TOPLUMSAL ·BiRLiGiN •• • • •

.GU~LENDIRILMESINDE

DiNI S0YLEMiN 0NEMi

Tarh§mali hmt Toplanh

16 -18 Ekim 2015

Gaziantep Universitesi Kongre ve Kiiltiir Merkezi

Kampiis I Gaziantep

istanbul 2016

6. TEBLiG

FARKLI iNAN<; VE DU~UNCE MENSUPLARIYLA

BiR ARADA YA~AMA

(Hrristiyanhk Ornegi)

Omer Faruk HARMAN•

A- insan inanan Bir V arltkbr:

inanma duygusu insarun temel ozelliklerinden biridir. Deger­ler sistemi olu~turma ve bunu bir iman kaynagma baglanarak yap­ma biitiin insanlar i¢1. ruhi ve ic;timai bir 'zan.lrettir. <;iinkii inanan ve boylece diger canhlardan aynlan insarun bu niteligi fitridir. in­sanhl< tarihi ve bilimsel ara~brmalar dinin insanla birlikte var old u­gunu, dinsiz bir toplumun ve inanc;siz bir insarun olamayacagmi gostermektedir.1 Bu bakrmdan inanc;siz oldugunu soyleyen de aslm­da inanmak.tachr ancak inanarun varhgmi kabul ettigi §ey:in yoklu­guna :inanmaktachr.

Dinin muhatab1 insanchr ve insan ni¢1. yarattlchgmi anlamaya, yarahc1sinI bilip bulmaya c;abalayan ve O'na kar§I yiikiimlilliiguniin §uurunda olan, kutsahn tecriibesini ya§ayan dinl bir varhl<hr (homo religiosus). Din sadece inanmaktan ibaret ve srrf vicdani bir miiesse­se degildir, o ayni zamarida bir hayat still ve ya§ama tarz1drr. Din

• Prof. Dr., Emekli Ogretim Uyesi, ofarukharmann@hotmail.com 1 6. Faruk Harman, "islam: Vahiy Gelenegi ismde islam", TDV islam Ansiklopedisi, istanbul 2001, xxm, 2.

172 TOPLUMSAL Biru.iGiN GU<;LENDiR.iLMESiNDE DiNI SOYLEMiN ONEMi

yiice kudretle evren ve insan hak.kmda ozel bir gorii§ ve yorum geti­ren ve ona gore insan hayabru §ekillendiren bir sistemdir.

B-insarun Yarabh§ Amaa

<;;e§itli dinlerin kozmogoni ve antropogonilerinde genelde in­saruri belli bir ama~ i~, ozelijkle de Tann veya tannlara hizmet ve kulluk, aynca Tann'yi temsil ederek kozmik diizeni korumak i~ yarabld1gi kabul edilmektedir.2 Dahl diri gelenegmde de insan, yara­

uosJJU bilip tarumak ve O'na kulluk etmek i~ yarab.hru§hr. insarun yaratW§ gayesi olan kulluk aklm Allah'1 tarumas1, bilmesi, iradenin de O'na yonelip baglanmas1yla ger~ekle§mektedir. Allah bu hususta · da kuluna yardillla olmu§, ondaki bu htri his ve §Uuru ilahi vahiy ile yorilendiri.p geli§tirmi§, OI).u ba§1bo§ brrakmarm§hr. "insan kendi­sinin ba91bo§ brraktlacagiru rru saniyor"3 ayeti bunu ifade etmekte­dir. Yiice Yaratan, en gi.izel bir kivamda yarablan insarun,4 yarabli§1-na yara9rr bir §ekilde ya§amas1 i~ ona yol gosterecek ktlavuzlar ve uyulacak prensipler gondererek rehperlik etmi§tir ki bu prensipler

biitiiniine "Hak Din" adi verilmektedir.

insan sadece yarataruna ve hemcinslerine kar§I degil, biiti.in varW<lara kar§l da sorumlu tutulmu§tur. \;iinkii yarahosIDI bilip

tarumak ve O'na kulluk etmek i~in yarahlan insan, Tann'run yer.yii­ziindeki halifesi olarak nitelenmektedir. Tevrat'a gore o, TanrIDin suret ve benzeyi§inde yarattl.nu§ ve denizin . bahklarma, goklerin ku§larma ve yer iizerinde hareket eden her canh §eye hfil<im olup onlari Tann adma ve adaletle yonetmekle gorevlendirilmi§tir. s

Kur' an' a gore de Adem, halife olarak yarattl.nu§, Allah' tan ald.igi bilgilerle yolunu <;izmi9tir6• Kur' an' a gore goklerde ve yerdeki her

§ey insana musahhar ktlmnu§ ve insarun hfil<imiyetine verilmi§tir7,

2 Eliade, Histoire des croyances, I, I, 72; Hooke, s.30, 46.

3 El-Kiyame 75/36. 4 Et-Tin 95/4. s Tevratffekvin 1/26-28 6 el-Bakara 2/30, 37 1 el-Bakara 2/30; Lokman 31/20; el- Casiye 45/13

Farkh inan~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 173

ancak bu hfil<imiyet mutlak degil, belli §artlann yerine getirilmesiyle mfunki.in olabilmektedir ki bu §artlann ba§mda da adaletin temini ve herkese hakkuu vermek gelmektedir.8

C- Dinin Temel Fonksiyonu

Dinin teme~ fonksiyonu hem fert olarak hem ~e bir toplumun iiyesi olarak insaI)lfl .ya§ayi§rrli dizayn etmek, yarataruna ve diger insanlarla varhklara kar§I davraru§larrm diizenlemek dolayis1yla hem bu diinyada hem de ebedi alemde huzur ve mutluluga ula§ma­suu saglamaktrr.

insana iyilik ve kotilliigu kavra}'lp bunlardan birini se<;rne ye­tenegi verilmi§tir; bu sebeple insan kendini sorumlu ktlmaya yetecek bir ozgiirliige sahiptir. insarun, hem iyiye hem kotiiye, hem dogruya hem yari.h§a veya hem inanmaya hem inkar etmeye yatkm bir karak­ter ta§1d1gi da bir gen;ektir. insan, yeryiiziiniin en masurn ve en saf varhgi karakterine sahip olabilecegi gibi, yeryiiziiniin en vah§i ve en aamasiz bir canavan ozelligini de ta§1yabilir. Yine bir ki§i sahip ol­dugu degerler nedeniyle. bir ahl~ ve fazilet abidesi olabilecegi gibi, bir ba§kas1 sec;imlerinde §iddeti yegleyip kotilliik ve zuli.i.m timsali olabilir.

insanlar . farkh yap1 ve yeteneklere sahiptirler ancak bu farkh.hl<, kar§1thga, dii§manhga degil, bir arada ya§amaya, daha da , ileri gitmeye, Kur' an'lh ifadesiyle hayrrda yan§maya hizmet etmelidir. Bu gerc;ek Kur'an'da §oyle ifade edilmektedir: " ... Her birinize bir §eriat ve bir yol, yontem verdik. Allah dileseydi sizi tek bir ~et yapardi. Fakat size :verdii<leriyle sizi denemek istedi. Oyleyse hayrrh i§lerde birbirinizle yan§m ... " (Maide 5/48). "Ey insanlar! $tiphesiz sizi bir erkek ile bir kadmdan yaratbk, taru§aSllliZ (yani birbirinize marufu tavsiye edesiniz) diye sizi kavim . ve kabilelere ayrrdik ... " Hucurat 49/13). Dolayis1yla farkhhgi dii§manhk veya iistiinliik i<;in bir sebep degil, zenginlik bilmek ve otekine kar§1

s (el-Mfilde 5/8; en-Nahl 16/90).

174 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU\:LENDiRiLMESiNDE DiNI SOYLEMiN ONEMi

ho§g6ri.ilii, sevgi ve merhamet dolu olmak gerekir. Zaten dinin hedefi de budur.

Yeryi.iziindeki biitiin inarn; sistemleri insarun bu degi§ken ozelligini disiplin altma almayi hedefler. Her dinl gelenek kendi og­retileri dogrultusunda insaru egitmeye ve yonlendirmeye <;ah§rr; ·bu dogrultuda genellikle dinler, hakikat ve kendi kurtulu§ anl~yi§lan dogrultusunda insarun sahip oldugu iistiin degerleri on plana <;ll<a­nrken, insanda potansiyel olarak var olan irade ve se<;imin kotii ve yanh§ yonde kullarulmasuu onlemeyi gaye edinir.9

Ba§ta evrensel dinler olmak iizere dinlerin hemen hemen ta­manurun, insaru ve insarun temel degerlerini korumayi oncelikli. hedef edinmekte olduklan bilinmektedir. Biitiin dinler, en azmdan goriiniir iddialar1 dikkate almd1gmda, insarun yap1smda var olan kotii hasletleri engelleme, insarun koti.iliige, isyana ve inan<;s1zhga meyletmesini onleme <;abasmdadular. Bu <;er<;evede dinler, hitap ettikleri insana, inan<; ve dii§iinceleriyle tavrr ve 'davraru§larmda kendisini mutluluga ve kurtulu§a iletecek yolu izlemesini onerirler. Buna ragmen tarih, dinl sebeplere dayah §iddet eylemlerine <;ok<;a §ahit olmU§tur ve giiniimiizde de din men§eli dii§manhklar ve katli­amlar soz konusudur.

D-Farkh DinlerVe Bir Arada Ya§ama

insan, gerek yap1smdan kaynaklanan zaaflar, gerekse ~arihl seyir i<;inde ve degi§ik cografyalarda ortaya <;ll<an farkhhklar sebe­biyle zamanla Hak Din, Allah'm Dini gibi si.fatlarla amlan ilfilll men­§eli ilkeleri unutmu§ yahut <;arp1tml§ ve her defasmda el<;iler aracrh­gi ile bu ilkeler hatrrlahlml§trr. Hz. Adem, Allah'tan aldigi bilgilerle hem kendi hayatma hem de ziirriyetinin ya§ayi§ma yon vermi§,10

Hz. Nuh' a birtakun tavsiyelerde bulunulmu§ ve bu kurallar sonraki-

9 $. Giindiiz, Dinsel $iddet, Samsun 2002, 17-19. to el-Bakara 2/37-38.

Farkh inan~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 175

I . ler i<;in de gec;erU saytlnu§,11 Hz . . Ibrahim'e sahifeler verilerek kav-minden onun dinine tabi olma1~1 istenmi§,12 Hz. Musa ve isa'ya kitap­lar verilmi§, 13 son olarak da yegane hidayet rehberi olmak tizere K I • di ilmis• tir• 14 ' \' ur anm r ~ . \ . .

ilk insanla ba§layan hak din en geli§mi§ §ekline son peygam­berin teblig ettigi vahiyle ula§rru§hr. Bu, Kur'an-1 Kerim'de §U §ekil­de ifade edilmektedir: "Bugt,in ·sizin ifin dininizi kemale erdirdim, size nimetimi tamamladzm, sizin if in din olarak isliimiyeti begendim ... " (el­Maide 5/3).

Hak dinin temel nitelikleri ilfilll kaynaga dayanm_as1, bir pey­gamber tarafmdan ~eblig edilmesi, vahiy men§eli bir kitabrmn olma­s1, Allah'm bU:ligi ve ahiret inancrm ic;epnesidir. Hak din, ba§langic;­tan itibru:en iman esaslar1 ve ba§hca ahlak prensipleri bakrrrundan daima ayni kalrru§sa da ibadet §ekilleri ve muameiat hiikiimleri yo­niinden baz1 degi§ikliklere ugrarru§hr. Allah'm iradesiyle gerc;ekle§­tirilen tekamill §eklindeki bu degi§iklik, insanlarm ihtiyac;lan ve kiil­ti.ir seviyeleriyle paralel olarak yliriimii§tilr

Gtiniimiizde kitabl dinler olarak kabul edilen Y ahudilik, Hrris­tiyanhk ve islam asillan itibariyle hak dinin belirtilen temel nitelikle­rinde ortaktrr; ancak ilk ikisinin kutsal kitaplaruun zaman i<;inde maruz kald1gt degi§iklikler ve farkh yorumlar bu dinleri ibrahiml gelenekteki ilkelerden uzakla§hrnu§, boylece onlardaki sapmalan diizeltecek, temel prensipleri daha a91< bi<;imde ortaya koyacak yeni bir dine ihtiyac; dogmu§tur.

