínhcách:"Đểđượcnhưthế,ýchíphảiđặtcácxúccảmdướisựkiểmsoátcủalýtrí".

Biếtkhắcphụcthóivịkỷ(lấycái tôi làmtrungtâm)vàcácxunglựclàđiềucólợivềmặtxãhội:đólànănglựctỏrađồngcảm,thậtsựchútâmtớingườikhácvàtựđặtmìnhvàoquanđiểmcủahọ.Chúngtathấyrằngđồng

cảmlànguồngốccủayêuthương,vị thavàthôngcảm.Khithayđổiquanđiểm, người ta bác bỏ những định kiến sẵn có và điều đó chỉ đưa tới sựkhoandunghơnvàbiếtchấpnhậnsựkhácbiệt.Nhữngnănglựcnàyđặcbiệtcầnthiếttrongxãhộingàycàngđadạngcủachúngta;chúngchophépmọingườisốngchungtrongsựtôntrọnglẫnnhau.Đóchínhlànhữngcơsởcủadânchủ.

Etzonilưuý,nhàtrườngđóngvaitròhàngđầutrongsựhìnhthànhtínhcáchbằngcáchdạykỷluậtbảnthânvàđồngcảm,nhữngđứctínhnàyđếnlượtchúnglàmchongườitacóthểthậtsựthừanhậncácgiátrịcôngdânvàđạođức.Nhưngsẽkhôngđủnếuchỉthựchiệnmộtgiáotrìnhvềcácgiátrị;trẻemcầnápdụngnhữnggiátrịnàyvàđiềunàyxảyrakhichúngpháttriểnđượctrítuệxúccảmvàxãhội.Theonghĩađó,sựpháttriểntrítuệxúccảmđiđôivớigiáodụctínhcách,giáodụcđạođứcvàcôngdân.

LờikếtLúctôihoàntấtcuốnsáchnày,tôithấycónhữngdấuhiệuđánglongại

khácnhautrêncácbáochí.MộtbàiviếtnóirằngcácloạisúngđãtrởthànhnguyênnhânđầutiêngâytửvongởMỹ,trướccảtainạngiaothông.Theobàibáokhác,con sốnhữngvụgiếtngườinămngoái tăng thêm3%,Theomộtbàibáothứba,trongnhữngnăm1988-1992,thốngkêcủaBộTưphápMỹchothấysốngườitrẻtuổibịbuộctộigiếtngười,đánhđậpvàgâythươngtíchtăngthêm66%,cònsốtrộmcắpvàhiếpdâmbịbuộctộităngthêm80%.

Thếhệnàylàthếhệđầutiêndễdàngnắmtrongtaykhôngchỉsúnglụcmàcảnhữngvũkhí tựđộng,giốngnhư thếhệbốmẹchúng là thếhệđầutiêndễmắcnghiệnmatuý.Điềuđócónghĩalàchỉmộttranhcãinhỏmàxưakiacó thểkết thúcbằngnhữngcuộcẩuđả thìbâygiờdễ trở thànhnhữngcuộcđọsúng.

Điềuđómộtphần làdo trongxãhội chúng ta, trẻ emkhônghọcđượccáchchếngựsựtứcgiậnvàgiảiquyếtxungđộttheolốihòagiải.Mặtkhác,chúngcũngkhônghọcđượcviệcđồngcảm,chếngựxunglực,hoặcbấtcứmộtmặtcănbảnnàocủatrítuệxúccảm.Trongkhiđểchosựgiáodụcấyrơivàongẫunhiên,người tabỏmấtcơhộidosự trưởngthànhchậmchạpcủanãođemlạiđểgiúpchotrẻemtrởnênlànhmạnhvềmặtxúccảm.

Mặc dù gây được sự quan tâm lớn, giáo dục xúc cảm vẫn còn nằm ởngoàilề:phầnlớncácgiáoviên,hiệutrưởngnhàtrườngvàcácbậcchamẹchưa biết tới sự tồn tại của nó.Nó chỉmới được thực hiện trongmột vàitrườngtưthụchayởmộtvàitrườngcông.Tấtnhiênkhôngcóchươngtrìnhgiáo dục nào cho phép giải quyết được tất cả các vấn đề. Nhưng, do sựkhủnghoảngmàchínhchúngtavàconcáichúngtađangphảitrảiqua,cũngnhưdoniềmhyvọngmàsựphát triểncóđịnhhướngcủa trí tuệxúccảmđemlại,chúngtaphảitựhỏixemphảichăngđãđếnlúcđemlạichomỗiđứatrẻnhữngphươngtiệnđiềukhiểncuộcđờicủanó.

Bởivì,nếukhônglàmđiềunàyngaybâygiờ, thìbaogiờchúngtamớilàm?

PHẦNPHỤLỤC

PhụlụcA:Xúccảmlàgì?

Vàidòngkhôngphảilàquánhiềuđểnóirõcáchhiểucủatôivềxúccảm,mộtthuậtngữmàýnghĩachuẩnxáccủanólàchủđềtranhluậngiữacácnhàtâmlýhọcvàcácnhàtriếthọctừhơnmộtthếkỷnay.Theonghĩasátnhấtcủa từ này, Oxford English Dictionary định nghĩa xúc cảm là "Một kíchđộnghayrốiloạntinhthần,tìnhcảm,đammê,mọitrạngtháimãnhliệthaykíchthích":Tôihiểuxúccảmvừalàtìnhcảmvàsuynghĩ,cáctrạngtháitâmlývàsinhhọcđặcbiệt,vừalàThangcủacácxuhướnghànhđộngdonógâyra.Cácnhànghiêncứuchưathốngnhấtvớinhaulàcónhữngxúccảmcănbảnhaykhông-theokiểunhưmàuxanh,màuđỏvàmàuvàngcủatìnhcảmtừđóhìnhthànhratấtcảsựphatrộn.Mộtsốnhàlýthuyếtxếploạicácxúccảmthànhcáchọcơsở,nhưngkhôngđồngývềđịnhnghĩacủachúng.Đâylàxúccảmthườngđượcnhắctới,vớimộtsốthànhphầncủachúng:

- Giận: cuồng nộ, phẫn nộ, oán giận, nổi giận, bực tức, gay gắt, hunghăng,bấtmãn,cáukỉnh,thùđịchvàcóthểđạttớiđộtộtcùng,thùhằn,bạolựcbệnhlý.

