TÜRKİYE’DE EKONOMİK BÜYÜME, BEŞERİ SERMAYE VE İHRACAT ...iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayi36/004_altintas-cetintas.pdf · Howitt, 1992) Beşeri Sermaye Modeli (Lucas, 1988)

TÜRKİYE’DE EKONOMİK BÜYÜME, BEŞERİ SERMAYE VE İHRACAT ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN EKONOMETRİK ANALİZİ:

1970–2005

Halil ALTINTAŞ* Hakan ÇETİNTAŞ**

ÖZ Bu çalışma, 1970–2007 dönemi yıllık veriler kullanarak Türkiye’de beşeri sermaye, sabit

sermaye, ihracat ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi eşbütünleşme ve değişkenler arasındaki nedensellik ilişkilerini test etmeyi amaçlamaktadır. Ampirik uygulamada ekonomik büyüme, beşeri sermaye, sabit sermaye ve ihracat arasında uzun dönemde pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı bir ilişkinin olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca beşeri sermayenin ekonomik büyüme üzerinde doğrudan Granger etkiye yol açmadığı, beşeri sermayenin sabit sermaye ve ihracata katkıda bulunarak dolaylı bir şekilde ekonomik büyümeyi artırdığı sonucuna ulaşılmıştır. Elde edilen ampirik sonuçlar büyüme üzerinde dış ticaretin etkili olduğu ve böylece ihracat odaklı büyüme hipotezinin geçerli olabileceğini göstermiştir.

Anahtar Kavramlar: Beşeri Sermaye, Ekonomik Büyüme, İhracat ve Türkiye.

AN ECONOMETRIC ANALYSIS OF THE RELATIONSHIPS BETWEEN ECONOMIC GROWTH, HUMAN CAPITAL AND EXPORT

IN TURKEY: 1970-2007

ABSTRACT This paper aims to examine long-run and the causal relationships between economic

growth, export and human capital in Turkey by using VAR analysis and Granger causality tests over the period 1996–2007. Our findings indicate that a positive and significant long-run relation-ship exists between economic growth, export, physical capital formation and human capital. Moreover, no direct Granger effect of human capital on economic growth has been found, human capital fosters economic growth in an indirect way for a reason that human capital contributes to export and physical capital formation. Empirical results show that there is a trade effects on growth and export-led growth hypothesis.

Keywords: Human Capital, Economic Growth, Export and Turkey.

*Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü. ** Doç. Dr., Balıkesir Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü. Makalenin kabul tarihi: Şubat 2011

Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 36, Ağustos-Aralık 2010 ss.33-56 34

GİRİŞ Dış ticaret, beşeri sermaye birikimi ve ekonomik büyüme arasında yakın

bir ilişki bulunmaktadır. Daha açık bir ekonomi daha fazla fırsatlar yaratabil-mekte ve beşeri sermaye üzerindeki getiriyi artırarak sermaye birikimini hızlan-dırmaktadır. (Chuang, 2000:712) Endojen büyüme teorisinde beşeri sermaye ve dış ticaretin büyümenin en önemli motoru olduğunu ileri sürülmektedir (Lucas, 1988; Romer, 1990, Stokey, 1991; Grossmen ve Helpman, 1991; Young, 1991). Örneğin Barro (1991), Barro ve Lee (1993), Benhabid ve Spiegel (1995) yap-tıkları ampirik çalışmalarda beşeri sermayenin ülkenin uzun dönem büyüme oranlarını beslediği sonucuna ulaşmışlardır. Harrison (1996) ve Dollar (1992) ise dış ticaretin büyüme üzerindeki etkisini savunmuşlar ve ihracat odaklı bü-yüme hipotezini desteklemişlerdir.

Gelişmekte olan ülkelerde ihracatın beşeri sermaye birikiminin artmasını kolaylaştırabileceği çok sayıda kanallar bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, dış ticaret gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere teknoloji transferini kolay-laştırmaktadır. Teknolojik transferler, vasıflı işgücünün yeteneklerinin artması-na yardımcı olarak beşeri sermaye yatırımlarını teşvik edebilmektedir. İkincisi, ihracat yaparak öğrenmeye de önemli bir katkı sağlamaktadır. Üçüncüsü, ihra-cat, sermaye ve işgücünün üretkenliğini artıran yönetim, pazarlama ve üretimde uzmanlaşma dahil teknolojik yayılmayı hızlandırmaktadır (Narayan ve Smyth, 2004: 27). Düşük nitelikli işgücüne rağmen ülkeler arası dış ticaret, sanayileş-miş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere doğru teknoloji transferini artırmakta-dır. Teknoloji transferi ise daha çok nitelikli işgücü lehine koşullar yaratmakta ve böylece beşeri sermaye birikimi uyarılmaktadır.

Diğer taraftan Stokey (1991), fiziksel sermaye ile nitelikli olmayan işgücü arasındaki ikame ile fiziksel sermaye ve nitelikli işgücü arasındaki tamamlayıcılık ilişkisi dikkate alındığında, sermaye hareketlerine açık olan gelişmekte olan ülke-ler için dış ticaretin ücretlerde keskin artışlara, işgücünün beceri ve yeteneklerinde iyileşmelere neden olacağını ve böylece dış ticaretin beşeri sermaye yatırımlarını hızlandıracağını vurgulamıştır. Aynı zamanda dış ticaret ve beşeri sermaye ara-sındaki nedensellik ilişkisi diğer yönde de işleyebilmekte ve beşeri sermayede ortaya çıkan ilerlemeler ihracatı artırabilmektedir. Beşeri sermaye birikimi işgü-cünün kalitesini iyileştirerek faktör verimliliğinin artmasını sağlamakta ve böyle-ce ihracatta rekabetçi bir avantaj yaratarak daha fazla ihracat ve ekonomik büyü-meye yol açabilmektedir. Ekonomik büyümeden beşeri sermaye birikimi ve dış ticarete bir geri besleme etkisi de olabilmektedir (Chuang, 2000: 712).

Bu çalışma, 1970-2007 dönemi yıllık veriler kullanarak Türkiye’de beşeri sermaye, sabit sermaye, ihracat ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi araş-tırmayı amaçlamaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünde ekonomik büyüme, beşe-ri sermaye ve ihracat konusunda yapılmış ampirik uygulamalar değerlendiril-mekte, üçüncü bölümde 1970-2007 dönemi için Türkiye’de ekonomik büyüme,

Türkiye’de Ekonomik Büyüme, Beşeri Sermaye ve İhracat Arasındaki İlişkilerin Ekonometrik Analizi: 1970-2005 35

beşeri sermaye, sabit sermaye ve ihracat arasındaki ilişki eşbütünleşme ve hata düzeltme yöntemleriyle araştırılmakta ve değişkenler arasındaki nedensellik ilişkileri test edilmektedir. Sonuç kısmında ise araştırmada elde edilen bulgular değerlendirilmektedir.

I. TEORİK LİTERATÜR Bazı ülkelerin niçin daha fazla zengin iken diğerlerinin daha fakir olduğu

sorusu yüzyıllardır iktisatçıların en çok ilgilendiği sorulardan biri olmuştur. Bu nedenle ekonomik büyüme sistematik ekonomik analizin başlangıcından bu yana entellektüel bir tartışma konusu olmuştur (Becker vd., 1990:1). İlk dönem merkantalist iktisatçıların modern büyüme teorisinin ataları olduğu söylenebilir. Büyüme teorilerinin bu ilk aşamasında iktisatçılar büyümeyi ulusal zenginlikteki bir artış süreci olarak dikkate almışlardır. Merkantalistlerin ilk temsilcileri likidi-tesi yüksek materyallar olarak kıymetli madenlere ve madeni paraya üstünlük atfederken, daha sonraki merkantilistler bir ulusun iktisadi zenginliğinin toplam üretim hacmine bağlı olduğunu ve pozitif ticaret dengesi ile desteklenmesi gerek-tiğini ileri sürmüşlerdir. Bu eğilim kısmen imalat sanayi ve yurtiçi piyasaların gelişimi ile açıklanmıştır. Merkantalistlerin yerini fizyokratların almasıyla birlikte 17. yüzyıl başlarında merkantilist düşüncenin hâkimiyeti de son bulmuştur. Fiz-yokratlar ekonomik hayatı kendi kanunları olan doğal bir süreç olarak görmüşler-dir. Fizyokratlara göre reel ürün yalnızca tarım sektöründe üretilir. Ulusal ekono-minin diğer bölümleri ise yalnızca onun formunu değiştirebilirdi. Fizyokratlar ayrıca üretilen ürünün üretimde ve tüketimde kullanılmayan kısmı olarak bir “ar-tığın (residual)” var olduğunu kabul etmektedir. Bu artık toplum tarafından birik-tirilmekte ve böylece ulusal zenginlikte bir artış yaratılmaktadır. Büyüme konu-sunu yazıya aktaran ilk ekonomist David Hume’dir.