Din, ogretisini kabul edenleri etmeyenlerden aym:nakta, kabul edip buna gore ya;;ayanlar1 mil' min, digerlerini kfilir olarak niteleyip mii'minlerine miikfilat, digerlerine ise ceza vaad etmektedir. islam dinindeki bu mii'min-kafu aymnu btittin dinlerde vardrr. Diger ta-

11 e§-$fua 42/13. 12 Al-i imra.n 3/95; el-A'Ia 87/18-19. 13 el-Bakara 2/136. 14 el-isra 17/9.

176 TOPLUMSAL Biru.iGiN GU<;LENDi.RiLJ14ESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

raftan ayriJ. dini benimseyenler arasmda farkh dl4>ilnenler, <;oguruu­gun anlayi§ ve clin yorumuna farkh yakla§anlar da olabilmekte, c;o­gunlugun inancr ortodoksi (ehl-i si.innet), digerlerinin inane itizali (§izmatik), bunlarm d1§mda kalanlar ise heretik olarak nitelenmek-tedir. ·

Dinlerin kendi ic;lerindeki itizali hareketler ile kendi dI§larm­daki hareketlere kar§1 tavn farkhhk gostermektedir. Bu noktada ote­kine kar§1 ho§g6rillii olanlarla tiimiiyle acrmasiz olanlar, miisarnaha­h davrananlarla mutaass1p olanlar soz konusudur. ·

E- Hrristiyanhkta Farkh inm~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama

Hz. isa'run teblig ettigi dine, dogru olmamakla birlikte Hrristi­yanhk denilmektedir. <;iinkii bu adlandirma Hz. isa'ya ait degildir. "Mesih inanhs1" anlamma gelen bu Yunan.ca kelime ilk defa, HZ. isa' dan s.onra M.S.44'lii yillarda, pagan Antakyaltlarca, isa Mesih' e inananlar i<;in soylenmi§tir. Diger taraftan· m,evcut Hrristiyanhk inancmda, Hz. isa'run asla soylemedigi ve istemedigi §eyier birer dogma olarak kabul edilmekte, istedigi §eyler ise goz ardi e~ek­tedir. Mesela:

1- Hz. isa, teblig faaliyeti siiresince asla kendisinin tanp oldti.,, gunu soylemedigi, hatta tam aksine kendini gonderen Baba'nm ira­desine tabi oldugunu, onu yerine getirmek i<;in geldigini belirtmesi­ne ragmen, bugiin Hrristiyanligi Hrristiyanhk yapan en temel dogma incarnation yani ilahl kelamm beden alarak isa §eklinde viicut bul­mas1 dolayis1yla tannsalla§mas1dir.

Hem inciller' e hem de Kur' an-1 Kerim' e gore Hz. isa babasiz diinyaya gelmi§, daha be§ikte iken dile gelerek "Ben Allah'm kulu"" yum, bana.kitap verdi ve beni peygamber yapb;' 15 diyerek Allah'm kulu ve peygamberi oldugunu if a de · etmi§, . (Ben), Tevrat'tan giinii­miize kalanm dogrulugunu tasdik etmek ve (onceden) size yasak

is Meryem 19/30.

Farkh inan~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 177

edilen §eylerin baz1srm helal ktlmak i<;in (geldim). Ve size Rabbiniz­den bir mesaj getirdim; oyleyse Allah'a kar§1 sorum.lulugunuzun bilincine vann ve bana ta bi olun. "Ku§kusuz Allah, benim de Rab­bim, sizin de Rabbinizdir; oyleyse (yalruz) O'~a kulluk e.din: Bu, d9sdogru bir yoldur" diyerek Allah' a kullugu ogutlerni§tir.16 Kur'an-1 Kerim'e .gore o bir insan ve bir kuldur.17 israil ogullarma gonderil­mi§, Tevrat'1 tasdik etmi§ ve kendinden soma gelecek peygamberi de miijdelemi§tir.1s

incillere gore de isa, gonderildigini ifade etmekte, " Beni kabul eden, beni gondereni de kabul etmi§ olur" demekte, 19 "Benim yeme­gun, beni gonderenin istegini yerine getirmek ve Onun i§ini tamam­lamaktrr" .20 "Tamm Rabbe tapacak ve yalruz ona kulluk edeceksin diye yaztlmi§hr"21 diyerek hem gorevini a9l<l?IDakta hem de kullu­gun sadece Allah' a ait oldugunu vurgulamaktadrr.

Buna ragmen zamaitla Hz. isa tanrtla§bnlch ve boylece isa Me­sih'in mesaj1 tamamen c;arp1hlmi§ oldu. Teslis inano kabul edilmek suretiyle Hrristiyanhk diger dinlerden farkliligrm ortaya koymu§ oldu. Teslis inanarun hem birle§tirici hem de ayrrt edici ozelligi bu­lunmaktadrr. $6yle ki: Teslis, mezhebi ne olursa olsun biitiin Hrristi­yanlan birle§tiren en temel dogmadrr. ister Katolik, Ortodoks veya Protestan, ister monofizit veya · diyofizit olsun gerc;ekte birbirlerin­den farkh ve birbirlerine dii§man biitiin Hrristiyan mezhep ve kilise­leri teslis inanonda bi!le§mektedirler. Diger bir ifade ile teslis, Hrris-tiyanhgm alamet-i farikas1drr. ·

Ote yandan teslis, Hrristiyanhgi diger dinlerden ayrran en onemli farktrr. Hrristiyanhgm teslis<;i monoteizmi Yahudilik ve

16 AI-i imran 3/49-51.

17 Nisa 4/172; Maide 5/7'f); Meryem 19/30; Zuhruf 43/59. 1a Saf 61/6. 19 Matta 10/40. 20 Yuhanna 4/34.

21 Matta 4/10; Luka 4/8.

178 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU<;LENDiR.itMESiNDE DiNt SOYLEMiN ONEMi

islfun'm monoteist anlayi9mdan farkh oldugu gibi Hindin Politeiz­minden de farkhdi.r.

Diger taraftan isa Mesih' e uhlhiyet hamletm~k, Hrristiyanl.tl< tarihinde asrrlcirca devam eden tarl1§malara kap1 araladi ve <;ok sa­yida konsil, bu kristolojik konuyu halletmeye ugra9h. Srrf bu yiizden Arius<;ular, Nestorius<;ular ve Monofizit d.iye adlandi.rtlan Siiryani­ler, Ermeniler, Kibtiler ve Habe§ kilisesi ana govdeden aynldi.

Arius onun, biitiin varhklardan iistiin oldugunu ve once yara­ttldigmi dolayis1yla kad.im olmadigmi ileri sii.riince ana kilise tar a­fmdan aforoz edilmi9tir. Nestorius, Tanrmm bir kadmdan dogmu§ olamayacagmi dolayis1yla Meryem'in, insan olan isa'yi dogurdugu­nu, ulfilriyetin daha soma isa'ya hulul ederek onu ilahla§trrdigmi soyleyince 431' de Efes'te toplanan ii0fficii ekiimenik konsilde aforoz edilmi§ ve taraftarlari Bizans topraklari di§ma c;tlaru§lar, ana kilise ise Meryem'in, hem insan hem de ilah olan isa'yi dogurdugupu konsil karan olarak kabul etmi9 ve Meryem'i theotokos (Tann dogu­ran) olarak nitelemi9tir.

iskenderiye teqloji okulu ise tam. aksine isa' da biri insanl.tl< di­geri ilahhk olmak iizere iki tabiat oldugunu reddederek ondaki in­saru tabiatm ilahl tabiat i<;inde eridigini, dolayis1yla onda tek bir ta­biahn yani ulfiltlyetin mevcudiyetini ileri siirmii9, 451 Kadikoy kon­sili ise tek tabiat9. (monofizit) bu gorii~ii reddederek isa Mesih'te ba§langi<;tan itibaren hem insanl.tl< hem de ilahhk tabiatlarmm birbir­lerine karl§maksizm, biri digeri i<;:inde erimeksizin bir arada bulun­duklarma yani isa Mesih'in iki tabiath olu§una (d.iyofizitlik) karar vermi§tir.

Hrristiyan diinyada be9inci yiizytlda meydana gelen bu ilk bii­yiik boliinmeden soma astl biiyiik boliinme 1054 tarihinde Vatikan ve istanbul'un kar§lhkli olarak birbirlerini aforoz etmeleriyle olu§an Katolik Ortodoks ayr1§mas1 ile vuku buldu. Bu da yetmedi ve XVI. Yiizyilda bu defa da Katolik diinyas1 kendi i<;:inde Katolik-Protestan boliinmesine sahne oldu.

Farkh inan~ ve Dil§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 179

2- Hz. isa bugi.inkii incillere ·gore "$eriah yahut peygamberleri iptale degil, ikmale geldim"22 dedigi ve hayah boyunca §eriata gore ya§adigi halde kendisinden sonra ilahl §eriat tiimiiyle reddedilmi§­tir. 0 siinnet oldugu halde siinnet olrna i§i uygulamadan kalchrtlnu§, o, Yahudilikteki ko§er kurallanna riayet ettig(ve asla dornuz eti ye­medigi halde kendisinden sonra dornuz eti serbest olrnu§tur.

3- 0 keridisinden sonra bir ba§ka peygamberin gelecegini mi.ijdeledigi halde Hrristiyanlar bunu asla kabul etrnemektedirler.

4- Hz. isa "Dii§manlanniz1 sevin ve size eza edenler i<;in dua edin. Rabbiniz giine§ini kotiilerin ve iyilerin iizerine dogdurur ve salih olanlar ile olrnayanlann iizerine yagrnur yagdinr" (:tv,latta incili 5/43-45 diyerek herkesi sevmek gerektigini ifade etmi§tir . .

incil' de if a de edildigme gore bir defasmda bir Y ahudi isaya sordu: Ey Muallirn! $eriatte biiyiik emir ~angisidir? isa ona dedi: Allah'm Rabbi biitiin yiireginle, biitiin canmla, biitiin fikrinle seve­ceksin. Biiyiik ve birinci emir budur. Ve buna.. benzeyen ikincisi §U­

dur: Kom§tinu kendin gibi seveceksin. Bil.ti.in §eriat ve peygamberler · bu iki em.re baghdir" (Matta incili 22/34-:40).

Hz. isa incillere gore sevgiyi, affetmeyi, sulhu ve karde§ligi · ogutlemektedir. 0 "Ne mutlu yumu§ak huylu olanlara, Ne mutlu dogrwuga acrkip susayanlara, Ne mutlu merhametli olanlara, Ne mutlu yiiregi temiz olanlara. Ne mutlu bart§I saglayanlara"23 demek­te, "insanlarm size nastl davranmasrm istiyorsarui, siz de onlara oyle davrarun, c;iinkii §eriahn ve peygamberlerin soyledigi budur" tavsi­yesinde bulunmaktadir.24 Yine onun "Goze goz, di§e di§ dendigini duydunuz. Arna ben size derim ki kotiiye kar§I direnrneyin. Sa'g yanagiruza bir tok~t atana obiir yanagiruz1 da ~evirin"25 sozii Hint dinlerindeki pasifizm ilkesini bile geri brr~acak niteliktedir.