-Buồn:buồnphiền,sầunão,rầurĩ,usầu,thươngthân,côđơn,ủrũ,thấtvọngvàtrầmcảmsâu.

-Sợ:khitrởthànhbệnhlýdohãi,esợ,bịkíchthích,loâu,rụngrời,sợsệt,rónrén,bảihoải,khiếphãi,khủngkhiếp,ghêsợ,vàkhitrởthànhbệnhlýlàchứngsợ,hoảnghốt.

-Khoái:sungsướng,vuivẻ,nhẹnhõm,bằnglòng,rấthạnhphúc,khoáitrá,hoanhỉ,tựhào,khoáicảm,nhụcdục,runglên(vìvui),mêly,hàilòng,sảngkhoái,ngông,ngâyngấtvàởmứctộtcùng.

-Yêu:ưngý,tìnhbạn,tincậy,dễưa,cảmtình,tậntụy,sùngkính,hâmmộ.

-Ngạcnhiên:choángváng,ngơngác,kinhngạc.-Ghêtởm:khinhmiệt,coithường,kinhtởm,chánghét,phátngấy.-Xấuhổ:ýthứcphạmtội,bốirối,phậtý,ănnăn,nhụcnhã,hốitiếc.Danhmụcnàykhôngthểgiảiđápđượctấtcảcácvấnđềdoviệcxếploại

xúccảmđặtra.Chẳnghạn,phảixếpsựghenghét,mộtbiếnthểcủatứcgiậntrộnlẫnbuồnrầuvàsợhãivàođâu?Phảixếpvàođâunhữngđứctínhnhưhyvọngvàlòngtin,canđảmvàđộlượng,đứctinvàbìnhthản?Haymộtsốkhuyết tật thông thường,những tìnhcảmhoặc trạng tháinhưnghingờ, tựmãn,lườibiếng,đờđẫnhoặcphiềnmuộn?Ngườitachưathểtrảlờirõràngchonhữngcâuhỏiấyvàcuộctranhluậncònđểngỏ.

Luậncứcho rằngcómột số ítxúccảmcănbảnchủyếu làdựavàosựpháthiệncủaPaulDkmanởtrườngĐạihọcSanFrancisco:nhữngbiểuhiệntrênmặttươngứngvớibốnxúccảm(sợ,giận,buồn,thích)đềugiốngnhauởtấtcảmọingườithuộccácnềnvănhóakhácnhautrêntoànthếgiới-điềuđóchứngtỏtínhphổquátcủachúng.TínhphổquátcủabiểuhiệnxúccảmtrênmặtấycóthểđượcDarwinnhậnthấytrướctiên,ôngcoiđólàbằngchứngvềsứcmạnhtiếnhóađãinnhữngtínhiệuấyvàohệthầnkinhtrungươngcủachúngta.

Trongviệctìmkiếmnhữngnguyênlýcơsởấy,tôixemxétcácxúccảmtheoviệcchúngthuộcvàofamilles(cáchọ)haydimersions(cácchiềukích)nàovàchorằnghọchính-giận,buồn,sợ,thích,xấuhổv.v...-lànhữngvídụrõràngvềcácsắctháivôtậncủađờisốngxúccảm.Mỗihọnóitrêncómộthạtnhânxúccảmcănbảnlàmtrungtâm,cácxúccảmcóhọhàngvớinóthìnằmxungquanhnhưnhữnglànsóngnốitiếpnhaucủavôsốbiếnđổi.Ởngoạivi,cónhữngtâmtrạngmàxétvềmặtkỹthuật,chúngítsinhđộnghơnvàkéodàilâuhơnxúccảmđíchthực(nếunhưnókháhiếmkhilàmmồichocơngiậndữdộitrongcảmộtngàytrời;thìtâmtrạngbựcbội,cáukỉnhlạidễlàmphátranhữngcơngiậnhờn).Saucáctâmtrạng,đếncáctínhkhí,mộtthiênhướnggâyraxúccảmhaytâmtrạngnàođó,khiếnchongườitathànhubuồn,nhútnháthayvuivẻ.Saunhữngthiênhướngấy,làrốinhiễutâmlýthậtsự,nhưsựtrầmcảmlâmsànghaysựlohãimãntính,khiconngườibịnhốtvàotrạngtháilolắngthườngxuyên.

PhụlụcB:Nhữngdấuhiệuphânbiệtcủatinhthầnxúccảm

Chỉ trong những năm gần đây, chúng tamới khám phá đượcmô hìnhkhoahọccủatinhthầnxúccảmđểgiảithíchtạisaophầnlớnhànhđộngcủachúngtabịcácxúccảmđiềukhiểnvàđểcóthểnóicácxúccảmcólýlẽvàlogicriêngcủachúngtheonghĩanào.Haisựmôtảrõnhấtvềtinhthầnxúccảm được Paul Ekman và Seymut Epstein đưa ra độc lập với nhau. NếuEkman và Epstein đã đưa ra bằng chứng khoa học khác nhau, thì chínhnhữngbằngchứngnàyđãchophéplậpradanhmụccơsởvềnhữngphẩmchấtphânbiệtcácxúccảmvớiphầncònlạicủađờisốngtinhthần.

