THOMAS BERNHARD WYMAZYWANIE

Telegram

Po rozmowie z moim uczniem Gambettim, z ktrym spotkaem si dwudziestego dziewitego na wzgrzu Pincio, eby uzgodni majowe terminy lekcji, pisze Murau, Franz-Josef, i ktrego wysok inteligencj jestem zaskoczony rwnie teraz, po powrocie z Wolfsegg, ba, ktr byem zachwycony w sposb na tyle odwieajcy, e cakiem wbrew swojemu zwyczajowi, nakazujcemu mi od razu przez Via Condotti i na Piazza Minerya, a take w coraz pogodniejszym nastroju dziki myli, i, prawd mwic, ju od dawna w Rzymie, a nie w Austrii czuj si jaku siebie w domu, poszedem przez Flaminia i Piazza del Popolo, wzdu caego Corso do swojego mieszkania, gdzie okoo drugiej w poudnie otrzymaem telegram, informujcy mnie o mierci moich rodzicw i mojego brata Johannesa. Rodzice i Johannes zginli tragicznie w wypadku. Caecilia, Amalia. Trzymajc telegram w rku, spokojnie i z jasnym umysem podszedem do okna w gabinecie i popatrzyem w d na zupenie pusty Piazza Minerva. Daem Gambettiemu pi ksiek, co do ktrych jestem przekonany, e w cigu najbliszych tygodni bd mu przydatne i konieczne, i poleciem, eby przestudiowa te pi ksiek jak najuwaniej i we wskazanym w jego przypadku wolnym tempie: Siebenkasa Jeana Paula, Proces Franza Kafki, Amrasa Thomasa Bernharda, Portugalk Musila, Escha, czyli Anarchii Brocha, i pomylaem teraz, otwarszy okno, by swobodniej oddycha, e moja decyzja o wrczeniu Gambettiemu wanie tych, a nie innych, piciu ksiek bya suszna, poniewa w trakcie naszych lekcji zaczn nabiera w jego oczach coraz wikszej wagi, i e wystarczajco dyskretnie daem mu do zrozumienia, i nastpnym razem zamierzam podyskutowa z nim o Powinowactwach z wyboru, nie za o wiecie jako woli i wyobraeniu. Rwnie tego dnia po mozolnych, cikich rozmowach z rodzin z Wolfsegg, sprowadzajcych si do codziennych, cakowicie prywatnych i przyziemnych potrzeb, rozmowa z Gambettim okazaa si dla mnie po raz kolejny ogromn przyjemnoci. Niemieckie sowa ci jzykowi niemieckiemu jak oowiane ciarki, powiedziaem do Gambettiego, i w kadej sytuacji popychaj ducha na szkodliw dla niego paszczyzn. Niemiecka myl, podobnie jak niemiecka mowa, zaczyna bardzo szybko kule pod niegodnym czowieka ciarem jego wasnego jzyka, ktry tamsi kad pomylan myl, zanim jeszcze w ogle zostanie wypowiedziana; myl niemiecka rozwijaa si zawsze z wielkim trudem pod brzemieniem jzyka niemieckiego i nigdy nie rozwina si w peni, w przeciwiestwie do myli romaskiej rozwijajcej si pod wpywem jzykw romaskich, czego dowodzi historia wielowiekowych usiowa Niemcw. Chocia wyej ceni hiszpaski, prawdopodobnie dlatego, e jest mi bliszy, to jednak tego przedpoudnia Gambetti po raz kolejny udzieli mi cennej lekcji na temat atwoci, lekkoci i nieskoczonoci jzyka woskiego, ktry pozostaje w takim samym stosunku do niemieckiego, jak wzrastajce w penej swobodzie dziecko z zamonego i szczliwego domu do tamszonego, bitego i dziki temu nie w ciemi bitego dziecka z domu biednego, najuboszego. O ile wyej zatem, powiedziaem do Gambettiego, naley ceni dokonania naszych Filozofw i pisarzy. Kade sowo, powiedziaem, niechybnie ciga ich myl w d, kade zdanie ciy ku ziemi bez wzgldu na to, co omiel si pomyle, wskutek czego wszystko ciy zawsze ku ziemi. Dlatego rwnie ich filozofia, a take to, co tworz, jest jakby z oowiu. Nagle wygosiem do Gambettiego Schopenhauerowskie zdanie ze wiata jako woli i wy-obraenia najpierw po niemiecku, a nastpnie po wosku, usiujc jemu, Gambettiemu, dowie, jak ciko opada szala wagi na mojej lewej rce wyobraajcej szal niemieck, podczas gdy, by tak rzec, szala woska, wyobraana praw rk, szybko skoczya w gr. Ku mojemu i Gambettiego zadowoleniu wygosiem kilka Schopenhauerowskich zda, najpierw po niemiecku, pniej w swoim wasnym tumaczeniu na woski, i pooyem je, niejako wyranie widoczne dla caego wiata, ale przede wszystkim dla Gambettiego, na szalach wag wyobraanych przez moje rce, po czym wdaem si w doprowadzon przeze mnie z biegiem czasu do ostatecznych granic zabaw, ktra wreszcie skoczya si zdaniami z Hegla i aforyzmem Kanta. Niestety, powiedziaem do Gambettiego, cikie sowa nie zawsze s najbardziej wakie, podobnie jak nie zawsze najbardziej wakie s cikie zdania. Jednak ta zabawa wkrtce mnie wyczerpaa. Przystanwszy przed hotelem Hassler, zdaem Gambettiemu krtk relacj z podry do Wolfsegg, ktra to relacja mnie samemu wydaa si w kocu zbyt rozwleka, a nawet, prawd mwic, zbyt przegadana. Staraem mu si unaoczni, jak wyglda porwnanie naszych dwu rodzin, przeciwstawi niemiecki pierwiastek mojego rodu woskiemu pierwiastkowi rodu Gambettiego, w rezultacie jednak wygraem tylko swoj rodzin przeciw jego rodzinie, co musiao moj relacj znieksztaci, a Gambettiego, zamiast owiecajco pouczy, tylko w nieprzyjemny sposb zrazi. Gambetti jest dobrym suchaczem i ma bardzo wytrawne, wyszkolone przeze mnie ucho na prawd danego wywodu i jego logik. Gambetti jest moim uczniem, i na odwrt, ja sam jestem uczniem Gambettiego. Ucz si od Gambettiego co najmniej tyle, ile Gambetti uczy si ode mnie. Nasza wzajemna relacja jest idealna, raz bowiem ja jestem nauczycielem Gambettiego, a on moim uczniem, to znowu Gambetti jest moim nauczycielem, a ja jego uczniem, i bardzo czsto dochodzi do tego, e aden z nas nie wie, czy w danej chwili Gambetti jest uczniem, a ja nauczycielem, czy te odwrotnie. Dowiadczamy wtedy stanu idealnego. Oficjalnie jednak to ja

jestem zawsze nauczycielem Gambettiego i za swoj dziaalno pedagogiczn otrzymuj od niego, a cile mwic, od ojca Gambettiego, zapat. Dwa dni po powrocie ze lubu mojej siostry Caecilii z fryburskim fabrykantem kapsli do wina, teraz jej mem, a moim szwagrem, musz ponownie spakowa rozpakowan dopiero przed poudniem torb podrn, ktrej jeszcze wcale nie oprniem do koca, lecz zostawiem j na krzele obok biurka, i uda si z powrotem do waciwie obrzydego mi w cigu ostatnich lat Wolfsegg, pomylaem, cigle jeszcze patrzc przez otwarte okno na opustoszay Piazza Minerva w dole, a powd nie jest teraz mieszny ani groteskowy, tylko straszny. Zamiast rozmawia z Gambettim o Siebenkasie i o Portugalce, bd musia pa pastw czekajcych na mnie w Wolfsegg sistr, powiedziaem do siebie, zamiast z Gambettim o Powinowactwach z wyboru, bd musia rozmawia z siostrami o pogrzebie rodzicw i brata oraz o spucinie po nich. Miast przechadza si z Gambettim tam i z powrotem, bd zmuszony speni obowizek pjcia do magistratu, na cmentarz i na plebani, a potem bdzie mnie czeka spr z siostrami na temat formalnoci pogrzebowych. Pakujc ponownie bielizn, ktr dopiero przed wieczorem wypakowaem, usiowaem uprzytomni sobie jasno konsekwencje, jakie pocignie za sob mier rodzicw i mier brata, ale nie doszedem do adnego wniosku. Byem jednak naturalnie wiadom, czego wymaga teraz ode mnie fakt mierci tych trojga ludzi, najbliszych mi przynajmniej na papierze: mojej caej siy, caej siy woli. Spokj, z jakim bez popiechu wpychaem do torby rzeczy nieodzowne w podry, rwnoczenie uwzgldniajc w swoich rachubach najblisz przyszo, zachwian wskutek tego niewtpliwie straszliwego nieszczcia, wyda mi si niesamowity dopiero dugo po tym, kiedy zamknem torb. Pytanie, czy kochaem rodzicw i brata, pytanie, ktremu od razu daem odpr sowem naturalnie, pozostao bez odpowiedzi nie tylko co do swej istoty, lecz take co do stanu faktycznego. Ju od dawna nie miaem ani z rodzicami, ani z bratem tak zwanych dobrych stosunkw, byy one raczej napite, a w ostatnich latach raczej obojtne. Ju od dawna nie chciaem nic wiedzie o Wolfsegg, a wic rwnie o nich, ale i odwrotnie, oni o mnie te, taka jest prawda. Ta wiadomo tylko ograniczya nasze wzajemne stosunki, sprowadzajc je mniej lub bardziej do kontaktw w najwaniejszych yciowo kwestiach. Pomylaem: dwadziecia lat temu rodzice wyrzucili ci nie tylko z Wolfsegg, do ktrego chcieli ci doywotnio przyku, lecz rwnoczenie ze swoich serc. W cigu tych dwudziestu lat brat nieustannie zazdroci mi rozwoju duchowego, mojej megalomaskiej samodzielnoci, jak si kiedy wyrazi w rozmowie ze mn tej bezwzgdnej wolnoci, z powodu ktrej mnie nienawidzi. Siostry posuway si w swojej nieufnoci wobec mojej osoby znacznie dalej, ni to jest dopuszczalne midzy rodzestwem; od chwili, kiedy wyjechaem z Wolfsegg, a tym samym odwrciem si do sistr plecami, one take przeladoway mnie swoj nienawici. Taka jest prawda. Podniosem torb, bya jak zwykle za cika, pomylaem, e w istocie jest cakiem zbyteczna, gdy przecie w Wolfsegg mam wszystko. Po co targam ze sob t torb? Postanowiem pojecha do Wolfsegg bez torby, wic z powrotem wypakowaem spakowane wczeniej rzeczy i wszystko po kolei wsadziem do komody. To normalne, e kochamy swoich rodzicw, i tak samo naturalne jest, e kochamy rodzestwo, pomylaem, znowu stojc przy oknie i patrzc na cigle jeszcze opustoszay Piazza Minerva w dole, nie zauwaamy jednak, e od pewnego okrelonego momentu zaczynamy ich nienawidzi, bez udziau naszej woli, ale w ten sam naturalny sposb, w jaki wczeniej kochalimy ich ze wszystkich tych powodw, ktre uwiadamiamy sobie dopiero lata, a nierzadko dziesitki lat pniej. Nie potrafimy ju okreli dokadnie chwili, kiedy to przestajemy kocha rodzicw i rodzestwo, i nawet nie sta-ramy si jej odtworzy, jako e w gruncie rzeczy zwyczajnie si tego boimy. Kto opuszcza czonkw swojej rodziny wbrew ich woli, i do tego jeszcze w najbardziej bezlitosny sposb, tak jak ja to uczyniem, musi liczy si z ich nienawici, im wiksza wic bya pocztkowo ich mio do nas, tym wiksza jest, kiedy pojmiemy, comy sobie poprzysigli, ich nienawi. Przez dziesitki lat cierpiaem wskutek tej nienawici, powiedziaem teraz do siebie, ale od lat ju z tego powodu nie cierpi, przywykem do ich nienawici i ju mnie nie rani. A ta ich nienawi do mnie staa si niechybnie powodem mojej nienawici do nich. Jednake oni rwnie przestali w ostatnich latach cierpie wskutek mojej nienawici. Pogardzali swoim rzymianinem, podobnie jak ja pogardzaem nimi jako wolfsegganami, i prawd mwic, w ogle o mnie nie myleli, podobnie jak i ja przez wikszo minionego czasu w ogle o nich nie mylaem. Zawsze nazywali mnie szarlatanem i gadu, pasoytem wykorzystujcym ich oraz cay wiat. Ja za miaem na ich scharakteryzowanie wycznie jedno so-wo: gupcy. mier, choby to nawet by jedynie wypadek samochodowy, powiedziaem do siebie, nic tu nie zmienia. Nie powinienem ba si wasnego sentymentalizmu. Gdy czytaem ten telegram, ani przez chwil nie zadray mi rce, a przez moje ciao ani przez chwil nie przebieg dreszcz. Bd musia powiadomi Gambettiego o tym, e moi rodzice oraz brat nie yj i e na kilka dni bd musia przerwa nauczanie, pomylaem, tylko na kilka dni, gdy nie zamierzaem zatrzyma si w Wolfsegg duej ni na kilka dni; tydzie wystarczy, nawet gdyby zaszy jakie nieprzewidziane, komplikujce spraw formalnoci. Przez moment pomylaem o tym, czyby nie zabra Gambettiego ze sob, odczuwaem bowiem strach przed ogromn przewag wolfseggan i chtnie miabym u boku przynajmniej jednego czowieka, w ktrego obecnoci mgbym obroni si przed ich natarciem, odpowiadajcego mi czowieka i partnera w sytuacji rozpaczliwej, a by moe bez wyjcia, ale natychmiast porzuciem t myl, chcc oszczdzi Gambettiemu konfrontacji z wolfsegganami. Zobaczyby wtedy, e wszystko, co w ostatnich latach opowiadaem mu o Wolfsegg, to fraszka w porwnaniu z prawd i rzeczywistoci, ktr by ujrza, pomylaem. Chwilami byem przekonany, e