Hume (1771-1776) her iki ülkenin de dış ticaretten kazançlı çıkacağını be-lirterek büyümenin temel motoru olarak dış ticaret üzerine vurgu yapmıştır (Osipian, 2009:1-3). Adam Smith büyümenin emeğin işbölümü ile ilişkili oldu-ğunu iddia etmiş, fakat açık bir şekilde onlar arasında bir bağlantı kuramamıştır. Thomas Malthus her ülkenin durağan bir kişi başına gelire yakınlaştığı formel bir dinamik bir büyüme süreci modeli geliştirmiştir. Bu modele göre gelir denge gelir seviyesini aştığında ölüm oranları azalırken doğurganlık artacaktır. Gelir denge seviyesinin altına düştüğünde ise tam tersi meydana gelecektir. Malthusyan modelin 19. yüzyıl iktisatçıları üzerindeki etkisinin aksine, dünya-nın batısında ve kalan diğer bölgelerinde son 150 yıl süresince gelir yükselmiş olmasına rağmen doğurganlık artmaktan ziyade azalmıştır. (Becker vd., 1990: 1) Malthus’un 19.yy’ın başlarında iktisadi büyümenin geleceğine ilişkin bu yanlış öngörüsü, iktisat biliminin de kötümser bir bilim olarak tanınmasına yol açmıştır (Jones, 2001: 1).

Neoklasik büyüme modeli özellikle nüfus ve ekonomik büyüme arasındaki bu bağlantıyı dışlayarak Malthusyan modelin eksikliğini gidermeye çalışmıştır. Bu modelde ayarlama süreci nüfusun büyüme oranında değil fiziksel sermaye-


deki yatırım oranında yatmaktadır. Kişi başına gelir denge gelir seviyesini aştı-ğında fiziksel sermaye stoku daha yavaş büyümekte, kişi başına gelir denge gelir seviyesinin altına indiğinde ise daha hızlı büyümektedir. Bununla birlikte ne Malthus’un ne de neoklasiklerin büyümeye yaklaşımlarında beşeri sermaye-ye büyük bir ilgi gösterilmemiştir (Becker vd., 1990:1).

Smith, beşeri sermaye terimini kullanmamış olmasına rağmen insanoğlu-nun yetenek ve becerilerini sabit sermayenin içine dahil etmiştir (Viswanath vd., 2009: 473-74). 1890’ların başında Alfred Marshall sermayenin en değerlisinin insana olan yatırım olduğunu ifade etmiştir. Benjamin Franklin en çok eğitime yapılan yatırımların faydalı olacağını anlamıştır. Gery Becker ise beşeri serma-yeyle ilgili görüşleri geliştirip ve derinleştirerek, 1964 yılında yayımlanan kita-bına da ismini verdiği beşeri sermaye kavramını ortaya atmıştır. O’na göre eği-tim bir yatırımdır (Deutsche Bank, 2005: 6).

Geleneksel ekonomik kuramın sermayeyi daha çok fiziksel açıdan değer-lendirdiği görülmektedir. 1950’lerin sonunda iktisatçılar toplam üretim fonksi-yonuna dayalı olarak standart basit emek ve fiziksel sermaye ölçülerinin savaş sonrası hızlı iktisadi büyümeyi yeterince açıklayamadığı sonucuna ulaşmışlar-dır. Eksik olana ilişkin spekülasyonlar ise çeşitlilik göstermiştir. Kimileri temel eksikliğin fiziksel sermayenin kalitesinde ortaya çıkan iyileşmelere yönelik gerekli değişikliklerin yansıtılamamasında ve bu sermayedeki teknik ilerlemele-rin somutlaştırılamamasında yattığını ileri sürmüştür. Diğerleri ise gözden ka-çan en önemli şeyin örgütsel gelişme ya da daha açık bir ifadeyle beşeri faktörle ilişkili olduğunu ileri sürmüştür. Büyümenin açıklanamayan artık kısmı (residual) ilk önce teknolojiye yorulmuştur (Viswanath vd., 2009: 473).

II. Dünya Savası’ndan sonra gelişmiş ülkeler ile az gelişmiş ülkeler arasın-daki farkın daha açık bir hale gelmesiyle birlikte geliştirilen büyüme teorileri, bu iki gruba giren ülkeler arasındaki gelişmişliğin nedenlerini incelemeye odak-lanmıştır. Bu bağlamda Solow (1956) tarafından temelleri atılan ve daha sonra Neo-Klasik büyüme teorisi olarak literatürde yer alan yaklaşıma göre, nüfus artış hızı ve teknolojik gelişme büyümeyi belirleyen dışsal değişkenler olarak modelde yer almıştır. Neo-Klasik büyüme teorisi sermayenin azalan getiriye sahip olmasına dayanmaktadır. Büyümenin temel belirleyicisi olan fiziksel ser-mayedeki artışların, azalan getiriyle karşılaşmasından dolayı büyümenin belli bir noktada duracağını ileri sürmektedir. Bu durum gelişmiş ülkeler ile az ge-lişmiş ülkeler arasındaki farkın azalması ve bu iki grup ülke arasında ekonomik büyüme anlamında bir “yakınlaşmanın” olacağı anlamına gelmekte ve “yakın-sama hipotezi” olarak ifade edilmektedir. Yakınsama hipotezi yoksul ülkelerin zengin ülkelerden daha hızlı büyüyüp onları er ya da geç yakalayacaklarını ön-görse de yapılan ampirik çalışmalar gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler arasındaki gelişmişlik farkının azalmadığını, aksine arttığını ortaya koymuştur. Bu tartışmalar, Neo-klasik büyüme modellerinin ülkeler arasındaki gelişmişlik farkını yeterince açıklayamadığını göstermiştir (Taban ve Kar, 2006: 161).


Klasik iktisatçıların emek ve sermaye gibi geleneksel üretim faktörlerine ve azalan verimlere dayalı açıklamaları zamanla terk edilerek, geleneksel üretim faktörlerine ek olarak teknolojinin dışsal olarak modele dahil edildiği Slow -Swan tipi modern büyüme teorileri geliştirilmiştir. Slow-Swan büyüme model-leri, yerini ölçeğe göre artan getirileri dikkate alan ve teknolojiyi içsel bir faktör olarak büyüme süreçlerini açıklamada kullanan içsel büyüme modellerine bı-rakmıştır. Yeni büyüme teorileri (ARGE Modeli (Romer, 1986 ve Aighon-Howitt, 1992) Beşeri Sermaye Modeli (Lucas, 1988) Bilgi Taşmaları Modeli (Romer, 1986) ve Kamu Politikası Modeli (Barro, 1990) ölçeğe göre artan geti-riyi vurgulamışlar ve Solow-Swan büyüme modellerinin öngördüğü durağan durum büyüme oranının üzerinde bir büyümenin gerçekleştirilebileceğine dik-katleri çekmektedirler. Dolayısıyla son yıllarda bilginin yaratıcısı ve kullanıcısı olarak beşeri sermaye, üretim faktörleri arasında önemi giderek artmaya başla-yan bir girdi özelliğini almıştır. Bu çerçevede dünya ölçeğinde yeni bilgi üreten ve bilgiyi mal ve teknoloji gibi somut hale dönüştüren ekonomilerdeki büyüme süreçleri, daha istikrarlı ve hızlı seyredebilmektedir (Genç vd., 2009).

1980’lerin başında P. Romer ve R. Lucas bilgi iktisadi ve beşeri sermayeye vurgu yapmak suretiyle iktisatçıların ilgilerini yeniden iktisadi büyüme konusu-na çekmişlerdir. R. Lucas 1998 yılında beşeri sermaye ve iktisadi faaliyetler arasındaki ilişkiyi ekonomiyi iki kısma ayırarak modellemiştir. Nihai mal sektö-rü, girdi olarak hem beşeri hem de fiziksel sermaye kullanırken, eğitim sektörü mevcut olan beşeri sermayenin yardımıyla (öğretmenler) yeni beşeri sermaye üretir. Bu modelde yüksek bir gelir seviyesi yüksek bir beşeri sermaye seviyesi ile açıklanırken, beşeri sermayedeki artış, milli gelirin de artmasına neden ol-maktadır. Alternatif yaklaşım ise yüksek bir beşeri sermaye için yüksek bir bü-yüme oranını dikkate almaktadır. P. Romer’de GSMH’nın büyüme oranının bilgi stoku tarafından belirlendiği “bilgi taşmaları (knowledge spillovers)” mode-liyle 1980’lerin sonlarında büyük bir dikkat çekmiştir (Deutsche Bank, 2005: 6).

Bugün beşeri sermaye yatırımı ve büyüme arasında çok sıkı bir bağ olduğu oldukça yaygın bir görüştür. Hatta beşeri sermaye birikiminin ekonomik büyü-menin belirleyici bir anahtarı olduğu yönünde güçlü büyüme teorilerinin de desteklediği önemli kanıtlar bulunmaktadır (Tsen, 2006:290). Beşeri sermaye teorisi eğitimin, kavramayı ve emeğin verimliliğini artıran diğer yetenekleri geliştirdiğini ileri sürmektedir. İçsel büyüme teorisi de aynı şeyi tahmin etmek-tedir. Bu teoriye göre beşeri sermaye stokundaki büyüme, teknolojik ilerlemeyi hızlandırır ya da teknolojik sınır bölgesinde olmayan bir ülkenin teknolojik kapasitesinden göreli olarak hızlı kazanımlar elde etmesine yardımcı olur (Birdsall vd., 2000: 4).

Lucas, beşeri sermayenin en önemli unsuru olarak gördüğü eğitimi, eğitim-li bireylerin aldıkları bilgileri eğitim sürecine aktarmaları, çalışma şartlarına ve yeni teknolojilere daha kolay ve çabuk sağlamaları, kendi aralarında bilgi akışı-


nın daha fazla olması gibi nedenlerden dolayı üretim sürecinde ölçeğe göre artan getiriye yol açacağını ileri sürmektedir (Atik, 2006: 47).