MộtphảnứngnhanhchóngnhưngvộivãTinhthầnxúccảmnhanhhơntinhthầnlýtrínhiều;nóđivàohànhđộng

màkhôngcóthờigiandừnglạiđểxemxétnhữnggìnólàm.Tínhmaulẹcủanóloạitrừsựsuynghĩcócânnhắcvàcópháttriển,nhưdấuấncủatinhthầntưduy.Trongsựtiếnhóa,tínhmaulẹấycólẽđãgiúpvàosựquyếtđịnhsơđẳngnhất:tậptrungchúývàsaumộtlúccảnhgiác,phảiquyếtđịnhtrongnháymắtlàcónênănthịtnóhayđểnóănthịtmình.Cáccơthểsốngphảisuynghĩquálâuvềnhữngcâuhỏinàythìítcókhảnăngditruyềncácgenlạichoconcháu.

Nhữnghànhđộngdo tinh thầnxúc cảmphátđi thườngđượckèm theocảmgiáctinchắcđặcbiệtmạnhmẽ,thứsảnphẩmcủamộttrigiácđơngiảnhóa,tiếtkiệm,nhưngđôikhilàmchotinhthầnlýtríbịbốirối.Khisựkíchthích không còn nữa, thậm chí ngay cả khi nó đang tác động mạnh mẽ,chúngtavẫnbănkhoăn:"Tạisaotalạilàmnhưthếnhỉ?"-Mộtdấuhiệuchothấytinhthầnlýtrínắmđượcnhữnggìđangdiễnranhưngchậmchohơntinhthầnxúccảmnhiều.

Vìkhoảngcáchgiữacáiphátraxúccảmvàbiểuhiệncủanótrênthựctếlàngaytứckhắc,nêncơchếđánhgiátrigiácphảicókhảnănghànhđộngnhanhchóng,khoảngmộtphầnnghìngiây.Sựđánhgiáhànhđộng là cầnthiếtcótínhtựđộngtấtyếu,nónhanhđếnmứckhôngbaogiờđivàotrườngýthứccả.Chúngtabịphảnứngxúccảmđộtngộtcuốntheomàchưahiểuđượcđầyđủcáigìđangxảyra.

Bằngcáchdựavàoấntượngđầutiên,trênthựctếlàbằngcáchphảnứngvớimộthìnhảnhchunghaynhữngmặtnổibậtnhấtcủanó,phươngthứctrigiácnàyhysinhsựchuẩnxácchotốcđộ.Nónắmbắtsựvậtngaymộtlúcvàphản ứng lạimà không có thời gian phân tích tình huống. Ấn tượng nàyđượcquyếtđịnhbởinhữngyếutốnổibậtnhấtvàlấnátsựđánhgiácẩnthậncácchitiết.Lợithếlớnlàtinhthầnxúccảmngaylậptứcvàtạoraphánxétsắcbénchotathấyphảinghingờai,tinai,aiđangbuồn.Tinhthầnxúccảm

làcáira-đacảnhbáomốinguyhiểm:nếuchúngtacứchờlýtríđưaraphánxét,thìkhôngnhữngdễbịđánhlừamàcóthểkhôngcòntồntạinữa.Vấnđềlànhữngấntượngvàphánxétmangtínhtrựcgiácấy,vìchúngđếnngaylậptức,nêncóthểlàsailầmhaylừaphỉnh.

Theo Paul Ekman, độ nhanh chóng của xúc cảm xâm chiếm chúng ta,ngaycảtrướckhitabiếtchúngxuấthiện,làcóýnghĩacănbảndotínhchấtthíchnghirấtcaocủachúng:Chúnghuyđộngcácphảnứngvớisựkiệncấpthiếtmàkhôngđặtranhữngcâuhỏinào.Bằngcáchsửdụnghệthốngđượcônghiệuchỉnhđểkhámpháracácxúccảmtừnhữngthayđổitinhvibiểuhiệntrênmặt,Ekmannắmđượccảxúccảmvimôlantrênmặtkhôngđầynửagiây.Ôngvànhữngngườicộngtácđãpháthiệnrarằngbiểuhiệncủaxúccảmbắtđầutừnhữngchuyểnđộngcủacáccơmặtxảyrachưađếnvàiphầnnghìngiâysaukhimộtsựkiệnphátra.Vànhữngbiếnđổisinhlýđặctrưngcủaxúccảmnhấtđịnh,chẳnghạn,máudồnlênmặthaynhịptimđậpnhanhcũngxảyratrongmộtphầnnhỏcủagiây.Phảnứngsẽđặcbiệtnhanhchóngtrongtrườnghợpcóxúccảmmạnhmẽ,nhưkhisợmộtmốiđedọabấtngờ.

TheoEkman, điểmmạnhnhất củamột xúc cảmchỉ có rất ít thời gian,tínhbằnggiâychứkhôngphảilàbằngphút,bằnggiờhaybằngngày.Theoông,sẽkhôngbìnhthườngvềmặtthíchnghi,khimộtxúccảmhuyđộngbộnãovàthânthểkéodài,kểcảtronghoàncảnhbiếnđổi.Nếuxúccảmdomộtsựkiệnnàođógâyravẫntiếptụcchiphốichúngtasauđó,thìxúccảmvẫnkhông thể hướngdẫn hànhđộng của chúng ta thích hợp.Để chomột xúccảmkéodài,thìnhântốphátranócũngphảikéodài,nhưkhicáichếtcủamộtngườithângâyranỗibuồnkéodài.Khicácxúccảmkéodàinhiềugiờ,thìnóichungđólàxúccảmdướihìnhthứcgiảmnhẹ,nhưnhữngtâmtrạng.Tâmtrạngquyđịnhmàusắctìnhcảmnhưngkhôngchiphốicáchcảmnhậnvàhànhđộngcủachúngtavớimộtsứcmạnhgiốngnhưxúccảmcựcđộ.