powinienem zabra Gambettiego ze sob, to znowu, e nie powinienem. W kocu postanowiem go nie zabiera. Z Gambettim wywoam zbyt wielkie, najprawdopodobniej w oglnym rozrachunku przykre dla mnie i sensacyjne zainteresowanie, pomylaem. Takiego czowieka jak Gambetti ju w ogle w Wolfsegg nie zrozumiej. Cakiem niefrasobliwych obcych przybyszw przyjmowali zawsze z niechci i nienawici, zawsze odrzucali wszystko, co obce, nigdy nie zadali si z czym obcym lub z kim obcym, jak ja to mam w zwyczaju. Zabra Gambettiego do Wolfsegg oznaczaoby dla mnie zrazi go do siebie i w efekcie bardzo bolenie zrani. Ja sam ledwo potrafi upora si z Wolfsegg, a co dopiero czowiek o takim usposobieniu jak Gambetti. Konfrontacja Gambettiego z Wolfsegg mogaby zaiste doprowadzi do katastrofy, pomylaem, ktrej niechybn ofiar staby si wwczas jedynie Gambetti. Wszake ju wczeniej mogem by zabra go ze sob do Wolfsegg, pomylaem, jednak zawsze z jakich wanych powodw odstpowaem od tego pomysu, chocia czsto sobie powtarzaem, e podr do Wolfsegg moe by poyteczna nie tylko dla mnie, lecz take dla samego Gambettiego. Relacje na temat Wolfsegg, ktre przedtem skadaem Gambettiemu, zyskayby wtedy dziki jego osobistym obserwacjom na autentycznoci, niedajcej si uzyska w aden inny sposb. Znam Gambettiego ju pitnacie lat i ani raz nie zabraem go ze sob do Wolfsegg, pomylaem. By moe Gambetti ma na ten temat inne zdanie ni ja, powiedziaem teraz do siebie, biorc pod uwag niezwyko, jak naturalnie jest nie zaprosi i nie zabra ze sob czowieka, z ktrym od pitnastu lat utrzymuj mniej lub bardziej zaye stosunki, ani razu w cigu tych pitnastu lat do miejscowoci bdcej miejscem mojego pochodzenia. Dlaczego w istocie przez te wszystkie pitnacie dugich lat nie pozwoliem Gambettiemu zajrze w karty moich stron rodzinnych? pomylaem. Bo zawsze napawao mnie to lkiem i cigle jeszcze ten lk odczuwam. Bo przede wszystkim pragn uchroni si przed wiedz Gambettiego na temat Wolfsegg, a zatem rwnie przed jego wiedz na temat mojego pochodzenia, i nawet jego samego chc uchroni przed tak wiedz, ktra prawdopodobnie wywaraby na niego wycznie zgubny wpyw. W cigu trwajcych pitnacie lat naszych stosunkw nigdy nie chciaem wyda Gambettiego na pastw Wolfsegg. Mimo i zawsze byoby mi niezwykle mio nie jedzi do Wolfsegg samotnie, lecz w towarzystwie Gambettiego, to wci wzdragaem si przed zabraniem go tam ze sob. Naturalnie Gambetti w kadej chwili pojechaby ze mn do Wolfsegg. Cay czas przecie czeka na moje zaproszenie. Ja go jednak nie zapraszaem. Pogrzeb jest nie tylko smutn, lecz take nader nieprzyjemn okazj, powiedziaem teraz do siebie, wic akurat z tej okazji nie poprosz Gambettiego, by pojecha ze mn do Wolfsegg. Powiadomi go o tym, e moi rodzice nie yj, chocia, powiem, nie mam potwierdzenia, i wraz z moim bratem zginli w wypadku samochodowym, ale ani sowem nie napomkn, by si tam ze mn wybra. Jeszcze dwa tygodnie temu, zanim pojechaem na wesele siostry, w wielu surowych sowach opisywaem Gambettiemu moich rodzicw, a brata nazwaem ni mniej, ni wicej tylko czowiekiem podego charakteru i beznadziejnym gupcem. Wolfsegg opisywaem jako siedlisko tpoty. Okropny klimat, jaki zawsze panowa w okolicy Wolfsegg i zawsze wszystko opanowywa, przenosi si na ludzi, ktrzy s zmuszeni do ycia albo dokadniej: do wegetowania w Wolfsegg, i podobnie jak ten klimat charakteryzuj si nieomal mordercz bezwzgldnoci wobec innych. Przy tym jednak wspominaem rwnie o niesychanych zaletach Wolfsegg, o piknych jesiennych dniach, o ukochanym przeze mnie, niemajcym sobie podobnego zimowym chodzie i o zimowej ciszy w okolicznych lasach i dolinach. A take o tym, e jest tam wprawdzie bezwzgldna, lecz na wskro nieskalana i wspaniaa natura. Ale i o tym, e mieszkajcy wrd niej ludzie w ogle nie zauwaaj owej na wskro czystej i wspaniaej natury, gdy nie pozwala im na to ich tpota. Gdyby nie byo tam czonkw mojej rodziny, tylko same mury, w ktrych yj, powiedziaem wwczas do Gambettiego, musiabym czu, e Wolfsegg to szczliwe dla mnie zrzdzenie losu, gdy jak adna inna miejscowo odpowiada mojemu duchowi. Nie mog jednak wymaza mojej rodziny ze wiata tylko dlatego, e tego chc powiedziaem. Wyranie sysz siebie wypowiadajcego to zdanie, a groza, jaka wkrada si w nie teraz wskutek rzeczywistej mierci rodzicw i brata, kazaa mi, nadal stojcemu przy oknie i patrzcemu w d na Piazza Minerva, wypowiedzie je jeszcze raz gono. Poniewa za owo zdanie Nie mog jednak wymaza mojej rodziny ze wiata tylko dlatego, e tego chc wygoszone wwczas do Gambettiego z najwysz odraz wobec ludzi, do ktrych si odnosio, powtrzyem teraz do gono i nieomal teatralnie, tak jakbym by aktorem, ktry majc obowizek wypowiedzenia takiego zdania przed wikszym audytorium, musi si w tym najpierw wywiczy, momentalnie pozbawiem je ostroci. Naraz przestao mie niszczc si. Jednake to zdanie Nie mog jednak wymaza mojej rodziny ze wiata tylko dlatego, e tego chc niebawem znw wysuno si na plan pierwszy i zawadno mn. Usiowaem co zrobi, eby zamilko, ale nie pozwolio si zdawi. Nie tylko je wypowiadaem, paplaem to zdanie raz po raz pod nosem, by je omieszy, lecz mimo prb zdawienia go i omieszenia stawao si z kad chwil groniejsze. Naraz uzyskao tak wag, jakiej jeszcze nie miao adne inne moje zdanie. Z tym zdaniem nie moesz si mierzy, powiedziaem do siebie, z tym zdaniem bdziesz musia y. To stwierdzenie momentalnie przynioso mi ukojenie. Jeszcze raz wypowiedziaem zdanie Nie mog jednak wymaza mojej rodziny ze wiata tylko dlatego, e tego chc tak, jak je wygosiem wczeniej do Gambettiego. I naraz uzyskao takie samo znaczenie jak wwczas, gdy wygosiem je do Gambettiego. Na Piazza Minerva nie byo, oprcz gobi, ladu ycia. Nagle zrobio mi si zimno i zamknem okno. Usiadem przy biurku. Leaa na nim jeszcze poczta, midzy innymi list od Eisenberga, list od Spadoliniego, arcybiskupa i kochanka mojej matki, oraz kartka od Marii. Zaproszenia od rnych rzymskich instytucji kulturalnych, a take

wszystkie inne od osb prywatnych wrzuciem natychmiast do kosza, rwnie kilka listw, ktre ju po cakiem pobienych ogldzinach wyday mi si listami z pogrkami lub z probami o jamun, od ludzi, ktrzy albo chcieli ode mnie pienidzy, albo owiecenia w kwestii, co w istocie zamierzam osign swoim sposobem mylenia i ycia, od ludzi odwoujcych si do kilku artykuw w gazetach, ktre w ostatnim czasie opublikowaem i ktre tym ludziom nie odpowiadaj, poniewa s naturalnie pomylane i napisane przeciw nim wszystkim, oczywicie listy z Austrii, pisane przez ludzi przeladujcych mnie swoj nienawici a w Rzymie. Od lat otrzymuj takie listy, ktrych, jak pocztkowo sdziem, nie pisz bynajmniej wariaci, tylko naprawd dojrzae osoby, by tak rzec, bez zarzutu pod wzgldem prawnym, te osoby gro mi midzy innymi przeladowaniami i mierci za moje publikacje w najrozmaitszych gazetach i czasopismach, nie tylko we Frankfurcie i Hamburgu, lecz take w Mediolanie i Rzymie. Ci ludzie powiadaj, e nieustannie obrzucam Austri botem, e w najbardziej bezwstydny sposb l ojczyzn i gdzie tylko i kiedy mog, pomawiam Austriakw o pode i nikczemne katolicko-narodowosocjalistyczne przekonania, mimo i, jak pisz ci ludzie, w rzeczywistoci nie spotyka si ju podobno w Austrii takich podych i nikczemnych katolicko narodowosocjalistycznych przekona. Austria nie jest poda ani nikczemna, zawsze bya po prostu pikna, pisz ci ludzie, a nard austriacki jest zacny. Takie listy zawsze natychmiast wyrzucaem, dzisiaj rano te. Zatrzymaem jedynie list od Eisenberga, zaproszenie od mojego kolegi ze studiw, obecnego rabina Wiednia, na spotkanie w Wenecji, gdzie pod koniec maja, jak pisze, bdzie mia rne zajcia i chciaby wybra si ze mn do teatru, nie tak jak przed rokiem, jak pisze, nie na co takiego jak Opowie o onierzu Strawiskiego, lecz na Tankreda Monteverdiego. Oczywicie przyjm zaproszenie Eisenberga, natychmiast mu odpowiem, pomylaem, ale natychmiast oznacza po powrocie z Wolfsegg. Przechadzki z Eisenbergiem po Wenecji byy dla mnie zawsze ogromn przyjemnoci, pomylaem, podobnie jak w ogle przebywanie z Eisenbergiem. Zawsze gdy przyjeda do Woch, choby tylko na kilka dni do Wenecji, zapowiada si, pomylaem, zaprasza mnie, i to zawsze na, jak sam mwi, wysoce artystyczn uczt, niewtpliwie Tankred w Fenice jest tak uczt, pomylaem. Przysali mi egzemplarz okazowy Corriere della Sera, w ktrym wydrukowano mj krtki esej o Leoszu Janaczku. Peen niecierpliwoci otworzyem gazet, ale w esej nie by po pierwsze zamieszczony na czoowym miejscu, co natychmiast wprawio mnie w zy humor, po drugie ju podczas pobienej lektury odkryem w nim szereg niewybaczalnych bdw drukarskich, a wic najstraszliwsz rzecz, jaka moga mi si przytrafi. Rzuciem Corriere w kt i ponownie przeczytaem, co napisaa na kartce Maria. Moja wielka poetka pisze, e w sobot wieczorem pragnie wybra si ze mn na kolacj, jedynie z tob, napisaa zreszt nowe wiersze, dla ciebie, jak pisze. Moja wielka poetka jest w ostatnim czasie bardzo podna, pomylaem i wycignem szuflad, w ktrej przechowuj kilka fotografii czonkw mojej rodziny. Bardzo uwanie przyjrzaem si zdjciu, na ktrym moi rodzice wsiadaj wanie na londyskim dworcu Victoria do pocigu do Dover. Zrobiem im t fotografi bez ich wiedzy. Przyjechali do mnie, kiedy w tysic dziewiset szedziesitym roku studiowaem w Londynie, i po dwutygodniowym pobycie w Anglii, ktry zawid ich a do Glasgow i Bristolu, udali si podr do Parya, gdzie oczekiway ich moje siostry, ktre z kolei po odwiedzinach u naszego wuja Georga przyjechay do Parya z Cannes, eby spotka si tam z rodzicami. Przynajmniej w roku tysic dziewiset szedziesitym zachowywaem si jeszcze do przyzwoicie wobec rodzicw, pomylaem. Pragnem studiowa w Anglii, a oni w najmniejszym stopniu si temu nie sprzeciwiali, zakadajc najwidoczniej, ze po studiach w Anglii wrc do Wiednia, wreszcie za do Wolfsegg, aby speni ich pragnienia i wraz z bratem uprawia ziemi oraz zarzdza gospodarstwem w Wolfsegg. Ale ja ju wtedy nie miaem zamiaru wraca, prawd mwic, wyjedaem z Wolfsegg do Anglii, do Londynu, z mocnym postanowieniem, e nigdy wicej tam nie wrc. Nienawidziem rolnictwa, pasji mojego brata i ojca. Nienawidziem wszystkiego, co wizao si z Wolfsegg, poniewa chodzio tam zawsze wycznie o ekonomiczne korzyci dla rodziny, o nic wicej. W Wolfsegg, odkd ono istnieje i znajduje si w rkach mojej rodziny, zajmowano si wycznie gospodarstwem i tym, jakby tu w przyszoci cign coraz wiksze zyski z jego produkcji rolnej, a wic z upraw, nawet jeszcze dzisiaj obejmujcych bd co bd dwanacie tysicy hektarw, a take z kopal. Tylko jedno im byo w gowie: jak najwiksza eksploatacja swojej wasnoci. Wprawdzie zawsze udawali, e powoduje nimi co wicej ni tylko dza zyskw finansowych, udawali, e ceni kultur, a nawet rne rodzaje sztuki, ale rzeczywisto bya zawsze przygnbiajca i zawstydzajca. Mieli wprawdzie tysice ksiek w piciu a wolfseggskich bibliotekach i z absurdaln regularnoci odkurzali te biblioteki trzy czy cztery razy do roku, ale nigdy nie czytali ksiek ze swoich bibliotek. Wszystkie te biblioteki byy zadbane w najwyszym moliwym stopniu, eby je mogli bez wstydu pokazywa gociom, chepi si przed nimi i prezentowa drogocenne druki, ale osobicie z wszystkich tych tysicy, ba, dziesitkw tysicy drogocennych drukw nigdy nie robili uytku, jaki wydawaby si oczywisty. Pi bibliotek w Wolfsegg, cztery w gwnym budynku i jedn w oficynach, zaoyli ju moi praprapradziadowie, rodzice natomiast nie dokupili do tych zbiorw nawet jednego tomu. Mwi si, e wszystkie nasze biblioteki razem wzite s rwnie cenne jak wiatowej sawy biblioteka biskupstwa w Lambach. Ojciec nie przeczyta w yciu ani jednej ksiki, matka czasem tylko przegldaa stare publikacje przyrodnicze, by napawa si widokiem zdobicych je sztychw o wspaniaych barwach. Siostry w ogle nie zachodziy do adnej z bibliotek, chyba tylko po to, eby pokaza je gociom, gdy ci wyrazili yczenie