22 Matta 5/17). 23 Matta incili 5/5-9. 24 Matta incili 7/12. 25 Matta 5/38.

180 TOPLUMSAL BiilLiGiN GU<;LENDiiliLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

Hrristi.yanhkta temel olarak sevgi, affetme ve bagi§lama ongo­rillmekte; Hrristi.yan kutsal kitabmda sikc;a bunlara ab.fta bulunul­maktachr. Omegin, Yuhanna inciline gore isa, kendisine inananlara yeni bir emir vermekte ve ''birbirinizi sevin, sizi sevdigim gibi siz de birbirinizi sevin" demektedir.26 isa'ya gore sevgi yalruzca l<om§uya ya da dost ve arkada§lara yonelik olmamahdrr; ki§i dil§maruru, hatta kendisine zulmedenleri bile sevmeli, onlardan nefret etmemelidir. " ... size diyorum ki dti§manlarln.1.Z1 sevin, size. Zulmedenler i\in dua edin ... Eger yalruz sizi sevenle~ severseniz ne odillilniiz olur?"27 Yine isa, incillere gore ba§kalarma kar§I bagi§lay1cr olmayi onermekte ve ba§kalarmm su9.armi ba8°1§layio olundugu takdirde Tannrun da insanm su~armi bagi§layio olacagnu vurgulamaktadrr. 28 Bundan ba§ka isa, ba§kalarma kar§1 yargtlayia ve hata/kusur aray1cr olma­mayi, ki§inin kendisine kar§1 nasil davrai:uimasmi istiyorsa digerle­rine de oyle davranmayi prensip edinmesini istemektedir.29 Aynca kimi Yeni Ahit metinlerine gore isa, ho§goriilil olmarun srmrlarnu o kadar geni.§letmektedir ki sanki baghlarma pasifist bir anlayi§. oner­mektedir. Ornegin, Matta inciline g6re o, baghlarma, "kotilye kar§1 direruneyin; sag yanagrmza bir tokat atana obfuilnil de c;evirin; size kar§I davaci olup mintanln.1.Z1 almak isteyene abaruzi da verin; sizi bin achm yol yiiriimeye zorlayanla iki bin adm yiiriiyi.in" demekte­dir.30 Benzer §ekilde Yahudi gelenegmde de kom§uyu sevme, affet-me ve baS"i§lama iizerinde 1srarla durulur. ·

Meryem oglu isa Tevrat'1 tasdik ederek gelmi§, aynca bir nur, yol gosterici ve muttakilere ogut olarak incil'i getirmi§tir.31 Aynca o, §eriah ve peygamberlerin sozlerini gec;ersiz kilmaya degil, tamam­lamaya geldigini, yer ve gok ortadan kalkmadan, her §ey gerc;ekle §-

26 Yuhanna 13/34; 15/li,17.

27 Matta 5/44-46.

2B Matta 6/14-15; Markos 11/25-26. 29Matta 7/1-5, 12.

30 Matta 5/39-41. 31 el-Maide 5/46.

Farkh inan~ ve Dii~ce Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 181

meden §eriattan bir harf ya da bir nokta bile yok olmayacaguu bil­dirmi§tir .32 Kur' an' a gore de o, kendisinden once gelen Tevrat'1 ta.s­dik etmekte, kendisinden soma gelecek peygamberi de mujdelemek-tedir.33 · ·

Bununla birlikte tarih boyu farkh inane; ta§1yan insanlar ara­smda zaman zarnan katliam bo.yutuna varan §iddet ey~emlerine de slkc;a §ahit olunmaktadrr. Oyle ki yalruzca tamanuyla farkh dinsel geleneklere bagh olanlar arasmda degil, bazen aym dinin ic;erisinde farkh din yorumlarma uyanlar arasmda da §i0.dete ba§vuruldugu goriilmektedir. Bu baglamda, dinle irtibath §iddet yalruzca tarihte kalmi§ bir hadise degil ayru zamanda diiny~ birc;ok yerinde hala goriilmekte oldugu gibi ya§ayan bir sorun olarak da kar§muzdadrr.

Otekini se.vmenin, Hrristiyanhgm ozii. oldugu kabul edilmekle . birlikte, -zira isa kendisine zulmedenleri affetmekte ve hart§ sevdah­

larrm kutlamaktadrr- hie; kimse, pek c;ok kez Hiristiyan.1:arm tolerans­sizhk gosterdikleri.rli ve inan<;larlll §iddet ve zulii.mle kabul ettirme-.. .

ye <;ali§tlklarIDl inkar edemez34• Hrristiyanlar, di.ill alandaki sapkm-hklar1 (heresie.s) ortadan kald.I.!mak i<;in ~<; ve §iddete ba§vurmu§~ lar, mabetleri yagm~anu§, sunak ve heykelleri par<;ala.Illl§, din a_damlarma hakaret et::rni§lerdir.

"Yasaklz iken. zulme ugrayan. ve pagan Roma' dan · ozgilrliik talep eden Hiristiyanlzk, hiikim di1J. konumuna gelince sadece ba§ka din mensup­larzna degil, kendi i9indeki farklz dil§unenlere kar$z da zalim olmu§tur".

Hiristiyan diinyada i<; c;ah§malar ve §iddet ilk donemlerde he­retiklere kar§1 idi fakat 380' de Hrristiyanhgm devlet dini olmas1 son­rasmda baski ve zulii.m, farkh dii~iine~ ve inanan.Hrristiyan grupla- . ra uygulandi ki bunlarm ba§mda monofizit kiliseler gelmektedir. Daha soma XI. Yiizytlda Hiristiyan diinyanm Katolik ve Ortodol,<s

32 Matta incili 5/17-18. 33 es-Saff 61/6. 34 L. Debarge, "Violence", Catholicisme, Paris 2000, XIV, 1190.

182 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU<;LENDiRiLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

diye ikiye boli.irunesini takibep. iki bilyi.ik kilise birbirini aforoz etmi§ ve dil§man bellemi§tir.

Hat;h sderleri dini §iddetin en ~arp10 omegidir. Hat;h Seferle­rini amao kutsal mekaruan Miisliimanlardan kurtarmak ol~ugu halde, ger~kte bu seferlerin amaa ayrillk9larla (rafiziler/heretikler ve itizalciler/§izmatikler) Miisliimanlardi. Zuliim ve §iddet oyle fazla idi ki hat;hlarm ~evresinde kan sel gibi akiyordu. Ha~hlar 1099' da Kudiis'ii aldiklarmda kar§tla§b.klar1 herkesi katlettiler. Milsliimanla­nn s1gmdiklar1 Mescid-i Aksa'da, tarih~erin dediklerine gore kan, at iizerindeki siivarinin d.izlerine 9kiyordu. Bir papazm naklettigine gore hat;hlar, kar§tla§ttl<lar1 kadmlarm karmlarma kill~ saphyorlardi.

Bah' da ise Katolik Kilisesi ve emrindeki prensler, heretiklere kar§I engizisyona daha sonra da sava§a ba§vurdular. Katarlara kar§1 yaptlanlar iin Salmi§hr. Kuzey Baronlari ise heretikleri sadece yak­makla kalmami§lar, aldiklar1 §ehirlerin halklarrm katliama ugratrru§­lardrr. Bab.'daki din sava§lan dini §iddetin omekleridir.

Dinsiz toplum ve inan~s12 insan olmadigma, dinin temel hede­fi de insanm huzur ve mutlulugu olduguna ve §imdiki durumda ayru diinyayi payla§rnak zo~da olm:iduguna gore yaptlacak tek §ey, huzuru saglayacak ve insanlar1 her iki diinyada da mutlu ktla­cak ilkelerin dirU kurumlarca insanlara iletilmesi ve bunun ger~ek­le§tirilmesi i~ gayret gosterilmesidir. Burada d.inl kurumlarm, din­lerin temel hedefinin ger~ekle§mesinde ve diinya bar1§mm saglan­masmda hem mesaj olarak hem de miintesiplerini yonlendirrnede, ayr1ca digerlerini otekile§tirmemede onemli ve hayati gorevi vardrr.

Dini kurumlarm temel gorevlerini §U §ekilde srralayabiliriz:

1- Dini kurumlarm en temel gorevi din.i, kendi cemaatlerine en dogru ve saghkh bir §ekilde ogretmektir. Din ogretimi ve egitiminin devlet tekelinde oldugu yerlerde devletin, cemaatlere ait oldugu yerlerde de cemaatlerin, kendi miintesiplerine dinlerini dogru bir §ekilde ogretmeleri veya bu imkaru saglamalar1 gerekmektedir. .

Farkll inan~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 183

Kutsal metinlerdeki bilgi ve 'kurallann dogru anla§tlmas1 ve anlattlmas1 gerekir. Kutsal metinlerin gi.inliik ~urumlara ve siyas1

. §artlara gore yorumlanmas1, meQnleri astl gayesinden saphrmaktu.

. 2- Dini kurumlar, diger din mensuplanru diger bir iiade ile di-gerlerini otekile9tirmemelidir. iiahl k~ynakh bir dini, bir rrk veya millet veyahut etnik grup ile ~uurlandmhp digerlerini ikinci suuf olarak gormemelidir. Bu konuda Y ahudilikteki etnik kokene day ah iistiinliik iddiasllUil dogru olmachgi ortadadrr. Ustiinliik rrk ve soy­da degil, Allah' a kar91 gorevlerin geregmce yaptlmasmda yani Kur' an iiadesiyle takvadadrr.

3- Dini kurumiar veya din adma konu9anlar. digerleriyle alaka-· h isnad ve iftiralarda bulurunamahdrr. Bu noktada Hrristiyanlann tavn oldukc;a c;arp1crdrr. islam'm geli9ini takiben onu kendisi it;in en biiyiik tehdit goren Bizansh teologlar gerek Hz. Muhammed, gerek Kur'an ve gerekse islam dini hakkmda akla hayale gelmeyen iitira­larda bulurunu9, islam peygamberine hakaretler yagd.unu§hr. Hal­buki Eski Ahit peygamberlerinin ta91chklan nitelikler Hz. Muham­med' de de mevcuttu. Bagdat Nesturi patrigi Timoteos, Haliie Meh­di'nin sorusu iizerine Hz. Muhammed i9n "Oda Eski ahit peygam­berlerinin yolundan gitmi§, bir olan Allah' a kulluga davet etmi9, putlar. ve putperestlerle miicadele etmi9tir" cevabrm vermi9tir. Buna ragmen biitiin Ortac;ag boyunca Batidaki islam imaj1, Montgomery Watt'm da dedigi gibi c;arp1ttlmi9 islam imaj1drr.

4-ilahl dinlerin gelenegmde peygamberlerin, kendilerinden once gelenleri tasdik edip, soma gelecek olanlan mi.ijdelemeleri ge­nel kuraldrr. Peygamberlerin kendi aralarmda herhangi bir anla9-mazhklan soz konusu degildir. Buna kar§ilik birbirlerini tasdik ve teb9ir eden peygamberlerin iimmetlerinin birbirlerine dii§manca davranmalar1 izahi zor bir durumdur.

5- Dinler aras1 diyalog toplanttlarmda giizel temennilerde bu­lunmak, kutsal metinlerdeki ban§a <lair iiadeleri bu toplanttlarda dile getirmek yeterli degildir. Dini kunnitlar kendi kamuoylarmda di.i§manhklarm ve sava9larm bitmesl, kan doki.ilmemesi i<;iil yone-

184 TOPLUMSAL Bhu.iGiN GU<;LENDiRiLMESiNDE DiNI SOYLEMiN ONEMi

tirnler nezdinde tavrr koymahdrrlar. Biz din adamlanyiz bize dii§en dua etmektir demek yeterli degildir. Elbette dua edilecektir ve fakat duarun kabul edilebilmesi i9n o dogrultuda <;aha harcamak da ge­reklidir.

6- Okul kitaplarmda diger dinler ve b~kalaruun kutsallar1yla ilgili rencide edici ve hakaretamiz ifade ve isnatlardan kac;uunak gerekir. Gern;lere, kendi dinimizden taviz vermeden ba§ka din ve inan<;larm da olabilecegini, onlarm da ya§ama hakki oldugunu, onla­nn ilahlarma, bizce babl olsa bile hakaret edilmemesi gerektigini, herkesin kutsallarma kar§1 saygih olmayi ogretmelidir. Yiice Mevla, "Allah'tan ba§kasma tapanlara sovmeyiniz. Sonra onlar da bilmeye­rek Allah' a soverler"35 buyrulmaktadrr.