Xúccảmtrước,suynghĩsauVìphảicónhiềuthờigianchotinhthầnlýtrícảmnhậnvàphảnứnghơn

tinhthầnxúccảm,nên"xungđộngđầutiên"trongtìnhthếđầyxúccảmlàđếntừtimmàkhôngphảiđếntừđầu.Nhưngcóhìnhthứcphảnứngxúccảmkhác,chậmhơn,âmỉtrongsuynghĩcủachúngtatrướckhiđitớimộttìnhcảm.Cáchthứhaiphátracácxúccảmnàycócânnhắchơnvàchúngtahoàntoànbiếtrõsuynghĩlúcđó.Trongkiểuphảnứngnày,tinhthầntiếnhànhsựđánhgiáđầyđủhơnvềhoàncảnh;nhữngýnghĩcủachúngta-nhậnthức-giữ vai trò thứ nhất trong sự lựa chọn xúc cảm được đánh thức sau đó.Chúngtatrướchếtđánhgiáhoàncảnhvídụnhư"tayláitaxinàyđangđánhlừata"hay"đứabénàyđángyêuthật",vàsựphảnứngđếnsauđó.Tronglớpchuỗiphảnứngchậmchạp,ýnghĩđi trướcxúc cảm.Nhữngxúc cảmphứctạphơn,nhưbốirốihayengạitrướcmộtkỳthi,đềumượnconđường

này;phảimấtvàigiâyhayvàiphútđểchúngbiểuhiện.Đólàxúccảmdonhữngýnghĩsinhra.

Tráilại,tronglớpphảnứngnhanh,xúccảmdườngnhưđitrướcýnghĩ,hayxảyrađồngthờivớiýnghĩ.Phảnứngxúccảmchớpnhoángnàychiếmưu thế trongnhữnghoàn cảnh cấp bách, nhưkhi sự sống còn được quyếtđịnh.Đólàquyềnnăngcủanhữngquyếtđịnhnhanhchóng:chúnghuyđộngngườitangaylậptứcđểđươngđầuvớinhữngtìnhthếgaygo.Nhữngxúccảmmạnhmẽnhấtcủachúng ta làphảnứngkhôngcósựchủý;chúng takhôngthểquyếtđịnhngaykhichúngbậtra.

Giốnghệtnhưquátrìnhsảnxuấtranhữngxúccảmnhanhvàchậm,cácxúccảmcũngxuấthiệntheosựđặthàng.Nhữngtìnhcảmgiảvờ,tàiđóngkịchcủacácdiễnviên,nhưnỗibuồndonhữngkỷniệmđauđớnđượcgợilêncốýgâyra,làmộtvídụ.Nhưngdiễnviênchỉhọcđượccáchsửdụngtốthơnphươngthứcsảnxuấtcácxúccảmcóchủđịnh,đólàphươngthứcdựavàoýnghĩ.Thậtkhólàmthayđổixúccảmriêngbiệtđượcmộtýnghĩnàođóđánhthức,nhưngchúngtacókhảnănglựachọnmộtcáigìđóđểchoýnghĩbámvào.Giốngnhưkỷniệmhạnhphúclàmchochúngtavuivàýnghĩbuồnlàmchochúngtakhépmìnhlại.

Nóichung,tinhthầnlýtríkhôngquyếtđịnhchúngta"phải"cảmthấycónhữngxúccảmnào.Nhữngxúccảmđượcápđặtlênchúngtachủyếunhưviệcđãrồi.Cáimàtinhthầnlýtrínóichungcũngcầnđượckiểmsoát,đólàdiễn tiến nhữngphảnứng của chúng ta.Trừ vài ngoại lệ, chúng ta khôngquyếtđịnhđượclúcnàothìnổigiận,lúcnàothìbuồn,v.v...

MộthiệnthựctrẻconvàliêntưởngLogiccủatinhthầnlýtrímangtínhliêntưởng,nóchorằngyếutốtượng

trưngcủahiệnthựchaykýứcvềhiệnthựcđó,làngangvớichínhhiệnthực.Chínhvì thếmànhữngsosánhẩndụvàhìnhảnhthườngnói thẳngravớitinh thần xúc cảm, như các nghệ thuật đã làm - văn học, thơ, ca hát, sânkhấu,nhạckịch,điệnảnh.Nhữngbậcthầytinhthầnlớn,nhưPhậtvàJesus,đãchạmtới trái timmônđồcủahọbằngcáchnói thứngônngữxúccảm,bằng cách dạy ngụ ngôn, kể các câu chuyện.Những tượng trưng và nghithức tôn giáo hoàn toàn không có nghĩa theo quan điểm lý trí; nó chỉ cónghĩatrongngônngữtráitim.

Logictráitimđượcmôtảbằngkháiniệm"quátrìnhsơđẳng"củatưduydoFreudđưara;đólàlogiccủatôngiáovàthơca,củachứngloạntâmvàcủatrẻcon,củagiấcmơvàhuyềnthoại.Trongquátrìnhnày,lànsóngliêntưởngquyếtđịnhtớiquátrìnhcủachuyệnkể:vậtnàytượngtrưngchovậtkhác;mộttìnhcảmnàythaychotìnhcảmkhácvàbiểuhiệnnó;cáitoànthểcôđọnglạitrongbộphận.Khôngcóthờigian,cũngkhôngcóquyluậtnhânquả.Trongquátrìnhsơđẳng,cái"không"khôngtồntại,tấtcảđềucóthể.