obejrzenia naszych zbiorw. Fotografia, ktr zrobiem rodzicom na dworcu Victoria, ukazuje ich w wieku, gdy jeszcze wypuszczali si w podre i nie dokuczay im adne choroby. Mieli na sobie kupione dopiero co u Burberryego paszcze od deszczu, a w rkach dzieryli nowe parasole, rwnie od Burberryego. Jako typowi mieszkacy kontynentu starali si wyglda bardziej angielsko od Anglikw, przez co robili wraenie raczej groteskowe ni eleganckie i wytworne, tote na widok tej fotografii nigdy nie mogem powstrzyma si od miechu, tym razem jednak nie miaem ochoty si mia. Moja matka miaa nieco zbyt dug szyj, ktr raczej trudno by byo nazwa pikn, w chwili za gdy robiem to zdjcie, wycigna j, jako e wanie wsiadaa do pocigu, jeszcze o kilka centymetrw bardziej ni zazwyczaj, co podwoio komizm tej fotografii. Mj ojciec z kolei zachowywa zawsze postaw kogo, kto nie potrafi ukry przed wiatem nieczystego sumienia i z tego powodu jest bardzo nieszczliwy. W chwili gdy robiem owo zdjcie, ojciec mia na gowie kapelusz wcinity na czoo nieco gbiej ni zwykle, co ukazuje go o wiele bardziej nieporadnym, ni by w rzeczywistoci. Nie wiem, dlaczego zachowaem akurat t fotografi rodzicw. Pewnego dnia dojd do tego, co mn powodowao, pomylaem. Odoyem zdjcie na biurko i zaczem szuka innego, zrobionego dopiero przed dwoma laty na brzegu jeziora w Wolfsegg, a ukazujcego mojego brata na wasnej aglwce, ktr przez cay rok trzyma w Sankt Wolfgang w budce dzierawionej od Furstenbergw. Mczyzna na fotografii to zgorzkniay czowiek, ktrego zniszczyo stae przebywanie wycznie w towarzystwie rodzicw. Sportowy strj z trudem maskuje choroby, ktre ju cakowicie bratem zawadny. Jego umiech jest, jak to si mwi, udrczony, a fotografi mg zrobi tylko jego brat, czyli ja. Kiedy daem mu odbitk tego zdjcia, podar j bez sowa. Zdjcie brata pooyem obok fotografii, na ktrej rodzice wsiadaj w Londynie do pocigu do Dover, i jaki czas przygldaem si obu odbitkom. Kochae tych ludzi tak dugo, pki oni ciebie kochali, a potem znienawidzie ich w chwili, kiedy i oni ciebie znienawidzili. Nigdy oczywicie nie mylaem, e ich przeyj, wrcz przeciwnie, zawsze byem zdania, e to ja pewnego dnia umr pierwszy. O sytuacji, ktra teraz powstaa, nigdy nie mylaem, o wszystkich innych moliwociach natomiast mylaem raz po raz, nigdy jednak o tej. Bardzo czsto wyobraaem sobie i bardzo czsto te marzyem o tym, eby umrze, zostawi ich, zostawi samych beze mnie, uwolni ich od siebie przez swoj mier, ale nigdy o tym, e to oni mnie zostawi. Fakt, i to oni teraz nie yj, a nie ja, by dla mnie w pierwszej chwili nie tylko najbardziej nieprzewidywalny, lecz wrcz sensacyjny. Zaszokowa mnie w sensacyjny element, owa sensacyjna elementarno, a nie sam w sobie fakt, e nie yj, i to nieodwoalnie. Rodzice jako para, prawd mwic, zawsze we wszystkim nieporadna, chocia w moich oczach przez cae ycie demoniczna, skurczyli si raptem, skurczyli si nagle do rozmiarw tej groteskowej i miesznej fotografii, ktra ley teraz przede mn na biurku i ktrej przygldam si z najwiksz wnikliwoci i bezwstydem. Podobnie jak fotografii brata. Tych ludzi bae si przez cae ycie tak bardzo, jak niczego innego na wiecie, pomylaem, i z tego lku uczynie najwiksz potworno swojego ycia, powiedziaem sam do siebie. Od tych ludzi przez cae ycie nie potrafie si odsun, chocia raz po raz podejmowae takie prby, ale wszystkie twoje prby byy koniec kocw skazane na porak, pojechae do Wiednia, eby odsun si od rodzicw i brata, do Londynu, eby si od nich odsun, pojechae do Parya, Ankary, Stambuu, a wreszcie do Rzymu, nadaremnie. Musieli zgin tragicznie i skurczy si do rozmiarw tego miesznego wistka papieru zwcego si fotografi, by nie mc ci ju duej szkodzi. Mania przeladowcza si skoczya, pomylaem. Nie yj. Jeste wolny. Na widok fotografii ukazujcej mojego brata na aglwce w Sankt Wolfgang po raz pierwszy poczuem dla niego wspczucie. Wyglda teraz o wiele mieszniej ni dawniej, gdy ogldaem to zdjcie. Przerazio mnie moje nieprzejednanie zrodzone pod wpywem tej obserwacji. Rwnie rodzice na fotografii ukazujcej ich na dworcu Victoria byli komiczni. adne z tych trojga, lecych teraz przede mn na biurku, nie miao nawet dziesiciu centymetrw wzrostu, a w modnych strojach i groteskowych postawach ciaa, pozwalajcych wnioskowa o rwnie groteskowych postawach ducha, kade z nich wygldao jeszcze komiczniej ni dawniej, gdy ogldaem te zdjcia. Fotografia utrwala jedynie groteskowy i komiczny moment, pomylaem, nie pokazuje czowieka, jakim, oglnie rzecz biorc, by za ycia, fotografia jest podstpnym, perwersyjnym zafaszowaniem, kada fotografia, bez wzgldu na to, przez kogo zrobiona, bez wzgldu na to, kogo przedstawia, jest absolutnym pogwaceniem ludzkiej godnoci, potwornym zafaszowaniem natury, podym barbarzystwem. Z drugiej strony obie fotografie sprawiay wraenie niezwykle wprost charakterystycznych dla utrwalonych na nich ludzi, zarwno dla rodzicw, jak i brata. To s oni, powiedziaem do siebie, tacy, jacy s w rzeczywistoci, to byli oni, tacy, jacy byli w rzeczywistoci. Mogem by zabra ze sob z Wolfsegg i przechowa rwnie inne fotografie rodzicw oraz brata, ale zabraem i przechowaem wanie te, poniewa oddaj zarwno rodzicw, jak i brata w chwili, w ktrej je zrobiem, takimi, jacy s w rzeczywistoci, zarwno rodzice, jak i brat. Stwierdziwszy to, nie odczuem cienia wstydu. To nie przypadek, e nie zniszczyem akurat tych fotografii, a nawet zabraem je ze sob do Rzymu i przechowaem w swoim biurku. Tutaj nie mam wyidealizowanych rodzicw, powiedziaem do siebie, tutaj mam rodzicw, jakimi s, jakimi byli, poprawiem si. Tutaj mam brata, jakim by. Wszyscy troje s tacy zalknieni, tacy podli, tacy komiczni. Nie cierpiabym wszake w swoim biurku, pomylaem, zafaszowanego obrazu rodzicw i brata. Tylko faktyczne, prawdziwe wizerunki. Tylko to, co absolutnie autentyczne, choby byo nie wiem jak groteskowe, a moe nawet wstrtne. I wanie te fotografie z moimi rodzicami i moim bratem na nich pokazaem kiedy Gambettiemu, przed rokiem, pamitam jeszcze gdzie, w kawiarni na Piazza del Popolo.

Przyjrza si tym fotografiom i sowem ich nie skomentowa. Przypominam sobie tylko, e przyjrzawszy si im, zapyta: czy twoi rodzice s bardzo bogaci? Odpowiedziaem na to: tak Pamitam te jeszcze, e czuem si pniej bardzo podle, i w ogle pokazaem mu te zdjcia. Nigdy nie powiniene by pokazywa Gambettiemu akurat tych zdj, powiedziaem wwczas do siebie. Byo to gupot. Istniay i istniej niezliczone fotografie, na ktrych moi rodzice s przedstawieni naprawd, jak to si mwi, serio, ale nie odpowiadaj one obrazowi, jaki w cigu caego ycia wytworzyem sobie na ich temat. Istniej te fotografie serio mojego brata, ale i one s zafaszowaniami. Nigdy bym nie pokaza Gambettiemu adnego z tych zafaszowa. Poza tym niemal niczego na wiecie nie nienawidz tak bardzo, jak pokazywania zdj. Nie pokazuj adnych i adnych nie pozwalam sobie pokazywa. To, e pokazaem Gambettiemu zdjcie rodzicw na dworcu Victoria, byo wyjtkiem. Jaki miaem w tym cel? Gambetti te nigdy nie pokazywa mi adnych fotografii. Oczywicie, ja znam jego rodzicw i rodzestwo, wic pokazywanie mi ich zdj nie miaoby sensu. Gambetti nigdy nie wpadby nawet na taki pomys. W gruncie rzeczy nienawidz fotografii i sam przez cae ycie nie wpadem na pomys, by je robi; pomijajc w londyski wyjtek, Sankt Wolfgangi Cannes, nigdy nie posiadaem aparatu fotograficznego. Pogardzam ludmi, ktrzy nieustannie zajmuj si fotografowaniem i cay czas biegaj wkoo z aparatami zawieszonymi na szyi. Nieustannie poszukuj motyww i fotografuj wszystko i wszystkich, nawet najbardziej bezsensowne rzeczy. Maj w gowie tylko to, eby nieustannie przedstawia samych siebie, zawsze w najbardziej odpychajcy sposb, czego jednak nie s wiadomi. Utrwalaj na fotografiach perwersyjnie znieksztacony wiat, niemajcy z rzeczywistym nic wsplnego poza tym, e jest jego perwersyjnym znieksztaceniem, ktremu wycznie oni s winni. Fotografowanie to pospolita mania, ktra z biegiem czasu ogarna ca ludzko, gdy ludzko jest nie tylko zakochana, lecz wrcz zadurzona w znieksztaceniu i perwersyjnoci, i rzeczywicie wskutek tego nieustannego fotografowania zaczyna z wolna postrzega znieksztacony i perwersyjny wiat jako jedyny prawdziwy. Ci, ktrzy fotografuj, popeniaj jedno z najnikczemniejszych przestpstw, jakie mog popeni, zmieniajc natur na swoich zdjciach w perwersyjn grotesk. Ludzie na fotografiach s miesznymi, zmienionymi nie do poznania, ba, okaleczonymi manekinami, tpo i ohydnie patrzcymi w t pod soczewk. Fotografowanie jest nikczemn namitnoci, ktra ogarna wszystkie czci wiata i wszystkie warstwy ludnoci, chorob na ktr zapada caa ludzko i z ktrej nigdy nie zdoa si wyleczy. Wynalazca sztuki fotograficznej jest wynalazc sztuki najbardziej ze wszystkich moliwych wrogiej ludziom. Jemu to zawdziczamy ostateczn deformacj natury i czowieka, sprowadzenie ich do postaci perwersyjnych gb. Jeszcze na adnej fotografii nie widziaem naturalnego, a to znaczy prawdziwego i rzeczywistego czowieka, podobnie jak jeszcze na adnej fotografii nie widziaem prawdziwej i rzeczywistej natury. Fotografia to najwiksze nieszczcie dwudziestego wieku. Ogldajc zdjcia, zawsze czuem obrzydzenie, jak do niczego innego. Ale, powiedziaem teraz do siebie, jakkolwiek znieksztaceni s rodzice i brat na tych jedynych fotografiach zrobionych przeze mnie aparatem nalecym do mojego brata, to im duej na nie patrz, widz, e poza perwersyjnoci i znieksztaceniem ukazuj jednak prawd i rzeczywisto tych, by tak rzec, sfotografowanych, poniewa ja nie przejmuj si zdjciami i nie widz przedstawionych na nich ludzi takimi, jakimi fotografia ukazuje ich w tym niegodziwym znieksztaceniu i perwersyjnoci, lecz takimi, jakimi ja ich widz. Moi rodzice na dworcu Victoria w Londynie napisaem na odwrocie fotografii. Na drugiej za, ukazujcej brata w Sankt Wolfgang: Mj brat na aglach w Sankt Wolfgang. Signem do szuflady i wyjem zdjcie, na ktrym moje siostry Amalia i Caecilia stoj upozowane przed will w Cannes, kupion przez wuja Georga, brata mojego ojca, za pienidze, ktrymi ojciec po mierci moich dziadkw raz na zawsze, jak to si mwi, spaci go, a on tak sprytnie ulokowa kilka pakietw akcji w rnych czciach Francji, e mg z nich zawsze y nie tylko dobrze, lecz nawet w pewnym, dogadzajcym mu luksusie. On, pomylaem, przygldajc si fotografii, na ktrej moje siostry ukazuj swoje mniej lub bardziej szydercze twarze, wycign lepszy los w przeciwiestwie do swojego brata, a mojego ojca. Wuj Georg zmar cztery lata temu rwnie nagle jak jego brat, mj ojciec, tyle e na zawa serca, ktry zaskoczy go w parku okalajcym will, gdy wanie wybiera si na inspekcj hodowli r, bdcych w pniejszych latach ycia jego jedyn namitnoci. W wieku trzydziestu piciu lat udao mu si wreszcie odbi od Wolfsegg i z mnstwem pienidzy i stosem ksiek schroni na Riwierze. Kocha literatur francusk i morze, oba te zamiowania cakowicie go pochony. Czsto myl, e mam wiele z wuja Georga, w kadym razie wicej ni z ojca. Rwnie ja przez cae ycie kochaem literatur, ksiki i morze. Rwnie ja odszedem z Wolfsegg, nawet w modszym wieku ni on. Moje siostry Amalia i Caecilia przed will wuja Georga napisaem na fotografii. Po raz ostatni byem w Cannes w tysic dziewiset siedemdziesitym smym. Przynajmniej raz do roku odwiedzaem wuja Georga. Kilka dni spdzanych z nim w jego willi zawsze dobrze mi robio. Jedynym spadkobierc uczyni, ku przeraeniu naszej rodziny, swojego dozorc, ktry zawsze wiernie mu suy i ktrego zawsze z czuoci nazywa: mj zacny Jean. Wuj Georg by kilkakrotnie w Rzymie, miecie, ktre, podobnie jak ja, kocha najbardziej i ceni najwyej ze wszystkich miast wiata. Gambetti i wuj Georg dobrze si rozumieli, kiedy przez wiele wieczorw na wieym powietrzu na Piazza del Popolo albo, gdy padao, w kawiarni Greco wiedli rozmowy o wszystkim, co tylko moliwe, zwaszcza jednak o sztuce i malarstwie. Wuj Georg by zapalonym kolekcjonerem dzie sztuki i z tego, co wiem, wikszo dochodu z procentw od swojego majtku wydawa na zakup obrazw i rzeb wspczesnych artystw. Majc dobry gust i absolutnie nadzwyczajny instynkt w wybieraniu dziel sztuki, dziki