7- Farkh millet ve kabileler halinde yarab.lmarun maksadi . dii§manlik degil, hayrrda yar1§rnaktrr. Kur'an'da "Ey insanlar! Dog­rusu biz sizi bir erkek ve bir kadindan yaratb.k ve birbirinizi taruyip kayna§asJnlZ diye sizi milletlere ve kabilelere ayrrdik. $iiphesiz Al­lah kabnda en iistiin olaruniz, Allah'a en <;ok saygi duyarunizdrr"36 buyrulmakta, buna ilaveten de "Sizden her biri i<;in bir yol ve yon­tem, bir §eriat belirledik. Allah dileseydi sizi elb~tte tek bir ii.mmet yapardi. Ama size verdigmde sizi denemek i<;in boyle yaph. Oyleyse iyi i§lerde birbirinizle yar~m"37 denilmektedir. Su halde hedef farkh­hklan vurgulamak degil, hayrrda yari§maktrr.

Neticede isvi9'e'li ilahiyat9 Hans Kiing'iin dedigi gibi "Dinler aras1 diyalog olmadan dinler aras1 ban§, dinler aras1 bar1§ olmadan diinya b~1 olmaz". Din tebligcileri olan peygamberlerin temel ozellikleri, kendilerinden once gelenleri tasdik, kendilerinden sonra gelenleri teb§ir oldugu, dolayis1yla onlar arasmda herhangi bir an­la§mazhk olmad1gma gore teblige muhatap olan ii.mmetler arasmda

35 el-En' am 6/108. 36 el-Hucurat 49/13. 31 el-Mfilde 5/48.

Farkh inan~ ve Oii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 185

· da bu manada bir. d~manb.k olmamah, ban.§m gen;ekle§mesi ic;in elbirligi yaptlmahdrr.

***

Prof. Dr. Mahmut KA YA (Oturum Ba§kani}

j5tanbul U. Edebiyat Fakiiltesi Emekli Ogretim Uyesi

Mehinet Zeki Bey' e te~ekkiir ediyorum. Elbette tebliglerinde bir taknn a§m iddialar olmu§ olabilir. Kendisi bunlar1 savunacakbr. a.ma tebligi hakikaten bir emek mahsuliidiir. 0 baknndan kendileri­ni tebrik ediyorum. Bu ayru zamanda oz ele§tiri olarak da kabul edilmelidir. Problem sadece Tfukiye'nin veya islam Diinyas1'run degil, biitiin insanhgm problemidir~

Maalesef insanm beklemi§ oldugu huzur ve mutluluk, teknolo­jik geli§meyle ters orantllidrr. Geli§en teknoloji ve modem diinya ba§muza birc;ok problemler ac;iyor. Bu problemlerin iistesinden ge­lemiyoruz. C::iinkii .arada somfuiiciiler var, buradan menfaat dev§i­renler var, rant olu§turanlar var, siyas1 §6hret "kazananlar var. On dokuzuncu yiizytldan itibaren diger illkeleri somfuen somfugeci illkelerin mazlum milletler iizerinden hala c;ekmedikleri o kanh elleri var. Hangi birini dile getirelim. Dolayis1yfa. bunlar normaldir. Biz irl§allah sahip oldugumuz bu .biiyiik potansiyelle bunlarm hepsiilln iistesinden gelecegiz ve a§acagrz.

;>u anda limit var . olmamiz1 saglayacak o kadar nedenler var ki, Tiirkiye' de egitim c;agmda yirmi iic; milyon gencimiz var. On se­kiz rrillyon ilkokuldan liseye kadar, dort-be§ milyona yakm iiniversi­te c;agmda gec;lerimiz var. Bu muhte§em niifus Avrupa'daki birc;ok devletlerin niifusundan daha fazladrr. Elbette ki bunlarm ic;inden biiyiik dehalar, biiyiik zekfilar c;ikacakbr. TU,rkiye'yi ve biitiin islfun diinyasiru elinde olmadigr halde bir taknn badirelere siiriikleyen. irlsanlarla di§e-di§ miicadele edecektir. Biiyiik zekfilar, biiyiik ilim adamlar1, biiyiik dehalar <;ikacakbr. Biz §imdiye ka4ar islfun Dilnya­smda mezhepler sava§1 ya§amadik. <::ok §iikiir yine de ya~amiyoruz.

186 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU<;I.ENDiRiLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

Olanlar bir takim yerel, mahalli olaylardrr. Di§ giic;lerinin kurgulad1-gi olaylardrr.

islfun Di.inyas1 teror diye bir olayi tammami§b, boyle bir ka v­rarm bilmiyordu: Ne vakit ki, 1948' de Filistin' de bir israil Devleti kuruldu bu cografyada, Akdeniz havzasmda, Orta doguda, islam iilkelerinde giderek teror hareketleri artb.

Ben iki bin yilmda israil Devleti'nin davetlisi olarak gitmi§tim. Orada bir markette hediyelik i9n ah§-veri§ yaparken sakalli bir zat Ti.irkiye'li oldugumu anladi ve bir §ey sorabilir miyim dedi. Ben de buyur dedim: ''Bizim bildigimiz kadar1yla islfu:niyet bir bar1§ dinidir. Fakat §U anda bi.iti.in teroristler Miisliimanlar arasmdan c;iklyor ne­den, niye boyle" dedi. Ben: "Bunu siz c;ok iyi bilirsiniz, israil Devleti kurulmadan once, 1948' den once, islfun Di.inyasmm hangi bolgesin­de teror vardi? Adamlann vatanlar1 gasbed~, haklar1 gasbedil­mi§, bir tarafta ya§adtl<lan cografyada esir muamelesi goriiyor, sefil­leri oynuyor adam hakkmi aramazsa kendisine haks12hk yapmi§ olmaz mi?" Dolayis1yla biz bunlar1 a§aca&z. 0 dediginiz IShraplar elbette olacaktrr.

Aktl s.tandart degil, di.inyada yedi buc;uk milyar insan var, yedi buc;uk milyar da ayn aktl var, ayn duygu, ayn istek ve ayn beklenti var. Egitilmi§ insan bu farkh aktllarm i.isti.inde bir ortak paydada toplumu birle§tirme ba§arlSllll saglayan insanlardrr. Bu ortak pay­dayi yakalamak zorundaJiz. Ba§kalarllll di§lamakla hic;bir yere va­ramayiz.

Biraz once Mustafa Ozti.irk Bey, sag olsun giizel bir teblig sun­du. Ancak kelama tarizde bulundu, tefsire tarizde bulundu. Bunlar o gi.ini.in §·artlannda zorwtluydu. <:;i.inkii islfun, Hz. Omer zamanmda bir imparatorluk haline geldi. <:;e§itli cografyalara yaytldi. Orada c;e§itli diller var, mezhepler var, dinler var, ki.ilti.irler var. Onlarm · islfun'a s121p dejenere etmemesi ic;in kelamcilar islfun'1 savunmaya i.isti.ine alnu§trr. Yapmasalar nnydi, boyle bir ilme gerek yok muydu? Di.in de vardi, bugi.in de var. Dolayis1yla kelamctlar islfun'm savctla­ndrr, jandarmas1drr. Akide ve ki.ilti.ir noktasmda islfun'1 savunacak-

Farkh inan~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§anta 187

lardrr. Buna §iddetl~ ihtiyac1 var. Aradaki gorii§ farkhhklan elbette olacaktrr. 0 tekfir meseleleri cahilce bir meseledir.

TARTI$MALAR

Soru-Cevap

Prof. Dr. Ali GUR' den Prof. Dr. ilyas ~ELEBi'ye Soru

Genellikle birlikte ya§ama kiiltiirii dedigirnizde hemen ilk re­feransmuz Peygamber Efendimiz'in Medine Vesikasma yonlendiri­liyor. Siz de ondan bahsettiniz. Medine Vesikasmda Peygamber Efendirniz gittigi yerde Y ahudilerin de oldugu ortamda ban§ i<;eri­sinde yeni bir toplum §ekillendirdi. Arna ne old~ da ii<; dort ytl sonra Bern Kaynuka, Bern Kurayza, Bern Nadir kabilelerinin bir klsrru si.ir­giine gonderildi, silah tutanlarm bir kisnu da oldiiriildii. Bu ikisi arasmda ne £ark var? thanet dedigimiz §ey nasil §ekillendi? ~u man­b.kla bakarsaniz Peygamber Efendirniz hep ban§ i~inde, huzur i<;inde ya§anu§, hi<; kimseye el kaldirmanu§, ihanet edeni de sinesine bas­Illl§ gibi bir anlam <;1kiyor. Bunun cevabrm.sizden rica ediyorum.

Prof. Dr. ilyas ~ELEBi'nin Cevab1

istanbul 29 Mayzs ii. Uluslararasz isliim ve Din Bilimleri Fakilltesi

Medine' de gerc;ekle§tirilen anla§marun temeli din iimmeti i.ize-rine bina edilen bir yap1 degil, tabir yeri,nde ise "Medi­ne'lilik" (vatanda§hk) iizerine bin.a edilen bir yap1 idi. Medihe' de ya§ayan herkes Medine'nin smrrlanru koruma konusunda ortak ha­reket edecek; Mediye' de ya§ayan herkesin miilkiyet hakkl gibi, ya­§ama hakkl gibi, inane; haklar1 gibi temel haklan korunacak; kimse kimsenin hukukuna tecavi.iz etmeyecek, kar§tllkh saygi gosterecek­tir. Temel itibariyle kurulan yapmm c;en;evesi bu §ekilde idi. Ancak gec;en gi.inler ozellikle Medine'deki Yahudilerin bu anla§maya riayet etmediklerini ortaya koydu. Eger anla§malara riayet edilseydi boyle bir §ey olur muydu? Yani Hz. Peygamber Medine' de gi.i<; ve kuvvet

188 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU<;LENDi:RiLMESiNDE DiNi SQYLEMiN 0NEMi

kazaronca Yahudiler ahitlerine sadi.k kaldtl<lan halde "Ben gil~len­dim art:J.k bu ahdi tarurruyorurn" dememi§tir. islam din.in.in ahde vefa ile j.lgili beyanlanna bakarsaruz, onlar ahitlerine devam etmi§ olsalarch Efendimiz (sav) de onlarla yapngi bu anla§maya devam edecekti. Dolayis1yla bu ili§kiler kar§ilikh sadakate bagh bir ili§ki idi. Medine' de bunun bozulmas1 benim kanaatim Peygamberimiz' den ve Miisliimanlardan kaynal<lanan bir durum degil, kar§1 taraftan

kaynaklanan bir dururndur.

Maluril Yahudiler ahdi bozduktan sonra sava§ dururnuna ge~­tiler. Miisliimanlara ellerinden gelen kotiiliigu yapttlar, ihanet etti­ler. Bu durumda da Peygamberimiz onlara kar§1 sava§ hukukunun

gerektirdigi kurallar1 uygulach.

have Bilgi

Prof. Dr. Adnan DEMiRCAN

istanbul ii. ilahiyat Fakiiltesi

Medine Vesikas1 ibn Hi§am'da "Rasuliillah'm Yahudilerle An­

la§mas1" ba§hgt alnnda nal<ledildigi i~ sanki bu vesikarun sadece Yahudilerle yaptlan bir anla§ma oldugu varsayillyor. Halbuki anft

la§marun asil temeli "il<lnci Akabe Biah"nda atlbru§ ilk yirmi ii~ maddesi Mekke'li, Medine'li Ensar ve Muhacir Miisliimanlarm ken­di aralarmdaki ili§kileri diizenliyor, ondan sonraki maddeler de Ya­hudilerle ilgili maddelerin temelinde o giin i<;in birlikte ya§amaya

sorun te§kil edebilecek yonlerine ili§kin baz.i tedbirler almak §eklin­de idi. Mesela bunlardan bir tanesi: "Diyet odemelerinde yarchm­la§ma" soz konusu. Yine eger bir saldm §ehre yonelik yaptlmi§sa ona kar§l din farki gozetilmeksizin birlikte vatanda§hk duygusuyla

h~eket edilmesi hususu belirtilmi§.

