Türkçe Öğretimi

7/28/2019 Trke retimi

1/27

ANADOLU NVERSTESAIKRETM FAKLTES

Trke

LKRETM RETMENLLSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

retimi

nite1-10


2/27

retimiTrke

Yazarlar:Prof.Dr. zcan DEMRELProf.Dr. Sabri KODo.Dr. Seyhun TOPBADo.Dr. Ferhan ODABAI

Yrd.Do.Dr. Ayen Grcan NAMLUYrd.Do.Dr. Banu YANGINr.Grv. Gne MFTOLU

Editr:Do.Dr. Seyhun TOPBA

T.C. ANADOLU N VERSTES YAYINLARI NO: 1066

AIKRET M FAKLTES YAYINLARI NO: 587

TRKE RETMENL


3/27

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar

Anadolu niversitesine aittir.

"Uzaktan retim" tekniine uygun olarak haz

rlanan bu kitab

nbtn haklar sakldr.

lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da

blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt

veya baka ekillerde oaltlamaz,

baslamaz ve datlamaz.

Copyright 1998 by Anadolu University

All rights reserved

No part of this book may be reproduced

or stored in a retrieval system, or transmitted

in any form or by any means mechanical, electronic,

photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

Tasarm: Yrd.Do.Dr. Kazm SEZGN

ISBN 975-492-822-3


4/27

iii

indekiler

nite 1Dil, Anadili ve Trke retimiGiri 3, Dilin levi, Tanm ve Dilin Bileenleri 4, Anadili Edinimi ve Trke 10,Trke retimi 11, Trke retiminin Tarihsel Geliimi 13, Trke retimin-de Sorunlar 15

nite 2Trke retiminde Ama ve lkelerGiri 25, Amalar 25, Temel lkeler 30

nite 3Trke retiminde ada retim Yntem ve TeknikleriGiri 39, retim Yntemleri 40, retim Teknikleri 42

nite 4Dinleme ve Okuma retimiGiri55, Dinleme-nemi ve Nitelii 55, Dinleme retiminin Amalar56, EtkiliDinleme Becerisinin Gelitirilmesi 57, Dinleme Durumlar59, Dinlemeyi Gle-tiren Etmenler 61, Okuma, nemi ve levi 62, Okuma retiminin Amalar63,Okuma Biimleri 64, Okuma Becerisinin Gelitirilmesi 66, Okumay GletirenEtmenler 67

nite 5Konuma ve Yazma retimiGiri 73, Konuma-retimi ve Amalar73, Dzgn, Doru ve Etkili Konuma-nn lkeleri 74, Konuma Beceri ve Alkanlnn Gelitirilmesi 74, Yazma re-timi ve Amalar 75, Yazma Beceri ve Alkanlnn Gelitirilmesi 76, AnlatmKurallar77

nite 6Dilbilgisi retimiGiri 83, Dilbilgisi retiminin amalar83, Dilbilgisi retiminin Yntemi 83,

Dilbilgisi zlencesi 85, zlencedeki Konular 85, Dilbilgisi zmlemeleri 88, Ya-zm ve Eitimi 91

nite 7Trke retiminde OrtamlarGiri 97, Trke retiminde Eitim Ortamlar97

A N A D O L U N V E R S T E S


5/27

A I K R E T M F A K L T E S

nite 8Trke retim Etkinliklerinin PlanlanmasGiri 115, Plan ve Plan Yapmay Gerektiren Nedenler 115, Plan Trleri 116

nite 9Trke retiminde lme ve DeerlendirmeGiri 133, lme Teknikleri 133, Deerlendirme Teknikleri 142

nite 10Trke Ders Kitaplarnn ncelenmesiGiri 149, Trke Ders Kitaplarnnceleme ltleri 149, Trke Ders Kitaplar-n Deerlendirme lei 150

Cevap Anahtar 156

iv


6/27

v

Balarken

ada toplum, adabirey olabilme sreci, etkili iletiim becerilerini kazanabil-

mekle olanakldr. Etkili iletiimci olabilme srecinde anadili aratr. Anadilindeyetkinleme, bireyin sosyal bir varlk olarak toplumda yer edinebilmesini, evrenialglama ve yorumlamasn, zgr ve eletirel dnebilmesini salar. Bu uzunbir koudur. ocuklarmz ve genlerimizi bu kouya hazrlama srecinde Trk-e retimi nemli sorumluluklar stlenmektedir. Bu sorumluluu yerine getir-me grevi ada, laik, aratrc ve retme-renme srelerini iyi kullanan -retmenlerimize dmektedir. retmenlerimizi gerek hizmetncesi gerekse hiz-metiinde yetitirmede de niversiter kurumlarn nemli bir yeri olduu akagrlmektedir.

Trke retimini ieren bu kitap, retmenlerimizin bu anlaya uygun bilgi vebecerilerle donatlmasamacyla kaleme alnmtr. Kitabnz, uzaktan eitim ilke-

lerine uygun olarak hazrlanmtr. Kendi kendinize alarak renmenizi kolay-latracak bir yap erevesinde sunulan konular 10 blm altnda derlenmitir.lk nite dil, anadili kazanmn ve Trke retimine ilikin genel bilgi ve sorun-lar irdelemektedir. kinci nitede Trke retiminde ama ve ilkeler, ncnitede Trke retiminde adaretim yntem ve teknikleri ele alnmtr. 4-7 niteler dinleme ve okuma, konuma ve yazma ile dilbilgisi retimine ayrlm-tr. Yedinci nite Trke retiminde kullanlabilecek ortamlar tantmakta veada retim teknolojilerinden nasl yararlanabileceinizi irdelemektedir. Se-kizinci nite Trke retim etkinliklerinin planlanmasna yneliktir. 9. nitedelme ve deerlendirme tekniklerine yer verilmitir. Onuncu ve son nitede ise,ders kitaplarn inceleme ve seme srecinde dikkat edilecek ltleri ieren bilgi-ler bulunmaktadr. Bu kapsamda niteleri alrken aadaki uyarlar dikkatealmanz yararl olacaktr.

1- Her nite banda o niteye ilikin sunulan amalar, ierik ve alma ne-rileri ksmlarn gzden geiriniz.

2- niteleri okurken, ana metin iinde sunulan soru, altrma gibi renmeetkinliklerini yantlaynz. Bu almalar etkili renmeyi gerekletirmenizeyardmc olacaktr.

3- nite sonlarndaki zet, konuyla ilgili nemli noktalar gzden geirmeyiamalamaktadr.

4- Deerlendirme sorular, altklarnzla ilgili olarak kendi kendinizi sna-manza yardmc olacaktr.

5- nitelerin sonunda nite konusuyla yararlanabileceiniz kaynaklara yerverilmitir.

6- Bunlara ek olarak, nite konular televizyon programlaryla da desteklen-mektedir. Televizyon programlarnn, konular daha iyi renmenizi kolay-latracan ve rendiklerinizi pekitirmeye katkda bulunacan sanyo-rum.

Kitabn sizlere yararl olacan umuyor, almalarnzda baarlar diliyorum.

Do.Dr. Seyhun TOPBAEditr


7/27

Amalar

Bu niteyi altktan sonra;

dilin tanmn yapabilecek,

dilin temel bileenlerini tanmlayabilecek,

dilin birey ve toplum yaantsndaki ilevini kavrayabilecek, anadili edinimini anahatlaryla aklayabilecek,

anadili retiminin nemini anlayabilecek,

Trke retiminin tarihsel geliimini ve sorunlarna ilikin ge-nel bir bilgi edinebileceksiniz.

indekiler

Giri

Dilin levi, Tanm ve Dilin Bileenleri

Anadili Edinimi ve Trke

Trke retimi

Trke retiminin Tarihsel Geliimi

Trke retiminde Sorunlar

zet

Deerlendirme Sorular

Yararlan

lan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

NTE

1Dil, Anadili ve Trkeretimi

Yazar

Do.Dr. Seyhun TOPBA


8/27


alma nerileri

Bu niteyi al

madan nce iletiim, dil ve konuma; anadili vekazanlmas ile ilgili kaynaklar gzden geiriniz.

Trke retiminin tarihsel geliimini aratrarak, anadili re-timinin birey ve toplum yaantsndaki ilevini irdeleyiniz.