wrodzonej kolekcjonerskiej pasji powikszy niebawem swj pierwotny majtek o drugi, bardzo znaczny, o ktrym mona spokojnie powiedzie, e jest wart miliony. Nieznani, a popierani przeze artyci stawali si naprawd sawni zaraz po tym, gdy on ich odkry, kupujc ich prace i rwnoczenie czynic je znanymi. Wuj Georg nie lubi prymitywnego ducha interesu mojej rodziny, w istocie nienawidzi tej corocznie wyzyskiwanej na wsi natury i gardzi wszystkimi wielowiekowymi tradycjami Wolfsegg, czy to chodzio o produkcj misa i tuszczu, skry, drewna i wgla, czy te o polowania, ktrych nienawidzi z caej duszy, ktrym jednak jego brat, a mj ojciec, oraz jego bratanek, a mj brat, oddawali si jako pierwszej ze wszystkich moliwych namitnoci. Spord wszystkich pasji godnych nienawici wuj Georg z najgbszej gbi swojej duszy nienawidzi polowa. Chocia jego rodzice, a moi dziadkowie, ulegali pasji owieckiej, podobnie jak ulega jej te mj ojciec, jego brat, on cigle wzbrania si przed uczestniczeniem w polowaniach. Tak samo jak ja nie jada dziczyzny i w czasie, kiedy jego rodzina bya na polowaniu, zamyka si w jednej z bibliotek, aby pograjc si w intensywnej lekturze, nie myle o owieckich ekscesach swoich najbliszych, podczas gdy oni odstrzeliwali jelenie, ja siedziaem w bibliotece za dobrze zamknitymi oknami eby nie musie sysze strzaw, powiedzia kiedy, i czytaem Dostojewskiego. Wuj Georg, podobnie jak ja, kocha literatur rosyjsk, przede wszystkim Dostojewskiego i Lermontowa, i czstokro opowiada wiele mdrych rzeczy o tych rosyjskich pisarzach, zajmowa si te rwnie czsto dwoma rewolucjonistami - Kropotkinem i Bakuninem, ktrych, co si tyczy tak zwanej literatury pamitnikarskiej, ceni najwyej, i to wanie on wprowadzi mnie w literatur rosyjsk jako niesychanie biegy w niej specjalista, ktry posugiwa si rosyjskim rwnie pynnie jak francuskim i ktremu ja sam zawdziczam mio do literatury rosyjskiej, a pniej take do francuskiej. Zreszt w ogle wiksz cz swojego bogactwa intelektualnego zawdziczam wujowi Georgowi. On, wuj Georg, bardzo wczenie otworzy mi, by tak rzec, oczy na reszt wiata, zwrci uwag na to, e poza Wolfsegg i Austri istnieje jeszcze co innego, co o wiele wspanialszego, o wiele bardziej niesamowitego, i e wiat skada si nie tylko, jak si powszechnie mniema, z jednej jedynej rodziny, lecz z milionw rodzin, nie tylko z jednej jedynej miejscowoci, lecz z milionw takich miejscowoci, nie tylko z jednego jedynego narodu, lecz z wielu setek i tysicy narodw i nie tylko z jednego jedynego kraju, lecz z wieluset i wielu tysicy krain, z ktrych kada jest najpikniejsza i najwaniejsza. Caa ludzko wydaje si nieskoczona ze wszystkimi swymi urokami i moliwociami, mawia wuj Georg. Jedynie tpak uwaa, e wiat koczy si tam, gdzie on sam si koczy. Wuj Georg wprowadzi mnie jednak nie tylko w literatur, otwierajc j przede mn jako bezkresny raj, on wprowadzi mnie rwnie w wiat muzyki i otworzy mi oczy na wszelkie rodzaje sztuki. Dopiero kiedy ju dysponujemy naleytym pojciem sztuki, dysponujemy te naleytym pojciem natury, mawia. Dopiero gdy z pojcia sztuki umiemy zrobi waciwy uytek, czyli delektowa si ni, moemy rwnie zrobi waciwy uytek z natury i delektowa si ni. Wielu ludzi nigdy nie dochodzi do pojcia sztuki, nawet do najprostszego, wskutek czego nigdy nie s w stanie poj natury. Idealna kontemplacja natury zakada istnienie idealnego pojcia sztuki, mawia. Ludzie, ktrzy udaj, e widz natur, ale obce jest im pojcie sztuki, postrzegaj natur niezwykle powierzchownie, nigdy idealnie, a to znaczy, e nie widz jej nigdy w jej caej nieskoczonej wspaniaoci. Czowiek duchowy ma szans, najpierw, przez natur, dotrze do idealnego pojcia sztuki, by poprzez idealne pojcie sztuki dotrze do idealnej kontemplacji natury. Podczas naszych podry woskich wuj Georg nie biega za inn, jak mj ojciec, od jednej kolumny do drugiej, od jednego pomnika do drugiego, od jednego kocioa do drugiego, od jednego Michaa Anioa do drugiego, w ogle nie prowadza mnie do adnych dzie sztuki. Swoje rozumienie sztuki zawdziczam wujowi Georgowi wanie dlatego, e mnie nie popycha, jak rodzice, od jednego arcydziea do nastpnego, lecz zawsze zostawia ze wszystkimi tymi arcydzieami same-go, cigle tylko zwracajc mi uwag na to, e istniej i gdzie mona je znale, a nie postpowa tak, jak robili to ze mn rodzice, ktrzy co chwila popychali mj umys ku jakiej kolumnie lub rzymskiej bd greckiej ruinie. Wskutek tego, e czonkowie mojej rodziny, z wyjtkiem wuja Georga, ju od wczesnego dziecistwa popychali mj umys ku tak zwanym synnym zabytkom wiata staroytnego, z waciw teje rodziny czonkom prostack bezwzgldnoci, bardzo wczenie doprowadzili do tego, i mj umys nader szybko sta si cakiem niewraliwy na jakikolwiek rodzaj sztuki; nie zbliyli mnie do niej, tylko mi j zohydzili. Musiaem powici wiele lat na to, eby doprowadzi do porzdku swj umys, otpiay od popychania go przez nich ku setkom i tysicom dzie sztuki. Gdybym od dziecka, w ktre rodzice nie wahali si nigdy, a do bezgranicznej przesady, adowa wszystkiego cakiem jak popadnie, znajdowa si by pod wpywem wuja Georga, pomylaem, odnisbym z tego ogromn korzy. Najpierw jednak, krtko mwic, rodzice musieli mnie pra-wie cakowicie zniszczy, po to, ebym potem, gdy byem ju ponad dwudziestoletnim mczyzn beznadziejnie, jak si zdawao, straconym, wuj Georg zdoa mnie mimo wszystko uzdrowi. Z rozwag i przezornoci. Kiedy pojem, ile wuj Georg znaczy dla mnie, dla moich postpw i caego mojego rozwoju, na leczenie byo ju prawie za pno. Sile wasnej woli, nakazujcej mi wydosta si ze zowrogiego Wolfsegg, czyli wyzwoli z nieuleczalnego za, jakie wyrzdzili mi rodzice, a take przenikliwoci wuja Georga zawdziczam ostatecznie swoje ocalenie. e jako dorosy nie musiaem wie ywota podobnego do ywota wszystkich czonkw mojej rodziny, poza wujem Georgiem, lecz przeciwnie do nich wie taki, jaki wid wuj Georg. Przez cae ycie nienawidzili wuja Georga, a w ostatnich dziesicioleciach wcale tego nie ukrywali, z czasem zaczli traktowa go tak samo jak mnie, myle o nim tak samo jak o mnie, oszukiwa go tak samo jak

mnie. On jednak nie musia si z nimi liczy. Uporzdkowawszy wpierw swoje sprawy finansowe, wsiad pewnego dnia w pocig i pojecha do Nicei. Tam postanowi si najpierw porzdnie przez kilka tygodni wyspa, eby pniej, cakowicie odwieony, co bardzo czsto podkrela, rozejrze si za korzystnym dla siebie miejscem. Owo miejsce musiao znajdowa si nad morzem, w duym ogrodzie, powietrze za musiao tam by najlepsze, jednoczenie musiao to by w punkcie korzystnie pooonym pod wzgldem komunikacyjnym. Pierwsze widokwki od wuja Georga odbierano w Wolfsegg z rozgoryczeniem. Wyobraano go sobie, jak leniwie przeciga si na socu, spacerujc nad brzegiem morza we wszystkich moliwych, szytych ma si rozumie na miar paryskich garniturach z lnu, a w snach czonkw mojej rodziny, ktre naturalnie byy wycznie koszmarami sennymi, on, cae ycie nazywany przez nich nic niewartym ajdakiem, pojawia si, raz po raz wchodzc do bankw w wytwornych miejscowociach na Riwierze, by pobiera odsetki od samoistnie rosncego z dnia na dzie majtku. Byli zbyt gupi, eby bodaj uwierzy w co takiego jak ycie duchowe. Wuj Georg wid ywot intelektualisty, czego dowodzi kilkaset notatnikw zapisanych od pierwszej do ostatniej strony. Ciasnota horyzontw mieszkacw Europy rodkowej, ktrzy, jak si wszake mwi, yj, aby pracowa, zamiast pracowa, aby y, przy czym jest cakowicie obojtne, co naley rozumie przez prac, ju od dawna denerwowaa wuja Georga, tote wycign wnioski ze swoich rozmyla. Dreptanie w miejscu to nie bya rzecz dla niego. Czowiek musi wietrzy gow, powtarza zawsze, co znaczy, e bez ustanku, dzie w dzie, musi wpuszcza do gowy wiat. W Wolfsegg nigdy nie wietrzono gw, a wic i nie wpuszczano do nich wiata. Wszyscy trwali nieustpliwie na swojej ojcowinie, tak jak byli do tego stworzeni, jedynie po to, by pilnowa, eby ta ojcowizna, czyli gigantyczna brya majtku, umacniaa si jeszcze bardziej i bardziej i eby si nie rozpada. Z czasem zaczli stopniowo przejmowa od tej bryy majtku jej bezruch, stao i absolutn twardo, sami tego nie zauwaajc. Zawsze byli stopieni z t bry majtku w budzc groz i obrzydzenie jedno, czego jednak nie dostrzegali. Ale wuj Georg to dostrzeg. Nie chcia mie nic wsplnego z t bry majtku. Czeka tylko na stosowny, przypuszczalnie nawet idealny moment, eby wyrwa si z tej wolfseggskiej bryy majtku. Zaproponowali mu, jak mi wiadomo, eby nie wycofywa swojego spadku z Wolfsegg, lecz w mniejszym lub wikszym stopniu zadowoli si swego rodzaju rent. Przenikliwo ustrzega wuja Georga przed popenieniem tego gupstwa. Tacy ludzie jak czonkowie mojej rodziny s, gdy co do czego przychodzi, najbardziej pozbawieni skrupuw przede wszystkim w stosunku do swoich najbliszych. W ostatecznoci nie cofn si przed adn nikczemnoci. Pod paszczykiem chrzecijaskich uczu, wspaniaoci i towarzyskoci s po prostu chciwi i id, jak to si mwi, po trupach. Wuj Georg od samego pocztku nie pasowa do ich planw. W gbi duszy bali si go, bo wczenie ich przejrza. Ju jako dziecko przyapywa ich na okropiestwach i zawsze, nieustraszenie, zwraca im na nie uwag, dzielnie wytyka im te okropiestwa, by podobno, jak mwi, dzieckiem, ktrego najbardziej obawiano si w Wolfsegg.