Diğer taraftan iktisatçılar eğitimin bir ülke için bir bütün olarak ekonomik büyümeye aşağıdaki kanallar vasıtasıyla katkıda bulunduğunu gözlemlemiştir. İlk olarak eğitim, yalnızca bilgileri aktarmakla kalmaz fakat aynı zamanda, in-sanların kendilerinin ve içinde bulundukları toplumun beklentilerini ve anlayış-larını da değiştirmektedir. Eğitim, çalışmaya karşı olan tutumu, tüketim tercihle-rini, tasarruf eğilimlerini, ekonomik rasyonelliği, uyum sağlamayı, yenilikçiliği, esnekliği, aile büyüklüğüne yönelik tutumu etkileyebileceği gibi, GSYİH ve kişi başına gelirde artışa neden olan verimli sektörleri, iç ve dış göç gibi ekonomik bakış açısıyla ilişkili çeşitli sosyal davranışlara yönelik tutumu değiştirebilmek-tedir. İkincisi insana yapılan yatırım eğitim yoluyla, nispeten kıt olan kaynakları ikame edebilecek tamamlayıcı kaynakları geliştirecek bilginin kazanılmasını sağlamakta ve böylelikle mevcut kaynakların ekin kullanımını teşvik edebil-mektedir. Bunun yanında eğitim ekonomik büyümeye özellikle araştırma-geliştirme vasıtasıyla potansiyel yeteneği keşfederek, işleyerek ve destekleyerek katkıda bulunmaktadır. Eğitimdeki büyüme eşitsizliğin azalmasına yardımcı olmak suretiyle de büyümeye pozitif bir katkıda bulunur. Son olarak gelişmekte olan ülkelerde, kadınların eğitim seviyesi arttıkça, evde oturmanın ve aile birey-lerini yetiştirmenin fırsat maliyeti artmaktadır. Bu, kadınların işgücüne katılım oranını artırmakta ve doğurganlık oranını düşürmektedir. Ekonomistler, eğitsel fakirliğin ekonominin büyümesinde bir eksikliğe neden olabileceğine inanmak-tadırlar (Viswanath vd., 2009: 474-475).

II. AMPİRİK LİTERATÜR Büyüme konusundaki literatür eğitimin ekonomik büyüme üzerinde pozitif

etkiye sahip olduğunu ileri sürse de beşeri sermayeyi temsil eden hangi düzey-deki eğitimin (ilk, orta, lise ve yüksek öğretim) gelir artışıyla pozitif ilişki için-de olduğu konusunda açıklık getirmemektedir. Bazı araştırmacılar (Örneğin Hall ve Jones, 1999; Romer, 1990; Nelson ve Phelps, 1966), büyümenin kayna-ğı olarak yüksek öğretimdeki araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin önemini vurgularken, diğerleri (Petrakis ve Stamatakis, 2002; McMahon, 2002) ilkokul eğitiminin en azından gelişmekte olan ülkelerde ekonomik büyümenin kaynağı olarak görmektedirler. Ülkelerde eğitimden yararlanmak gelir düzeyini artırı-yorsa, yüksek öğretimin de gelir düzeyini artırmada büyüme sürecinin en önem-li faktörleri arasında sayılması sürpriz karşılanmayacaktır. Daha yüksek gelire sahip ülkeler, evrensel düzeyde ilköğretimden yararlandıkları sürece, hem yük-sek öğretimlerini hem eğitim düzeylerini yükselteceklerdir.

Beşeri sermaye olarak eğitimin büyüme üzerindeki etkisini araştıran ampi-rik çalışmalarda farklı bulgulara ulaşılsa da genel olarak eğitimin beşeri serma-ye üzerinde pozitif etkiye sahip olduğu kabul edilmektedir. Örneğin Benhabib ve Spiegel (1994) eğitimin ekonomik büyüme üzerinde doğrudan etkisinin ol-madığı sonucuna ulaşsalar da, eğitimin teknik ilerlemeler yoluyla dolaylı bir


şekilde ekonomik büyümeyi pozitif olarak etkilediğini göstermişlerdir. Bazı araştırmacılar ise erkeklerin eğitiminin kadınlara göre ekonomik büyüme üze-rinde istatistiksel bakımdan anlamlı ve pozitif etkiye sahip olduğunu göstermiş-lerdir (Barro, 1997, 1999; Barro ve Sala-i-Martin, 1995; Sala-i-Martin, 1997; Caselli et al., 1996). Artadi ve Sala-i-Martin (2003). Afrika’da ilköğretimde okullaşma oranı ile kişi başı gelir artışı arasında pozitif ilişkiyi bulurken, Mankiw, Romer ve Weill (1992) ise eğitimin gelir artışı üzerinde pozitif etkiye yol açtığını vurgulamışlardır.

İhracat ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkileri inceleyen çok sayıda ça-lışma olmasına rağmen, beşeri sermaye ihracat arasındaki ilişkileri inceleyen çalışmalar nispeten sınırlıdır Levin ve Rault (1997). 30 sanayileşmekte olan ülkede 1965-1985 yılları arasında ekonomik büyüme süreçlerinde ihracat ve beşeri sermaye arasındaki tamamlayıcılık ilişkilerini incelemiştir. Elde ettiği bulgular, ticaret politikaları ve eğitim harcamaları arasında yüksek derecede bir tamamlayıcılık ilişkinin olduğunu göstermektedir. Ayrıca söz konusu bulgular, hem sanayi ihracatındaki yatırımları hem de beşeri sermaye yatırımlarını eşanlı bir şekilde artırarak uzun dönem ekonomik büyümeyi teşvik eden kalkınma poli-tikalarının ne denli önemli olduğunun bir göstergesi olarak yorumlanmaktadır.

Chuang (2000) koentegrasyon ve hata düzeltme modellerini kullanarak Tayvan’da beşeri sermaye, ihracat ve ekonomik büyüme arasındaki nedenselliği analiz etmiştir. İhracat, beşeri sermaye birikimini hızlandırarak uzun dönem ekonomik büyümeyi artırırken, beşeri sermaye birikimi de büyümeyi hızlandır-makta ve ihracatı uyarmaktadır Chuang (2000)’ın elde ettiği ampirik bulgular, Tayvan ekonomisi için hem beşeri sermayeye dayılı içsel büyüme teorisini hem de ihracata dayalı büyüme hipotezini desteklediğini belirtmektedir.

Brempong, vd., (2006), Mankiw, vd. (1992), tarafından geliştirilmiş neoklasik büyüme modelini esas alarak 1960-2000 dönemi için Afrika ülkele-rinde beşeri sermaye olarak temsil edilen yüksek öğrenimin ekonomik büyüme üzerindeki etkisini araştırmışlardır. Beşeri sermaye olarak kullandıkları eğitimin tüm düzeylerinin (ilk, orta ve yükseköğretim ortalama yıl sayısı) büyüme üze-rinde pozitif etkiye sahip olduğu göstermişlerdir. Ayrıca beşeri sermaye olarak kullanılan yükseköğretimin büyüme elastikiyeti katsayısının fiziksel sermayenin büyüme katsayısından iki kat daha büyük olduğunu ifade ederek Afrika ülkele-rinin büyüme politikalarında yükseköğretimi etkin bir şekilde kullanmaları ge-rektiğini vurgulamışlardır.

Narayan ve Smyth (2004) Çin’in 1960-1990 dönemi için koentegrasyon ve hata düzeltme modelleri yardımıyla reel gelir, ihracat ve beşeri sermaye stoku arasındaki ilişkileri analiz etmiştir. Kısa dönemde beşeri sermaye ve reel ihracat arasında iki yönlü, reel gelirden ihracata doğru tek yönlü bir nedensellik söz konusu iken reel ihracat ve reel gelir arasında bir nedensellik ilişkisi bulama-mışlardır. Benzer şekilde Tsen (2006) 1952-1999 ve 1978-1999 dönemleri ara-


sında Çin’de dışa açıklık oranı, beşeri sermaye birikimi ve ekonomik büyümeye arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. 1952-1999 döneminde ekonomik büyüme beşeri sermayenin nedeni iken, aksi yönde işleyen bir nedensellik bulunmamaktadır. 1978-1999 döneminde ise ekonomik büyüme, dışa açıklık, ekonomik büyüme ve beşeri sermaye birikimi ve beşeri sermaye birikimi uluslararası dışa açıklık değişkenleri arasında iki yönlü bir nedensellik olduğu sonucuna ulaşmıştır.

Grasjö (2005) 1997-1999 dönemi için İsveç’te beşeri sermaye ve Ar-Ge’ye erişimin bölgesel ihracat üzerindeki etkilerini incelemiş ve ihracat üzerinde en büyük pozitif etkiyi beşeri sermayeye erişiminin sahip olduğu sonucunu bul-muştur.

Moslehi vd. (2006) İran’da entellektüel sermayenin turizm, sigorta, taşıma-cılık ve mühendislik hizmetlerinin ihracat performansları üzerindeki etkisini araş-tırmış ve ihracatı artırmak ve sürdürülebilir bir rekabet avantajı elde edebilmek için entellektüel sermayenin önemli bir faktör olduğu sonucuna ulaşmışlardır.