Ancak Medine' de Allah Rasulii ile Yahudiler arasmda ii~ bii­

yill< olay meydana gelmi§tir. Kaynukaogullan hadisesi Bedir sava­§mdan sonra Kaynukaogullari'run Allah Rasilliiniin Medine' de bir pazar a~as1 ve bu pazarrn Kaynukaogullar1'run pazarma zarar

Farlch inan~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 189

vermesi c;erc;evesinde ortaya ¢<an sorunun besledigi bir siirec;te sii­rillmii9lerdir. Akabinde Nadiroguilan'run Allah Rasuliine yonelik bir siiikast tegebbiisii soz konusu olmu§tu. Nihayet KurayzaoguIJ.an hadisesi ise, Medine muhasara altma almchgi srrada dii§manla i§bir­ligi yapmak suretiyle yani, Nadirogullan'run sfugiindeki lideri Hu­yey bin Ahtab ki, daha soma Rasuliillah onun laz1 Safiyye ile evle­necektir. Huyey bin Ahtab'm organize ettigi bir "§er odagmm" ic;ine girmi§ olmalar1 sebebiyle eli silah tutan erkeklerin oldi.i.rillmesi sure­tiyle bir ceza vfil<i olmu§tur.

Ancak §llnU da ifade etmek gerekir k.i, kaynaklarumzda Yahu­dilerin Allah Rasulii doneminde ve Ra§it Halifeler doneminde mese­la, Hz. Omer Donemi'nde, Hz. Osman Donemi'nde Medine'de ya­§amaya devam ettikleridir. Allah Rasillii Hayber Yahudileriyle hic­retin yedinci ytlmda anla§ma yapm1§tI. Oras1 sava§la fethedihnesine ragmen ve islfun Hukuku c;erc;evesinde araziler ganimet olarak de­gerlendirilmesi hususu one ¢masma ragmen araziler eski sahiple­rinin elinde kiraci olmalan suretiyle brra.k.tlrm§tn:. Buradaki Yahudi­ler de Fedek, Vadi'l-Kura ve Hayber' deki Y ahudiler daha soma Teyma bolgesi Hz. Ebu Bekir doneminde fethedilince ayru kurcil uygul~trr. Y ahudiler burada da ya§amaya devam etmiglerdir.

Tabii Hz. Peygamber'in Kur'an~m tavsiye ettigi ilkesel.bir du­ru§u var. Eger bir peygamberden bahsediyorsak herhalde insanlar1 davet ettigi ilkelere kendisinin uymasrm beklemek en dogal olaruchr. Hz. Peygambe~'den de bu beklenrni9tir. Allah Rasuliiniin sadece Yahudilerle degil Mii§riklerle yaphgx onlarca arila§ma var. Biitiin bu anla9malarm sonuc;larma uymu9tur. ihlal edilmedigi siirece anla§­mayi bozmam.I§trr diye kaynaklarumzdan biliyoruz.

Prof. Dr. Ali GUR' den Prof. Dr. Mehmet Zeki i$CAN' a Soru·

Evet, aktl bizim i<;in c;ok biiyiik bir nimet, ozgiir bireyler aktlla­nyla varchr. Ozellikle aktllar1 ilga eden baz1 cemaat ve toplumsal te§ekkiillerden kurtulahm derken bu defa da tamamen aklm hege­monyasma girip korkunc; savrulmalar oluyor. Dolayis1yla ·benim

190 TOPLUMSAL B:illLiGiN GU<;LENDiRiLMESiNDE DiNI SOYLEMiN ONEMi

sormak isted.igun §ey §U: Tarih salmesinde islam'1 toplumdan uzak­la§hrarak tamamen killtii.rel bir din haline donli§tii.rme denilen bir olgu var. Yani islam'm Hrristiyanla§brtlarak toplumdan uzak devle­te, insana ve ya§ama taalluk eden biitiin meselelerinden uzakla§hr1-hp bireyi tamamen kend.i diinyevi yonetim anlayi§ma r;evirmek gibi bir algi var. Burada bir sorun yok mu? Bunu izah ederseniz memnun olacagun.

Prof. Dr. Mehmet Zeki i$CAN'm Cevab1

Atatiirk ii. Edebiyat Fakultesi 6gretim iiyesi

Ben burada bir aktl dininden hir; soz etmedim. Din ne kadar da~sa aktl da zamanmda o kadar dagtlrm§br. Burada soz etti­gun elb~tte cemaatler olacakhr. Elbette belli etnik kokenlere dayali fertler ola.cakt:rr bunlan inkar edemeyiz. Farkhltl<larnruz <;ok dogal­drr. Arna farkhhklarlffilZ kadar ~urada onemli olan birlikteligimiz­dir. Birliktelik unsurlanm1zdrr. Oyleyse ben cen:iaatleri,. etnik koken­leri,· dinleri, mezhepleri tamamen inkar etmeden fakat ba§kalar1 ile ili§kide ikinci bir ~ olarak hareket etmemiz gerektigini dii§iinii-yorum. Y ani kismiligmuze razi olacagiz. ·

Bir ba§ka yonden de §6yle ifade edebilirim. Otoritelerin, ege­menlerin veya devletin beni ait oldugum cemaatler kimligiyle tan1-masrm istemem. Do~tan gelen kimligimle bana hi tap etmesini istemem, sonradan kazandigun kimligimle tanimasrm isterim. Bu­nun bireycilik veya bencillik olarak. algtlanmamas1 gerekir. Saym Sadik Hoca'rmzm da belirttigi gibi bir "ah_en.kli birliktelik" Yahut da kozmopolitik dedigimiz bir diizeni saglayabilmemiz i<;in bundan ba§ka <;aremiz yok gibidir. Ortadogu kimlikler ir;erisinde, mezhepler ir;eris~de kas1p kavrulurken Tiirkiye'nin yapmas1 gereken birliktelik i.islubunu, birliktelik ilkelerini miimkiin mertebe dinler, etnik koken­ler ve mezhepler i.istiinde kurma zorunlclugu vardll. Benim kanaa­time gore Tiirkiye'nin Ortadogu'daki giicii buradan kaynaklaruyor. Yani Tiirkiye Ortadogu'da sadece diniyle, mezhebiyle iistiin degil-

Farkh inan~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 191

dir. Ti.irkiye ornekbir illkedir, biiyiik illkedir ve herkes gipta etmek­tedir. Arna bu biiyiikliik ozgiirliigunden, demokrasisinden, laikli­gmden gelmektedir. Yani din ve mezhep iistii bir kimlik, siyasal va­tanda§hk. Tabi ki, hatalanrruz var, elbette ba§~amadiguruz §eyler var. Arna bu siyasal kimlik geli§tirmesinden dolayi Ti.irkiye bu ac;1-dan da Ortadogu' dan da ayrtlrm§trr. Kim ki, Ti.irkiye Ortadogu'nun bir parc;as1 diyorsa hata ediyor. · <;iinkii Ortadogu' da i.ic; §ey esashr: Akide, kabile, ganimet. Ti.irkiye bunlar1 a§rm§hr.

Dr. Murat GUL$EN' den Prof. Dr. hyas <;ELEBi'ye Soru

Il.yas <;elebi Hoca "Miisli.imanlann birlikteligini, miimki.inse tek bir payda altmda toplanmasiru, hatta ort~ bir otorite kurulma­srm ifade etti ve Vatikan'dan bahsetti". Acaba hocam halifeligin tek­rar ihdas edilmesini mi talep ediyor?

Prof. Dr. ilyas <;ELEBi'nin Cevab1

istanbul 29 Mayzs ii. Wuslnrarasz isza1!1- ve Din Bilimleri Fakiiltesi

Ben konu§mamda siyasl birliktelikten bahsetmedirn o ayn bir §ey. Ben: §UnU soyliiyorum: Bugi.in Miisli.imanlarm bir Mescid-i Aksa ve Kudiis problemi var. Kabe'de bir kaia oluyor, biiti.in Miisliiman illkelerden Olenler oluyor: Elli alh Miisli.iman illkenin kab.ldigi ve etkilendigi hadiseler cereyan ediyor. Ancak Miisli.imanlar olarak bu olumsuzluklarm olmamas1 ic;in §U i§ §oyle yaptlmahdrr diyecek bir yetkimiz yok. Benim soylemek istedigim §ey §Udur: Ulkelerin siyasl yonetimleri farkh bir §ey.

Bu konuda dahi islam Dlkeleri kendi aralarmda A vrupa Birligi gibi, Birle§mi§ Milletler gibi bir taklm birliktelikler yapabilirler. 0 bizi a§an bir durum. Arna benim soylemek istedigim §ey §U: Bizim bugi.in fy1iisli.iman olarak ya§adigumz birc;ok problem var. Ayru problem aslmda biiti.in Miisliiman illkeleri ilgilendiriyor. Teror bun-

192 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU<;LENDiRiLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

lardan birisidir. Bir bolgede biri <;tl<iyor ve cihat ilan ediyor. Birc;ok insaru da bu beyarurun arkasma ahp gottiriiyor.

Biitiin Miisli.imanlan ilgilendiren evrensel kararlarm verilmesi gerektigi dUrumlarda. biitiin .Miisliiman Ulkelerin temsilcileri bir araya gelip problernlerin c;ozi.imii noktasmda isti§are etseler, ortak kararlara varsalar, ortak kararlar alsalar iyi olmaz rill? Biitiin islfun Diinyasmdaki Miisli.imanlar da o kararlara itimat etseler, giivenseler daha iyi olmaz nu? Bu olmadigi takdirde dii§manlanrmzm maskara­s1 oluruz. Nitekim giini.imiizde islfun'm dii~manlar1 Miisliiman illke­leri bir birine VUTU§turuyorlar. Olen de Miisliiman, oldfuen de Miis­li.iman. Fikri planda, isti§are planmda Miisliimanlarm ortak prob- · lemlerini isti§are edecekleri ve karar verecekleri bir mekanizmarun olmasma ne mani olabilir? Bence o mani bizirn beceriksizligimiz veya aktlc1 davranmamcinuzdrr.

Prof; Dr. Mahmut KAYA (Oturum Ba§karu)

istanbul ii. Edebiyat Fakiiltesi Emekli Ogretim iiyesi

Bugiin irili ufakli elli yedi islfun Ulkesi var. Bunlardan Tfuki­ye, iran, Misrr haric; digerlerinin devlet olma huviyetlerinin oldugu soylenemez. Sadece bir harita, bir istiklal mar§1, bir ·bayrakla devlet olunmuyo'r. Hie; birinin tarihi devlet tecriibeleri yok. Tfukiye ile mu:.. kayese edilirse Misir ve iran' da ayrn degil. Dolayis1yla burada engin devlet tecriioesine ·sahip olan, zengin bir killttire sahip olan ve 623 ytl devam eden Osmanh irnparatorlugu doneminde her §eye ragmen Islam Dlkeleri huzur ic;inde ya§arru§hr. Ne Abbasiler doneminde, ne Emeviler donerninde, ne de Tavaifu'l-Milliik de bu huzuru bulabil­mi§lerdir. Bugiin hilafet miimki.in degil. Ne vakit ki, islfun Ulkele­rinden biri ekonomide, teknolojide super giic; olur di.inya platfor­munda masaya yumrugunu vurdugu zaman ses getirir o zaman ona herkes itaat eder. 0 zaman hilafeti ilan etmeye de gerek yok. <;i.inkii tarih boyunca insanlar sadece giice itaat ediyor. Hakka itaat etmiyor, giice ve giic;lii olana itaat ediyor. Onun ic;in her §eye ragmen giic;lii olmak zorundadrr. Bu engelleri a§arak fert ba§ma dii§en milli geli-

Farkh inan~ ve Dii~ce Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 193

rimiz yirmi be§ bin dolara <;iktigi zaman emin olun battltlar etraf1-rruzda tavaf edecektir. Bah sadece <;ikarrm dii§iinfu.

d1k.

Sorn ve Katki

Prof. Dr. Sadik KILI<;'tan Prof. Dr. Mehmet Zeki i$CAN'a

bncelikle biitiin tebligcilere te§ekkfu ecliyorum. \;ok yararlan-

Benim Mehmet Zeki i§can Bey'in·anlatttl<lanyla alakah bir so­rum bir de kisaca bir k.atkrrn olacak. Mehmet Zeki i§can Bey: "islam bir yasa. dini midir, her §eyi kapsamakta rmdrr? $amil degil, kamil­dir" soylemleri dile getirildi. Acaba §5yle desek: Yani tiimeller ac;1-smdan bakildigi zaman, genel evrensel degerler a<;ismdan bakildigi zaman bunlar teolojik olabilir, iktisadl, insaru, · toplumsal olabilir. Tiimeller a<;ismdan bakildigmda islam'a ozeJ)ikle burada Kur'an'1 ve sahih siinneti kastecliyorum. islam' da pek c;ok referans noktas1 bula­bilecegiz. Arna tikeller a9sm~an, giinliik tarihsel olgular baglarn'm­da baktiguruz zaman ku§kusuz her birini tek tek bulamayiz. Zeki Bey ne der bunu ogrenmek isterim.