Z natury przenikliwy, wczenie rozbudzi w sobie namitno do kompromitowania swoich najbliszych. Ju jako mae dziecko szpiegowa ich i konfrontowa z ich ohydztwami. Pono adne dziecko w Wolfsegg nie zadawao tylu pyta, nie dao tylu odpowiedzi. Mnie samemu czonkowie mojej rodziny zarzucali zawsze, e upodabniam si do wuja Georga. Jakby chodzio o najbardziej odstraszajcego ze wszystkich ludzi, mwili do mnie co chwila: robisz si jak wuj Georg. Ale te ostrzeenia przed wujem Georgiem w ogle nie poskutkoway, od samego pocztku bowiem nikogo bardziej od niego w Wolfsegg nie kochaem. Twj wuj Georg to potwr! mawiali czsto. Twj wuj Georg to pasoyt! Twj wuj Georg przynosi nam wstyd! Twj wuj Georg to przestpca! Lista tych strasznych inwektyw, jakie zawsze mieli w pogotowiu na okrelenie wuja Georga, nigdy nie odnosia w moim przypadku podanego przez nich skutku. Co kilka lat wuj Georg przybywa do nas z Cannes z kilkudniow wizyt, rzadko na kilka tygodni, i wtedy byem najszczliwszym z ludzi. Gdy wuj Georg przyjeda do Wolfsegg, przeywaem wielkie dni. Nagle Wolfsegg przestawao by powszednie. W jednej chwili robio si wiatowe. Naraz wietrzono biblioteki, ksiki wdroway tam i z powrotem, muzyka wypeniaa pokoje, ktre zazwyczaj byy zimnymi, ponurymi, cakiem niemymi jaskiniami. Te pokoje, w wyobraeniu wszystkich odpychajce, staway si ni std, ni zowd przytulne i swojskie. Gosy, ktrych ton by w Wolfsegg zwykle opryskliwy, opryskliwy lub stumiony, zaczynay naraz rozbrzmiewa cakiem naturalnie. Wolno si byo mia, nawet podczas rozmw wolno byo mwi z naturaln gonoci, nie tylko wtedy, gdy chodzio o wydawanie polece subie. Dlaczego zawsze przy subie rozmawiacie po francusku, strofowa wuj Georg moich rodzicw, to przecie mieszne. Syszc takie uwagi z jego ust, czuem si najszczliwszym z ludzi. Dlaczego w tak wspania pogod nie pootwieracie okien? pyta. Podczas gdy zazwyczaj, a ju w sposb szczeglnie przygnbiajcy w cigu ostatnich lat, rozmawiao si przy stole zawsze tylko o winiach i bydle, o lirach drewna i korzystniejszych bd mniej korzystnych cenach ich magazynowania, naraz paday takie sowa jak Tostoj lub Pary, Nowy Jork, Napoleon lub Alfons 13, albo Meneghini, Callas, Wolter, Rousseau, Pascal, Diderot. W ogle nie widz, co jem, mwi wuj Georg bez enady, na co moja matka podrywaa si od stou i otwieraa okiennice. Otwrz te okiennice jeszcze szerzej, mwi do niej wuj Georg, ebym mg zobaczy zup. Jak moecie przez cay czas y w takim pmroku? pyta. yjecie przecie jak w muzeum! mwi. Wszystko wyglda tu tak, jakby caymi latami nikt niczego nie uywa. Po co trzymacie w kredensach te wspaniae naczynia, skoro si na nich nie jada? Te wasze drogocenne srebra? Podziwiaem wuja Georga. Przy nim nigdy nie grozia codzienna nuda. Nie siedzia przy stole, jak inni, nieruchomo i sztywno, co chwila zwraca si do

kogo z nas, aby o co zapyta, aby wypowiedzie jak sentencj lub rzuci jaki komplement. Powinna nosi wicej bkitu, mwi do mojej matki, w szarociach ci nie do twarzy. Wygldasz jak w aobie. A przecie od mierci ojca mino ju pitnacie lat. Ty, mwi do swojego brata, sprawiasz wraenie, jakby by sam u siebie zatrudniony. Po czym wybucha dononym miechem. Kiedy podawano do stou, co u nas zawsze odbywao si prawie w cakowitym milczeniu, artowa z dziewcztami wnoszcymi potrawy, cho moja matka wytrzymywaa to z najwikszym trudem. Ju niedugo, mwi, nie przejmujc si obecnoci dziewczt wnoszcych potrawy, nie bdzie mia was kto obsugiwa. Wtedy dopiero si oywicie. Co rewolucyjnego wisi tu w powietrzu, mwi. Mam przeczucie, e wydarzy si co takiego, co wszystkich chocia czciowo zbudzi na powrt do ycia. Syszc takie uwagi, ojciec potrzsa przeczco gow, matka natomiast patrzya tylko nieruchomo w twarz wuja, jakby nie czua najmniejszych skrupuw przed okazaniem mu swojej niechci. W krajach rdziemnomorskich, mwi wuj Georg, wszystko jest inne. Bliej tego nie wyjania. A kiedy ja, majcy wtedy moe siedemnacie albo osiemnacie lat, dopytywaem si, co w tak zwanych krajach poudniowych jest inne ni u nas w rodkowej Europie, powiedzia, e wyjani mi to pewnego dnia, gdy sam przyjad do tych rdziemnomorskich krajw. W krajach rdziemnomorskich ycie ma sto razy wiksz warto ni tutaj, mwi. Naturalnie byem niezwykle ciekaw dlaczego. Mieszkacy Europy rodkowej zachowuj si jak marionetki, nie jak ludzie, jakby wszyscy cierpieli na jakie poraenie, mwi wuj Georg. Nigdy nie zachowuj si naturalnie, wszystko w nich jest sztywne i w ostatecznoci mieszne. I nieznone. Jak ich jzyk, ktry jest najbardziej z tego wszystkiego nieznony. Niemiecki jest absolutnie nie do zniesienia, mwi. Byem zachwycony, gdy mwi kraje rdziemnomorskie. Przyjedanie tutaj, mwi, to szok. Nie przeszkadzao mu bynajmniej, e swoimi uwagami odbiera suchaczom apetyt. I co to za okropna kuchnia, woa. W Niemczech, w Austrii, a take w tak zwanej niemieckiej Szwajcarii nie ma jedzenia, jest arcie! Ta osawiona kuchnia austriacka to jeden wielki afront. Gwat na odku, take gwat na caym ciele. Potrzebuj zawsze kilku tygodni, by odpocz w Cannes od austriackiej kuchni. A czym jest kraj bez morza! woa, nie rozwijajc dalej tej myli. Kiedy wypija yk wina, krzywi si z niesmakiem. Wyranie te widziaem, e zawsze ma co do zarzucenia austriackim wodom mineralnym, ktre na og uwaa si za bardzo dobre, ale nie komentowa tego. Musia si, tak mylaem ju wwczas, nieskoczenie nudzi w Wolfsegg, nigdy bowiem nie udawao mu si tam doprowadzi do tego, na co zawsze mia najwiksz ochot, czyli do zajmujcej rozmowy. Niekiedy, przynajmniej w pierwszych dniach pobytu, podejmowa jakie prby, na przykad znienacka rzuca na st sowo: Goethe; ale oni nie wiedzieli, co z nim pocz. Nie mwic ju o takich sowach jak Wolter, Pascal, Sartre. Poniewa, co nieustannie czuli, nie mogli dotrzyma mu kroku, rekompensowali to sobie rosnc z dnia na dzie niechci do niego, ktra wreszcie pod koniec jego pobytu w Wolfsegg przeradzaa si zawsze w jawn nienawi. Cigle dawali mu do zrozumienia, e ciko pracuj, gdy tymczasem on absolutne nierbstwo i wygrywanie tego nierbstwa uczyni treci swoich dni i, jak si zdaje, doywotnim ideaem. Wiesz, powiedzia kiedy do mnie wuj Georg, ja nie przyjedam przecie do Wolfsegg ze wzgldu na rodzin, lecz ze wzgldu na te mury i krajobraz, uprzytamniajce mi moje dziecistwo. I ze wzgldu na ciebie, doda po chwili. W testamencie zawar postanowienie, eby nie chowa go w Wolfsegg, jak spodziewali si tego czonkowie mojej i jego rodziny, lecz w Cannes. Chcia mie grb nad morzem. Popieszyli wic z mniejszym lub wikszym przepychem, czyli cakowicie i absolutnie prowincjonalnie wystrojeni, na jego pogrzeb do Cannes, spodziewajc si niesamowitego majtku, po czym, jak ju o tym wspomniaem, musieli przyj do wiadomoci i zabra ze sob do domu najwiksze rozczarowanie swojego ycia, jak zawsze powtarzaa moja matka. Zacny Jean, syn biednych rybakw z Marsylii, odziedziczy okoo dwudziestu czterech milionw szylingw w akcjach i co najmniej dwa razy tyle w rzeczywistym majtku. Kolekcj dzie sztuki wuj Georg zapisa muzeom w Cannes i Nicei. Na kamieniu nagrobnym, ktry zacny Jean by zobowizany mu wystawi, miao znale si tylko nazwisko wuja Georga, a pod nim nastpujce sowa: ten, ktry we waciwym momencie zostawi za sob barbarzycw. Jean cile dostosowa si do polecenia wuja Georga. Kiedy moi rodzice w drodze do Hiszpanii odwiedzili przed rokiem jego grb, tak si podobno zdenerwowali, e matka poprzysiga sobie, i jej noga nie postanie na grobie wuja Georga, sentencj na jego grobie potraktowaa jako potwornie haniebn i po powrocie do Wolfsegg opowiadaa pono bez przerwy o wystpku swojego szwagra, mojego wuja Georga. Z wujem Georgiem odbywaem najdalsze i najciekawsze spacery po okolicach Wolfsegg, z nim chodziem pieszo a do Ried w regionie Innviertel w jedn stron i a do Gmunden w drug. Zawsze znajdowa dla mnie czas. Wiedz, i na wiecie istnieje jeszcze co innego oprcz krw, suby i surowo przestrzeganych wit ustawowych, zawdziczam wycznie jemu. Jemu te zawdziczam, e nauczyem si nie tylko czyta i pisa, lecz w istocie take myle i posugiwa wyobrani. Jego zasug jest, i wprawdzie wysoko, ale nie najwyej ceni pienidze, a ludzkoci poza Wolfsegg nie traktuj, podobnie jak przez cae ycie czonkw mojej rodziny, wycznie jako za koniecznego, lecz jako doywotni bodziec, by zajmowa si ni jako najwiksz i najciekawsz niesamowitoci. Wuj Georg otworzy przede mn wiat muzyki i literatury i przybliy mi kompozytorw oraz pisarzy jako ywych ludzi, a nie tylko jako gipsowe figury wymagajce odkurzenia trzy lub cztery razy do roku. Jemu zawdziczam, e signem po nasze ksiki, zamknite, jak si zdawao, na zawsze i na wieki w bibliotekach, i zaczem je czyta, nie ustajc w tym do dzisiaj, i e wreszcie nauczyem si filozofowa. Wujowi Georgowi zawdziczam, i w kocu nie staem si czowiekiem li tylko mechanicznie

wprzgnitym w wolfseggski myn finansowo-ekonomiczny, lecz czowiekiem, ktrego mona nazwa absolutnie wolnym. e nie odbywaem li tylko tych otpiajcych tak zwanych podry ksztaccych, jakie zwykli byli odbywa moi rodzice i jakie rwnie ja w cigu pierwszych lat z nimi odbywaem, na przykad do Woch i do Niemiec, do Holandii i Hiszpanii, lecz e posiadem sztuk podrowania jako jedn z najwikszych przyjemnoci, ktre moe zaoferowa wiat, i do dzisiaj si tym rozkoszuj. Dziki wujowi Georgowi poznaem nie martwe, lecz ywe miasta, nie odwiedzaem martwych narodw, lecz ywe, nie czytaem martwych, lecz ywych poetw i pisarzy, nie suchaem martwej muzyki, lecz yw, nie ogldaem martwych obrazw, lecz ywe. To on, nikt inny, przykleja do wewntrznych cianek mojego mzgu wielkie w dziejach nazwiska nie pod postaci nudnych kalkomanii rwnie nudnej historii, lecz przedstawia mi zawsze ywych ludzi na ywej scenie. Podczas gdy rodzice dzie w dzie ukazywali mi wiat jako absolutnie nudny, co stopniowo paraliowao mj umys, jako wiat, w ktrym w istocie nie opaca si wcale y, wuj Georg przedstawia mi ten sam wiat zupenie inaczej, czyli jako nieustannie i o kadej porze w najwyszym stopniu intrygujcy. W ten to sposb ju jako mae dziecko miaem zawsze do wyboru dwa wiaty, wiat rodzicw, ktry zawsze odbieraem jako nudny i wycznie uciliwy, oraz wiat wuja Georga, skadajcy si w ogle jak si zdawao z samych niesamowitych przygd, w ktrym to wiecie czowiek nigdy nie mg si nudzi i w ktrym w istocie zawsze miao si ochot y wiecznie, w ktrym oczywistoci byo pragn, eby si nigdy nie koczy, a wynikajc z tego konsekwencj byo znw automatycznie pragnienie, by y w nim wiecznie, czyli w nieskoczono. Moi rodzice, mwic w uproszczeniu, zawsze wszystko cierpliwie znosili, wuj Georg natomiast nigdy niczego nie znosi cierpliwie. Rodzice od urodzenia yli wycznie wedug zasad ustalonych przez przodkw i nigdy nie przyszo im do gowy, e mogliby ustanowi dla siebie wasne, nowe zasady, wedle ktrych to nowych, przez siebie ustanowionych zasad mogliby y, wuj Georg natomiast y wycznie wedug swoich wasnych, przez siebie ustanowionych zasad. I co chwila obala te ustanowione przez siebie zasady. Moi rodzice zawsze kroczyli wycznie wyznaczonymi wczeniej drogami i nigdy nie przyszoby im do gowy, eby cho na chwil z tych drg zboczy, wuj Georg natomiast kroczy wycznie swoj wasn drog. Rodzice, by przytoczy jeszcze jeden przykad przeciwiestwa w stosunku do wuja Georga, nienawidzili tak zwanego nierbstwa, nie potrafili sobie bowiem wyobrazi, e czowiek duchowy wcale nie zna nierbstwa i wcale nie moe sobie na nie pozwoli, e czowiek duchowy yje w najwyszym napiciu i z najwikszym zainteresowaniem wanie wtedy, gdy, by tak rzec, jest niewolnikiem nierbstwa, oni bowiem w ogle nie wiedzieli, co pocz ze swoim faktycznym nierbstwem, poniewa faktycznie w ich nierbstwie w ogle nic si nie dziao, poniewa tak naprawd w ogle nie byli w stanie myle, a co dopiero zdoby si na duszy proces mylowy. Tak zwane nierbstwo jest dla czowieka duchowego w ogle niewyobraalne. Tymczasem ich nierbstwo byo faktycznym nierbstwem, albowiem jeli czego nie wykonywali, w nich te nic si nie dokonywao. A czowiek duchowy jest, wprost przeciwnie, najbardziej aktywny wtedy, gdy, by tak rzec, nic nie robi. Tego jednak nie da si wytumaczy faktycznym nierobom, na przykad moim rodzicom czy w ogle czonkom mojej rodziny. Z drugiej strony domylali si wszake, jakiego rodzaju jest to nierbstwo wuja Georga, gdy ich nienawi za przyczyn miaa wanie to, e si tego domylali, podejrzewali bowiem, e jego nierbstwo, zupenie inne, cakiem odwrotnie ni ich nierbstwo, nie tylko moe by dla nich niebezpieczne, lecz niebezpieczne byo zawsze. W oczach tych, ktrzy przez nierobienie niczego rozumiej tylko faktycznie nierobienie niczego i jako nieroby rwnie w rzeczywistoci nic nie robi, poniewa w trakcie nierobienia niczego nic w nich nie zachodzi, nierb, czyli czowiek duchowy, stanowi faktycznie najwiksze zagroenie, jest najgroniejszy ze wszystkich ludzi. Nienawidz go, bo naturalnie nie mog nim pogardza. Wuj Georg podobno ju w wieku czterech lat wybra si sam do odlegej o dziewi kilometrw miejscowoci Haag, aby wyjani cakiem obcym ludziom, e jest z Wolfsegg, ale w ogle nie zamierza tam wraca. Mieszkacy Haag, rzecz jasna cakowicie bezradni wobec tego dziwnego dziecka, przyprowadzili pono maego Georga jako najkrnbrniejsze stworzenie, jakie mona sobie wyobrazi, z powrotem do rodzicw do Wolfsegg. Przez wikszo czasu rodzice i inni opiekunowie musieli go prawie jak maego pieska przywizywa do Wolfsegg, eby uniemoliwi mu ucieczki. Podobno wuj Georg ju w najwczeniejszym dziecistwie powzi postanowienie, e pozostanie w Wolfsegg jedynie tak dugo, jak to bdzie absolutnie konieczne. Czekaem jednak na chwil, powiedzia do mnie kiedy w Cannes, kiedy rzeczywicie bez skrpowania, a to znaczy, wyposaony we wszystkie rodki niezbdne do osignicia cakowitej wolnoci, bd mg si uwolni od Wolfsegg. Wprawdzie Wolfsegg samo w sobie jest czym cudownym, powiedzia, ale nasza rodzina zawsze sprawiaa, e przejmowao mnie dreszczem. Mj brat, a twj ojciec, powiedzia kiedy wuj Georg, jest czowiekiem sabego charakteru. W istocie to miy czowiek, ale trudno z nim wytrzyma. Twoja matka za, a moja szwagierka, jest osbk chciw, ktra wysza za twojego ojca wycznie z wyrachowania. Bo sama pochodzi w gruncie rzeczy Znikd. Tego, e kiedy, jak mwi, bya adna, dzisiaj ju wcale po niej nie wida. Twj ojciec nie jest z natury asy na pienidze. To dopiero ona, twoja matka, obudzia w nim ow prymitywn chciwo. Ja jednak nie mogem si z nim porozumie; zanim jeszcze pozna twoj matk, we wszystkim bylimy odmienni. Oczywicie, on jest dobroduszny, jeszcze dzisiaj, ale, nie gniewaj si, gupiec z niego. Twoja matka cakowicie trzyma go pod pantoflem. A przecie jako ucze by lepszy. Wszystko, co robi, wypadao znakomicie. Oddawa najlepsze prace. Jego lubiano, mnie nie. Zawsze mia lepsze stopnie. Mimo to, cho stale