Contractor ve Mudambi (2008) 1989-2003 döneminde 25 ülkede mal ve hizmet ihracatı ve beşeri yatırımlar arasındaki ilişkiyi analiz etmiş ve beşeri sermayenin mal ve hizmet ihracatı üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğunu bulmuşlardır. Bununla birlikte, beşeri sermaye teorisinin beklentilerin aksine, beşeri sermaye mal ihracatı üzerinde hizmet ihracatına göre çok daha önemli bir etkiye sahiptir.

Gyimah-Brempong vd., (2006) 1960-2000 dönemi için dinamik panel yön-temini Afrika ülkelerinde beşeri sermayenin (yüksek eğitimdeki ortalama yıl sayısı) ekonomik büyüme üzerine etkisini araştırmışlardır. Çalışmada yüksek öğretimde ortalama yıl sayısı olarak kullanılan beşeri sermayenin kişi başına gelir artışı üzerinde istatistiksel bakımdan pozitif ve anlamlı bir etkiye sahip olduğunu göstermişlerdir. Ayrıca Yazarlar yüksek öğretim beşeri sermayesinin büyüme elastikiyetinin yaklaşık 0.09 olduğunu ve bu değerin fiziksel sermaye-nin büyüme elastikiyetinden daha büyük olduğu sonucuna varmışlardır

Sakar (2007), 1970-1987 dönemi için yıllık veriler kullanarak 92 ülkede pa-nel veri yöntemiyle farklı değişkenler kullanarak beşeri sermayenin toplam faktör verimliliği ve ekonomik büyüme üzerinde pozitif etkili olduğunu göstermiştir.

Baharumshah ve Almasaied (2009) 1974-2004 dönemi üç aylık veriler kul-lanarak Malezya’da beşeri sermayenin büyüme üzerindeki etkisini ARDL mo-deli kullanarak tahmin etmişlerdir. Yazarlar, beşeri sermaye ile birlikte doğru-dan yabancı sermayenin ve finansal gelişmenin hem kısa ve hem de uzun dö-nemde ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediklerini göstermişlerdir.

Genç vd. (2009) ise Toda-Yamamoto nedensellik testleri kullanarak Tür-kiye’de 1980-2007 arasında beşeri sermaye, ihracat ve ekonomik büyüme ara-sındaki nedensellik ilişkilerini araştırmıştır. Nedensellik test sonuçları ihracattan beşeri sermaye tek yönlü bir nedensellik olduğunu göstermektedir. Yazarlar bu tek yönlü nedensellik bulgusunun Türkiye’nin ihracatında yapısal dönüşüme


paralel olarak daha fazla beşeri sermaye birikimine ihtiyaç duyduğu biçimde yorumlanabileceğini ifade etmişlerdir.

Afşar (2009) Türkiye’de beşeri sermaye ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi 1963-2005 dönemi için araştırmıştır. Beşeri sermaye göstergesi olarak Türkiye’deki eğitim harcamalarını, büyüme göstergesi olarak GSMH serisini kullandığı çalışmada, iki değişken arasında uzun dönemde bir eşbütünleşme ilişkisine rastlamasa da, eğitim harcamalarından büyümeye doğru tek yönlü bir Granger nedenselliğin olduğunu göstermiştir.

III. EKONOMETRİK YÖNTEM A. MODEL VE VERİ SETİ Türkiye’de ekonomik büyüme beşeri sermaye, sabit sermaye, ihracat ve

arasındaki ilişkiyi inceleyen ekonometrik çalışmamız içsel büyüme modeline dayalı olarak aşağıdaki gibi tanımlanmıştır.

ttttt uSSBYHCLEXYLRY ++++= lnlnlnln 3210 ββββ (1)

Modelde bağımlı değişken RY, ABD doları cinsinden (TL/$) kişibaşı geli-ri, bağımsız değişkenlerden EXY ihracatı (GSYİH’ya oran olarak), HC beşeri sermayeyi (yüksek öğretim kurumlarından diploma alan toplam öğrenci sayısı), SSBY toplam sabit sermaye birikimini (GSYİH’ya oran olarak) ve tu hata te-rimini göstermektedir. Modeldeki tüm değişkenler logaritmik forma dönüştürü-lerek değişkenlerin esneklik değerleri elde edilmiştir.

Araştırmada 1970–2007 dönemine ilişkin yıllık veriler kullanılmıştır. Mo-delde GSYİH oran olarak ihracat, toplam sabit sermaye birikimi ile dolar cin-sinden kişibaşı gelir serileri Dünya Bankası istatistiklerinden alınmıştır. Beşeri sermaye değişkeni olarak kullanılan yüksek öğretim kurumlarından diploma alan toplam öğrenci sayısı TUİK’den (TUİK, 2008) alınmıştır. Kişi başına gelir serisi, Penn World Tables* (PWT) 6.3’den alınmıştır (Heston, Summers ve Aten, 2010). Bu seri PWT’de 2005 yılı temel yıl alınarak hesaplanmıştır. Mo-dellerin tahmininde Eviews 6.0 Beta ekonometri paket programı kullanılmıştır. Modelde kullanılan değişkenlerin Grafiksel gösterimi aşağıdadır.

* Penn World Table Version 6.3, 189 ülkenin yıllık bazda 1950-2007 dönemi arasında çok sayıda makro

ekonomik değişkenlerini karşılaştırmalı olarak gösteren bir tablodur. (Türkiye kişi başı gelir değişkeninin hesaplanma yöntemi için bakınız http://pwt.econ.upenn.edu/aboutpwt2.html).


Grafik 1: Modelde Kullanılan Değişkenlerin Grafiksel Gösterimi

8.1

8.2

8.3

8.4

8.5

8.6

8.7

8.8

8.9

9.0

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

LRY

-3.6

-3.2

-2.8

-2.4

-2.0

-1.6

-1.2

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

LEXY

9.5

10.0

10.5

11.0

11.5

12.0

12.5

13.0

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

LHC

-2.0

-1.9

-1.8

-1.7

-1.6

-1.5

-1.4

-1.3

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

LSSBY

Modelde 1β katsayısı kişi başı gelirle ihracat arasındaki ilişkiyi göster-

mekte ve pozitif değer alması ( 1β >0) beklenmektedir. İhracatın gelişmiş ülke-lerden gelişmekte olan ülkelere teknoloji transferini kolaylaştırması, teknoloji transferinin nitelikli işgücü lehine faydalar sağlayarak beşeri sermaye yatırımla-rını uyarması (Pissarides, 1997), yaparak öğrenme (learning by doing) argüma-nına katkıda bulunması (Azariadis ve Drazen, 1990, Chuang 1998, 2000), yöne-tim pazarlama ve üretim alanlarında uzmanlaşmayı içeren teknolojilerin yayıl-masını sağlayarak sermaye ve işgücü verimliliğini artırması bakımından eko-nomik büyümeyi olumlu yönde etkilemektedir. Aynı zamanda büyüme ile beşe-ri sermaye arasındaki ilişkiyi gösteren 2β katsayısının da pozitif değer olması beklenmektedir. Beşeri sermaye birikimi işgücünün verimliliğini artırarak emek faktörünün kalitesini iyileştirmekte ve böylece ihracat ve ekonomik büyümeye olumlu katkıda bulunmaktadır (Chuang 2000). 3β katsayısı ise sabit (fiziksel) sermaye ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi temsil etmekte ve neoklasik ve içsel büyüme modellerinde işçilerin daha fazla fiziksel sermayeye sahip ol-malarının ekonomik büyümeyi artıracağı kabul edildiğinden katsayının pozitif değer alması beklenmektedir.

B. BİRİM KÖK TEST SONUÇLARI Ekonometrik tahminlerde zaman serilerinin durağanlığı önemlidir. Granger

ve Newbold (1974) durağan olmayan zaman serileriyle çalışılması halinde sahte regresyon problemiyle karşılaşılabileceğini göstermiştir. Dolayısıyla, durağan serilerin kullanıldığı serilerden elde edilen sonuçlarda bir sorun gözlenmez iken, durağan olmayan serilerin kullanılması güvenilir olmayan ve yorumlanması zor olan sonuçların elde edilmesine yol açabilecektir. Bu nedenle ilk olarak Dickey


ve Fuller (1979, 1981) ve Phillips/Perron (PP) (1988) birim kök testleri yardı-mıyla çalışmada kullanılan serilerin durağanlığı araştırılmıştır. Tablo 1 durağan-lık test sonuçlarını göstermektedir. ADF birim kök test sonuçları, serilerinin tamamının seviye itibariyle durağan olmadığı şeklindeki yokluk hipotezini red-dedememektedir. Ancak, aynı test serilerin birinci derece farkları alınarak ya-pıldığında, serilerin durağan olduğu şeklindeki alternatif hipotez kabul edilmek-tedir. PP test sonuçları da ADF testi ile bulunan birim kök test sonuçlarını doğ-rulamaktadır. Her iki birim kök testi de serilerin aynı düzeyde [I(1)] entegre olduklarını göstermektedir. Tablo 1: ADF Birim Kök Test Sonuçları

Değişkenler

Augmented Dickey-Fuller (ADF) Test istatistiği

Philips-Perron (PP) Test istatistiği

Düzey Birinci Fark Düzey Birinci Fark LRY -0.396(0) -6.679 (0)*** -0.337 (1) -6.672 (2)*** LEXY -1.426 (0) -5.459(0)*** -1.426 (0) -5.442 (3)*** LHC 1.886 (7) 4.186 (3)** -0.097 (6) -6.595 (5)*** LSSBY -2.301 (1) -4.677(1)*** -2.480 (1) -8.046 (2)***

%1 -3.621 -3.621 -3.621 -3.62 %5 -2.943 -2.943 -2.943 -2.943

Anlamlılık Düzeyi %10 -2.610 -2.610 -2.610 -2.610

Not: ADF testinde parantez içindeki değerler Akaike Bilgi kriteri kullanılarak seçilen gecikme uzunluklarıdır ve maksimum gecikme uzunluğu 9 olarak alınmıştır. PP testinde optimal gecikme uzunluğu, Bartlett kernel (default) spectral estimation yöntemi ve Newey-West Bandwidth (automatic selection) kriterle-rinden yararlanılmıştır. ***, işareti % 1 düzeyinde anlamlılığı ifade etmektedir.