9/27


1. Giri

"Trk dili Trk milletinin kalbidir, zihnidir."K. Atatrk (1929)

nsan, kltrel ve toplumsal evresiyle srekli etkileim ve iletiim iindedir. Bu et-kileim ve iletiim sonucunda yaam boyu yeni davranlar kazanlr, kazanlmolan davranlarda ise deiiklikler sregelir. renme olarak tanmlayabilecei-miz bu srecin gereklemesi, ev ortamnda bireyle (ocukla) ailenin dier bireyleriarasnda, okul ortamnda ise renciyle retmenler arasnda etkili iletiim kurul-masna baldr.

letiim, bireyler aras

ndaki her trl mesaj al

veriidir. Mesaj al

-verii, belirle-nen amaca ynelik olarak deiik biimlerde gerekleebilir. Bilgi, duygu, dnce,haber al-veriinden sz edilebilir. stek bildirmek, sevgi gstermek, bakalarnet-kilemek gibi gnlk yaantmzdaki pek ok durumda bu al-verite szel dil kulla-nyoruz. O halde, szel dil bir iletiim, dnme ve renme aracdr. Dili iinde ya-admz toplumda kazanr, evrene ilikin bilgiyi dil ile tanr, kltrmzn deva-mn yine dil ile salarz. Dil insan olmann biricik zellii olarak dnlebilir. Dilylesine iimize ve yaantmza yerlemitir ki, dili olmayan bir insan, bir toplumudnmek olduka zordur.

Belli bir toplum ve kltr iinde ncelikle aile ve yakn evrede kazanlan, daha son-

ra okulda pekitirilen ve gelitirilen dile anadili denir. Anadili dn ve duygu ev-renimizi oluturur, gelitirir. Bireyin kendini gerekletirme ve etkili iletiimci ola-bilme srecinde anadili eitiminin byk nemi vardr. O halde, anadili retimi-nin temel amac bireylerin iletiim ve dnme gcn gelitirmektir. Bu nedenlelkretimin anasnfndan itibaren anadili retimine byk nem verilmesi ge-rekmektedir.

Cumhuriyet Dnemi ile birlikte eitim ve bilim dili olarak konutuumuz anadili-miz Trke gerekletirilen Trk Dil Devrimi ile kabul edilmitir. 1928 ylnda Trk-e harflerinin kabul ile temeli atlan Trke retim programlar giderek gelitiril-mekle birlikte hala sorunlar bulunmaktadr.

Bu nitede, dilin ilevi, tanmve bileenleri hakknda bilgi edindikten sonra anadiliretiminin nemi ve sorunlar irdelenecektir.

D L , A N A D L V E T R K E R E T M 3


10/27


2. Dilin levi, Tanm ve Dilin Bileenleri

2.1. Dilin Birey ve Toplum Yaantsndaki levi

Pek ok bilimadam insan iletiimini dier iletiim sistemlerinden stn klan dav-rann 'konuma yoluyla dili kullanabilme' olduu grnde birlemektedir.Dil, insanlarn iletiimde bulunmak amac ile gelitirdikleri bir anlama aracdr.Baka deyile, dilin birinci ilevi iletiimdir. Bu ilevi yerine getirmede dil, insanla-rn dnce, duygu, istek, deneyim v.b. yaantlarn birbirlerine aktarabilmelerini;d dnyay yorumlayarak kendi dnyalarna getirebilmelerini salayan; "bu za-man ve bu yerden, o zaman ve o yer hakknda dnerek bu dn yanstabilmele-rine" ve insann "kendi kendini kefetmesine" olanak veren bir ara olma zellii ta-maktadr. Vardar (1982) dilin bu ilevini aklarken yle demektedir:

"nsann d dnyayla ve br bireylerle ilikilerini yanstanve biimlendiren, dnceyle birlikte tm ruhsal ve toplumsalkiiliini oluturan dil, gereklik ya da nesneler stnde etki aracolduu gibi, kimi ynleriyle de bakalarn etkileme, ynlendirme,

yneltme aracdr da...Nesnel gerekliin znel biimde alglanve anlatln salayan bir ereve, bir tr dnsel yap sunar.Yanstc olduu kadar, yaratcdr da...." (s.13).

Bu alardan bakldnda insann dili kullanabilme becerisi, toplumsallamak iin

olduu kadar insan

n z-benliinin ve bilisel geliiminin en st dzeyine ulaabil-mesi iin de gerekli bir nkouldur. Wells'in (1983, s.87) anlatmyla "dil dnyayaalan pencerenin anahtardr". Birey olmann en nemli gstergesi olan dil, toplu-mun da temel tadr. Toplum bireyin syledii szleri ortaya karcdr.Birey ise,bir konuma topluluunun yesi olmann ona kazandrd, dili nasl kullanacansyleyen rtk bir bilgi sahibidir.

nsan dil yetisini niin ve nasl kazanmaktadr ? Bilimadamlarn anadili aratrma-larna ynelten bu soru hala gncelliini korumaktadr. Kocaman'a gre (1991) buyetiyi, insann zne, gcne ve evrendeki yerine ilikin merak ve gereksinmeleri-ni karlamak amacyla bakalarn etkilemek istei dourmutur. yle ki, dil, ken-

dini de aan eitli amalara ulalabilmesi iin, sosyal grubunun yelerini payla-tklar anlamlar bir biimde ina etmeye zorlam, zorunlu klmtr. nsanolunubir kod kullanma zorunluluuna itmi olan bu temel neden iletiim amacdr veocuklar anadillerini iletiimde bulunmak iin renmektedir. Bu amala bir kodkullanma gereksinimi duyan ocuk, syleiler iine bizzat katlarak giderek kodunelerini tanr, dzenleniini kavrar ve kullanmayrenir. ou ocuk bu becerile-ri doal koullarda ok fazla zorlanmadan kazanr.



11/27


2.2. Dilin Tanm ve zellikleri

Dil nedir? Dilin zellikleri nelerdir? Aratrnz.

Dilin tanmn yaparken iletiim-dil-konuma bantsn irdelemek yerinde ola-caktr:

Dil bir koddur: Konrot'a (1991) gre bireyleraras iletiimde temel ama, birbireyin (kaynak) zihninde dzenledii mesaj aynen veya ona yaklak olarakbaka bir bireyin (alc) zihnine aktarmaktr. Bu sre, ilk bakta basit gibi g-rnse de aslnda karmak pek ok ilemi gerektiren bir sretir. Zihinler arasn-da ise bu aktarm gerekletirecek dorudan bir ba yoktur. Dier bir deyile,bir arkadamzn kafasna parmamzla bir dokunduumuzda zihninden ge-

enleri anlayam

yor, okuyam

yoruz. te bu yzden mesaj

m

z

aktaracak ylebir ara gerekmektedir ki, mesajmz arac kullananlar tarafndan aynekildepaylalmal ve ayn anlamlar artrabilecek trde alglanmal, ve zm-lenmeli. Mesajn yerine geecek, onu temsil edecek somut bir biim olmaldr.te bunun iin eitli semboller ve iaretlerin kullanm ve bunlar arasndakiilikilerin uzlamsal bir biimde belirli ve snrl kurallarla rgtlenmesi, d-zenlenmesi gerei vardr. Bu gerein yerine getirilmesinde ara olan kod, her-hangi bir eyin (nesne, olay, iliki v.b) bir baka eyle temsil edilmesidir. Her-hangi bir ey bir kii tarafndan dzgl bir biimde temsil edilebilir, bylece "oey" zerinde, dnlebilir, saklanlabilir ve paylalabilir. Bunlar, nesne,olay, iliki olabilir ve resim, grafik, szck ya da tmce vs ile temsil edilebilir,

bylece resim, grafik, szck ya da tmce temsil ettii nesne, olay, ilikinin ye-rini alr. Dil de bir temsil aracdr. Bireyleraras iletiimde mesajn yerine geebi-lecek temel bir ara olma zellii tayan dil ayn zamanda bir kodlar sistemiolarak dnlebilir.

Kodu oluturan nedir?

Kodu oluturan temel e gstergeler ve bu gstergelerin birbiriyle olan ili-kisidir.

Gsterge,bir baka eyin yerini alabilmesini salayan zellikler tadndankendi dnda bir nesne, olgu varlk belirtebilen edir. Dilsel gstergelerintemsil ettikleri eyle benzerlik ilikileri yoktur. Varlklarn toplumsal uzlam-dan alrlar. Uzlam mantkl bir nedene dayanmaz, tamamen rastlantsaldr.Hepimiz zaman zaman neden "masa" yerine "kap" denmemi diye dnm-zdr. Dier taraftan, "masa" ve "kap" nesneleri tm toplumlarda vardr, her-kese ayn alglanr ama bunlar temsil eden kodlar dilden dile deiir. Bu dafarkl toplumlarda farkl uzlamlarla farkl szel dillerin ortaya kmasna ola-nak salamtr.