nosilimy takie same ubrania, ja zawsze wygldaem bardziej elegancko ni on. Nie wiem czemu. Mwi to wycznie dlatego, e tak naprawd zawsze kochaem twojego ojca, a mojego brata, powiedzia wuj Georg. Istotnie, kiedy po raz ostatni by w Rzymie, mwi tylko o tym, e kocha swojego brata jak adnego innego czowieka na wiecie, ba, cigle go jeszcze kocha, gdyby tylko nie pojawia si naraz ta kobieta, powiedzia, twoja matka. Kobiety pojawiaj si i pozbawiaj mczyzn, za ktrego w kocu wychodz zawsze wbrew woli owego mczyzny, jego dobrych cech, ba, jego caego dobrego charakteru, po czym niszcz go albo w najlepszym razie robi z niego pajaca. Twoja matka zrobia z twojego ojca pajaca. Mj Boe, wykrzykn wuj Georg, jak piknie twj ojciec mgby si rozwin, gdyby by trafi na inn kobiet! Nie znam bardziej amuzykalnego czowieka od twojej matki, powiedzia. Chodzi do opery, ale kompletnie nie rozumie muzyki. Oglda obraz, ale kompletnie nie rozumie malarstwa. Kamie i udaje, e czyta ksiki, ale w ogle ich nie czyta. A mimo to bez przerwy paple przy stole, powiedzia, i zagaduje wszystkich na mier tymi swoimi kompletnymi niedorzecznociami. Cho przecie powinna wiedzie, jak to osign, eby pienidze robiy si same przez si, nie w taki gupi i chorobliwy sposb, jak ona to czyni i jak si tego od niej nauczy twj ojciec. Wuj Georg napomkn przy tym o swojej wasnej sztuce robienia i cigego pomnaania pienidzy. Trudno uwierzy, e jestemy z jednej i tej samej stajni, twj ojciec i ja, mawia czsto. Mnie zawsze przychodzio do gowy wiele pomysw, mwi, twojemu ojcu nigdy aden. Ja odbywaem podre, bo taki by mj kaprys i taka pasja, twj ojciec nigdy nie odczuwa bodaj najmniejszej potrzeby podrowania, podrowa zawsze, bo tak wypadao, wedug beznadziejnych planw, jakie opracowywali dla niego inni, sami obrzydliwi ludzie, mwicy zawsze o sobie, e s znawcami sztuki. Musisz pojecha do Rzymu i i do Kaplicy Sykstyskiej, mwili do niego, a on wsiada w pocig, jecha do Rzymu i szed do Kaplicy Sykstyskiej. Musisz zobaczy Giorgionego, ktry wisi w Accademii i nazywa si La Tempesta, mwili do niego, a on wsiada w pocig, jecha do Wenecji i oglda obraz Giorgionego, ktry nazywa si La Tempesta. Mwili, musisz pojecha do Werony i obejrze grb Romea i Julii, a on jecha i oglda. Akropol, mwili, koniecznie musisz go zobaczy, jecha wic do Aten i oglda Akropol. Musisz zobaczy Rembrandta, mwili, musisz zobaczy Vermeera, musisz zobaczy katedr w Strasburgu i katedr w Metru. Jedzi wszdzie i oglda to, co mu polecali tak zwani znawcy sztuki. A jacy straszni ludzie mu to wszystko zawsze polecali, mwi wuj Georg, te straszliwe drobnomieszczaskie pay z tytuami profesorw, wchodzce z nim w stosunki wycznie po to, eby za darmo spdzi kilka dni w naszym piknym Wolfsegg. Te okropne figury z Wiednia, ktre zawsze do siebie zaprasza, profesorowie uniwersytetw, historycy sztuki i tak dalej, myla bowiem, e to s ludzie kultury. Ci obrzydliwcy z Salzburga i Linzu, swoim ohydnym zapachem zatruwajcy Wolfsegg w weekendy, tak zwani filozofowie, uczeni, adwo-kaci, ktrzy go - wszyscy bez wyjtku - jedynie wykorzystywali. Przyjedali do nas z caym inwentarzem i oberali si przez weekend, plotc przy stole te swoje pseudonaukowe bzdury. A dalej ci obrzydliwi lekarze, ktrych sprowadza z Vocklabruck albo z Wels. Oni tylko mieszali mu w gowie. Twj ojciec zawsze mia bdne przekonanie, e te szumne akademickie tytuy stanowi rkojmi gbokiego bogactwa duchowego. Zawsze si co do tego myli. Ja przez cae ycie nienawidziem wszystkich tych tytuw i ludzi je noszcych. S mi tak wstrtni, jak nic poza tym. Kiedy sysz: profesor uniwersytetu! robi mi si niedobrze. Wszak taki tytu jest prawie zawsze dowodem na wyjtkowo nieprzecitnego durnia. Im bardziej niesamowicie brzmi taki tytu, tym wikszy dure go posiada. A do tego jeszcze jego ona, a twoja matka! Ona pochodzi wanie stamtd, gdzie zawsze wdeptywano ducha w ziemi. I w cigu tych kilkudziesiciu lat od lubu z twoim ojcem doprowadzia t sztuk do jeszcze wikszej perfekcji. Ale twj ojciec nigdy nie by samodzielnie mylcym czowiekiem, w ogle nie mia po temu moliwoci. Zawsze podziwia innych, o ktrych sdzi, e myl, i pozwala, by to ci inni za niego myleli. Naturalnie zawsze nader wygodnie si urzdza. Jednak to wygodnictwo nie uszo mu na sucho. Nie rozwin si. Przykro mi, powiedzia wuj Georg, ale twj ojciec jest wyjtkowym gupcem. I wanie takiego wyjtkowego gupca potrzebowaa twoja matka, ktra zawsze bya wyrachowana. Z tego punktu widzenia twoi rodzice tworzyli zawsze idealn par, powiedzia. Te sowa jeszcze bardzo wyranie brzmi mi w uszach, siedzielimy pod goym niebem na Piazza del Popolo, i wanie wwczas, pnym popoudniem, wuj Georg zapaa tak chci do rozmowy jak jeszcze nigdy dotd, poniewa, cakiem wbrew swoim zwyczajom, ju po poudniu wypi kilka lampek biaego wina. Wanie dlatego, e zawsze kochaem twojego ojca, a mojego brata, zreszt nawet jeszcze dzisiaj go kocham, pozwalam sobie mwio nim w ten sposb, powiedzia wuj Georg, sam to wiesz. Zawsze yczyem twojemu ojcu innej kobiety ni twoja matka, ale w kocu, powiedzia nagle, patrzc na mnie z zakopotaniem, jest to przecie twoja matka. Moe to by bd, powiedzia, e dostae si w moje rce. Moe byby bardziej szczliwy beze mnie, kto wie. Na to powiedziaem tylko: nie. Mieszka w de la Ville, swoim ulubionym hotelu przy Schodach Hiszpaskich, z ktrego mia zaledwie kilka krokw w d do Cafe Greco. Przynajmniej raz w roku przyjeda do Rzymu, gdy Cannes zaczyna mnie drani, mawia zawsze. Raz w roku Cannes go dranio. Parya nie lubi, powtarza czsto, Rzym lubi zawsze. Rwnie dlatego, e wiem, i ty jeste w Rzymie. W ukochanym miecie ma si zawsze czowieka, ktrego darzy si mioci, powiedzia. Szkoda, e Rzym sta si taki gony. Ale wszystkie miasta stay si gone. Chocia na fotografii, ukazujcej moje siostry Amali i Caecili przed will wuja Georga, nie byo go wcale wida, ogldajc t fotografi, waciwie bez przerwy mylaem tylko o nim. Nim si zajmowaem. Usiujc dziki niemu odwrci swoj uwag od telegramu z Wolfsegg, ktrego caej straszli-

woci nie potrafiem do tej pory ogarn. Rodzice s martwi, ostatecznie martwi, mj brat Johannes martwy. Nie byem jeszcze gotw upora si z tym faktem i jego konsekwencjami. Odoyem to na pniej. Najwikszym wsparciem byby dla mnie w tych godzinach wuj Georg. Ale go nie byo. Myli, jaka mi si teraz nasuwa, nie powinno si nigdy pomyle. Uoyem wszystkie trzy fotografie na biurku tak, e chocia wuja Georga w ogle na nich nie ma, jako e zdjcie ukazuje jedynie moje obie siostry w Cannes, lea teraz na samym wierzchu, czyli ponad moimi rodzicami, by tak rzec, jako pierwszy, a pod rodzicami mj brat Johannes. A teraz jednoczenie wszyscy s martwi. Co, zadaem sobie pytanie, czyo ich ze sob i ze mn? W de la Ville, gdzie wuj Georg zajmowa naturalnie najlepszy i najpikniejszy ze wszystkich pokojw, powiedzia kiedy do mnie, e musi kocha swoj rodzin, chocia jest zmuszony jej nienawidzi. Dokadnie takimi sowy scharakteryzowa swj stosunek do jego i mojej rodziny. Brata, mojego ojca, kocha i rwnoczenie nim pogardza. Szwagierki, mojej matki, nienawidzi wprawdzie jako swojej szwagierki, szanowa j jednak jako matk moj i mojego brata Johannesa. Oni doyj bardzo podeszego wieku, powiedzia kiedy, ci ludzie doyj bardzo podeszego wieku, z biegiem lat pokryj si skorup tpoty, nie padn tak nagle jak ludzie naszego pokroju. Pomyli si. Maj przewleke, tylko coraz bardziej wyduajce, a nie skracajce ycie choroby i choby byy nie wiem jak uciliwe, nie s to choroby miertelne, ktre pojawiaj si i powalaj czowieka. Zainteresowania tych ludzi ich nie zniszcz, namitnoci nie doprowadz do szalestwa, bo w ogle adnych nie maj. Spokj ducha, a wreszcie obojtno reguluj dzie w dzie ich procesy trawienia, tak e mog liczy na dotrwanie do sdziwej staroci. Prawd mwic, nic ich na wiecie nie pociga i nic na wiecie nie odpycha. W ogle nie przekraczaj w niczym miary, eby nie mogo to ich choby odrobin osabi. W chwili gdy zauwayli, e jestem elementem zakcajcym im ycie, powiedzia wuj Georg, wykluczyli mnie ze swojej wsplnoty, najpierw potajemnie, pniej jawnie. W istocie zapaciliby w kocu kad, nawet najwysz cen, eby si mnie pozby. Sam z siebie przyjem w Wolfsegg rol, ktrej nie mogli zaakceptowa, byem kim, kto nieustannie wytyka im bdy, kim, czyjej uwadze nie uchodzia adna ich sabostka charakterologiczna i kto przy kadej sposobnoci przyapywa ich na tych charakterologicznych sabostkach. Jake ogromne byo zdziwienie moich najbliszych, gdy pewnego dnia zwrciem im uwag na to, e naszych bibliotek nie otwierano ju od p roku, i gdy zadaem, aby mnie do nich wpuszczono. Kiedy mwiem nasze biblioteki, ludzie zawsze otwierali oczy ze zdumienia, gdy wszyscy inni mieli w najlepszym razie jedn bibliotek, my za mielimy ich pi, ale z tymi picioma bibliotekami pozostalimy w znacznie bardziej zawstydzajcy sposb w tyle w rozwoju umysowym, powiedzia wuj Georg, ni ci, co posiadali zaledwie jedn bibliotek. Owe pi bibliotek, ktre i mnie przez cae ycie przepeniay wielk dum zaoy nasz praprapradziad, z pewnoci nie by to aden szaleniec, czyli jak mawiano w Wolfsegg, umysowo obkany, mg sobie na to pozwoli i chcia tego zamiast wszdzie w naszych budynkach zakada salony suce jedynie rozprzestrzenianiu si nudy i tpoty, zaoy tam biblioteki, i to z niebywa znajomoci tematu. Pewnego dnia, powiedzia wuj Georg, wamaem si do tych, by tak rzec, sennych bibliotek, czego oni nie mogli mi do mierci wybaczy. Ale po moim wyjedzie z Wolfsegg z powrotem je zamknito i latami nikt z nich tam nie wchodzi, pki nie rozniosa si wie, e takie biblioteki istniej, wobec czego, by nie straci twarzy, musieli je pokazywa zainteresowanym. W Wolfsegg dugo nie uywano niczego, pki naraz ja nie zabraem si do uywania wszystkiego. Siadaem na fotelach, na ktrych przez kilkadziesit lat nikt nie siada, otwieraem drzwi szaf, ktrych przez kilkadziesit lat nikt nie otwiera, piem z kielichw, ktrych nikt nie tyka przez kilkadziesit lat. Ba, chadzaem po korytarzach, po ktrych nikt przez cae dziesiciolecia nie chadza. Od pocztku byem tym zainteresowanym, przed ktrym musieli si mie na bacznoci, powiedzia wuj Georg. Zaczem te wertowa nasze stare pisma, skadowane od wiekw w wielkich skrzyniach na strychach, o ktrych istnieniu oni zawsze wiedzieli, ktrym jednak nikt nigdy bliej si nie przyjrza. Bali si niemiych odkry. Mnie, powiedzia wuj Georg, zawsze wszystko interesowao, a przede wszystkim interesoway mnie rzecz jasna nasze koligacje. Interesowaa mnie historia, ale nie w taki sposb, jak ich, ktrzy si nasz histori interesowali, by tak rzec, wycznie pod ktem setek tysicy chlubnych kart odkadanych jedna na drug, lecz historia jako cao. Ja odwayem si na to, na co oni nigdy si nie odwayli, zajrzaem mianowicie w gb, na samo dno straszliwych czeluci naszych dziejw. To wanie wywoao w nich tak wcieko na mnie. Georg sta si wreszcie w Wolfsegg postrachem dla nich wszystkich, powiedzia wuj Georg. Bali si, e dziecko, jakim byem, mogoby nimi zawadn, a nie oni nim. Moi rodzice, a twoi dziadkowie, powiedzia, przykuli mnie do Wolfsegg i zakneblowali mi usta. Wanie tego nie powinni byli nigdy zrobi. A twoi rodzice nie wycignli adnych wnioskw z klski swoich rodzicw, czyli twoich dziadkw, wrcz przeciwnie, w postpowaniu z tob stosowali jeszcze mniej fortunne metody. Z drugiej strony jednak, powiedzia, co by z ciebie wyroso, gdyby nie zachowywali si wanie w ten sposb, jak si zachowywali? Odpowied na to pytanie wydawaa si zbdna, gdy bya oczywista. Kiedy ci widz, powiedzia wuj Georg, tak naprawd widz zawsze siebie. Rozwine si dokadnie tak samo jak ja. Zerwae z nimi, zszede im z drogi, odwrcie si do nich plecami, wymkne si we waciwym momencie. Podobnie jak nie wybaczyli mnie, nie wybaczyli rwnie tobie. Mj Boe, westchn, tym, czym dla mnie jest Cannes, dla ciebie jest Rzym. W ten sposb z oddalenia moemy upora si z Wolfsegg. Kiedy pomyl o tych obezwadniajcych wieczorach z moj rodzin, w trakcie ktrych najwspanialsze maksymy rozsypyway si w tej samej chwili, kiedy zostay wypowiedziane. Cokolwiek