C. KOENTEGRASYON ANALİZİ Seriler arasında uzun dönemde bir denge ilişkisinin bulunup bulunmadığı-

nı tespit etmek için koentegrasyon analizine başvurmak gerekmektedir. Bu amaçla çalışmada Johansen (1998) ve Johansen ve Jesulius (1990) tarafından geliştirilen koentegrasyon (eşbütünleşme) testi uygulanacaktır. Johansen- Jesulius (JJ) yöntemi literatürde Engle-Granger (1987) tarafından geliştirilen iki aşamalı prosedürden daha üstün görülmektedir. JJ yaklaşımını aşağıdaki VAR (vektör otoregresif) modeliyle açıklamak mümkündür.

tptpttt XXXX ε+Φ++Φ+Φ+Φ= −−− ...2211 (2)

Model 2’de tX ve Φ , işaretleri (n x 1) boyutunda değişkenler vektörünü ve sabit terimler vektörünü, pΦΦΦ ,..., 21 ’ler (n x n) katsayı matrislerini, tε ,ie (n x 1) hata terimleri vektörünü göstermektedir. Bu ilişkiye fark operatörü dahil edildiğinde aşağıdaki denklem 3 elde edilecektir.

tptptptt XXXX ε+Ω+ΔΨ+ΔΨ=Δ −+−−− 1111 ... (3)


Denklem 3’de )...( 1 iI Φ−−Φ−−=Ψ (i=1…,p-1) ve

)...( 1 pI Φ−−Φ−−=Ω ’yı temsil etmektedir. Modelde iΨ ve Ω parametre-

lerin tahmin edilmesiyle hem kısa hem de uzun döneme ilişkin tX ’deki değiş-melerle veya uyum süreciyle ilgili bilgi elde edilebilmektedir. Bu ilişkide μ ’nın uyum hızı parametresi ve δ ’nın da ptX −

'δ şeklinde denklem 3’e yer-leştirildiği şeklinde bir uzun dönem katsayılar matrisi olduğu düşünülürse,

'μδ=Ω eşitliği (n-1) sayıda koentegrasyon ilişkisini gösterecektir. Bu durum

tX ’nin uzun dönem denge durumuna geldiğinin bir göstergesi olacaktır.

tX ’nin durağan olmayan I(1) değişkenler vektörü olduğu varsayılırsa denklem 3’deki bütün itX −Δ terimlerinin I(0) olması gerekmektedir. Ayrıca tε ’nın ge-rekli şartları sağlayabilmesi için ptX −Ω ’nin de durağan olması gerekmektedir (Güneş, 2006: 98-99; Haris ve Solis, 2003: 110).

Durağan olmayan seriler arasında uzun dönem bir denge ilişkisinin varlı-ğını araştırmak ve koentegrasyon vektörlerinin sayısını belirlemek için Johansen ve Juselius (1988) tarafından geliştirilen çoklu ko-entegrasyon testine başvu-rulmaktadır. Bu amaçla iz (trace) ve maksimum özdeğer (eigenvalue) test ista-tistiği kullanılmaktadır. İz testi )1ln(,1 λλ −Σ== += nrJtrace T şeklinde tanım-lanmakta ve sıfır (null) hipotezini “en çok r kadar koentegre vektör vardır” şeklinde ifade etmektedir. Trace değer istatistiği ise )1(ln(max λλ −−= T şek-linde tanımlanarak “en çok r kadar koentegre vektör vardır” sıfır hipotezine karşılık 1+r kadar vardır alternatif hipotezini test etmektedir. Denklemdeki T testler kullanılan gözlem sayısını, jλ ’ler serilerin durağan olmadığı varsayımı altında tahmin edilen kökleri göstermektedir. Her iki testte kullanılan kritik değerler JJ tarafından oluşturulmuştur. JJ testinde, VAR’daki gecikme sayısı önemlidir. Eğer, gecikme sayısı çok az ise model eksik belirlenecek, çok fazla olursa serbestlik derecesi azalacaktır. Tahmin edilecek VAR modeline geçilme-den önce, model için uygun gecikme uzunluğu belirlenmiştir. Johansen testi yapılırken “VAR ve koentegrasyonda sabit parametre vardır” şeklindeki üçüncü seçeneğe göre model çözülmüştür. Aşağıdaki Tablo 2’de görüldüğü gibi VAR modeli için 3 gecikme değerini vermektedir.


Tablo 2: Gecikme Uzunluğu Test Sonuçları

Gecikme LR FPE AIC SIC HQ

0 NA 5.56e-06 -0.747869 -0.570114 -0.686508

1 181.7528 3.27e-08 -5.892009 -5.003239* -5.585205*

2 11.99024 5.35e-08 -5.438886 -3.839100 -4.886640

3 37.93553* 2.64e-08* -6.248943* -3.938140 -5.451254

Not: AIC;Akaike Bilgi Kriterini, SIC;Schwartz Bilgi Kriterini, HQ;Hannan-Quinn Kriterini, FPE;Final Prediction Error kriterini ifade etmektedir. Zaman boyutunun uzun olmaması nedeniyle, daha uzun ge-cikme seviyeleri hesaplanmamıştır.

Bu gecikme uzunluğunda kurulan modelin otokorelasyon, değişen varyans içermediği ve normal dağılım gösterdiği, LM, White, Jarque Bera normallik testi kullanılarak saptanmıştır. Buna göre aşağıdaki Tablo 3’de Model 1 için JJ koentegrasyon testi sonuçları gösterilmektedir.

Tablo 3: Johansen-Juselius Eşbütünleşme Testi Sonuçları Değişkenler: VAR gecikme Sayısı=3

İz (Trace) İstatistiği Maximum Özdeğer (Eigenvalue) İstatistiği Sıfır

Hipotez (H0)

Alternatif Hipotez

(H1)

Test İstatistiği

Kritik Değer (%5)

Sıfır Hipotez

(H0)

Alternatif Hipotez

(H1)

Test İstatistiği

Kritik Değer (%5)

r=0 r=1 58.709*** 47.856 r=0 r=1 34.489*** 27.584 r≤1 r=2 24.220 29.797 r≤1 r=1 20.227 21.131 r≤2 r=3 3.993 15.494 r≤2 r=2 3.506 14.264 r≤3 r=3 0.486 3.8414 r≤3 r=3 0.486 3.8414

Tablo 3’de JJ test sonuçlarına göre, 4 değişken arasında koentegrayon ol-madığını (r=0) ifade eden boş hipotezi yüzde 5 anlamlılık düzeyinde reddedil-mektedir. Nitekim hesaplanan hem Trace (İz) değerinin hem de Maximum Eigenvalue (Öz) değerinin hesaplanan değerleri kritik değerlerinden büyüktür. Diğer yandan r≤1, r≤2 ve r≤3 hipotezleri yüzde 5 anlamlılık düzeyinde redde-dilmemiştir. Bu bakımdan modelde tek bir koentegrasyon vektörünün bulundu-ğu anlaşılmaktadır. Yukarıdaki JJ yöntemiyle elde edilen normalize edilmiş koentegrasyon vektörü sonuçları aşağıda gösterilmektedir.


Tablo 4: Normalize Edilmiş Koentegrasyon Vektörleri LRY LEXY LHC LSSBY

LRY, LEXY, LHC, LSSBY Modeli 1.000 -0.036*** (0.008)

-0.197*** (0.0067)

-0.156*** (0.0185)

LRY=F(LEXY, LHC, LSSBY) LRYt =0.036LEXYt+0.197LHCt + 0.156LSSBYt

Not: Parantez içindeki değerler standart sapmayı göstermektedir. *** yüzde 1 anlamlılık düzeyini temsil etmektedir

Yukarıdaki Tablo 4 incelendiğinde, tüm değişkenlerin beklenen işaretlere sahip oldukları görülmektedir. LRY=F(LEXY, LHC, LSSBY) şeklinde ifade edilen dört değişkenli modelde uzun dönemde, kişi başı gelirle ihracat, beşeri sermaye ve sabit sermaye arasında yüzde 1 anlamlılık düzeyinde istatistiksel bakımdan anlamlı ve pozitif bir ilişkinin var olduğu görülmektedir. Tablo 4’de elde edilen sonuçlarla ilgili aşağıdaki değerlendirmeler yapılabilir:

-Kişi başı gelirle ihracat arasında pozitif ve anlamlı ilişkinin olması, Tür-kiye’de ihracat artışının teknoloji transferini kolaylaştırarak nitelikli işgücü lehine faydalar sağladığı, beşeri sermaye yatırımlarını uyararak yaparak öğren-me sürecini geliştirdiği söylenebilir. Ayrıca ihracat artışı yönetim, pazarlama ve üretim alanlarında uzmanlaşmayı içeren teknolojilerin yayılmasını sağlayarak sermaye ve işgücü verimliliğini artırdığı ve böylece ekonomik büyümeyi olum-lu yönde desteklediği söylenebilir. Türkiye’de ihracatın belirli bir büyüme tren-dine ulaşmasıyla ölçek ekonomilerinden sağlanan avantajlar, üretim sürecine uygulanan teknolojik yenilikler, istihdam ve işgücü verimliliğindeki artışlar daha etkin kaynak tahsisinin yarattığı olumlu etkilerle yüksek ekonomik büyü-meye yol açabilmektedir. Elde edilen bu sonuç, Karagöl ve Serel (2005)’in bul-gularına uygunluk göstermektedir.