Nếu tinh thầnxúccảmđi theo logicnàyvàcácquy tắccủanó, thìmỗi

yếutốcóthểbiểuhiệnmộtyếutốkhác,cácsựvậtkhôngđượcxácđịnhbởibảntínhkháchquancủanó:cáiquantrọnglàcáchchúngđượccảmnhận;chúngphùhợpvớivẻbềngoàicủachúng.Điềumàchúngtanhắclạimộtsựvậtlàquantrọnghơnnó"vốncó"nhiều.SeymourEpsteinnhấnmạnh,trongkhitinhthầnlýtríthiếtlậpnhữngliênhệlogicgiữacácnguyênnhânvàcáckếtquả,thìtinhthầnxúccảmthiếusựphânđịnhvàliênkếtcácsựvậtmộtcáchđơngiản,vìchúngcómộtsốchỗgiốngnhauquantrọng.

Tinhthầnxúccảmmangtínhtrẻcontheonhữngcáchkhácnhau,nócàngtrẻconthìxúccảmcàngmạnh.Trướctiên,đólàtưduyrànhmạch:cácsựvậtlàđenhaytrắng,khôngcócácsắcthái;mộtngườibịxấuhổvìsựvụngvề vừamắc phải có thể nghĩ ngay rằng: "Tôi đã luôn luôn nói đó là điềukhông làm được". Sau đó, là tư duy nhân cách hóa, trong đó các sự kiệnđượccảmnhậncóhệ thống theocáchnhìncánhân,nhưtrong trườnghợpmộtngườiláixe,saumộttainạn,giảithíchrằngcộtdâythépđãđâmthẳngvàomình.

Cáchtưduytrẻconấytựbiệnminhbằngcáchgạtbỏhaykhôngcầnbiếttớinhữngkýứchaysựkiệndễlàmlunglayniềmtinchắcchắncủamìnhvàbằngcáchsửdụngnhữngsựkiệncủngcốchúng.Nhữngniềmtincủatinhthần lý trí không chắc chắn lắm; những sự kiện mới có thể đi ngược lạichúngvàthaythếchúngbằngsựkiệnkháchquan.Ngượclại,tinhthầnxúccảmcoiniềmtincủanólànhữngchânlýtuyệtđốivàkhôngbiếttớitấtcảnhữnggì có thể chứngminhngược lại.Cơ sở vững chắc của các luận cứkhôngcógìquantrọngkhichúngkhôngănkhớpvớiniềmtinlúcđó.

Các tìnhcảmtựbiệnminhbằngmột tậphợp"trigiác"vànhững"bằngchứng"riêngcủachúng.

KhiquákhứđượcápđặtlênhiệntạiỞmộtsốmặt,khimộtsựkiệngợirakýứcđầyxúccảm,tinhthầnxúc

cảmphảnứnglạibằngcáchđánhthứcnhữngtìnhcảmliênkếtvớikýứcấy.Nóphảnứngvớihiệntạinhưthểnóđãlàquákhứ.Điềuđángbuồn,nhấtlàkhihoàncảnhđượcđánhgiávộivàngvàtheolốitựđộng,làchúngtacóthểkhôngnhậnracáigìđúngmộtthờithìbâygiờkhôngcònđúngnữa.

Khitìnhcảmbắtnguồntừquákhứthậtmạnhmẽ,thìsựphảnứngdotìnhcảmấyphátralàhiểnnhiên.Nhưngkhichúngmơhồhaytinhvi,thìchúngtakhôngthểbiếtđượcđầyđủsựphảnứngxúccảm,ngaycảkhichúnglàmchosựphảnứngấycónhữngsắctháitinhtế.Nhữngýnghĩvàhànhđộngtứcthờicủachúngtamangmàusắcphảnứngquákhứ,ngaycảkhichúngtatưởngrằngsựphảnứnghiệntạicủachúngtadonhữnghoàncảnhhiệnthờigâyra.Tinhthầnxúccảmsẽkhaitháctinhthầnlýtrínhằmmụcđíchấy,đếnmứcchúngtasẽbiệnminhhaysẽlýtríhóanhữngtìnhcảmvàphảnứngcủachúngtatheothờiđiểmhiệntại,màkhôngthấyđượcảnhhưởngcủatrínhớxúccảm.Theonghĩađó,cóthểchúngtakhôngcóýniệmnàovềnhữnggì

đang thật sự diễn ra, nhưng vẫn tin chắc rằng chúng ta hoàn toàn hiểu rõhoàncảnh.Vàolúcđó,tinhthầnxúccảmđãtrùmlêntinhthầnlýtrívàsửdụngnó.

HiệnthựcphụthuộcvàotrạngtháixúccảmtứcthờiHoạtđộngcủatinhthầnxúccảmbịquyđịnhbởitrạngtháixúccảmdo

tìnhcảmchiphốiởmộtthờiđiểmnhấtđịnh.Nhữnggìchúngtanghĩvàlàmkhimang tâm trạng lãngmạn là hoàn toàn khác với ứng xử khi chúng tađanggiậndữhoặcủrũ.Mỗixúccảmcónhữngtổhợpsuynghĩ,hànhđộngvàcảkýứcriêng.Nhữngtổhợpđặcthùấyđãchiphốitrongkhoảnhkhắcxúccảmmạnhmẽ.

Trínhớchọnlọcchothấytổhợpnàođanghoạtđộng.Sựphảnứngmạnhmẽmộtphầnlànhằmthayđổitrínhớvàhệthứbậccủakhảnănghànhđộng.Mỗixúccảmcănbảnlạicódấuấnsinhhọcđặctrưng;khinótrởthànhchiphối,nóđưatớimộtloạtnhữngbiếnđổicănbảntrongthânthểvàthânthểlúcđóphảiramộttậphợptínhiệuriêngtựđộng.