?

?


12/27


Ksaca, kod, snrl saydaki gstergelerin rastlantsal bir biimde sralanarakszckler, iaretler biiminde ilev grerek nesneleri ve olaylar temsil ederekevrendeki btn olas nesnelere ve olaylara karlk oluturabilecek ara ya da

yollardr. Dolaysyla kod, herhangi bir dilin biim unsurunu ya da yapsnoluturur karmn yapabiliriz.

Dil bir uzlamadr:Ne, neyi, nasl temsil edecek? Ayn dili konuan insanlar ara-snda belli biimlerin belli ieriklere karlk oluturduu ve ayn yollarla kulla-nlabilmesi hakknda uzlama vardr. Dier bir deyile, bilgileri bakalarylaaynekilde paylamazsak anlama birlii olmaz, dizgeyi kavrayamazdk, ozaman da dil diye bir olgu olmazd. Dil dizgesi, yle bir olgudur ki, o dizgedeuzlaan bireyleri birarada tutar, birlik klar. Bu birliktelik ulus bilincini ve herulusun bir dili olmas gerektiinin kavranmasn salar. Sz konusu uzlamabir toplumda blgesel farkllklar, farkl toplumsal katmanlar, farkl kltrlernedeniyle ok sayda deiik dil tr (leheler azlar) kullanan bireylerarasn-da iletiimi kolaylatrmann bir yolu olarak lnl dil kullanmna olanaksalar. Sz gelimi, lnl dil kullanm bir leheyi, bir az dier yrelere k-yasla daha sk kulland iin; radyo, TV, basn gibi etkinliklerde kltrel vesosyal nedenlerle hep o lehe kullanld iin, o leheyi merkez almlar, ln-l az olarak benimsemilerdir. Trke'nn lnl dil olarak benimsenmesin-de stanbul az temel alnmtr. Her ulusun dilbilimcileri kendi dillerinin ya-psna, ileyiine ilikin kurallar betimlerler.

Dil evren hakkndaki dnceleri simgeler: Kod ya da bilginin simgelenmesini

salayan aracn ileyebilmesi, konuann ve dinleyenin evrendeki nesne veolaylar hakknda neler bildii ile bamldr. Zihnimizde nesnelerin, olaylarnkendilerini saklayabilmemiz elbette olas deildir. Bireyler dnyaya geldikleriandan itibaren bir yaant srecine girmekte ve belirli deneyimler edinmekte-dirler. Bu, bebeklikten erikinlie gelien bir sretir. Her aamada gn ve gnduyular araclyla evrendeki nesne, olgu, olay ve bunlar arasndaki ilikilerhakknda eitli bilgi alnr, alglanr, renilir. Bu ilikilerin renimi gelecek-teki benzer nitelikteki nesne, olaylarn alglanp tannmasnda temel oluturur-lar. Tekrarlanan bu yaantlar ocuklarn zihninde bir kayt gibi biimlenir, o-cuk benzerlikler ve farkllklardan anlam karr. Giderek soyutlamalara ularve bellek iin nemli kavramlar, bilisel yaplar oluturur. evrede kullanlan

dilin bu yaant srecine katlmasyla, szckler veya iaretlerin anlam kazan-malar, birbiriyle ilikide bulunmalar zihinde bu alglanan, soyutlanan ve kur-gulanan biimleriyle baml hale gelir. Bylece dnce-szck ilikisi doar.Btn bunlarn evrene ilikin bilgiyi oluturduu ve bunlar hakkndaki dn-celerin kodland karmn yapabiliriz. Bylece gemiten, gelecekten, d-lerden, kurultulardan sz edebilir; hi olmam, yaanmam olaylar szlerlecanlandrabiliriz. Bu bilgi dilin ierik unsurunu oluturur.

Dil bir dizgedir: Ne, neyi, nasl temsil edecek? Doada her ey bir dzen iin-de ortaya kar ve iler. Evrendeki bilgiyi temsil etmeleri beklenen dil gsterge-

lerinin herkes taraf

ndan ayn

ekilde anla

labilmesi iin, belirli kurallarla r-


lnl dil, bir ulustablgeleraras anlama ara-c olarak tannp benimse-nen ve kurumlaan dil t-rdr. lnl dil, ulusunbireyleri arasnda etkiliiletiim arac olarak yazhem konuma dilini iinealr (mer, 1990).


13/27


gtlenmesi ve dzenlenmesi gerei bulunmaktadr. Her dilin kendine zg ku-rallar vardr. Bu kurallar snrl ve belirli saydadr. Buna karlk, bu elerinolas birleimleri snrszdr. Snrl sayda elerin kullanlmas ile sonsuz say-

da biim retmek dilin yaratc unsurunu oluturur. rnein, Trke'de 29 sesparasnn belirli kurallar erevesinde birleerek sonsuza yakn szck, buszcklerin birleimlerinden sonsuza yakn tmce kuruluu elde edebiliyoruz.Seslerin biraraya gelerek szckleri, szcklerin biraraya gelerek trmcelerioluturmalar belirli kurallarla olanakldr.

Dil iletiim iin kullanlr: Bireyler gnlk yaantlarnda birbirleriyle olanalverilerinde pek ok deiik amala dili kullanrlar: liki kurma, koruma,bilgi edinme, bilgi aktarma, istek belirtme, amalara ulama. Tm bunlar dei-ik durum ve ortamlarda deiik anlatm yollarn gerektirir. Daha ak bir an-

lat

mla, birey amac

na, ortama ve duruma gre dinleyicinin koul ve beklentile-rini de dikkate alarak farkl dil kullanmlar sergileyebilir. Ayneyi ayr biim-lerde anlatma olana vardr. Sz gelimi, su gereksinimimizi gidermek iin kul-lanacamz dil evde, okulda, lokantada bulunuumuza, buradaki kiilerin bi-ze olan yaknlklar, samimiyetleri ve konumlarna gre farkllaacaktr. Her bi-rey toplumsal durumu, konumu, ya, cinsiyeti, evreni alglay biimi, re-nim dzeyi gibi etkenlere balolarak belirli dil tr daarcna sahiptir. lev-sel dil tr ya da deyi biimleri, iyerindeki koullara, bilimsel bir toplantv.b.resmi ve resmi olmayan ortamlara, meslektalarmzla kullandmz dilegre farkllaabilir. Bu farkllklar politika dili, hukuk dili, tp dili gibi farkl diltrleri kullanmn da olanakl klar.

Buraya kadar anlatlanlardan dili yle tanmlayabiliriz:

Dil, iletiimi gerekletirmek amacyla evrene ilikin dncelerin uzlamsal gstergelerledizgelenerek kullanld bir aratr.

zetleyecek olursak, yukardaki zelliklere sahip her iletiim aracdil olabilir. Dn-ya zerinde konuulan 4000 dolaynda dil olduundan sz edilmektedir. Ancak bu,tm dillerin szel olduu anlamna gelmemelidir. itme engelliler arasnda yaygnolarak kullanlan ve sze dayanmayan iaret dili bulunmaktadr. Bu, o dilde hergstergeye karlk bir devinim olduunu gsterir ve yine yalnzca o dili kullananla-rn uzlam sonucu ortaya kmtr. Bu balamda szel szcnn sese dayal bi-imleri kullanan insan toplumlar iin geerli olduu karmn yapabiliriz. Bu dabize kullandmz szel dilin konuma yoluyla aktarlabileceini gsterir. Yaz diliise, konuma dilinin yaz biiminde kodlanmas ilemidir.

Konuma nedir ? Nasl konuabiliyoruz ? Aratrnz.

Dnya zerindeki ou insan toplumu mesajlar kulak kanal ile alp alglanabile-cek iitsel bir biimle kodlamakta, bunun iin de alt ve st solunum yolundan yarar-lanmaktadrlar. Ksaca, konuma olarak tanmlayabileceimiz bu eylem, szel dilin


?