Bir ba~ka §ey de:· Acaba ben §Oyle mi anladim? Kur' an ve islam o baskm ve ba§at irade ve emriyle bireyi oldiirmii§ miidiir? <;i.inkii Hz. Ali'nin ac;Ik ifadesine biliyoruz. "Kur'an-1 Kerirn konu§maz 0, insarun lisaniyla konu§ur" Burada ilahl kelarru anlama, yorumlama baglarmnda olan ozgfu bir bireydir. En azmdan irade-i ciiz'iyesin sorumlulugu ger<;ekle§tirecek kadar irade sahibidir. Burada insan iki birey midir? Yoksa §Oyle mi demek lazrm? Mezhebi a<;tlardan insa­mn gorevi olan ozgfuliigu kimi zaman basb.nlmak istenmi§tir. Bunu mu demek istemi§tir. .

Prof. Dr. Meh.met Zeki i$CAN'm Cevab1

"islam kamil bir dindir, §amil bir din degildir" derken kastet­~gimiz §ey §Udur: Elbette ki islam etik, ahlfild a9dan, birlikteligimi­zin yonlerinden bir tanesidir. Fakat sosyal hayatta, kamusal hayatta

194 TOPLUMSAL BiRLiGiN GO~LENDi:RiLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

biitiin i§leri diizenleme konusunda islam' a biitUn yi.ikii yi.iklemenin ~ok entelektilel bir temeli olmadigrm dii§iiniiyorum. Ornegm, bir fabrikayi yonetmek ne kadar teknik bir hadise ise, bir devleti yonet­mekte o kadar teknik bir hadisedir. Dolayis1yla din1e devletin yan yana getirilmesinin hem ozgfuli.i.k a~smdan, hem me§ruiyet a~1sm­dan baz1 zararlanrun olacaguu dil§iiniiyorum.

Gillalp kitabmda iran tecriibesini dile getirmek suretiyle §UTIU ortaya· koym.u§tur: "Devletle din yan yana geldigmde ya devlet dini bitirmektedir, ya din devleti bitirmektedir. tkisi yan yana gelmez. Ya hfil<im olan devlet kahr, ya din kahr. Benim kanaatim §Udur: bilhassa siyas1 alan ~ok kapsamhdu. Siyasetle din yan yana getirildigmde burada kazan~h 9kan siyaset olur. Din zarara ugrayacaktrr. A vru­pa' da laikligi ortaya koyanlar papazlardir, din adamlandir. Neden? Devletin ve siyasetin baskismdan dini kwtarmak gayesiyle hareket edilmi§tir. Elbette Allah yetkindir, Allah her zaman bize liitfeder, Allah her zaman bize yol gosterir ama Kur'an-1 Kerim bir hidayet rehberidir ama yolu bulacak olan bizleriz.

Prof. Dr. Ilyas ~ELEBi'den Prof. Dr. Mehmet Zeki i~CAN'm Konu§masma Katki ·

Din siyaset t~birlerini ~ok kullandik. Ashnda insarun hayatma giren din degil tedeyyiin yani, dindarhl<trr. Din Hz. Peygamber'in siinneti yani onun uygulamas1 oldugu andan itibaren bizim hayati­rruz ve uygulamamizda da yerini almi§ olrnaktadir. Dolayis1yla da din tedeyyiin (clindarhk) haline donii§mii§ olmaktadir. Bu aniamda Kur'an-1 Kerim'deki biitiin buyruklar bizim §artlarmuz ve ihtiya~a­nnuz baglcimmda bir uygulama §ekline donii§iiyor.

Eger di.ID htikiimler arasmda tiimel, tikel aynrm yaparsak veya Kur' an' daki hi.i.kiimleri ahlili hi.i.kiimlere in<:1:1.rgersek bizim tedey­yiin anlaYl§lffilZda ~ok sorunlar ortaya 9-kar. Mesela din anlayt§l­nuzda "lliba" tikel bir hi.i.kiimdii.r. Tedeyyiin anlayi§muzda "Riha" ile ilgili bizim bir uygulama olacak rm, olrnayacak rm? Yani Miislii­man bir kimse bu tikel bir problemdir diye onu dinin di§ma rm ite-

Farkh inan~ ve Dil§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 195

eek? Dolayis1yla Kur'an-1 Kerim'in ibadete <lair hiiki.imlerini, ahlfil<a <lair hiikii.mlerini uygulayip muamelata <lair hill.<iimler geldigmde onlan hayata ge¢rme konusunda ihmalkar bir tavrr benimsemenin dogru bir yorum ve uygulamanm olmadigi kanaa~deyim.

Biitiin mesele §u: Miisliimanlar Miisliiman kimlikleriyle birta­kun uygulamalarda bulunmaktadirlar. Siyaset Miislfunan kimligiyle yaptlan bir eylemdir. Ticaret Mi.islfunan kimligiyle yaphgt bir faali­yettir. Arna din dediginiz zaman yoruma ugramarru§, dogrudan Cenab-1 Hak nezdinden bize inzal edilen yorumsuz ifadedir. Dinle, tedeyyiini.i birbirinden ayrrusak, o zaman Miisliimarun giinliik ha­yahnda tabiki nastl ibadetler varsa, muamelahnda da Cenab-1 Hakk'm, Hz. Peygamber'in uygulamasma ve buyruklarma uygun davraniglar1 olacaktrr. Niye bankaya gidip faiz .alnuyoruz, ribadan kac;ahm diyoruz? A.llah'm emrine uymak ii;in. Bunlar1 da gormemez­likten geID:emek lazrm diye dtigiiniiyorum.

Prof. Dr. Ali OZEK'ten Katla

jsltimt himler Ara§tzrma Vakft (jSA V) M'(,ttevelli Heyet Ba$kant

&.:•.;.I <T-81.J 41 ~ ~ cft;'i ~ j_µl1 J;. ~b ~.!;. ~ jS t:.;;~ ~ ).J

"Eger dileset;dik herkese hidayetini verirdik. Fakat benim, "Andol­sun, cehennemi hem cinlerden hem de insanlardan dolduracagzm" soziim gen;ekle§ecektir. Secde Sfuesi 13. a yeti.

Yiice Allah bu ayette bi.itiin mahlfil<ata nastl hareket edecegini bildirmi§tir. Bundan insan miistesnadir. Bu sebeple insanm eksik kalan hida.yetini tamamlamak ii;in oldugu ii;in peygamberler gonde­rilmi§tir. Peygamberler, gerek dinl, gerek diinyevi hayatl~mda nastl davranacaklarrm insanlara ogretmi§tir. Yani insan di§mda kamatta ne kadar mahlfil<at varsa hepsi tam hidayete sahiptir. Zira ne yapa­cagiru bilir ve yapar, hie; de hata yapmaz. Aktl verilmi§ olmasma ragmen insan tam olarak ne yapacagiru bilemez. Bunun ic;indir ~, peygamberler gonderilmi§tir.

196 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU<;:LENDiRtLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

Ben bir ara§trrma yaphm ama ne§retmemi§dim. Ara§brmarun konusu "$er'i bir devlet kurulabilir mi, kurulamaz nu?" Ba§ka bir deyi§le islanu bir devlete ilitiya~ var rru, yok mu? Bana gore din ad1-na veya islam adsma §er'i, yani islfunl bir devlet kurulamaz. Tarih boyunca da kurulmami§br. (Un.ki.i dirU esaslara dayah olarak devlet kurmak, insan ii;in mi.i.mkiin degildir. Tarihte bunun tecriibeleri ya­ptl.rru§ ama ba§anl.i olamami§br.

Biraz once haliielik meselesi konU§uldu. Hallie aslmda dirU bir miiessese degildir. Haliielik siyasi bir miiessesedir. Tarih<;ilerin hep­si bilir. HZ. Ebu Bekir(r.a.) haliie tabirini reddetti. Ben "emiru'l­mii'minln"im dedi Daha sonraki devirlerde dort halifeye halife denmi§. <;iinkii o giin kurulan idarenin adi: "idaretii'l-miislimin" dir. Meseleye boyle baktiguruz zamanda Miisliimanlar oturup, dii§iiniip Allah'm verdigi imkfutlar dfilill.inde ke~dilerini idare edecek bir dev­leti kurmalan gerekir. Bu devletin dirU veya §er'i bir devlet olmas1 gerekmez. Benim dii§iincem budur.

Yaptigun ara§trrmayi buraya derc ediyorum:

*** iSLAMi iDARE VEYA DEVLET MESELESi

Dinl-ahlili diizen, ya§adiguruz 20.asrrda bozuldugu kadar hi<; bir asrrda bozulmarru§br. Onun i9n insanhk bu asrµi sonunda dinl­ahlili yeni bir diizen aray1§1 i¢ne girmi§tir. i§te insanhgm aradigi o diizen, islam hukukudur.

(iinkii Allah Kur'an'da Miisliimanlara hitaben:

"Biz sizi vasat (orta yolda yiiriiyen, a§mhklardan uzak duran) bir iimmet olarak yaratb.k ... " buyurmu§tur .. Ger~ekte, kapitalizm de sosyalizm de a§m u~lardrr. Vasat, makul ve mutedil clan islfun'm getirdigi hukukl, ic;tima1 ve iktisadi sistemdir.

islam, ihtiva ettigi dini ve diinyevi kaideleriyle insan. hayabrun tamarruru kapsayan bir diizendir. Bu itibarla, islfun, hem kul ile Al­lah, hem kul ile kul ve hem d.e kul ile diger canhlar ve hatta bitkiler

Farkh inan~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 197

arasmdaki ili§k.ileri birlikte diizenler. 0 halde islam, ger<;ek manada ii<; ana asla dayamr:

1 ) Allah'm kitab1 Kur'an,

2) Peygamberin siinneti (H~disler),

3 ) Dinin ~uhatab1 olan aktl.

Burada aktldan maksat, akl-1 selirn ile kazarulan ilim, i<;tihat ve teknolojidir.

him, i<;tihat ve teknolojinin geli§mesi ve insanlann <;alr§arak, yar1§arak dilnya ve ahiret saadetini elde etmeleri i<;in <;ok onemli ve vazge<;ilmez haklar §unlardrr:

1. Dii§ilnce hfuriyeti,

2. Din ve vicdan hiirriyeti,

4. Adalet (Hukukun ilstilnliigu prensibi),

5. Ahlfil< (Sosyal ili§kilerde hakkaniyet esas1).

$u anda islam deyince; Kitap, siinnet, icina' ve kiyas'tan olu­§an bir biitiln akla geliyor. Tabii bunun i<;inde mezhepler de var.