PhụlụcC.Cơsởcủasựlosợ

Hạnhnhânđóngvaitròchủyếutrongsựkhởiđộngnỗisợhãi.Khicănbệnhnãopháhuỷhạnhnhâncủamộtbệnhnhân,nỗisợhãibiếnmấtkhỏitổhợptinhthầncủangườiđó.

Nỗisợhãichophépminhhọađộngtháinơ-roncủaxúccảm.Nócómộttầmnhìnquantrọngtolớntrongtiếntrìnhtiếnhóa;nócóýnghĩacănbảnđốivớisựsốngcòn.Thếnhưng,nhữngnổisợhãikhôngđúngthườngđầuđộcđờisốnghằngngàyvàbiếnchúngtathành"mồi"chosựkíchđộng,lohãivàđủtấtcảcáckiểulolắngthôngthườnghoặclànhữngcơnhoảnghốt,nhữngchứngsợhaychứngnhiễutâmámảnh.

Hãygiảđịnhmộtbuổi tốibạnngồiởnhàmộtmìnhvàđọc sách,bỗngnhiên bạn nghe thấy tiếng động trong một phòng khác. Những gì xảy ratrongbộnãomấygiâysauđãđemlạicáinhìnđạithểvềcơchếnơ-roncủasựlosợvàvềvaitròtínhiệubáođộngcủahạnhnhân.Vòngmạchnãođượcđưavàohoạtđộngđầu tiênchỉhạnchếvàoviệcnắmbắt tiếngđộngdướihìnhthứcnhữngsóngvậtlýởtrạngtháithôvàdịchchúngthànhngônngữcủabộnão,nhằmđặtbạnvàotrạngtháibáođộng.Vòngmạchnàyđitừtai,rồimượn thânnãođể tớiđỉnh.Từđó,nóchia thànhhainhánh:mộtchùmliênlạcnhỏdẫntớihạnhnhânvàvùngcángựagầnđó;mộtcụmkhácquantrọnghơndẫntớivỏnãongheởthùytháidương,nơinhữngtiếngđộngđượcphântíchvàlýgiải.

Vùngcángựa,nơi lưu trữ trínhớchủyếu,nhanhchóngso sánh"tiếngđộng"ấyvớinhữngtiếngđộngtươngtựmàbạnđượcnghetrongquákhứ,nhằmxácđịnhxemnócóphảilàquenthuộcvàdễnhậnbiếtkhông.Trongkhiđó,vỏnãotiếnhànhsựphântíchtinhtườnghơnvềtiếngđộngấyđểcốtìmhiểuxemnóđếntừđâu- từmộtconmèo?Mộtcánhcửasập?Mộtkẻrìnhmò?Vỏnãonghevàphátramộtgiảthuyết:đócóthểlàmộtconmèolàmđổngọnđèntừbànxuống,nhưngcũngcóthểlàmộtkẻrìnhmòvàgửithôngđiệpnàyđếnhạnhnhânvàvùngcángựa,haibộphậnnàyđốichiếunóngaylậptứcvớikýứctươngtự.

Nếukếtluậnlàmngườitayêntâm(chỉlàcánhcửađậptheolàngió),thìbáođộngchungyếuđi.Nhưngnếubạnkhôngchắcchắnvềnguồngốctiếngđộng, thìmộtvòngmạchcộnghưởnggiữahạnhnhân, cángựavàvỏnãotrántrướcsẽlàmgiảmbớttrạngtháikhôngchắcchắnvàlàmchobạncàngquantâmtớisựnhậnbiếtnguồngốctiếngđộnghơn.Nếukhôngcócâutrảlời thoảmãntừsựphân tíchsâuấyđemlại, thìhạnhnhânphátbáođộng,vùngtrungtâmcủanólàmchokhuvựcdướiđỉnh,thânnãovàhệthầnkinhđộclậphoạtđộng.

Cấutrúccủahạnhnhân,nhưhệthốngbáođộnghiệnravớitấtcảvẻđẹp

củanóvàolúcengạivàsợhãithănghoanày.Mỗichùmnơ-roncủanócómộtbósợikéodàimangbộtiếpnhậnnhạycảmvớibộtruyềnthầnkinhkhácnhau.

Mỗibộphậncủahạnhnhânnhậnmộtthôngtinkhácnhau,nhữngđườngphânnhánhcủađỉnhvàcủavỏnãonghenhìnđitớinhânbêncủanó.Việctiếpnhậnnhữngtínhiệunàylàmchohạnhnhânbiếnthànhlínhgácliêntụcmàisắcmọikinhnghiệmcảmgiác.

Từ hạnh nhân, những đường kéo dài lan rộng ra tất cả các vùng quantrọngcủanão.Từcácvùngtrungtâmvàtrunggian,mộtnhánhdẫntớicáckhudướiđỉnh,nơitiếtramộtchấtthânthểchịutráchnhiệmtuyênbốtìnhtrạng khẩn cấp - đó là hoóc-môn làm giải thoát chất coricotropin (CHR,coricotropin-releasinghormone),nguồngốcgâyraphảnứngđánhlạihaybỏ chạy qua một tràng hoóc-môn khác. Vùng đáy của hạnh nhân phóngnhữngphânnhánhtớithểvânvàdođónốiliềnvớihệnãochỉhuyvậnđộng.Và,quatrunggiancủanhâncạnhđó,hạnhnhângửicáctínhiệutớihệthầnkinh độc lập qua tuỷ và phát ramột loạt phản ứng rộng lớn trong hệ timmạch,cáccơvàruột.