14/27


seslerle ifade biimidir. nsan anlnn, usunun temel bir biyolojik zellii olarak yan-stlmaktadr. nsanolu, iletiim gereksinimini gidermek iin kendi duyular tara-fndan alnp alglanabilecek ve alc birime olabildiince birebir aktarlabilecek

zellikler tayabilen bir ara yaratmtr. Fiziksel, psikolojik ve nro-fizyolojik birsre olarak tanmlanan konuma eylemi, insanda iitme ve ses yolu kullanlarakkonuma ilevinde grev alan baz organlar yardmyla dncelerin sesli sembol-ler ile kodlanmas olaydr.

Buraya kadar anlatlanlar iletiimin gereklemesi sreciyle ilintilersek, (ekil 1.1)gerek kaynak bireyin gerekse hedef bireyin mesaj kodlama, retme ve zmlemeiin gerekli yetenek ve becerilere sahip olmalar gerekir. letiimin gereklemesisrecinde alc birey, kaynak birey tarafndan iletilen mesajlar (sesel uyarlar) al-ma, zmleme, alglama yeteneklerine sahip olmaldr. Basit bir ifadeyle, iyi iite-bilmeli, gelen sesel kodun elerini tanyabilmeli,ayrtrabilmeli, snflandrabil-meli ve mesajanlamlandrabilmelidir. Yine ayneleri gerektiinde tekrar kullan-mak zere belleinde belirli bir dzende saklayabilmelidir.

2.3. Dilin Bileenleri

Dili oluturan nedir? Dilin yap talar nelerdir?

Dilin bilimsel incelenmesinde aratrmaclarn k noktas "Dili oluturan nedir?"sorusu olmutur. Bu sorunun yantn verirken dilbilim kuramlar dilin biim (ses-bilgisi, biimbirimbilgisi ve szdizimi) zellikleri; ierik (anlam ) zellikleri ve dilinkullanm (ilevleri ) boyutu arasnda bir ayrm ngrmtr. Buna dayal olarak,anlambilim, sesbilimi ve sesbilgisi, szdizimbilim ve kullanmbilim (edimbilim) gi-bi her bileen kendi alt disiplinini de dourmutur.


?

Kodlama, tasarmlad-mz mesajn kod simgele-rine dntrlmesi sre-cidir. Bireyin mesaj olarakbilgiyi temsil edecek ko-dun elerini artrma-s ve birletirmesi sreci-dir.

zmleme, alc bireyinmesajdan anlam kartma-sdr. Kodun elerini al-mas, tanmas, paralaraayrmas (kod ama) ve yo-rumlamas srecidir.

ekil 1.1: Bireylerarasletiimin Gerekletirilmesine likin Basit Bir Model


15/27


Biim bileeni dilin yapsal dzenleniini oluturur. Geleneksel bir yakla-mla dilin dilbilgisi dzlemini oluturduunu dnebiliriz. Biim sesbilgisi,biimbirim bilgisi ve szdizimi olarak katmandan meydana gelmektedir:

sesbilgisi, bir dildeki konuma seslerinin dizisel ve dizimsel ilikisini belirle-yen kurallar ierir. Szgelimi, her dilde 40 ile 50 arasnda deien konuma sesikullanlmaktadr. Bu seslerin kendi balarna anlamlar yoktur. /a/, /t/, /k/sesleri kendi bana anlam tamazlar ama /tak/ olarak birletiklerinde bir an-lam simgelerler. Bu sesler deiik biimlerde biraraya gelerek bir dizge olutu-rabilirler ancak Trke'nin sesbilgisi kurallarna gre yalnzca iki biimde /tak/, /kat/ dizilerek anlam kazanrlar.

biimbirimbilgisi, szcklerdeki kk ve ekleri, bunlarn kurall dzenleni bi-

imleri ile tretililerindeki zellikleri ierir. Trke'nin tretme kurallar

r-nek gsterilebilir.

szdizimi ya da tmcebilgisi, szcklerin kurall bir biimde szce iinde di-zili kurallarn ierir. Trke'de tmce yaplar zne-tmle-eylem sralantemel alnarak kurulur.

erik evren hakknda deneyimler sonucu oluan dncelerin, soyutlama-larn, kavramlarn belirli biimlerle simgelenmesidir. Dier bir deyile, nesne,olay ve bunlar arasndaki ilikileri simgeleyen szcklere, tmcelere, szcelerekarlk gelen anlam bilgisini iermektedir. Bir dilin szvarl ieriin gsterge-

sidir. Sz gelimi Trke'nin szvarlndan, ngilizce'nin, Japonca'nn szvarl-ndan szedebiliriz.

Kullanm ise, dilin sosyal balamdabelli bir amaca ynelikilevi ve iletiim a-macna uygun kullanmdr. Sz gelimi, dilin kibarlk imlerinin nerede, ne za-man, nasl kullanlacana ilikin bilgiyi ierir.

Bloom ve Lahey'e (1978, s. 22) gre bir dili bilmek zaman iinde bu bileenin kay-natrlmas ile mmkn olabilmektedir. rnekleyecek olursak, dilin biim bilee-nini renmede ki sorunlar doru ve dzgn anlalmayan bir Trke sergiler. Dilinierik bileenini renmede bir sorun snrl bir szck daarc kullanm, deyimveya ataszlerinin yanl kullanmlarn sergiler. Dilin kullanmn renmede birsorun ise, yeri ve zamanna gre konuamamay, konuma kurallarna uyamamadurumlar sergiler. Bu bilginin temelini ya da dayanan ise konuma ve anlamadavranlarnn geliimi oluturmaktadr. Bu grten hareketle, insann konumave anlama davranlarn belirleyen, ynlendiren ve biimlendiren bu bilginin kay-namaskoulu ile yetikin dzeyindeki dil yeterlilii oluabilmektedir. Anlalaca- gibi, anadilinin drt temel becerisi de (konuma, dinleme, okuma, yazma) bu yet-kinlie ulamada ara olmaktadr.



16/27


3. Anadili Edinimi ve Trke

Belli bir toplum ve kltr iinde ncelikle aile ve yakn evrede kazanlan, daha son-

ra okulda pekitirilen ve gelitirilen dile anadili denir. Anadili dn ve duygu ev-renimizi oluturur, gelitirir.

"ocuklar anadillerini, btn karmaklna ramen, herhangi bir retime ge-rek kalmadan edinebilmektedirler" grne katlyor musunuz?

Anadili kazanm bireyin dnyaya gelii ile birlikte anne-bebek ve dier aile yele-riyle etkileim ile balar. Bu srecin balangcnda ocuun meramn, gereksinimi-ni, niyetlerini (alk, susuzluk, ilgi arama v.b.) eylemlendirmesi refleksif davran-larla ilintilidir ancak, anneler tarafndan iletiim amacna ynelik yorumlanr. Bueylemler ocuklar tarafndan szncesi dzeyde ses, jest, iaret biimleri ile kodla-nr, ocuk kodun elerini tandka , eylemler szel olarak biimlenmeye balar. 12-18 aylar arasnda ilk szcklerle balayan dil kazanm okulncesi dnemde anadi-linin biim, ierik ve kullanm bileenlerini edinmi olarak tamamlanr. rnekleye-cek olursak, 5-6 yandaki bir ocuk yetikinler gibi anadilinde olumlu/olumsuztmceler kurabilir, soru sorabilir, gerek veya gerekst bilgiler aktarabilir, bir ko-nu zerinde yorum yapabilir, yargya varabilir, savlar ileri srebilir. Bu srada ret-tii szceler ise anadilinin sesbilgisi, biimbirim, szdizim, anlam ve kullanm bile-enlerine uygundur. Bylelikle birey iinde yaad toplumun deerlerini, ulusu-nun dilini, kltr dokusunu alglayp kavrar ve duyduu anadili araclyla evreneilikin simgelenen bilgiyi kazanr, zenginletirir, gelitirir. Dier bir deyile ocuk,

anadilini konuan baka bireyleri dinleyecek, onlarn deneyimlerinden, dncele-rinden yararlanacak, evrede olup bitenler hakknda bilgi alacaktr. Sonuta dn-ce yaps zenginleecek, szck daarc giderek genileyecek; soyutlama ve kur-gulama gc geliecektir. Bylelikle dil dnceyi, dnce de dili srekli etkileye-cek ve birbirini gelitirecektir.