Gilnilmiiz anlayi§illa gore islam'1 yeniden degerlendirmek i<;in herhalde once kaynaga ·inm~miz gerekecek; §6yle ki:

islam'Iri ash Kitap ile siinnettir. Kitab1 yani ~ur'an"1 esas ald1-giruz zaman, silnnet onun a<;Iklamas1, yorumu ve uygulamas1drr. Burada <;ok onemli olan bir husus, siinnetin bize sahabe yoluyla inti­kal etmi§ olmas1drr. 0 halde sahabe fetvalan da dinde onemli bir yer i§gal eder. Sahabe fetvalarmm baztlar1 iizerinde Miisli.irnanlar birle§­tikleri i<;in buna icma' denilmi§tir. Daha soma gelen alirnlerin i<;tihat­lan ve mezheplerin te§ekkillii ile islam nizami bir asla dayall olarak farkll gorii§ ve gruplanna aynlrru§trr.

islam, Miisli.irnanlara ve biitiln insanliga yeniden anlahlma11-drr. <;tinki.i bugiln nizam olarak Miisliimanlik, Miisliimanlar tara­fmdan d~ bilinmemekte ve dolayis1yla tatbik edilmemekte~. Hatta anayasasmm Kur' an oldugunu soyleyen baz1 illkeler ile islful:i devleti

198 TOPLUMSAL Bi:RLiGiN GU<;LENDiRiLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

oldugunu iddia eden diger illkelere bakhguruzda islfun'm ana esas­lanndan pek <;ogunun tatbik edilmedigini gormekteyiz. Bunun se­bebi nedir? Acaba bilgisizlik midir? Hayir! Mutlak manada bilgisiz­lik degil §uursuzluktur. Acaba islfun.'1 tam olarak tatbik imkfuuru.n yoklugu mudur? Bu da degildir. 0 halde nedir? Bize gore hata, islam'm yorumlanmasmdadrr. islfun, bizden bir Miisli.iman olarak ne istiyor? Bunu iyi tesbit ve tayin etmek gerekir. Allah Tefila'run kitabmda bize yi.iklemedigi §eylen aktl ve i<;tihat yoluyla kendimize yi.iklemege kalkarsak ana caddeden aynlrru§ oluruz. Buna gerek yo~tur.

Bilindigi i.izere islfun dini iki ana yorum ve anlaYI§ ile izah edi-lir:

Birincisi, taabbucli anlayi§. Bu anlayi§a gore islfun'm emirlerini tutup yasaklarmdan· sakmmada tutulacak yol, taabbucli .olmahdrr. Meseia, namaz kilmak bir emirdir. Mi.isli.iman'm gorevi, namazi Al­lah emrettigi i<;in kilmakb.r. i<;kiyi de Allah yasak ettigi. i<;in i~e­mektir. Namazm faydalarlill, i~ zararlarrm anlatmak o kadar onemli degildir. Taabbucli Miisli.imanllkta aslen dini vazifelerin fay­dalarmdan dolayi degil de Allah'm emri oldugu i<;in yapilmas1drr.

ikincisi, hikemi anlayi§. Bu anlayi§a gore Miisliiman namaz1, hikmetlerine bakarak kilar. Zira namaz bir harekettir, bir spordur, faydahdrr. i<;kiyi de zararlarma bakarak terk eder; zira i<;ki zararhdrr. Baz1 kimseler de btmun aksini iddia edebilirler. i§te o zaman namaz1 mi.idafaa etmek zorla§rr.

Her iki anlaYI§ da dogrudur. Onun i<;in filimlerin <;ogu bu iki. anlayi§1 birle§tirmi§lerdir. Ancak bunlarm bugi.in yeniden ele ahn­masmda ve ozellikle birinci anlayi§a daha <;ok onem verilmesinde pek <;ok yarar vardrr. Eger boyle yaparsak, dinde akli yorumlar1 ve kiyas1 daha az kullanmz. Kiyas1 az kullanmak, islfun'm tatbi.kabnda biiyi.ik kolayhl<lar saglar.

islfun'm insan hayatmda iki yoni.i vardrr:

1) Di.ID kfildeler ki bunlar vahye dayah esaslardrr,

Farkh inan~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 199

2) id~i sistem ki kismen dine kismen de a.kl dayah esaslarchr.

Bilindigi gibi bir insarun Miisliiman olmas1 ic;in, onun mutlaka bir islam devleti idaresinde ya§amas1 §art degildir. Niteki.o::t tarih boyunca nice Miisliiman, gayr-i miislim devlet idaresinde ya§aya gelmi§tir. 0 halde Miisliiman nerede bulunursa bulunsun islam'1 ya§ar. Buna her hangi bir mani.yoktur. Ne var ki, gayr-i miislim ida­relerde ya§ayan Miisliimanlar, sadece islam dininin vahye dayanan emir ve yasaklarrm, giicii ve i.mkaru ol<;iisiinde tatbik eder.

Giiciiniin d1§mda kalan hususlardan sorumlu degildir. Bu, islam'm idari mekanizmas1chr. $imdi once islam idaresini ele alalun. Burada en onemli husus, islam devletinin te§ekkiil tarz1chr. ~ islam devletini Rasfilullah (s.a.v.) kurmu§tur. islam peygamberi hem pey­gamber hem de devlet ba§karuchr. Burada dikkat etmemiz gereken en onemli husus, Rasfilullah'm peygamber oldugwm kabul etmenin sadece islam'a inanmakla gerc;ekle§mi§ olmas1chr. <;i.inki.i Rasfilul­lah, Miisliiman olmanm §artml "4lll J_,......J J....>..o 4lll \11 .JI \I "Allah birdir . .. O'ndan ba§ka tann yoktur. Muhammed O'nun kulu ve rasfiliidiir." soziinii soylemek olarak blldirmi§tir.

Kur'an'da Miisliimanhk, devamh olarak Allah'a ve Peygambe­rine itaat etmek §eklinde bildirilmi§tir. 0 halde bir insan Allah'm bir oldugunu, Muhammed (s.a.v.)'in de O'nun kulu ve rastllii oldugunu kabul edince Miisliiman .olur. Bundan sonra gorevi, Allah'm Kitab1 Kur'an'a ve peygamberin siinnetine uymaktrr. Zira Miisliimanm uymas1 gerekli kaideler, bu iki esasta mevcuttur.

islam devletine gelince, Muhammed Aleyhisselam kendisi peygamber oldugu halde Miisliimanlann din ve diinya i§lerini ida­rede tek ba§ma peygamberligi ile yetinmemi§, idaresi altmda bulu­nan Miisliimanlardail ayr1ca "biat" almi§br. Bize gore peygamberlil< Hz. Muhammed (s.a.v.)'e Allah tarafmdan verilmi§ bir gorevdir. islam devleti kurma ve insanlar1 idare etme yetki ve gorevi ise bizzat idare ettigi insanlar tarafmdan kendisine verilmi§tir. Bunun i<;indir ki, Efendimiz, kadm-erkek biitiin Miisliimanlardan hatta Mekke'nin

200 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU<;LENDi:RiLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

fethinden sorua heniiz Miislfunan olma.mI§ Mekke'li erkek ve kadm­lardan da bi at alrru§br, yani kendisinin devlet reisi olarak Mi.isl ii­manlar1 idare etme yetkisini Miisliimanlardan biat yoluyla ~br. i9te bu inceliklerden dolayichr 19,·vefatmda hi~ kimseyi yerine vekil tayin etmemi9 ve aday da gostermemi9tir. Eger yerine vekil tayin etse veya aday gosterse idi onemli iki kaideyi 9gnemi9 olurdu:

1. Kendisinin kurdugu ve uyguladigt biat sistemini 9gnemi9 olurdu ki bu biat diinyada insanlar1 idare etme yetkisinin kaynag1-dir.

2. Kur'an'da Al-i imran 159 " .. .idarede onlara (Miisliimanlara)

daru9 ... " ayeti ile e9-$fua Sfu~si'nin 37. "Musliimanlann idaresi kendi aralanndan tayin edecekleri bir reis ile yiiriitilliir." ayetini 9gnemi9 olurdu.

3. Bizzat Rasfilulllah (s.a.v.)den rivayet edil.ntl§ bulunan hadis-ler:

a. Siinen-i ibn Mace' de' de rivayet edilen bir hadiste Rasfilull­lah (s.a.v.) komutanlarma §Oyle buyurmll§tur: "$ayet bir kaleyi mu­hasara eder de o suada kale halkI senden Allah ve Peygamberi adma eman dilerse, onlara Allah ve Peygamber adma eman verine. Zira

Allah ve Peygamber adma eman verir de sozlinu tutamazsan insan­lar <linden sogur. Kendi adma eman verirsen halk senin yapacagin hatalar1 dine yiiklemez."

Rivayetin bir ba§ka §eklinde ise "Allah'm dini adma eman verme. Kendi adma eman ver" denilmi§tir.

b. Sahih-i Miislim, cilt 12, shifa 40' da, "Senden Allah, Peygam­ber ve din adma eman istenirse verme. Kendi adma ver. Zira sen Allah, Peygamber ve din Cl:dma verecegm sozii tutup tutamayacagtni bilemezsin ... " §eklinde gelmi§tir.

c) Siinen-i Tirmiz1, cilt 4, sayfa 162~163' de, "Senden Allah, Pey­gmnber ve din adzna emmi istenirse venne. Kendi adma ver. Zira ileride kendi adzna verdigin sozii degi§tinnen gerekebilir ... " §eklinde gelmi§tir.

Farkh inan~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 201

Ba§ka pek c;ok hadis kaynaklannda gec;en ve farkh §ekillerde rivayet edilen hadislerde bu konu ele ahnmi§ ve hadis yorumculan bu hadisleri farkh §ekillerde yorumlami§lardrr. En onemlisi Hz. Ebu Bekir'in, halifeligi doneminde komutanlara, valilere ve funillere gonderdigi tamimde, "insanlar1 Allah ve din adma idare . etmeyin; . kendi adrmza idare edin." Denmi§tir. <;tinkii Allah ve din acb.ria ida­re etmeye kalkar da sozi.inii tutamazsaruz insanlar sizin hatalar1mz1 dine yiikler ve <linden uzakla§rrlar. Kendi adrmza idare ederseniz, hatalanruz size yiiklenir ve halk <linden uzakla§mazdenilmi§tir. i§te buna bagh olarak on dort asrrhk islfun tarihinde islfun adiru ta§1yan bir devlet veya ba§ka bir kurum yoktur.

0 halde islam'm idare sistemi §fuadrr. insanlar Allah ve din adma idare edilmezler. Burada akla gelen, bugiin baz1 i.ilkelerde tat­bik edilen raiklik, islam'la bagda§rr rm bagda§maz nu sorusu akla gelebilir. Eger laiklik,· Peygamberin hadisinde ge<;tigi gibi insanlar . iizerinde din adma yaptlabilecek basktlar1 onlemek ise uygulanabilir

$lira iki kademede gerc;ekle§ir:

a) Devlet ba§kanmi sec;mek i<;in ge;rekli olan genel §Ura ki bu, Mtisliimanlarm kendi aralarmda gorii§erek, tarh§arak ( bugiinkii se<;im sistemi ile)kendilerine bir devlet ba§karu sec;meleridir. ilk hali­fe Hz. Ebu Bekir boyle se<;ilmi§tir. Se<;me hak ve §artlanru haiz olan erkek-kadm biitiin se<;m~nler genel §urayi olu§turur. Bugiin buna

· millet iradesi diyoruz .

. Baz1 kimseler diyebilir ki, islam'm biat sistemi, demokrasiler­deki 11 sec;im sistemi olamaz. Halbuki sen ·11islam idaresinin te§ekkillti $ec;imle o~ur" diyorsun.

islfun devletinin te§ekkill §eklinin se<;imle olacagmda hi<; §ii p­hemiz yoktur. Ancak 11 bu se<;im nastl olmahdrr?11 denilirse i§te o hu­susta c;ok §ey soylenebilir. Fakat RasUlullah'm biat sistemihe bakti­grnuz zaman goriiyoruz ki, Efendimiz Miisliimanlardan biat alrrken hi<; bir §ekilde zor ve baski kullanmami§trr. 0 halde islam devletinin te§ekkillii i<;in yaptlacak se<;imler, tamamen hfu ve serbest bir irade

202 TOPLUMSAL Biru.iGiN GU<;LENDiRiLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

ile olmahdu ve bu sec;ime, fil<il ve balig erkek-kac:bn her Miisliimarun serbestc;e kahlacagi bir ortamda yaptl.mahdu. Se9Jmek isteyen aday­lar birden fazla olabilir. En c;ok oyu alan da devlet ba§karu olur. Se­c;ime kahlmakjstemeyen zorlanmaz. Nitekim Hz. Ebu Bekir ~u sis­temle ilk Miisliiman reisi (devlet ba§karu) olmu§tur. ilk anda yaptlan biata sahabeden baz1 kimseler kattlmanu§, bunlar hie; bir zaman zor­lanmanu§lar, baztlar1 somadan gelip biat etmi§lerdir.