-Kişi başı gelirle beşeri arasında pozitif ve anlamlı ilişkinin olması, Türki-ye’de beşeri sermaye birikiminin işgücü verimliliğini artırarak emek faktörünün kalitesini iyileştirdiği ve böylece ihracat ve ekonomik büyümeye olumlu katkıda bulunabildiği söylenebilir. Nitekim elde edilen bu sonuç, Hanson ve Harrison (1995)’un Meksika üzerine yaptığı çalışmadaki bulgularla örtüşmektedir. Beşeri sermaye birikiminin artmasıyla işgücünün kalitesinde artış, faktör verimliliği artarak ihracat mallarında ülkenin rekabet avantajına sahip olabilmesine yol açmaktadır. Bu da ekonomik büyümeye olumlu şekilde yansımaktadır.

-Kişi başı gelirle sabit sermaye arasında pozitif ve anlamlı ilişkinin olması, Türkiye’de mal ve hizmet üretimini çoğaltmak ve özellikle gelecek dönemlerde tüketim ve ihracat imkânlarını artırmak amacıyla yapılan fiziksel sermaye yatı-rımlarının ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkilediği sonucuna ulaşılmıştır.

Aşağıdaki Grafik 2’de tahmin edilen modele ait AR karakteristik polinomun ters köklerinin birim çember içerisindeki konumu da, modelin dura-ğanlık açısından herhangi bir sorun taşımadığını ortaya koymuştur.


Eşbütünleşme ilişkisinin varlığı için köklerden birisinin, birim ve diğerle-rinin ise mutlak değer olarak birden küçük olması zorunludur. Ayrıca karakte-ristik köklerin simetrik izdüşümlere sahip olması, VAR sisteminin istikrarlı bir yapıda olduğunu ve eşbütünleşme ilişkisinin normal bir dağılım taşıdığını des-teklemektedir.

Grafik 2: AR Karakteristik Ters Polinom Köklerinin Birim Çember İçerisindeki Konumu

-1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5

-1.5 -1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5

Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial

Grafik 3’de ise sistemin sahip olduğu eşbütünleşme ilişkisi verilmiştir.

Grafikte yer alan eşbütünleşme ilişkisi, sıfır etrafında dalgalanmaktadır. Bu durum, modelde yer alan ve bireysel olarak durağan olmayan değişkenlerin doğrusal bileşiminin durağan olduğunu görsel olarak ifade etmektedir.

Grafik 3: Sistemin Eşbütünleşme İlişkisi

-.12

-.08

-.04

.00

.04

.08

1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 C o i n t e g r a t i n g

r e l a t i o n

1


D. NEDENSELLİK TESTLERİ Koentegrasyon analizi LRY, LEXY, LHC VE LSSBY arasında uzun dö-

nemli bir ilişkinin olduğunu göstermesine rağmen, Granger nedenselliğinin yönü ile ilgili bir bilgi vermemektedir. Engle ve Granger (1987)’a göre değiş-kenler arasında koentegrasyonun bulunması durumunda değişkenler arasında en azından tek yönlü bir nedensellik mevcut olacak ve vektör hata düzeltme modeli (VECM) kullanılabilecektir. Birinci mertebeden durağan [I(1)] değişkenler kü-mesi koentegre ise, VAR modelinde belirlenen hata düzeltme teriminin vektör hata düzeltme modeline (VECM) alınmaması nedensellik testlerinde spesifikasyon hatasına neden olabilmektedir. Bu nedenle VAR yapısında olası nedenselliğin yönünü tespit edebilmek için her bir değişkenlerin her birinin bağımsız değişken olarak kullanıldığı VECM modeline hata düzeltme terimleri-nin (ECT) dahil edilmesi faydalı olacaktır. Örneğin LRY, LEXY, LHC VE LSSBY arasındaki nedenselliğin araştırıldığı çok değişkenli bir modelde, hata düzeltme modelleri oluşturularak aşağıdaki testler uygulanmaktadır.

ttit

n

İit

n

i

n

iitit

n

it ECTLSSBYiLHCiLEXYiRYLiLRY 111

114

113

112

1111 )()()()( εψααααα ++Δ+Δ+Δ+Δ+=Δ −−

=−

==−−

=∑∑∑∑ (4)

tt

n

iitit

n

i

n

iitit

n

it ECTLSSBYiLHCiLRYiEXYLiLEXY 212

124

123

122

1212 )()()()( εψααααα ++Δ+Δ+Δ+Δ+=Δ −

=−−

==−−

=∑∑∑∑ (5)

tt

n

iitit

n

i

n

iitit

n

it ECTLSSBYiLXGDPiLRYiHCLiLHC 313

134

133

131

1313 )()()()( εψααααα +++Δ+Δ+Δ+=Δ −

=−−

==−−

=∑∑∑∑ (6)

tt

n

iitit

n

i

n

iit

n

iitt ECTLHCiLEXYiLRYiLSSBYiLSSBY 413

144

143

141

1414 )()()()( εψααααα +++Δ+Δ+Δ+=Δ −

=−−

==−

=− ∑∑∑∑ (7)

Yukarıdaki modellerde her değişken için optimal gecikme uzunluğu

Akaike Bilgi Kriteri’ne göre belirlenmektedir. Vektör hata düzeltme modeline dayalı olarak ortaya çıkan nedenselliğin kaynağının belirlenebilmesi için, açık-layıcı değişkenlerin bütün katsayılarına birlikte uygulanan Wald testine ve uzun dönem koentegrasyon ilişkisinden elde edilen bir dönem gecikmeli hata düzelt-me terimlerinin katsayılarına uygulanan t testine bakılması gerekmektedir. Uy-gulanan Wald testi sonucunda açıklayıcı değişkenlerin katsayılarının grup ola-rak F istatistiğine göre istatistiksel olarak anlamlı olması durumunda kısa dö-nem veya hata düzeltme terimlerinin katsayılarının t istatistiğine göre anlamlı çıkması durumunda ise uzun dönem nedensellikten bahsedilmektedir.

Örneğin Model 4’da )(12 iα terimlerinin anlamlı olması “kısa dönemde ih-racat, ekonomik büyümenin Granger nedenidir” şeklinde yorumlanmaktadır.

)(12 iα terimlerinin anlamlılığı Wald testi kullanılarak test edilmektedir. Benzer


şekilde aynı modelde )(13 iα terimlerinin anlamlılığı test edilmekte ve anlamlı ise “kısa dönemde beşeri sermaye, ekonomik büyümenin Granger nedenidir” ifadesi kabul edilmekte, aksi halde reddedilmektedir. Uzun dönem nedenselliğe ise iψ ’in t testi ile anlamlılığı test edilerek karar verilmektedir. Böylece gecik-meli bağımsız değişkenlerdeki değişmeler kısa dönem nedenselliği tanımlarken, hata düzeltme katsayıları )( iψ uzun dönemde bir değişkenin diğer değişkenler-le olan nedensellik ilişkisini göstermektedir. Aşağıdaki Tablo 5’de değişkenler arasında kısa ve uzun dönem nedensellik ilişkisini araştırmak amacıyla oluştu-rulan vektör hata düzeltme modellerine ilişkin test sonuçları gösterilmektedir.

Tablo 5: Hata Düzeltme Modeline Dayalı Granger Nedensellik Testi Sonuçları

Bağımsız Değişken

Bağımlı Değişken

∆LRY

∆LEXY

∆LHC

∆LSSBY

ECTt-1

Kısa Dönem

Nedensellik?

Uzun

Dönem Nedensellik?

∆LRY (Model 4) -- 4.31**

(0.0195 1.664

(0.204)1.525

(0.239) -1.63** (0.028)

LEXY→ LRY

Var

∆LEXY (Model 5)

0.170

(0.68) -- 3.753*

* (0.037)

4.77*** (0.009)

-0.167* (0.055)

LHC→ LEXY LSSBY→ LEX

Y

Var

∆LHC (Model 6)

4.43** (0.02)

3.81** (0.03)

--

4.92** (0.02)

-0.34** (0.159)

LRY→ LHC LSSBY→ LHC LEXY→ LHC

Yok

∆LSSBY (Model 7)

2.738* (0.06)

2.156 (0.120)

2.829* (0.10) -- -0.60***

(0.00)

LRY→ LSSBY LHC→ LSSBY

Var

Not: Tablodaki değerler F-istatistiği değerlerini, parantez içindeki değerler p-olasılık değerlerini, *, **, ***, sırasıyla istatistiksel olarak yüzde 1, yüzde 5 ve yüzde 10 anlamlılık düzeylerini göstermektedir.