Bu kazanm okulda kastl kltrleme olarak tanmlanan retim ile stdil becerileri-nin kazandrlmasna dnr. Baka bir anlatmla, anadili dnyaya gelile birlikteokul ana kadar doal olarak kendiliinden kazanlan, herhangi bir retim ge-rektirmeyen sretir. Szgelimi, Trke'yi dardaki yaant ve deneyim ile edini-riz. Kurallar kendimiz bilinsiz olarak kefeder, giderek iselletiririz. Okulda ise,

bu kazanlan dil araclyla dilin kurallar, bu kurallarn neler olduu, nasl biim-lendii, ilevi ve doru kullanm ocuklara retilir. Bir ocuk anadilini edinirkentmce, zne veya eylem v.b. diye renerek kullanmaz, bunlarn ne olduunu bil-mez ama okulda bunlar ve ilevini renir. Yine dil araclyla ocuk, yalnz kenditoplumunun deerlerini ve dnya grn deil, dier toplumlarn grlerini vednya grlerini de renme srecine eriir, evrene ilikin bilgilerini geniletir. Ohalde, okullarda renciler iselletirmi olduklar bilgiyi bilin dzeyine getirerekbu bilginin bilimsel olarak kullanmn ve betimlenmesini renmelidirler.Bireyin kendini gerekletirme ve etkili iletiimci olabilme srecinde anadili eiti-


?


17/27


minin byk nemi vardr. Anadilinde yetkinleme bireyin sosyal bir varlk olaraktoplumda yer edinmesine, gelimesine, evreni alglama ve yorumlamasna, zgrve eletirel dnebilmesine, dierleriyle anlamasna ve eitim alanndaki ren-

melerin gereklemesine k tutar. Bireyin, anadili ile ulaaca iletiim yeterlii ileonun okuldaki akademik baardzeyi arasnda olumlu bir iliki vardr. Anadili ka-zanmna ilikin olarak aadaki noktalarn bilinmesinde yarar vardr.

Anadili kazanm biyolojik, bilisel, duyusal ve toplumsal geliime koutolarak geliir.

Anadili kazanm doal ve aamal bir sre iinde geliir. Anadili kazanm hz ve seyri bireysel ayrlklar gsterir. Her ocukta ayn

gereklemez. Okul evrelerinde anadili kullanm bireysel farkllklar gsterir.

Anadilinin drt temel becerisinde (konuma, dinleme, okuma, yazma) geli-im ilk yllarda bireysel farkllk gsterebilir. Bazocuklar okuma anlama bece-rilerinde, bazlar ise konuma becerilerinde daha iyi ilerleme gsterebilirler.

Anadili kazanm ergenlik ve genlik evrelerinde deikenlik gsterir. Gen-lerin bu dnemdeki duygusal ve fiziksel geliimleri dil kullanmlarn da etki-ler. Merak ynleri artar, hayali ilevlere nem verilir, deerlendirme ve eletir-me ynleri gelimeye balar. Bu geliimi kendileri de anadillerinin gzlkleriy-le farkederler. te bu nedenle, bu dnemde dil kullanmna arlk veren birTrke retimi nem kazanmaktadr.

Etkili bir retimin gereklemesi iin anadil ediniminde renci zelliklerini

bilmek niin nemlidir.? Aratrnz.

4. Trke retimi

Dil bireyin tm akademik yaantsn biimlendiren bir olgudur. lkretimdenbalayarak tm eitim basamaklarnda ve daha sonra da bir yetikin olarak srd-recei yaamndaki baarsnda temel belirleyicilerden birisidir anadili. Okullardaanadili retiminde temel alnan dil lnl dildir. lnl Trke'nin konuulanve yazlan biimleriyle rencilere kazandrlmas gerekmektedir. Birey, deiikblgesel ve bireysel dil tr kullanabilir ama toplum iinde lnl dil kullanmal-dr. ocuk hangi dil trn edinmi olursa olsun, okula baladnda lnl dilidzenli bir biimde renecektir. Bu nedenle her birey kendi ulusunun bilimsel te-mellere dayal anadili retimini almak zorundadr. nk dil, toplum ve kltriiedir, birbirinden soyutlamak olanakszdr. Atatrk'de ada toplumu yaratma,ada toplumda ulus bilincini oluturabilme, bu ulus bilinciyle kltrn etkile-yerek yeniden biimlendirme srecinde dilin nemi ve yerini kavram, Trk toplu-muna en uygun dilin Trke olduunu vurgulamtr. Bylece Cumhuriyet Dnemiile birlikte gerekletirilen Trk Dil Devrimi ile konutuumuz anadilimiz Trkeeitim ve bilim dili olarak kabul edilmitir.


?

stdil becerileri,dil arac-lyla dil hakknda bilgiedinme; dil araclylaokuma, yazma becerileri-

nin renilmesidir.


18/27


ada toplum, adabirey olabilme srecindeki deiimlere ayak uydurabilmeketkili iletiim becerilerini kazanabilmeye baldr. Daha ak bir anlatmla, birey,toplum ve ulus olarak birbirimizle etkilemekte, pek ok konuda dnya grleri-

mizi, mesleki deneyimlerimizi paylamakta, tartmaktayz. Tm bu bilgi al veri-ini anadilimizin dinleme, konuma, okuma ve yazma olarak snflandrlan drt te-mel beceri alan araclyla gerekletiriyoruz. Dinleme ve okuma anadilinde anla-ma gcne ynelik (alc dil) beceriler, konuma ve yazma ise anlatm gcne yne-lik ( verici dil) becerilerdir. Doal olarak bu becerileri edindiimiz oranda ada-lama srecine ayak uydurabiliriz. O halde, Trke retimin temel amac renci-leri bu anadillerinin beceri alanlarnda yetkinlie ulatrmaktr. lerideki nitelerdetanmlar, ilevleri, nemleri, retimleri ayrnt ile verilmiolan bu becerilerin ileti-imdeki ilevlerine ksaca gz atmak yararl olur.

Dinleme, iitsel olarak gelen mesajlarn yorumlanabilmesi amacyla seicidikkatin oluturulmas srecidir. Dinleme iletiim srecinin alcynne yne-lik bir etkinliktir. letiim srecinde bireyler kimi zaman konuan, kimi zamanokuyan, kimi zaman dinleyen durumundadr. Bu balamda, kaynak bireyinkendi sylediklerini de dinleyip dnt ald dolaysyla alc ynn hedefle-dii unutulmamaldr.

Konuma, bu balamda, kaynak birim tarafndan mesajn tasarlanmas, d-zenlenmesi ve hedef birimin zmleyip alglayabilecei szel biimle aktarl-masna ynelik beceridir. Konuma dncelerimizin szle anlatmdr. Ko-numa srecinde szcelerin sadece sesler araclyla aktarm sz konusu de-

ildir, kendine zg kural ve ilkeleri vardr. Doru ve dzgn konuarak etkilibir konumac olabilmek iin bu kural ve ilkeleri renmek gerekir.

Okuma, yaz (grsel yolla) araclyla gelen mesajlarn alnp, zmlenme-si, alglanp anlamlandrlmasna dayal karmak bir beceridir. letiimin alcynnde anlama gcne ynelik bir etkinliktir. Okuma becerisi, dnme, ana-dili edinimi ve konuma ile yakndan ilintili olan bir stdil becerisi olarak ta-nmlanmaktadr.

Yazma, iletiim srecinde kaynak bireyin mesajlarn yaz araclyla gn-dermesine ynelik bir anlatm etkinliidir. Yazma da okuma gibi, dnme,

anadil edinimi ve konuma ile yakndan ilintili olan stdil becerisi olarak ta-nmlanmaktadr.

Bu drt beceri alannn geliimi rencinin tm akademik ve yetikinlik yaantsnbiimlendirir. Bireyin iletiimsel yeterlii bu becerilerin kaynak geliimiyle ba-mldr. yle ki, yukarda sz edilen dilin biim, ierik ve kullanm bileenlerininkaynatrlmas bu becerilerin araclyla kazanlmaktadr. Bu da son yllarda kay-nak (tmleik) beceri ad altnda drt temel beceriyi btnletirme sreci olarakalglanmaktadr. nk bir becerinin geliimi teki becerinin geliimini etkilemek-tedir. Dilbilgisi retimi, bu retim srecinin alma alan olarak dnlebilir.