Nhưngkhibạnthậtsựcảmthấysợhãihaynóicáchkhác,khisựlosợchođếnlúcđóvẫncònvôthứcđivàotrườnghợpýthứcthìhạnhnhânngaylậptứcchỉhuyphảnứngrộnglớn.Nóralệnhchocáctếbàocủathânnãolàmxuấthiệnbiểuhiệnkhiếphãitrênmặtbạn,làmchobạnbồnchồnvàdễrùngmình,cocứnglạinhữngvậnđộngkhôngcóquanhệgìvớitìnhthế,làmtimbạnđậpnhanhhơn,làmtănghuyếtápvàlàmchậmlạihơithở.Đóchỉlàmộtphầncủa toànbộ thayđổiđượcphốihợp tỉmỉmàhạnhnhânvàcácvùngliênkếtvớinóănnhậpvớinhaukhichúngxâmchiếmbộnãotrongtrườnghợpkhủnghoảng.

Tuy nhiên, hạnh nhân liên kết với các vùng cá ngựa kích thích sự giảithoátchấtdopamin,khiếnchosựchúýtậptrungvàonguyênnhâncủasựsợhãinhưnhững tiếngđộng lạvàchuẩnbịchocáccơphảnứng.Đồng thời,hạnhnhânkíchthíchcácvùngchỉhuythịgiácvàsựchúýđểtinchắcrằngmắtbạnđangtìmkiếmtấtcảnhữnggìcóliênquantớitìnhthế.Trongkhiđó,cảhệthốngvỏnãocủatrínhớcũngđượchuyđộngđểchohiểubiếtvàtrínhớthíchhợpnhấtvớitìnhthếđượcgọilạidễdàngvàlấnátýnghĩkhác.

Khinhữngtínhiệuấyđãđượctruyềnđi,bạnhoàntoànbịnỗisợhãixâmchiếm;bạncảmthấydạdàymìnhthắtlại,timbạnđậploạnxạ,cáccơởcổvàvaicủabạncăngravàtaychânbạnrunlên;bạnbị tê liệt trongkhi tậptrungsựchúývàosựchờđợinhữngtiếngđộngmới,cònócbạnthìtưởngtượngrấtnhanhtớinguyhiểmcóthểcóvàtớinhữngcáchđốiphó.Toànbộchuỗinàytừkinhngạcđếnnghingờ,rồiđếnengạivàlosợ,cóthểdiễnrachỉtrongmộtgiây.

PhụlụcD.NhómnghiêncứuW.T.Grant:Nhữngyếutốcơbảncủachươngtrìnhphòngngừa

Trongsốnhữngyếutốchủyếucủacácchươngtrìnhphòngngừa,xindẫnra:

Nhữngnănglựcxúccảm-Nhậnravàgọitêncácxúccảm.-Diễnđạtcácxúccảm.-Đánhgiácườngđộcácxúccảm.-Trìhoãnsựthoảmãnhammuốn.-Kiểmsoátcácxunglực.-Giảmbớtcăngthẳng.-Nhậnbiếtsựkhácnhaugiữacácxúccảmvàcáchànhđộng.Nhữngnănglựcnhậnthức-Tựtranhluận- tiếnhànhmộtcuộc"đối thoạinội tâm"nhằmxemxét

mộtvấnđề,đươngđầuvớikhókhănhaycủngcốứngxửcủamình.-Giảimãvà lýgiải tínhiệuxãhội,chẳnghạn, tựnhậnbiếtnhữngảnh

hưởngxãhộiđốivớiứngxửvàtựxemxétbảnthântheocáchnhìncủacộngđồng.

-Giảiquyếttừngbướccácvấnđềvàđưaraquyếtđịnh,chẳnghạn,chếngựcácxung lực,xácđịnhcácmụcđích, tưởng tượng racáchhànhđộngkhácnhau,tiênđoánhậuquảcủachúng.

-Hiểuđượcquanđiểmcủangườikhác.-Hiểuđượcchuẩnmựcứngxử (ứngxửnàocó thểđượcchấpnhậnvà

ứngxửnàokhôngthể).-Giữtháiđộtíchcựcvớicuộcsống.-Ýthứcvềbảnthân,chẳnghạn,duytrìmongđợithựctếvềbảnthân.Nhữngnănglựcứngxử-Khôngbằnglời(ngônngữcơthể)nhưgiaotiếpbằngcáinhìn,biểuhiện

trênmặt,giọngnói,cửchỉ,v.v...-Bằnglời-diễnđạtrõràngcácyêucầu,đápứngtíchcựcvớinhữngsự

phêphán,chốnglạiảnhhưởngtiêucực,lắngnghengườikhác,thamgiacácnhómcómụcđíchtíchcực.

PhụlụcE.Chươngtrìnhhọcvềnhậnthứcbảnthân

Nhữngyếutốchính:-Ý thứcvềbản thân:Tựquansátvànhậnbiếtxúccảm; tự tìmmột từ

vựngđểthểhiệnchúng;nhậnbiếtquanhệgiữacácýnghĩ,cácxúccảmvàphảnứng.

-Đưa racácquyếtđịnh:Xemxéthànhđộngcủamìnhvàcóý thứcvềnhữnghậuquả của chúng;xácđịnhxemmộtquyếtđịnhđượcýnghĩhaytìnhcảmchiphối;ápdụngphươngphápnàyvàonhữngvấnđềnhưquanhệtìnhdụcvàmatuý.

-Chếngựcácxúccảm:Theodõi"tiếngnóinộitâm"đểkhámphátừbỏyếutố tiêucựcnhưtựchêbai;cóý thứcvềcáicheđậyxúccảm(nhưvếtthươngtìnhcảmlànguồngốcsựgiậndữ);tìmcáchvượtquasựlolắngvàsợhãi,giậndữvàbuồnrầu.