Eger "biat" sec;im §eklinde degerlendirilemez diyenler olursa, deriz ki, onemli olan sistemdir. Esasen gerek Rasfilullah ve gerekse Hz. Ebu Bekir tarafmdan uygulanan biat §ekli o giiniin imkan ve §artlarma gore yaptlrm§tu. Bu asla bagh kahnarak sec;im sistemini kendi ic;inde geni§letmek sistemle§tirmek miimkiindfu. Onemli olan §er'! asla bagh kalmaktu. 0 da devlet ba§karunm halkm iradesiyle sec;ilmesidir. Fakat ne gariptir ki, Rasfilullah (s.a.v.) kadinlardan da biat alc:hgi halde O'ndan soma kadinlardan biat ahnmanu§tu. Daha soma da biat usfilii terk edilerek veraset sistemine gec;ilmi§tir .

. idarede veraset sistemi kesinlikle islfuni degildir. Esasen insan giiciine dayanan i§lerde veraset yoktur. Keza §eyhlikte de veraset yoktur. Tarihteki islfun idaresinde ortaya c;ikan veraset sistemleri, o giiniin toplumlarnun idari ve siyas1 durumlarmdan kaynaklanmak­tadrr. Herne kadar veraset sistemini yfuiitenler Miisliiman iseler de, bu idareler l<itab'a ve siinnete gore degil, kendi yorum ve anlayi§la­rma goredir.

Bugiin kurulmas1 dii§iinillen islfun devletinde ilk §art; serbest bir sec;im sistemidir. Bu §ekilde bir sec;imle once devlet ba§ka­ru(halife) sec;ilir. Boylece islfun idaresi, kurulmu§ olur. Devlet ba§ka­ru ile birlikte veya ayn bir sec;imle $fua Meclisi sec;ilir. islam devleti temelde iki ana organdan olu§ur:

1 Devlet Ba§karu,

2- $fua Meclisi.

Devlet ba§karunm sec;ecegi yarc:hmctlar yani hiikiimet iiyele­ri(Bakanlar Kurulu) icrayi, §Ura yani daru§ma meclisi de yasamayi

Farkh inan~ ve Dii§iince Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 203

temsil eder. islfunl idare aslmda insanhgm ozledigi pratik bir idare §eklidir. Zira millet, hiir iradesiyle devleti olu§turur. Dev let de millet adma milleti idare eder. islfun devletinin tabi olacagi esaslar, Kur' an, siinnet ve aktl ile yaptlacak ic;tihatlardrr. Bun1:ar Anayasadrr: Kur'an ve siinnet iizerinde yaptlacak yorumlar $fi.ra Meclisi'ne aittir. Meclis §imdiye kadar yaptlrru§ ic;tihat ve yorumlan aynen.ahp uygulayabi:. lecegi gibi yeni yorumlara da ·gidebilir. Arna Kur'an ve siinnetin ru­huna bagh kalmak zorundadrr. Rasfilullah Efendimiz ilk zamanlarda Miisliimanlardan biat almakla yetindigi halde Medine'de gayr-i miislimler de idare edilenler arasma girince sadece biat kfili gelme- · mi§, Kur' an ve hadlsin ch§mda ve idarede Miisliimanlarm haklar1 ile gayr-i Miislimlerin haklarrm belirleyen yazih metinler ve anla§malar da yaprm§trr. Tarihc;ilerin Medine site devle~de ilk anayasa diye tarumlachklan olay da budur. ·

Eger biz, ic;inde ya§achgnn1z c;agda ahir zaman peygamberini, devlet idaresinde omek kabul ede.rsek nice mii§killer hallolacaktrr. $6yle ki:

Bir kere Rasfilullah (s.a.v.), diinya idaresinde yetkinin umum halkta olmas1 gerektigi fikrirtj ortaya atml§, bunun ic;in diinya i§le­rinde Miisliimanlardan yetki alnu§trr. Biat bu yetkinin verili§ §ekli­dir. Bunu ba§ka tiirlii anlamak bize gore dogru olmaz.

Diger bir husus d~ Peygamber'in bizzat uygulachgr devlet ida­res4tde adalet ile birlikte ii<; temel hak ve hiirriyet idarenin esasuu te§kil eder. 0 halde islfun devletinde vazge<;ilmez esaslar veya dev­leti olu§hlran <;ah §U ana kaidelerden olu§ur:

1. idare, yani devlet ba§karu hlir ve adil se<;imle belirlenir, .

2. Dayanchgi ana esaslar Kur' an, siinnet ve akla dayah cumh u-riyet,

3. Adalet (Hukukun iistiinliigu prensibi),

4. Dii§i.inme, bilgilenme ve ogretim hiirriyeti,

5. Din ve vicdan hiirriyeti,

204 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU<;LENDiRiLMESiNDE DiNI SOYLEMiN ONEMi

6. Te~ebbiis hiirriyeti, piyasa ekonomisine dayah ortakhk kurma orgiitlenme hiirriyeti,

7. Kanun yaprna (yasama, i¢hat) yetkisi $fua Meclisi'ne aittir. Meclisin yancian fazlas1 ilml mesleklerde ihtisas sahibi olanlardan se<;i]ir.

islam devletinde bu r;ab. esastrr. Fazla teferruata gerek yoktur. Zira islam, semav1 kanunlara dayanan bir nizamdrr. Be§er ancak yorum ve ir;tihat yapar. Bu kural da bizzat Rasfilullah (s.a.v.) tara-fmdan konulmu~tur. '

Nitekim Rasfilullah (s.a.v.) Efend.imiz, Mu' az b. Cebel'i Ye­men'e vali olarak gonderdiginde aralarmda §Oyle bir konu~ma ger;­mi§tir:

- Ya Mu'az! Orada insanlara ne ile hW<medeceksin?

- Allah'm Kitab1 ile,

- O'nda bulamazsan ne yaparsm?

- Rasfilullah'm silnneti ile hiikmederirn,

- Onda da bulamazsan ne yaparsm?

- Akhmla ir;tihat ederirn.

i§te o zaman Rasulullah "Rasfiluniin el<;isini muvaffak ktlan Allah'a hamdederirn." Buyurmu~lardrr (Siinen-i Ebi Davfrd, Il, Ak­diye 11).

Bu olayda bizce onemli olan nokta, insanlarm zaman i<;inde or­taya <;tl<acak meselelerin r;oziimii Kur' an' da olmayabilir ve silnnette a<;tl< olarak yazilmami§ olabilir. Boyle durumlarda Miisliimanlarm gorevi, kar§tla§b.klar1 yeni durumlar hakkmda akl-1 selirn ve mantik­larlill kullanarak ir;tihat yapmalar1drr. Rasfilullah Efend.imiz kimle­rin ir;tihada ehil olduklar1 hakkmda herhangi bir beyanda bulun­mami§, sadece "alirnler peygamberlerin varisleridir."; 'Ummetimin alimleri, israil ogullarmm peygamberleri gibidir." demek suretiyle "Bundan sonra peygamber gelmeyecek, onun yerini, samirn.l islam · alimleri alacaklardrr," demek istemi§tir.

Farkh inan~ ve Dii§ii.ilce Mensuplanyla Bir Arada Ya§ama 205

Burada onemli olan diger bir husus da Kur'an'da ve si.innette yer alan ana esaslara bag.Ii kalmak, diger l<onularda kolaylik cihetine giderek hiikiimleri fazla daraltmamakb.r. Kur' an ve siinnette mi.ic­mel olarak gelen emirler ve yasaklar, ashnda islfun iimmeti ve insan­lik ic;in rahmet ve kolaylikb.r. Allah'm ve Rasfilii'ni.in verdigi ruhsat­lar1 ve kolayliklar1, daha iyi mi.isli.iman olmak veya ~aldan fazla kralc1 kesilmek gibi di.i§i.incelerle daralb.rsaruz ve bu §ekilde yaptlan kis1tlama ve smrrlamalara da "$eriat" derseniz, zamanla halkm bir kismi bunlar1 benimser, bir kismi da bunlardan kac;ma ve kurtulma yollar1 arar. Bu da toplum ic;inde si.irtii§melere yol a<;ar. Nitekim bugi.in islfun filemine bakhgmuz zaman bunlan gormekteyiz. Baz1 Mi.isli.imanlar, Allah'm emir ve yasaklarma filimlerin getirdikleri smrrlama ve kls1tlamalan kabul ve tatbik ederken, bir kisrru da bun­larm agrrllgmi hissederek onlardan kac;maktadrrlar. Bu smrrlama ve kis1tlamalar genelde i.ic; ana esasta toplanabilir:

a. islfun devletinin kullandigi ta'zir hakk.i,

b. Genel manada seddii'z-zer!' a: Harama· giden yollar1 kapa­mak anlanunda kullantlrr. Buna haram duvarlan da demek mi.im­ki.indi.ir. "Bir §ey, ashnda haram olmadigi halde harama goti.irmesi ihtimali bulundugu i<;in haram edilir" kaidesidir ki, manb.ken dogru olmakla beraber daralmaya yol ac;tigi ve asla yeni hiiki.imler ekledigi i<;in §eriata ayki.nd.rr.

c. Def'u'l-fitne(fitnejri onleme).

Bir ornek vermek gerekirse §6yle deriz: Rasfilullah devrinde kadmlar, Cu.ma ve bayram namazlarma erkeklerle beraber i§tirak ederler. <;ar§l ve pazarlarda dola§tp ah§-veri§ yaparlardi. Aynca, rivayetlere gore baZJ. eglence ve gosterilere kab.lirlardi. Sonradan bunlarm fitneye sebep olur di.i§iincesiyle filimlerce kis1tlandigi, hatta elde hie; bir delil olmadigi halde "Kadmm sesi haram rrudrr, degil midir? "tarll§masma girildigi hlah kitap.,larlffilZda yaztlmi9b.r. Hal-: buki Rasfilullah devrinde kadml~la ilgili baz1 davran!§lar fitne ola­rak degerlendirilmi§ ve Rasfilullah'a mi.iracaat edilmi§, fakat O,bu hususlarda baglayicr bir beyanda bulunmarm§, bilakis, kadmlarm

206 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU~LENDiRiLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

ho§ tutulmasiru ernretmi§tir. <;tinkii fitnenin olmamas1 mi.i.mki.in degildir. 0 halde onemli olan, kaidelerin tatbikidir.0 da Rasfilullah'n siinnetidir. $iipheler sebebiyle cezalan Miislii.manlardan uzak tutun

Netic~ olarak islfunl bir idarenin kurulrrias1 ve rahat c;ali§mas1 i¢n Rasfilullah'n uyguladigr idari sistemin esas ahrunas1 gerekir. Bunun ic;in de se<;imle te§kil edilecek olan devletin birinci derecede ana esaslara bagh kal.mas1,"ta'zir hakki, seddi.i'z-zeria, defu'l-fitne" gibi kaideleri hafifletmesi, kolayhklar1 ve ruhsatlar1 idarede temel ilke kabul etmesi, af ve mi.isamahaya yonelmesi gerekir. Kanaati­znizce siinnet olan da budur. Dill emir ve yasaklardan devlet sadece hakkmda miieyyide bulunan hadleri tatbik eder. Hakkmda miieyyi­de olmayan emirleri ve yasaklan, Miislil.manlarm anlayi§ma brrakir. Hatta islfun Peygamberi· hadlerin tatbikini azaltmak i~in "§iiphe ih­tirnalleriyle Mi.islii.manlardan hadlerin uzakla§b.r.masrm buyurmu§-

Jardir.

Devletin en onemli gorevi teblig ve hatrrlatma olmalidrr. "Din­

de zorla.ma yoktur." buyrugu uygulan.mali, islfunl vazifeler Miisli.i­manlar tarafrndan zora ba§vurulmadan goniilli.i olarak ve istekle yapiimalidir. <;iinki.i bask.Ive zor kullanarak yaptmlan islfunl v~ife­lerin; Allah katmda makbul olmadigi yine §eriat esaslanndandir. Bu §ekilde davrantldigr takdirde islanu vazifelerde gev§eme ve ~ozillme olur dil§iincesine kattl.mak mi.inki.in degildir. Kaldi ki, islam inanc1-na gore herkes yapttl<larmdan Allah' a hesap verecektir.