powiesz, nie jeste rozumiany. O czymkolwiek napomkniesz, nie zostaje to w ogle przyjte do wiadomoci. Jeli ju twj ojciec czyta jak gazet, to jest to Obersterreichische Landwirtschaftszeitung, jeli czyta jakie ksiki to s to ksiki handlowe. A pniej, musz bowiem wykorzysta abonament, jad do teatru w Linzu, id na jak okropn komedi i bez cienia wstydu chodz na te mieszne koncerty do tak zwanego Brucknerhaus, w ktrym przy najwikszej gonoci dominuj faszywe dwiki. Ci ludzie, mam na myli twoich rodzicw, powiedzia, nie tylko zamwili sobie abonament do teatru i na koncerty, oni maj abonament na ycie, na kady dzie, wchodz w ycie jak do teatru, na okropn komedi, bez cienia wstydu wchodz w to swoje ycie jak do odraajcego teatru, w ktrym sycha gwnie faszywe dwiki, i yj, bo tak trzeba, a nie dlatego, i chc y, nie dlatego, i ycie jest ich namitnoci, nie, yj dlatego, e ich ycie zostao zaabonowane przez ich rodzicw. I podobnie jak w niewaciwych momentach w teatrze, rwnie w swoim yciu klaszcz w niewaciwych momentach, i podobnie jak na koncercie, rwnie w swoim yciu nieustannie okazuj rado w momentach, w ktrych w ogle nie ma si z czego radowa, a w najbardziej odraajcy sposb wykrzywiaj te swoje aroganckie gby w chwilach, gdy powinni si serdecznie mia. I podobnie jak te abonamentowe sztuki, na ktre chodz s na katastrofalnie niskim poziomie, tak rwnie ich ycie jest na katastrofalnie niskim poziomie. Z drugiej strony, powiedzia, z wolna powinno si nam stawa obojtne, co oni robi, co zrobili ze swoim yciem, nie powinno nas to nic obchodzi. Ale gdzie jest powiedziane, e my sami poszlimy dobr drog? My te nie jestemy najszczliwsi. Cigle tylko poszukiwalimy ideaw, ktrych jednak nie znalelimy. Faktem jest, e wszyscy zawsze szukalimy drogi, by si do siebie zbliy, a w efekcie coraz bardziej si od siebie oddalalimy im usilniejsze byy nasze prby ponownego zblienia si do siebie, tym bardziej si od siebie oddalalimy. Nasze prby w tym kierunku, powiedzia, koczyy si zawsze i wycznie rozgoryczeniem. Zawsze te dawalimy spokj tym prbom, bo inaczej udawilibymy si wasnymi pretensjami, powiedzia. Naszym bdem jest to, e nigdy nie pogodzilimy si z faktem, i Wolfsegg nas ju nic nie obchodzi, e to jest ich Wolfsegg, a nie nasze Wolfsegg. My, zamiast zostawi ich w spokoju, chcielimy zawsze narzuci im, wmusi w nich Wolfsegg, ktre jest naszym, a nie ich. Zawsze mieszalimy si do ich Wolfsegg, chocia byoby lepiej, gdybymy pozwolili robi im, co chc. Spacili nas i powinnimy byli raz na zawsze si tym zadowoli, nie mamy ju prawa do Wolfsegg, powiedzia. Wpatrywaem si wnikliwie w fotografi, na ktrej moje siostry maj okoo dwudziestu dwu lub dwudziestu trzech lat. Ich szydercze spojrzenia wyszy im na ze, pomylaem. Zostay same, nie miay siy wyrwa si z Wolfsegg. Pene szyderstwa spojrzenia to bya ich jedyna bro, przeciw otoczeniu, przeciw rodzicom, od ktrych nie udao si im uciec i ktrych wystraszyli si rwnie podani przez nie mczyni. Moje siostry nie byy pikne, nigdy, w adnym momencie, pomylaem. Ani nawet interesujce. Nie rozwiny si, zostay gupimi wiejskimi dziewuchami, jakimi byy wwczas. Zaledwie dwadziecia lat pniej te szydercze twarze nie wygldaj ju wieo, s cignite wieloma zmarszczkami zgorzknienia. Waciwie s do brzydkie. Moe Caecilia jest bardziej dobroduszna od Amalii. Do chciwoci odziedziczonej po matce doszo potem zgorzknienie. Poczt-kowo obie wydaway si muzykalne, wobec czego wuj Georg usiowa wykierowa je na pianistki, co byo aosn prb, ktra musiaa skoczy si porak. Brakowao im wytrwaoci, muzyka bya im zreszt obojtna, wskutek czego muzykalno gdzie si rzecz jasna ulotnia, wystarczyo jej zaledwie na drug obsad w chrze kocielnym. Matka ju od czwartego, pitego roku ich ycia ubieraa je zawsze w tak samo skrojone chopki o jednakowym deseniu, w ktrych z czasem musiay zwidn. Obie s chorowite, ale to chorowito odziedziczona po matce, rokujca dugie ycie. Nieustannie pokasuj, nie znam ich innych, najpierw kaszl w Wolfsegg z gry na d, a potem znowu z dou do gry, ale tego kaszlu nie naley bra powanie, nie jest to kaszel miertelny, to tak, jakby ten kaszel by ich jedyn pasj, ich najbardziej ulubion rozrywk w yciu. W tym kaszlu, jak si zdaje, uton talent muzyczny moich sistr. Pokasuj te nieustannie w towarzystwie. Nie maj nic do powiedzenia, wic bez ustanku pokasuj. Kada nosi na szyi odziedziczony po babce srebrny acuszek, a kiedy je spyta, kim s, ich pierwsze sowo brzmi: katoliczkami. Obie posyano na kursy gotowania do Bad Ischl, mylano bowiem, e naucz si tam podstaw cesarskiej kuchni, ale adna z nich nie nauczya si w Bad Ischl gotowa, gotuj jeszcze gorzej ni nasza matka, ktra kompromituje si zawsze wtedy, gdy kucharka jest na urlopie w Aschau nad Dunajem. Kartoflanka to jedyne, co nasza matka umie dobrze ugotowa. Nikt z nas jednak nie lubi kartoflanki. Tylko mj ojciec wprost j uwielbia, tak w kadym razie twierdzi. Moje siostry byy zawsze, jak to si mwi, dobrze wychowane, co nie zmienia faktu, e byy te najbardziej przebiegymi sztukami, jakie mona sobie wyobrazi. Gdy jedna braa ksik, druga wytrcaa jej j z rki. Nigdy nie widywao si ich osobno, zawsze we dwie. Jest midzy nimi rok rnicy, ale uchodz za bliniaczki. Jeli mwi, e je kochaem, nie znaczy to, e w takim samym stopniu nie czuem do nich nienawici. Kiedymy doroli, naturalnie bardziej ich nienawidziem, ni je kochaem, z biegiem czasu zostaa by moe, tak sobie myl, jedynie nienawi. One zawsze byy rozczarowane moj osob. O swoim bracie, o ile mi wiadomo, wypowiaday si wycznie bardzo le, przede wszystkim w towarzystwie, co, jak musiay zakada, mogo mie dla mnie fatalne skutki. Czeg to one nie wymylay, eby mnie poniy! Gupcy zawsze wywieraj na otoczenie znacznie bardziej destrukcyjny wpyw ni inni, myl. Zawsze kochaem siostry, co nie znaczy, e rwnie zawsze ich nie przeklinaem. Matka od samego pocztku przywizaa je do siebie i ju ich nie pucia. Nie wolno im byo podrowa, chodzi na bale i nawet gdy zbliay si ju do dwudziestki i