- Làm dịu những căng thẳng: Hiểu được lợi ích của tập thể dục, củanhữngphươngpháp thưgiãn, cũngnhư lối suynghĩ đượchướngdẫn, chỉbảo.

-Đồng cảmvới người khác:Hiểu được tình cảmvà lo toan của ngườikhác,đặtmìnhvàovịtrívàquanđiểmcủangườikhác;đánhgiánhữngsựkhácnhautrongcáchcảmnhậnmọicáicủangườikhác.

-Giaotiếp:Biếtlắngnghevàđặtranhữngcâuhỏiđúng,phânbiệtgiữalờinóivàhànhđộng,haygiữanhữnghànhđộngcủamộtngườinàođóvàphảnứng,phánxétcóliênquanvớinhữnghànhđộngấy,đưarađánhgiácánhânthayvìlênán.

-Cởimở với người khác:Quý trọng sự cởimở và thiết lập sự tin cậytrongmối quanhệ với người khác; biết được lúc nào thích hợpđể nói vềnhữngtìnhcảmcánhân.

-Sựsángsuốt:Nhậnraởbảnthânvàởngườikhácnhữngxuhướngsốngvàphảnứngtìnhcảm.

-Chấpnhậnbản thân:Cảm thấy tựhàovà tựnhìnnhậnbản thân theocáchtíchcực,nhậnbiếtnhữngchỗmạnhvàchỗyếu;cókhảnăngtự"cườinhạo"bảnthân.

- Trách nhiệm cá nhân:Đảmnhận trách nhiệm; nhận biết hậu quả củanhữngquyếtđịnhvàhànhđộngdobảnthângâyra,chấpnhậntìnhcảmvàtâmtrạng,giữcáccamkết,lờihứa(chẳnghạn,tronghọctập).

-Tựtin:Biểuhiệnnhữnglolắngvàtìnhcảmcủabảnthânkhônggiậndữcũngkhôngthụđộng.

-Hoạtđộngnhóm:Hợptác:biếtcáchphốihợpthểhiệnvớinhữngngườicùngnhóm.

-Giảiquyếtcácxungđột:Biếttỏratrungthựctrongxungđộtvớinhững

đứatrẻkhác,vớibốmẹvàthầycôgiáo;thươnglượngvàthoảthuậntrongđótấtcảcácbênđềuthắngtức làphải tìmđượccáchgiảiquyếtêmthấm,hữunghịhòabìnhchocảhaibên.

Xuấtxứ:KarenvàHaroldQ.Dillehunt,SellfScience:theSubjectIsMe,GoodbyePublishingCo.,SantaMonica,1978.

MỤCLỤCLờitháchđốcủaARISTOTFPhầnthứnhất:BỘNÃOXÚCCẢMChương1.Cácxúccảmdùngđểlàmgì?Chương2.Khixúccảmnắmquyềnlực.GiảiphẫumộtcuộcchínhbiếnPhầnthứhai:BẢNCHẤTCỦATRÍTUỆXÚCCẢMChương3.KhitrítuệthiếuminhmẫnChương4."Hãyhiểuchínhmình!"Chương5.NôlệcủacảmxúcChương6.NănglựcchếngựChương7.NguồngốccủasựđồngcảmChương8.NghệthuậthòahợpvớingườikhácPhầnthứba:TRÍTUỆXÚCCẢMỨNGDỤNGChương9.NhữngkẻthùthânthiếtChương10.Quảnlý-mộtvấnđềcủatráitimChương11.TinhthầnvàyhọcPhầnthứtư:NHỮNGKHẢNĂNGChương12.LòluyệngiađìnhChương13.ChấnthươngtinhthầnvàsựtậpluyệnxúccảmChương14.TínhcáchkhôngphảilàsốphậnPhầnthứnăm:KIẾNTHỨCCƠBẢNVỀTRÍTUỆXÚCCẢMChương15.CáigiácủasựthiếuhiểubiếtvềtrítuệxúccảmChương16.GiáodụcxúccảmPHỤLỤCA:Xúccảmlàgì?PHỤLỤCB:NhữngdấuhiệuphânbiệtcủatinhthầnxúccảmPHỤLỤCC:CơsởcủasựlosợPHỤLỤCD:NhómnghiêncứuW.T.Grant:Nhữngyếu tố cơbảncủa

chươngtrìnhphòngngừaPHỤLỤCE:Chươngtrìnhhọcvềnhậnthứcbảnthân---//---TRÍTUỆXÚCCẢM

EMOTIONALINTELIGENCELàmthếnàođểbiếnnhữngcảmxúccủabạnthànhtrítuệ?Tácgiả:DanielGoleman

Dịch:NguyễnKiếnGiangNHÀXUẤTBẢNLAOĐỘNG–XÃHỘI

NgõHòaBình4MinhKhai,HaiBàTrưng,HàNộiĐiệnthoại:(84-4)36246921–Fax:(84-4)36246915

Chịutráchnhiệmxuấtbản:HÀTẤTTHẮNGBiêntập:ĐINHTHANHHÒATrìnhbày:NGUYỄNTHỊTRÀMY

Bìa:TRẦNVĂNPHƯỢNGSửabảnin:TRẦNTHỊKHUYÊNIn3.000bản, khổ14,5x20,5cm tạiXưởng inTạpchíTinhọcvàĐời

sống. Số đăng ký kế hoạch xuất bản 189-2010/CXB/48-47/LĐXH. Quyếtđịnhxuấtbảnsố:1217/QĐ-NXBLĐXH.InxongvànộplưuchiểuquýInăm2011.