19/27


Anadili retiminin amalarna anlama ve anlatma etkinlikleriyle ulalrken, bu et-kinlikler dilbilgisi konularndaki yazm, syleyi, szck bilgisi, tmce kurma v.b.almalarla btnleir, geliir. Yine bu almalar, bir dnt ilevi grerek renci-

lerin konuma, yazma becerilerinin geliimini de etkiler. zetle, dilin biim, ierikve kullanmnn kazandrlmas ama, konuma , yazma, okuma dinleme ise bu s-rete ara olan etkinlik alanlardr.

Trke retimi iin saptanan bu hedeflerin gerekletirilmesi byk lde ren-cinin evreyle etkileimine ve iletiimine baldr. Dier bir deyile, etkili bir ren-me-retmenin gerekleebilmesi iin, ortamn iyi dzenlenmesi, retim etkinlik-lerinin iyi desenlenmesi ve retmen niteliinin iyi olmas gereklidir. Bu balamda,rencisine bilgi aktarm yoluyla yeni davranlar kazandrabilmeyi hedefleyenretmenin de etkili iletiimci zelliine sahip olmas, rencinin de bu bilgiyi al-

maya haz

r olmas

gerekmektedir. Trke retmeni, arat

r

c

, kaynaklara ulama-y bilen, kaynak ve kitap seimini iyi yapabilen, Trke'yi iyi konuan, hzl ve etkiliokuyan, iyi yazabilen retmen olmaldr. renme byk lde etkili iletiiminrn ise, bunun gereklemesi retimi gerekletirecek retmenin dili kullan-ma becerisiyle bamldr diyebiliriz.

5. Trke retiminin Tarihsel Geliimi

Trke, Trk toplumunun Cumhuriyet emsiyesi altnda toplanmasna kadar ge-be halk (Trkmenler ya da kyller gibi) arasnda kullanlan bir dil olmutur. Bu d-

neme kadar Trke, Eski Trke (Orhon ve Uygur Trkeleri), Karahanl Trkesi,Eski Anadolu Trkesi dnemlerinde olduka ar ve yaln bir dil olarak konuul-mutur. 15. yy dan sonra Trke, Arapa ve Farsa'nn etkisinde kalmve "Osman-lca" ad altnda yapay bir dil grnmne brnmtr. Yaz dili de Arapa veFarsa'nn etkisiyle doal niteliini yitirmitir.

Gnmze dein okullarda Trke retimi deerlendirildiinde uzun yllarTrke'nin eitim, edebiyat ve bilim dal olarak rabet grmedii bilinmektedir.Medreselerdeslam dini ve bilimlerini retmek amaland iin Trke bir anadilretim konusu ya da dersi olarak dnlmemitir ama retim dili olarak zamanzaman kullanlmtr. Sbyan okullarnda retilen Kuran ve Arap dili, ocuklarnTrke yazma ve okumalarn engelleyerek, Trke'nin benimsenmesini, bir bilim,yaz dal olarak gelimesini ve bilimsel olarak betimlenmesini engellemitir.

Gerek askeri uzmanlk okullarna renci yetitirmek gerekse devlete memur yeti-tirilmesi amacyla "Rtiyeler" ve "Maarif Mektepleri" gibi ortaretim kurumlar,II.Mahmut dneminde (1808-1839) almtr. Bu okullarda Trke'ye nem veril-mesi istenmive Trke ilk olarak Rtiye okullarnda retim dersi olarak progra-ma alnmtr. Ne var ki, Trke'de kullanlan alfabenin Arap diline gre bir alfabeolmas, Trke'nin ses dzenini yanstmamas renmeyi gletirmitir. Trkerenimi daha ok usta, rak ilikisi ve bireysel gayretlerle srdrlmtr.



20/27


Tanzimat Dneminde genel retim veren okullara dadi (Lise benzeri) eklenmi(1873), retmen okullar gibi uzmanlk okullar almtr. Bu yllarda Trke'yeverilen nem artmtr. Baz aydnlar dilimizdeki sorunlar farketmi, snrl da olsa

zmler getirmeye abalamlardr. 1857'de Dr. Rt Trke'nin p,,j,g seslerinigsteren 35 harfli bir alfabe gelitirmitir. Bat'dan tp ve fen alanlarndaki bilim ki-taplarnn evrilmesi srasnda da Trke'nin zletirilmesi ve sadeletirilmesi kara-r alnmtr.

Maarif Nezareti 1861 ylnda retim Dilini Trke olarak belirlemitir. Bu d-nemde Trk Dilinde bilim dili terimleri yaplm, edebiyat ve gazete dilinde konu-ma diline yaklaan bir yalnlama balamtr. Bu abalar srerken, dier taraftanArapa szcklerin yelenmesine, okullarda Trke derslerinde Arapa, Farsa ku-rallarn retilmesine devam edilmitir. Aydnlar Trke kklerden Trke eklerleszck tretmeyi dnememiolacaklar ki, Arapa kklerden szck tretme yo-lunu yelemilerdir. Bu tutum, Trklere Trke retilmesi gereinin henz kavra-namadn gstermektedir. Maarif Nezareti, 1896 ylnda yaymlad bir genelge-de bu anlay yanllna dikkat ekerek Trke'nin kendine zg kurallar oldu-u, bunlarn da retilmesi gerektii... konusunda ilgilileri uyarmtr.

1909 ylnda gelitirilen programlarla yaz, imla, kitap okuma, gzel konuma gibibilgi ve beceri dersleriyle Trkeye yer verilmitir. 1911 ylnda Sultaniye ortare-tim kurumlarnda dilin anlam ve yap ynnden incelenmesi, gzel konuma re-tilmesi amalanmtr. Bu ilgi ve almalar sonradan Trklk Akm (SonralarMilli Edebiyat Akm adn ald) nitelii kazanmtr. Dilin Arapa ve Farsa ku-

rallardan arndrlmas savunulmutur. Bu hareket Trke'yi olduka sadeletirmive zletirmitir. 1924 ylnda hazrlanan programla Trk Edebiyatna arlk veril-mibu esnada okuma ve yazl anlatm becerilerinin geliimi nemsenmitir. yk,roman trlerinde yurt ve ulus konular ilenmitir. Dili Trkelemi, konular ulu-sal sorunlardan alnm olan bu edebiyatn rnleri okullarda abuk benimsenmi-tir. II. Merutiyet dnemine gelindiinde snrl da olsa bu gelimeler srp gitmi-tir.

Cumhuriyete kadar gelinen yllarda, anadili eitiminin okul programlarnda eitlibilgi ve beceri ynleriyle bir yer ald ve amaca uygun bir yntem kazanmaya ba-lad grlmektedir; ama etkinlikleri ve yntemi henz gelimi ve yeterli sayla-

maz. Kural retilmekle dilin iyi kullanlaca sanlr, okuma-yazmann srekli veyntemli aratrmalarla, bir beceri olarak kazanlaca bilinmezdi. Ders kitaplar,eiticilik ynnden zayf olduu gibi eit bakmndan da zengin deildi. Dildekiyabanc szckler bu retimi ok gletiriyordu; szlk, ansiklopedi gibi bavur-ma kitaplar da pek azd.

Cumhuriyet ynetimi, Trkeyi ulusal balardan biri olarak grmtr. DilinTrkelemesi de hem uluslamak, hem demokratlamak ynlerinden nemsen-mitir. Cumhuriyet dneminde dil dersi ile eitim retim ve kltr yaantmzdanemli atlmlar olmutur. Atatrk dili ulusal kimliimiz iin nmesemitir. 1928 y-

l

nda Arap alfabesi b

rak

larak, latin alfabesine dayal

ve Trkenin seslerini kapsa-



21/27


yan bir alfabe yaplmtr. Trkiye Byk Millet Meclisince 1 Kasm 1928de kabuledilen bu alfabe, o ders yl okullarda retilmitir. Ders kitaplar bu alfabe ile yazl-mtr. Yeni alfabeyle yazm klavuzu olarak, Milli Eitim Bakanlnda kurulan Dil

Encmenince hazrlanm olan mla Lugat kullanlmtr. 1929 yl okul prog-ramlar Trke'nin anadili olarak benimsenmesi bakmndan ayrca nem tamak-tadr. Dil retim etkinlikleri bu anadil gz nnde bulundurularak, rencilerednme alkanl kazandracak nitelikte dzenlenmesi, konuma ve yazma be-cerilerinin btnlk iinde gelitirilmesi ve anadilinin doru kullanlmas gnde-me getirilmitir.

Trkeyi topluma kazandrabilmek iin bu konularn uzmanlarnn ve retmenle-rinin de yetitirilmesi sk sk vurgulanmtr. Bu amala retmen okullarmzda veKy enstitlerimizde Trke retimine olduka nem verilmitir.