Yukarıdaki Tabloda 4, 5 ve 7 nolu modellerde hata düzeltme terimi katsa-yısının (ψ ) istatistiksel olarak anlamlı olması, bu modellerde uzun dönem ne-densel etkinin var olduğunu göstermektedir. Örneğin Model 4 için uzun dönem nedensellik etki; ihracat, beşeri sermaye ve sabit sermaye birikimi uzun dönem-de ekonomik büyümenin (kişi başı gelir artışının) Granger nedenidir şeklinde yorumlanmaktadır. Bu sonuç Tablo 3’te elde edilen uzun dönem ilişkisini göste-ren ekonomik büyüme modeliyle tutarlılık göstermektedir. Model 5’te ise eko-nomik büyüme, sabit sermaye ve beşeri sermayeden beşeri ihracata doğru, mo-del 7’de ise ekonomik büyüme, ihracat ve beşeri sermayeden sabit sermaye birikimine doğru uzun dönem nedensel etkinin varlığı görülmektedir. Kısa dö-


nem nedensel etkiler incelendiğinde, ihracat- beşeri sermaye, beşeri sermaye-sabit sermaye birikimi arasında çift yönlü kısa dönem nedensellik ilişkinin bu-lunduğu görülürken buna karşılık sabit sermaye birikiminden ihracata, ihracat-tan ekonomik büyümeye, ekonomik büyümeden beşeri sermayeye doğru tek yönlü kısa dönem nedensellik ilişkisinin var olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Aşa-ğıdaki şekilde değişkenler arasındaki kısa dönem nedensellik ilişkileri gösteril-mektedir.

Şekil 1: Değişkenler Arasındaki Kısa Dönem Nedensellik İlişkileri

Eşbütünleşme analizi ve nedensellik testlerinde elde edilen sonuçlar Tür-

kiye’de içsel büyüme teorilerinin varsayımlarına tutarlılık göstermektedir. Ça-lışmada ihracatın, beşeri ve sabit sermayenin ekonomik büyümenin en önemli unsurları olduğu ortaya konmuştur. Elde edilen bu sonuçlar, beşeri sermayenin ekonomik büyümeyi desteklediğini ileri süren Barro (1991), Barro ve Lee (1993), Benhabib ve Spiegel (1995)‘in, dış ticaretin ekonomik büyümeye yol açacağını ve ihracat odaklı ekonomik büyüme hipotezini destekleyen Harrison (1996) ve Dolar (1992)’ın çalışmalarında elde ettiği bulgularla tutarlılık göster-mektedir. Böylece nitelikli işgücünden oluşan beşeri sermaye birikimi toplam faktör verimliliğini uyararak fiziksel sermayenin artmasına katkı sağlarken, aynı zamanda nitelikli işgücünün ihraç malları üretiminde yoğun şekilde kullanılma-sıyla rekabet avantajına katkıda bulunarak ekonomik büyümeyi hızlandırmakta-dır. Şekil 1’de kısa dönem nedensellik ilişkisinde beşeri sermaye, sabit sermaye birikimi ve ihracat artışına katkı sağlayarak ekonomik büyümeyi artırmaktadır. Böylece değişkenler arasındaki geri-besleme (feedback) etkilerinin varlığı açık-ça görülmektedir. Bu sonuç, Minser (1996)’in beşeri sermayenin kaynağının ekonomik gelişme döneminde gerçekleştiği düşüncesiyle tutarlıdır. Nitekim beşeri sermaye, sabit sermaye ve ihracat yoluyla dolaylı bir şekilde ekonomik gelişmenin sadece bir nedeni değil, aynı zamanda büyümenin bir sonucu olarak da ortaya çıkmaktadır. Yukarıdaki farklı teorik yaklaşımlardan hareketle, Türki-

LEXY

LHC

LSSBY LRY


ye’de ekonomik büyümenin reel kaynaklarının daha iyi anlaşılmasında, beşeri sermaye-ihracat-ekonomik büyüme ilişkilerinin incelenmesi ve değişkenler arasındaki aktarım kanallarının dikkate alınması faydalı olacaktır.

SONUÇ Bu çalışma, 1970–2007 dönemi yıllık veriler kullanarak Türkiye’de beşeri

sermaye, sabit sermaye, ihracat ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi eşbütünleşme ve hata düzeltme yöntemleriyle araştırılmış ve değişkenler arasın-daki uzun ve kısa dönem nedensellik ilişkilerini test edilmiştir. Kişi başı reel gelirin bağımlı değişken alındığı modelde dört değişken arasında uzun dönem ilişkisi VAR yöntemi kullanılarak tahmin edilmiştir. Tahmin sonucunda hesap-lanan Trace ve Maximum-Eigenvalue değerlerinin kritik değerlerinden büyük olduğundan eşbütünleşme olmadığını ifade eden boş hipotezi yüzde 1 anlamlılık düzeyinde reddedilmiş ve modelde tek bir eşbütünleşme vektörünün bulunduğu görülmüştür. JJ yöntemiyle elde edilen normalize edilmiş koentegrasyon vektö-rü sonuçlarında fert başına gelirle beşeri sermaye, sabit sermaye ve ihracat ara-sında uzun dönemde pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı ilişkinin olduğu sonu-cuna ulaşılmıştır. Ardından VAR yapısında olası nedenselliğin yönünü tespit edebilmek için değişkenlerin her birinin bağımsız değişken olarak kullanıldığı VECM modeline hata düzeltme terimleri dâhil edilmiş ve değişkenler arasında-ki kısa ve uzun dönem nedensellik ilişkileri araştırılmıştır.

Modeller sonucunda beşeri sermayenin bağımlı değişken olarak kullanıldı-ğı model dışında, üç modelde uzun dönem nedensellik ilişkisine rastlanmıştır. Ayrıca kısa dönem Granger nedensellik sonuçlarına göre ihracat- beşeri serma-ye, beşeri sermaye-sabit sermaye birikimi ve sabit sermaye-ekonomik büyüme arasında çift yönlü nedenselliğe, sabit sermaye birikiminden ihracata, ihracattan ekonomik büyümeye, ekonomik büyümeden beşeri sermayeye doğru tek yönlü kısa dönem nedensellik ilişkisine rastlanmıştır. Eşbütünleşme ve nedensellik sonuçlarına göre Türkiye’de içsel büyüme teorilerini destekleyen bulgulara ulaşılmıştır. Böylece ihracatın, beşeri ve sabit sermayenin ekonomik büyümenin en önemli unsurları olduğu ortaya konmuştur. Nitelikli işgücünden oluşan beşe-ri sermaye birikiminin toplam faktör verimliliğini uyararak fiziksel sermayenin etkin kullanımını sağladığı, diğer taraftan nitelikli işgücünün ihraç malları üre-timinde yoğun şekilde kullanılmasıyla rekabet avantajını artırarak ekonomik büyümenin olumlu yönde etkilendiği sonucuna varılmıştır. Elde edilen bu so-nuçlar, beşeri sermayenin ekonomik büyümeyi beslediğini, dış ticaretin ekono-mik büyümeye yol açtığını ve ihracat odaklı ekonomik büyüme hipotezinin Türkiye’de geçerli olduğunu göstermiştir.


KAYNAKÇA

AFŞAR, Muharrem; (2009), “Türkiye’de Eğitim Yatırımları ve Ekonomik Bü-yüme İlişkisi”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), ss. 85-98.

AGHION, Philippe ve Peter HOWITT; (1992), “A Model of Growth Through Creative Destruction”, Econometrica, 60(2), ss. 323-351.

ARTADI, Elsa V. ve Xavier SALA-I-MARTIN; (2003); The Economic Trag-edy of the XXth Century: Growth in Africa, NBER Working Paper No.9865, NBER, Cambridge, MA, ss.1-33.

ATİK, Hayriye; (2006), Beşeri Sermaye Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme, Ekin Kitabevi, Ankara, 137s.

AZARIADIS, Costas ve Allan DRAZEN; (1990), “Threshold Externalities in Economic Development,” Quarterly Journal of Economics, 105(2), ss. 501-526.

BAHARUMSHAH, Ahmad Zubaidi ve ALMASAIED, Suleiman W.; (2009), Emerging Markets Finance & Trade / 45(1), January-February ss. 90–102

BARRO, Robert J.; (1990), ” Government Spending in a Simple Endogenous Growth Model”, Journal of Political Economy, 98(3), ss.103–S125.

BARRO, Robert .J.; (1997), Determinants of Economic Growth: A Cross-Country Study, MIT Press, Cambridge, MA, 145s.

BARRO, Robert J.; (1999), “Human Capital and Growth in Cross-Country Regressions”, Swedish Economic Policy Review, 6(2), ss. 237–77.

BARRO, Robert J. ve Jong-wha LEE; (1993), “International Comparisons of Educational Attainment,”Journal of Monetary Economics, 32(3), ss.363–94.

BARRO, Robert J. ve Xavier SALAI-MARTIN; (1995), Economic Growth, Mcgraw-Hill, New York, 529s.

BARRO, Robert J.; (1991), “Economic Growth in a Cross Section of Countries,” Quarterly Journal of Economics 106(2), ss. 407–43.