chciay na przykad i na tak zwany targ czwartkowy do Lambach, nadal musiay prosi o pozwolenie. Otrzymyway wycznie tyle kieszonkowego, eby ich wybryki nie mogy by zbyt wielkie, wystarczao tego przewanie na napj i kromk chleba. Buty na miar robi im zasadniczo tylko szewc ze Schwanenstadt, ktry szy buty ju naszym dziadkom, wskutek czego zawsze byy niemodne, a z czasem spowodoway, e moje siostry chodziy niezdarnym krokiem, ktry zosta im take pniej, kiedy miay ju moliwo kupowania sobie butw w Wiedniu. Nie umiem powiedzie, ktra z nich dwu jest inteligentniejsza. Nie umiem powiedzie, czy Caecilia ma lepszy gust ni Amalia. Nie umiem powiedzie, czy Amalia wie wicej od Caecilii. Maj tak podobne gosy, e trudno rozpozna, ktra z nich woa, jeli wanie ktra woa. Poniewa z reguy pokazyway si zawsze razem i adna z nich, jak si zdaje, nigdy nie czua potrzeby oderwania si od drugiej, bardzo dugo nie mogy znale odpowiedniego mczyzny. Ba, myl nawet, e nigdy nie mylay o zampjciu, a Caecilia w ubiegym roku pojechaa do Schwarzwaldu. Do Titisee, gdzie mieszka nasza stara ciotka. Tam poznaa fabrykanta kapsli do wina. Caecilia wysza za m, cigajc tym na siebie nienawi swojej siostry Amalii. Amalia wyprowadzia si z gwnego budynku i przeniosa do pawilonu ogrodowego. Po ceremonii zalubin w kociele jedynie na chwil pojawia si na odbywajcym si zaraz potem tak zwanym przyjciu weselnym, wkrtce jednak wysza i nikt jej wicej nie widzia. Znajc j, myl, e w ogle przestaa wychodzi z pawilonu ogrodowego. A do wiadomoci o mierci. Poniewa teatralno jest u niej cech znacznie bardziej wyrazist ni u siostry, pewnie z krzykiem wypada z pawilonu i wbiega do gwnego budynku, jak myl. Prawdopodobnie w chwili nieszczcia m Caecilii by jeszcze w Wolfsegg, zamierza bowiem dopiero za dwa tygodnie wrci do Scharzwaldu i Fryburga. Powiadaj, e ciotka z Titisee, jak to si mwi, wyswataa Gaecili. To typowe dla Caecilii, e pomylaa, i rwnie po lubie bdzie moga zosta w Wolfsegg. Ile samozaparcia musiao matk kosztowa, by j przekona, e powinna pojecha z mem do Fryburga, wszake nasza matka poprzysiga sobie w gbi duszy, i nigdy nie wypuci adnej z moich sistr z Wolfsegg, poniewa przez cae ycie baa si samotnoci. Obie crki miay zosta z ni w Wolfsegg, a to dlatego, eby kiedy, jak pewnie mylaa, straciwszy jedn z nich, nie musiaa zosta cakiem sama. Matka bya zawsze osob dalekowzroczn, przede wszystkim za zawsze, w pierwszym rzdzie, braa pod uwag wszystko, co si tyczyo jej wasnej przyszoci. Utrat ma, mojego ojca, wkalkulowaa ju od dawna, gdyby obaj synowie wyjechali kiedy z Wolfsegg, wtedy zawsze jeszcze zostan mi crki. Taki by jej zamys, ktry nawet rozwijaa dalej: jeli odejdzie jedna crka zostanie mi jeszcze druga. Bya za na Caecili, co zreszt pozwalaa sobie okazywa podczas wszystkich dni weselnych, ale wystrzegaa si, z ca waciw sobie przebiegoci, publicznego okazywania zoci i nagej nienawici do odszczepieczej crki, wrcz przeciwnie, przy kadej sposobnoci udawaa, e bardzo si cieszy z tego szczliwego zwizku, jak si o nim co chwila wyraaa. Dopiero teraz jest szczliw matk, ktr zawsze pragna by, mwia, dla wtajemniczonych byo to naprawd odraajce. Potem kazaa si jeszcze fotografowa ziciowi we wszystkich moliwych zaktkach Wolfsegg, ona, ktra nigdy nie pozwolia si sfotografowa, by tak rzec, obcemu, we wszystkich moliwych miesznych, a nawet bezwstydnych pozach, jak myl, i co chwila obejmowaa zicia, proszc ktrego ze stojcych dokoa ludzi, by sfotografowali ich tak objtych. Podczas wesela jej sztuka aktorska signa niewtpliwie najwyszych wyyn. I to wanie ze Schwarzwaldu! woaa. Zawsze kochaam Fryburg! I Titisee! Jej brak dobrego smaku przechodzi wszelkie granice. W gbi duszy niczego nie pragna bardziej ni rychego rozpadu zwizku Caecilii z tym jej do gupkowatym maonkiem, ktry przypuszczalnie sam nie wie, jak do tego wszystkiego doszo, obojtnie z jakich przyczyn. Sposb mylenia matki nigdy nie by subtelny. Jest bardzo prawdopodobne, jak sdz, e ciotka z Titisee zemcia si na matce, doprowadzajc do lubu swojej bratanicy Caecilii z fabrykantem kapsli do wina, nic bowiem nie jest bardziej oczywiste od tego, e za to groteskowe maestwo win ponosi ciotka z Titisee. Nigdy nie lubia mojej matki, teraz wic wicia triumfy. Podczas gdy matka cigle w najobrzydliwszy sposb pozowaa w trakcie tego wesela, z ca pewnoci miaa ju pomys, jak by tu co rychlej zniszczy to niepodane przez ni maestwo, myl. W jej gowie ju pracowa mechanizm zniszczenia, chocia cigle jeszcze prezentowaa obecnym gociom weselnym obraz matki nad wyraz tym maestwem uszczliwionej. e te wuj Georg tego nie doy! wykrzykiwaa. W cigu tych wszystkich dni mj ojciec zachowywa si do obojtnie, zaatwia rne sprawy, wikszo czasu spdza na folwarku i w lesie, takie uroczystoci zawsze budziy w nim obrzydzenie i znosi je cierpliwie tylko ze wzgldu na swoj on oraz dlatego, e zawsze go do tego zmuszaa. Przez cay czas by, jak to si mwi, uosobieniem spokoju. Nie mogem opdzi si od myli, e naraz si postarza, opad z si, straci wszelkie zainteresowania. To nie znaczy jednak, ebym mu wspczu. Z siostrami miaem, jak sdz, normalne, cho nie nazbyt dobre stosunki w dziecistwie, zawsze ze stosunki w wieku dorosym, a teraz, po mierci rodzicw i Johannesa, baem si spotkania z nimi oko w oko. Bd si staray wszystko mi utrudni, pomylaem. Nie wytrzymam tych szyderczych na fotografii, pniej za zgorzkniaych spojrze, sposobu mwienia moich sistr, ich sposobu chodzenia, ich sposobu ubierania si i cigych wybuchw przy kadej okazji, majcych na celu obwinianie mnie o co, o co nie maj podstaw mnie obwinia. Zawsze oskaray mnie, e opuciem Wolfsegg, e obraziem rodzicw, e mniej lub bardziej miertelnie ich zraniem, a teraz, po ich mierci, bd mnie na pewno nkay z jeszcze wiksz natarczywoci. Nie cofn si przed adnym oskareniem, choby najbardziej absurdalnym, najpodlejszym, pomylaem. Na nic si zda moja powcigliwo ani to, e w miar moliwoci

bd schodzi im z drogi, nieustannie tam bd, by ca win przypisa wanie mnie. Mnie i, nawet ju tak dawno po jego mierci, wujowi Georgowi. Przy kadej okazji bd mwi, e to ja doprowadziem rodzicw do szalestwa, do obdu, e to ja ich miertelnie zraniem. Chocia to w ogle nie ma nic wsplnego ze mn. Ju za ycia rodzicw zawsze byem winien ich nieszczcia, i nie tylko nieszczcia rodzicw, lecz rwnie nieszczcia sistr. To, e ja, tak brzmi teoria moich sistr, odszedem z Wolfsegg i odwrciem si do niego plecami, sprawio midzy innymi, i to one zostay przykute do Wolfsegg i musiay w Wolfsegg zwidn, nie mogc si w ogle rozwin, nie mogc wyj za m etcetera. e caa atmosfera w Wolfsegg przez ostatnie dwadziecia lat, czyli dokadnie od momentu, kiedy odszedem z Wolfsegg i wreszcie wyjechaem do Rzymu, staa si ponura, straszliwie ponura. e ojciec, a take Johannes zachorowali, a matce do nieustannej migreny przypltaa si jeszcze choroba odka i nerek. e stan zdrowia wszystkich tak bardzo si pogorszy. e w Wolfsegg przestano cokolwiek odnawia. Nawet to, e w cigu tych dwudziestu lat nie reperowano dachw, jest pono moj win, zawsze gdy deszcz wpada do rodka i musiay biega ze szmatami i kubami na strych, by wyciera wod to te bya moja wina. e dawniej, gdy jeszcze mieszkaem w Wolfsegg, byo zawsze tak wesoo, a od chwili mojego wyjazdu do Rzymu ju nie. Ni std, ni zowd przestano na przykad sucha w Wolfsegg muzyki. Wolfsegg zamilko, powiedziaa kiedy do mnie Amalia,, przez ciebie, przez twj dziki upr, ktry pogna ci do Rzymu, bo, jak omielia si powiedzie, nie mam poczucia odpowiedzialnoci, nie kocham rodzicw, zawsze ich nienawidziem, zawsze nienawidziem, podczas gdy one rodzicw zawsze kochay. Cae pienidze, ktre naleay si rwnie siostrom, rodzice, by tak rzec, wpakowali we mnie, a im je zabrali. To ja wskutek swojego kosztownego trybu ycia, powiedziaa Caecilia, uszczupliem ich wydatki na ycie, i na koniec ja rwnie ponosz win za to, e ich spadek coraz bardziej traci na wartoci etcetera. Posuny si nawet do stwierdzenia, i tylko z tego powodu studiowaem, wyszukujc sobie w tym celu najdrosze uczelnie w Europie, by im, moim siostrom, przykrci cugli. Dlaczego musi to by Londyn, Oksford, pytay cigle, skoro mgby by Innsbruck? Nieustannie, odkd sigam pamici, nazyway mnie swoim bratem megalomanem, ktry trwoni ich pienidze, chocia byy to pienidze moje, a co najwyej, mona powiedzie, pienidze rodzicw. Chodz zawsze w najdroszych ubraniach, podczas gdy one z powodu mojej manii wielkoci s zmuszone nosi najzwyklejsze rzeczy. Ty jeste winien temu, e chodzimy w takich szmatach, powiedziaa kiedy Amalia. Najpierw zwalay za wszystko win na wuja Georga, pniej na mnie. Nawet brat nie zawaha si zrobi mi zarzutu z trybu ycia, jakie prowadz. Wolfsegg nie jest w stanie finansowa mnie w tak rozrzutny sposb, oto jego sowa. Nie wierzyem wasnym uszom, ale usyszaem to bez wtpienia waciwie. Z reguy moje rodzestwo przekazywao tylko dalej uwagi rodzicw, jakich musiao wysuchiwa przez cay rok, a kiedy byem w Wolfsegg, bez najmniejszych hamulcw dawao upust zjadliwoci pod moim adresem. Siostry i brat przez cay czas okrelali moje ycie jako nikomu nieprzydatne, a o moim istnieniu mwili bez ogrdek, e jest najzbdniejsze z moliwych, i prbowali odwie rodzicw od wysyania mi comiesicznych czekw, a w kadym razie domagali si drastycznego ukrcenia tego procederu. Nieustannie nastawali na to, by rodzice, jak sam kiedy usyszaem, rozprawili si ze mn krtko i nie pozwolili wodzi si za nos, jak wyrazia si moja siostra Caecilia podczas ktrej z popoudniowych herbatek pitych z matk w tak zwanej Salettl, gdzie cakiem przez przypadek pojawiem si wczeniej, ni to zapowiedziaem. Nieustannie musiaem dowiadcza ich bezczelnoci wymierzonej we mnie, potajemnie lub nie, drczya ich, odkd sigam pamici, myl, e otrzymuj wicej od nich, wicej, ni mi si naley, i prowadz, ich zdaniem, lepsze i przyjemniejsze ycie, co mi si, ich zdaniem, nigdy nie naleao. Kim on jest? pytay co chwila moje siostry, co on sobie wyobraa? Jeli milczaem przy stole, miay mi to za ze, jeli za odzywaem si przy stole, te miay mi to za ze. Cigle milczysz, mwiy z pretensj, albo cigle gadasz. Kiedy zostawaem w domu, chciay koniecznie wiedzie, czemu nie wychodz, gdy natomiast wychodziem, dopytyway si, czemu nie siedz w domu? Jeli wkadaem jasny garnitur, yczyy sobie, bym woy ciemny, jeli miaem na sobie ciemny, chciay mnie widzie w jasnym. Jeli rozmawiaem z miejscowym lekarzem, mwiy z wyrzutem. cigle tylko rozmawia z tym lekarzem, cigle namawia si z nim przeciw nam. Kiedy przestawaem rozmawia z lekarzem, mwiy, nawet z lekarzem nie porozmawia. Jeli mwiem, e wol Rzym od Parya, natychmiast oznajmiay, i tylko dlatego chwal Rzym, e one go nienawidz. Jeli mwiem: nie chc mcznych potraw, odnosiy moj wypowied o mcznych potrawach do siebie, chocia ja, wypowiadajc si o potrawach mcznych, wcale nie mylaem o moich siostrach, ale niezalenie od tego, co mwiem, syszay zawsze, e wypowiadam si przeciw nim. Z czasem, ju choby z tego powodu, nie mogem wytrzyma w Wolfsegg. Jeli miaem ochot jecha nad jezioro, zarzucay mi, e cigle jed nad jezioro, co byo absurdalne, gdy co najwyej raz w roku przychodzia mi ochota, by pojecha nad jezioro, w odrnieniu od mojego brata, ktry rzeczywicie nieustannie jedzi nad jezioro, to znaczy co dwa, trzy dni, latem jeszcze czciej, ale nawet przez myl im nie przeszo obwinia z tego powodu brata. Gdy szedem do lasu, byem w ich oczach wariatem, ale jeli brat szed do lasu, uwaay, e to cakiem normalne. Gdy raz jeden zamwiem w gospodzie martini, powiedziay natychmiast, on zamawia zawsze drogie martini. Kiedy przysyaem im widokwki z jakiej miejscowoci, natychmiast mwiy, przysya nam te widokwki tylko po to, by nam dokuczy. On moe pozwoli sobie na podr do Cannes, do Lizbony, do Madrytu, do Dubrownika, my nie. Tak wic do wczenie odzwyczaiem si od przysyania im widokwek. Kiedy jednak przestay otrzymywa ode mnie widokwki, mwiy, nie przysya

nam widokwek, jest na to zbyt skpy. Przez cae pi, sze dni potrafiy by na mnie ze, i zim w najwikszy mrz wietrz swoje pokoje, by si nie udusi, zarzucay mi, e otwierajc okna, marnotrawi ich pienidze akurat teraz, gdy tak krucho z pienidzmi, a drewno jest takie drogie. Nigdy mi nie wybacz, e wietrz pokoje zim, chocia ja w niewietrzonych pokojach nie potrafi y, by nie wspomnie ju o zajmowaniu si prac umysow. Wolayby chyba same si podusi ni przyj do wiadomoci, e wietrz pokoje w Wolfsegg, gdzie bez problemu wystarczy drew na opa jeszcze przynajmniej na tysic lat. Gdy po raz pierwszy przyjechaem z Rzymu do Wolfsegg, przekonany gboko, e jestem tu nadzwyczaj radonie oczekiwany, zaraz na pocztku napomknem, jak wspaniay jest Rzym w lutym, kiedy to lekko ubranym mona siedzie pod goym niebem przed kawiarni i popija kaw. Wtedy one natychmiast si rozzociy, e w lutym popijam sobie w Rzymie kaw pod goym niebem, a potem cay czas robiy mi wyrzuty, i zawsze siedz pod goym niebem i popijam kaw, gdy tymczasem one nie tylko w lutym, ale przez cay rok musz cigle pracowa. Czy ty w ogle wiesz, ile roboty jest w Wolfsegg! pytay co chwila. Nie moemy sobie na nic, ale to na nic pozwoli. Ty yjesz w luksusie, a my tutaj harujemy, by utrzyma Wolfsegg! Przez dwadziecia lat, od kiedy wyprowadziem si z Wolfsegg, moje siostry nabray nawyku uywania wobec mnie obrzydliwie protekcjonalnego tonu, ktrego po prostu nie mog znie. Musisz lata, skoro pocig kosztuje tylko jedn trzeci tego co bilet na samolot? perswadowaa mi ostatnim razem matka, a siostry natychmiast z ca podoci zgodziy si z tym kuriozalnym zarzutem. Podobnie jak ju w najwczeniejszym dziecistwie razem z matk wystpoway przeciw mnie, tokujc tymi swoimi jasnymi i piskliwymi gosikami, tak samo i teraz wystpuj przeciw mnie, tokuj