12 Temmuz 1932'de Trk Dili Tetkik Cemiyeti'nin (1936'da Trk Dil Kurumu olarakdeitirildi) kuruluu ile dil seferberlii hz kazanm, kurumsallamtr. 1935'tensonra Trke'nin kkenine ve niteliine ilikin almalarn artt gzlenmektedir.Bu abalarn sonucu olarak 1942'de ortaokul programna Dilbilgisi ad altnda yenibir ders konmutur. 1949 ylnda toplanan IV. Milli Eitim ras karar ile anadiliretimi ynnden olduka gelitirilmi bir program yrrle girmitir. Dil Dev-rimi, rencilere benimsetilip sevdirilmesi gereken bir ama olarak gsterilmitir(1981 tarihli programdan bu ama karld). Ne var ki, 1950'de ibana gelen ikti-dar, dil devrimini, dili bozan bir hareket olarak nitelemitir. yle ki, daha sonralaryeni szcklerin kullanlmalarnn yasaklanmasna kadar varacak tutumlar ba

gstermitir.

Gnmze kadar ki retim uygulamalarnn temelini 1957 ylnda hazrlananTrke programlar oluturmaktadr. 1981 tarihinde gelitirilip yrrle girenTrke program zamannn ada retim anlayna uygun dzenlenmeye gay-ret edilmitir. Bu program Trke retiminde genel ve zel amalar, rencilerekazandrlacak davranlar, yntem, ara-gere ve lme -deerlendirme boyutlar-n iermektedir. Dil retimine ilikin zel amalar ve davranlar anlama, anlatm,dilbilgisi ve yaz alt balklar altnda gsterilmitir. Ancak aadaki blmde debelirtildii gibi Trke programlarnn dzenlenmesinde sorunlar olduu bilin-mektedir. Bu nedenle Talim ve Terbiye Kurulu halen lkretim okullar Trkeprogram zerinde almaktadr.

6. Trke retiminde Sorunlar

Trke retiminde gzlediiniz sorunlar var mdr? Nelerdir?

lkemizde Trke retimini irdelemek amacyla yaplan aratrmalar, anadili ei-timinin yeterli dzeyde verilmedii ve anadili etkinliklerinin bilimsel ltler er-evesinde planlanp rgtlenerek sunulmadn gstermektedir. Pek ok dilbilmci


?


22/27


genel eitim sisteminin ocuklarda anadilini kullanma becerisini gelitirmeyi en-gellediini, ocuklarn evrene ilikin bilgilerini, ilgilerini gz nnde bulundurma-dn ileri srmektedir. lkretim ve ortaretim dzeyinde sren bu durum,

yksekretimde rencilerin zellikle okuduklarn anlamalarna, szl ve yazlanlatm becerilerinde yetersiz kalmalarna neden olmaktadr.

Trke retim programlar hazrlanrken ierik dzenlemesi srekli tart-lagelen bir konu olmaktadr. rencilere, hangi amalar dorultusuda hangibilgi ve becerilerin kazandrlmas gerektii ak seik belirtilmemitir. Prog-ram ierikleri, dilbilgisel kurallar ve tanmlar ezberletmeyi amalamaktadr.Oysa, rencilere dilbilgisi yansra rencilerin Trke bilgisini geniletmesirenciye kurald birim ve biimleri farketmesi iin farkl yntemlerle sunugerekmektedir.

Eitim sistemimizde halen kullanlmakta olan pek ok ders kitabnn Trkeprogramnn temel ama ve ilkelerine ters dt, ders kitaplarnn eksik veyanlbilgilerle dolu olduu, metin seiminde ocua greliin gz nnde bu-lundurulmad gibi anlalrlktan yoksun olduklar grlmektedir. Ders ki-taplarnn ierikleri konu merkezli, dilbilgisi kurallarnn da yapsalc bir yakla-mla dzenlendii grlmektedir.

Snflardaki renci saylarnn fazla olmas, anadilinin beceri alanlarndauygulamal almalara yeterince yer verilememesine neden olmaktadr. Doalolarak bu durum, rencilerin dnebilme, yaratc olabilme ve etkili iletiim-

ci olabilmelerine ket vurmaktadr.

Trke retiminde retmen merkezli bir yaklamn esas alnd, eitimortamlarndan, teknolojiden gerei gibi yararlanlmad grlmektedir.

lme ve deerlendirmenin yalnzca bilgi yoklanmasyla snrland dikkatekmektedir.

phesiz bu sorunlar oaltlabilir. Yukarda belirtilen sorunlar irdelendiinde,anadili retiminin retmen yetitirme, program gelitirme boyutunda eksiklerolduu; ders kitaplarnn hazrlanmasnda dilbilimcilerin gr ve aratrmalarn-

dan yararlanlmad dikkat ekmektedir. Anadili retimi, ok ynl birbiriylekaynak etkinlikleri ieren bir zellie sahiptir. renciler gereksiz bilgi ile donat-lacaklarna, Trke'nin bilimsel olarak kullanmn ve betimlenmesini renmeli-dirler. Bu durum "ne", "nasl" retilecek konusunu gndeme getirmektedir. Soru-nun bu boyutu, halen uygulamada grev yapan retmenlerin ada yntemlerlehizmetii eitimden geirilmelerini; yeni yetimekte olan retmen adaylar iinise, aratrc ve yeni retme-renme modellerini kullanmaya ak retmenleryetitirmeyi gndeme getirmektedir. retmen yetitirme programlar ile doru-dan ilikili olan konu da niversitelere nemli grev dmektedir.



23/27


zet

Dil, iletiimi gerekletirmek amacyla evrene ilikin dncelerin uzlamsal gster-

gelerle dizgelenerek kullanld bir ara olarak tanmlanabilir. Konuma eylemi ise, in-sanda iitme ve ses yolu kullanlarak konuma ilevinde grev alan baz organlar yard-myla dncelerin sesli semboller ile kodlanmasdr. nsann dili kullanabilme becerisi,toplumsallamas yansra z-benlii ve bilisel geliimi iin gereklidir.

Dili oluturan temel eler biim (sesbilgisi, biimbirimbilgisi ve szdizimi); ie-rik (anlam) ve kullanmdr (ilevleridir). Dilin biim bileenini renmedeki sorunlardoru ve dzgn anlalmayan bir Trke sergiler. Dilin ierik bileenini renmede birsorun snrl bir szck daarc kullanm, deyim veya ataszlerinin yanl kullanm-larn sergiler. Dilin kullanmn renmede bir sorun ise, yeri ve zamanna gre konu-

amamay

, konuma kurallar

na uymama durumlar

sergiler.

Bu bilginin temelini ya da dayanan ise konuma ve anlama davranlarnn geliimioluturmaktadr. nsann konuma ve anlama davranlarn belirleyen, ynlendiren vebiimlendiren bu bilginin kaynamas koulu ile yetikin dzeyindeki dil yeterlilii olu-abilmektedir. Anadilinin drt temel becerisi (konuma, dinleme, okuma, yazma) bu

yetkinlie ulamada ara olmaktadr. O halde, her birey bir iletiim, dnme ve ren-me arac olan anadilini renmek durumundadr.

Belli bir toplum ve kltr iinde ncelikle aile ve yakn evrede kazanlan, daha sonraokulda pekitirilen ve gelitirilen dile anadili denir. Bu kazanm okulda kastl kltrle-

me olarak tanmlanan retim ile stdil becerilerinin kazandrlmasna dnr.

Anadili dnyaya gelile birlikte okul ana kadar doal olarak kendiliinden kazan-lan, herhangi bir retim gerektirmeyen sretir. Ayn toplum iinde bireylerin birbi-rinden farkldil kullanmlarvardr. Bireylerin yaa, eitimlerine, yaadklarblgelere,ilgi alanlarna gre farkl dil kullanmlar dilin bireysel ynn oluturur. Ancak okul-larda anadili retiminde temel alnan dil lnl dildir. lnl Trke'nin konuu-lan ve yazlan biimleriyle rencilere kazandrlmas gerekmektedir.

Etkili iletiim becerilerini kazanabilme dinleme, konuma, okuma ve yazma olaraksnflandrlan drt temel beceri alan araclyla gerekletirilir. Dinleme ve okumaanadilinde anlama gcne ynelik (alc dil) beceriler, konuma ve yazma ise anlatm

gcne ynelik (verici dil) becerilerdir. Trke retimin temel amac rencileri ana-dillerinin bu beceri alanlarnda yetkinlie ulatrmaktr.