BECKER, S. Gary., Kevin. M. MURPHY ve Robert. F. TAMURA; (1990), Human Capital, Fertility, and Economic Growth, NBER Working Paper Series No:3414, ss.1-44.

BENHABIB, Jess ve Mark M. SPIEGEL; (1994), “The Role of Human Capital in Economic Development: Evidence from Aggregate Cross-Country Data,” Journal of Monetary Economics, 34(2), ss. 143–73.


BIRDSALL, Nancy., Thomas C. PINCKNEY ve Robert. SABOT; (2000), “Natural Resources, Human Capital,and Growth”, Carnegie Endowment Working Papers, Number 9, ss.1-20.

BREMPONG, Kwabena Gyimah, Oliver PADDISON ve Workie MITIKU; (2006), “Higher Education and Economic Growth in Africa”, Journal of Development Studies, 42(3), ss. 509–529.

CASELLI, Francesco, ESQUIVEL, Gerardo ve LEFORT, Fernando; (1996) “Reopening The Convergence Debate: A New Look At Crosscountry Growth Empirics”, Journal of Economic Growth, 1, ss. 363–89.

CHUANG, Yih Chyi; (2000), “Human Capital, Exports and Economic Growth: A Causality Analysis for Taiwan 1952–1995”, Review of International Economics, 8(4), ss. 712-720.

CHUANG, Yih-chyi; (1998), “Learning By Doing, the Technology Gap and Growth,” International Economic Review, 39(3), ss. 697-721.

CONTRACTOR, Farok. J. ve Susan. M. MUDAMBI; (2008), “The Influence of Human Capital Investment on the Exports of Services and Goods: An Analysis of the Top 25 Services Outsourcing Countries,” Management Inter national Review, 48 (4), ss. 433-445.

DEUTSHE BANK; (2005), Human Capital is The Key to Growth, Deutche Bank Research, ss.1-19

DICKEY, David ve Wayne A FULLER; (1981), “Likelihood Ratio Statistics For Autoregressive Time Series With A Unit Root”, Econometrica, 49(4), ss. 1057-1072.

DICKEY, David. A. ve Wayne. A. FULLER; (1979), “Distribution of The Es-timators For Autoregressive Time Series With a Unit Root”, Journal of American Statistical Association 74, ss. 427-431.

DOLLAR, David; (1992), “Outward-Oriented Developing Economies Really Do Grow More Rapidly: Evidence From 95 LDCs, 1976–1985,” Economic Development and Cultural Change, 40(3), ss. 523–544.

GENÇ, Murat.C., Mustafa K. DEĞER ve Metin BERBER; (2009), “Beşeri Sermaye, İhracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Üzerine Nedensel-lik Analizi”, International 7th Knowledge, Economy & Management Congress Proceedings, Uluslararası 7. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, ss. 48-60.

GRANGER, Clive W.J. ve NEWBOLD, P.; (1974), “Spurious Regressions in Economics”, Journal of Econometrics, 2(2), July, ss. 111-120.

GROSSMAN, Gene M. ve Elhanan HELPMAN; (1991), Innovation and Growth in the Global Economy, MA MIT Pres, Cambridge, 375s.


GÜNEŞ, Şahabettin; (2006), “Dış Ticaretin Uzun Dönem Dengesi Üzerine Ekonometrik Bir Analiz”, İktisat İşletme ve Finans, 21 (245), ss. 93-102.

HALL, Robert E. ve JONES, Charles; (1999), “Why Do Some Countries Pro-duce So Much More Output Per Worker than Others?”, Quarterly Journal of Economics, 114(1), ss. 83–116.

HARRIS, Richard ve Robert SOLLIS; (2003), Applied Time Series Modelling And Forecasting, John Wiley. 298s.

HARRISON, Ann; (1996), “Openness and Growth: A Time-series, Cross-Country Analysis for Developing Countries,” Journal of Development Economics, 48(2), ss.419–447.

HESTON, Alan, Robert SUMMERS ve Aten BETTINA; (2010), Penn World Table Version 6.3, Center for International Comparisions at the University of Pennsylvania (CICUP).

JOHANSEN Soren ve Katerina JUSELIUS; (1990), “Maximum Likelihood Estimation and Inference on Cointegration –with Application to the Demand For Money”, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 52(2), ss.169-210.

JOHANSEN, Soren; (1988), “Statistical Analysis of Cointegration Vectors”, Journal of Economic Dynamics and Control, 12(2-3), ss. 231-254.

JONES, Charles I.; (2001), İktisadi Büyümeye Giriş, (Çev: Sanlı Ateş ve İs-mail Tuncer), Literatür Yayınları, İstanbul, 220s.

KARAGÖL, Erdal ve Alpaslan SEREL; (2005), Türkiye’de İhracat ve GSMH Arasındaki İlişkinin Kointegrasyon Yöntemiyle İncelenmesi, İ.Ü. İk-tisat Fakültesi Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, Cilt:50, ss. 1029-1041.

GYIMAH-BREMPONG, Kwabena, Oliver PADDISON ve Workie MITIKU; (2006), “Higher Education and Economic Growth In Africa”, Journal of Development Studies, 42(3), ss. 509–529.

LEVIN, Andrew Lakshmi ve Lakshmi K. RAUT; (1997), “Complementarities Between Exports and Human Capital in Economic Growth: Evidence from the Semi Industrialized Countries,” Economic Development and Cultural Change, 46, ss.155-174.

LUCAS, Robert E., Jr.; (1988), “On the Mechanics of Economic Development,” Journal of Monetary Economics, 22(1), ss. 3 -42.

MANKIW, N.Gregory, David ROMER ve David N. WEIL; (1992), “A Contribution to The Empirics Of Economic Growth”, Quarterly journal of Economics, 107(2), ss. 407–37.


McMAHON, Walter W. (2002), Education and Development: Measuring the Social Benefits, Oxford University Press, Oxford, 299s.

MOSLEHI Adel, Ali MOHAGHAR, Alireza TAMIZI ve Sanaz BAYATI; (2006), “Intellectual Capital And Export Development, An Examina-tion in Four Service Industries,” IEEE International Conference on Management of Innovation and Technology, ss.407-441.

NARAYAN, Paresh Kumar ve Russel SMYTH; (2004), “Temporal Causality and the Dynamics of Exports, Human Capital and Real Income in China,” International Journal of Applied Economics, 1(1). ss.24-45.

NELSON, Richard ve Edmund PHELPS; (1966), “Investment In Humans, Technological Diffusion And Economic Growth”, American Eco-nomic Review, 61, ss. 69–75.

OSIPIAN, Ararat. L.; (2009), “ The Impact of Human Capital on Economic growth: A Case Study in Post-Soviet Ukraine, 1989-2009”, Palgrave Macmillan, New York, 240s.

PETRAKIS, Panagiotis E. ve D. STAMATAKIS; (2002), “Growth and Educa-tional Levels: A Comparative Analysis”, Economics of Education Review, 21(5), ss. 513–21.

PHILLIPS, Peter C.B. ve Pierre PERRON; (1988), “Testing for A Unit Root in Time Series Regression”, Biomètrika, 75(2), ss. 336-346.

PISSARIDES, Christopher; (1997), “Learning by Trading and the Returns to Human Capital in Developing Countries,” World Bank Economic Review, 11(1), ss. 17-32.

ROMER, Paul M.; (1986), “Increasing Returns and Long-Run Growth”, The Journal of Political Economy, 94(5), ss. 1002-1037

ROMER, Paul M.; (1990), “Human Capital and Growth: Theory and Evi-dence,” Carnegie–Rochester Conference Series on Public Policy, 32(1), ss. 251–286.

SARKAR, Dipanwita; (2007), “The Role of Human Capital In Economic Growth Revisited”, Applied Economics Letters, 2007, 14, ss.419–423

SALA-I-MARTIN, Xavier; (1999), “I Just Run Two Million Regressions”, American Economic Association Papers and Proceedings, 87(2), ss. 178–83.

STOKEY, Nancy L.; (1991), “Human Capital, Product Quality, and Growth,” Quarterly Journal of Economics, 105, ss.587–616.


TABAN, Sami ve Muhsin KAR; (2006), “Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyü-me: Nedensellik Analizi 1969-2001”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (1), ss. 161-181.

TSEN, Wong Hock; (2006), “Granger Causality Tests Among Openness to International Trade, Human Capital Accumulation and Economic Growth in China: 1952 -1999,” International Economic Journal, 20(3), ss. 285-302.

TÜRKIYE İSTATISTIK KURUMU (TUİK), İstatistik Göstergeler, 1923-2007, Aralık 2008, Ankara, 720s.

VISWANATH, Jandhyala, K. L. N. REDDY ve Vishwanath PANDIT; (2009), “Human Capital Contributions to Economic Growth in India: An Aggregate Production Function Analysis”, The Indian Journal Of Industrial Relations, 44(3), ss. 473-486.

YOUNG, Alwyn; (1991), “Learning by Doing and the Dynamic Effects of International Trade,” Quarterly Journal of Economics, 106, ss. 369–405.

Documents

TÜRKİYE’DE EKONOMİK BÜYÜME, BEŞERİ SERMAYE VE İHRACAT ...iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayi36/004_altintas-cetintas.pdf · Howitt, 1992) Beşeri Sermaye Modeli (Lucas, 1988)