Trke retimi iin saptanan hedeflerin gerekletirilmesi byk lde rencininevreyle etkileimine ve iletiimine baldr. Etkili bir renme-retmenin gereklee-bilmesi iin, ortamn iyi dzenlenmesi, retim etkinliklerinin iyi desenlenmesi ve -retmen niteliinin iyi olmas gereklidir.



24/27


Gnmze dein okullarda Trke retimi deerlendirildiinde uzun yllar Trk-e'nin eitim, edebiyat ve bilim dal olarak rabet grmedii grlmektedir. Tanzimatve II. Merutiyet dnemlerinde Trke dil almalar nem kazanm ancak gelimeler

snrl kalmtr.

Cumhuriyet Dnemi ile birlikte eitim ve bilim dili olarak konutuumuz anadilimizTrke kabul edilmitir. 1928 ylnda Trke harflerinin kabul ile temeli atlan Trkeretim programlar giderek gelitirilmekle birlikte hala sorunlar bulunmaktadr. Busorunlar anadili retiminin retmen yetitirme, program gelitirme, ders kitaplarhazrlama ve retim yntemleri boyutunda odaklanmaktadr.

Deerlendirme Sorular

Aadaki sorularn yantlarn verilen seenekler arasndan bulunuz.

1. Aadakilerden hangisi dilin zellikleri arasnda yer almaz?A. Dil bir dizgedir.B. Dil anlamann kendisidir.C. Dil bir koddur.D. Dil evren hakkndaki dnceleri simgeler.E. Dil iletiim iin kullanlr.

2. Dil ......... bilgiyi simgeler.

A. BilinmeyenB. Gzleme dayanan.C. PaylalanD. SnrlE. Sadece somut

3. unlardan hangisi dilin temel bileenlerinden deildir?A. BiimB. KullanmC. SesbilgisiD. erik

E. letiim

4. Konuucunun ama ve ortamn balamna uygun, sosyal ve bilisel dzeydebelirlenen davranlarn seimiA. dilin trdr.B. dil yetkisidir.C. dil yeterliliidir.D. dilin kullanmdr.E. dilbilgisidir.



25/27


Aadaki cmlelerin DORU ya da YANLI olduklarn belirleyiniz.

5. Dinleme, okuma, konuma, yazma becerilerinin kaynatrlmas ile ye-

tikin dil yeterlii oluur.

6. Anadil kendiliinden edinilen sretir. O halde, okulda anadil eitiminegerek yoktur.

7. letiim yeterlii ile akademik baar arasnda olumlu bir iliki vardr.

8. Dilin dnce geliimi zerinde etkisi yoktur.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aksan, Doan. Anlambilim, lgili Alanlar ve Trke. Dilbilim ve Trke, Anka-ra: Dil Dernei Yaynlar 3, s. 94-105. 1991.

Atatrk ve Eitim, Ankara: Trk Eitim Dernei Yaynlar, 1981.

Bloom, Lois ve Margaret, Lahey. Language Development and Language Disor-ders. New York: John Wiley & Sons.

Bruner, Jerome. Child's Talk: Learning to Use Language, Oxford:Oxford Univer-sity Press., 1983.

De Vllers, J.G. ve De Vllers, P.A. Language Acquisition. Harvard: Harvard Uni-versity Press, 1978.

Demircan, mer. Ky Enstitlerinde Trke retimi. Dilbilim Aratrmalar,Ankara: Bizim Bro Basmevi, s.126-141. 1998.

Demirel, zcan. Trke Program ve retimi, Ankara: USEM Yaynlar, 1996.

Gerard, Kathy. " Learning How to Talk About the Here and Now and the Threreand And Then." Paper Given at ICAA Conference, 'Advences in Working With

Language Disordered Children, Derbyshire. 1986.

GBeir.Orta Dereceli Okullarmzda Trke ve Yazn Eitimi, Ankara: GlYaynevi, 1978.

GBeir. Trk Dilindeki Gelimelerin retim-Eitim Etkinliklerine Yansma-s. Dilbilim Aratrmalar, Ankara: Hitit Yaynevi, s.11-16. 1994.

mer, Kamile. Cumhuriyet Dneminde Trkenin zletirilmesi zerine Dnce-ler. Dilbilim Aratrmalar, Ankara: Hitit Yaynevi, s.17-20. 1994.



26/27


mer, Kamile. Dil ve Toplum, Ankara: Gndoan Yaynlar, 1990.

Kavcar, Cahit ve Ferhan Ouzkan. Trke retimi zel retim Yntemleri.

Ankara A.. Akretim Fak.

Keik, lknur. lkokul rencilerinin zet ve Hatrlama Metinlerinde BadaklkSorunu. Dilbilim Aratrmalar, Ankara: Hitit Yaynevi, s.71-75, 1992.

Kocaman, Ahmet. Cumhuriyet, Dil Devrimi ve tesi. Dilbilim Aratrmalar, An-kara: Hitit Yaynevi, s.1-3. 1994.

Kontrot, Ahmet. Okulncesi Eitim Kurumlarnda Dil ve Konuma Sorunlu o-cuklar. Ya-Pa 7. Okulncesi Eitimi ve Yaygnlatrlmas Semineri, Eskie-hir: Ya-Pa Yaynlar, 1991.

Knig, Gray. Toplumdilbilim Asndan Dil ve Dil Trleri. Dilbilim Aratrmala-r, Ankara: Hitit Yaynevi, s.59-70. 1991.

Ouzkan, Ferhan. Trk Dili ve Edebiyatretimine Genel Bir Bak. (Ed.) zer, Be-kir. Trk Dili ve Edebiyat retimi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Ak-retim Fakltesi Yaynlar 153, s.30-45. 1991.

Ortaokul Program (lkretim II. Kademe), Ankara: Milli Eitim Bakanl Yayn-lar 2848, 1995.

zcan, Hlya ve Seyhun Topba. Dil Ediniminde Adl Kullanm. VIII. DilbilimKurultay Bildiri Kitab. stanbul niv, 1994. 120-140.

zelik, Durmu Ali. Kavram (Sz Daarc) Geliimi, Eskiehir: Anadolu ni-versitesi Akretim Fakltesi Yaynlar 126, 1988.

zer, Bekir. Trk Dili ve Edebiyat retimi, (Ed.) Eskiehir: Anadolu niversite-si Akretim Fakltesi Yaynlar 153, 1991.

zsoy, Sumru. Kitle letiim Aralar, Dil ve Anadili retmi lemi. Dilbilim

Aratrmalar, Ankara: Bizim Bro, s.216-230. 1996.

Ruhi, kriye. Kalem Srmeleri ve Dzeltmeler. IV. Dilbilim Sempozyumu Bil-dirileri. (Ed.). Sumru zsoy ve Hikmet Sebktekin. Boazii ni. Yay.1990.

Sever, Sedat. Trke retimi ve Tam renme, Ankara: An Yaynclk, 1997.

Sezer, Ayhan. Dil, Edebiyat ve letiim. (Ed.) zer, Bekir. Trk Dili ve Edebiyatretimi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar153, s. 1-11. 1991.



27/27


Tekin, Halil. Okullarmzdaki Trke retimi, Ankara: Gl Yaynevi, 1980.

Tekin, Talat. Cumhuriyet Dneminde Trkenin Gelimesi. Dilbilim Aratrmala-

r, Ankara: Hitit Yaynevi, s.4-10. 1994.

Topba, Seyhun. Sesbilgisi Asndan Dil Edinim Sreci. Dilbilim Aratrmalar,Ankara: Bizim Bro, s.295-310. 1996.

Topba, Seyhun ve Hlya zcan. Anlatlarda Bala Kullanm. IX. Dilbilim Ku-rultay Bildiri Kitab. Abant zzet Baysal niv, 1995.

Vardar, Berke. Dilbilim ve dilbilgisi terimleri szl. Ankara: Trk Dil KurumuYaynlar, 1980.

Vardar, Berke. Genel Dilbilim Dersleri I, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar,1976.

Wells Gordon. (Ed.) "Becoming a Communicator" Learning Through Interaction:The Study of Language Development. Cambridge: Cambridge UniversityPress, 1983.


Documents

Türkçe Öğretimi