Topraklama Ve Paratoner Tesisi

T.C

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS

TOPRAKLAMA VE PARATONER TESS 522EE0089

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

i

GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. TOPRAKLAMA .................................................................................................................. 3

1.1. Tanm ........................................................................................................................... 3 1.2. eitleri ......................................................................................................................... 3

1.2.1. Koruma Topraklamas ............................................................................................ 4 1.2.2. letme Topraklamas ............................................................................................. 4 1.2.3. Yldrma Kar Yaplan Topraklama ..................................................................... 4 1.2.4. Fonksiyon Topraklamas ........................................................................................ 4

1.3. Topraklama Elemanlar ve zellikleri .......................................................................... 5 1.3.1. Elektrot ................................................................................................................... 5

1.4. Topraklama Direnci eitleri ........................................................................................ 7 1.4.1. zgl Toprak Direnci ............................................................................................. 7 1.4.2. Topraklaycnn veya Topraklama Tesisinin Yaylma Direnci (RE) ...................... 7 1.4.3. Topraklama Direnci ................................................................................................ 8 1.4.4. Toplam Topraklama Direnci .................................................................................. 8 1.4.5. Topraklama Empedans (ZE) ................................................................................. 8 1.4.6. Darbe topraklama direnci ....................................................................................... 8

1.5. Sfrlama Tanm ve Yapm .......................................................................................... 8 1.6. Potansiyel Dengelemesi .............................................................................................. 10 1.7. Elektrik Sistemleri (ebeke) Tanm ve ekilleri ......................................................... 11

1.7.1. TN Sistemi ............................................................................................................ 11 1.7.2. TT Sistemi ............................................................................................................ 13

1.8. Temel Topraklamas .................................................................................................... 14 1.8.1. Temel Topraklama ............................................................................................... 14

1.9. Yapld Yerler ve Kullanlan Elemanlar ................................................................... 14 1.10. Yapm lem Sras .................................................................................................... 14

1.10.1. Yapmnda Dikkat Edilecek Hususlar ................................................................ 15 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 17 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 18

RENME FAALYET 2 ................................................................................................ 19 2.BNA TOPRAKLAMA ................................................................................................ 19

2.1. Topraklama letkenini ekme ..................................................................................... 19 2.1.1. Topraklama letkeni zellii ................................................................................ 19 2.1.2. letkeni ekmede Dikkat Edilecek Hususlar ........................................................ 20

2.2. Topraklama letkeni Balantlar ................................................................................. 20 2.3. Toprak Elektrodu Montaj ........................................................................................... 20

2.3.1. Toprak Elektrodu zellii .................................................................................... 20 2.3.2. Toprak Elektrodunu Gmmede Dikkat Edilecek Hususlar .................................. 21

2.4. Tablo Topraklamas ..................................................................................................... 21 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 23 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 24

RENME FAALYET3 .................................................................................................. 25 3.TOPRAKLAMA DRENCN LME ............................................................................. 25

3.1. Toprak ve Yaltkanlk Direnci len Aletler .............................................................. 25 3.1.1. eitleri ve Yaplar .............................................................................................. 25

NDEKLER

ii

3.2. Topraklama Direncini lme ...................................................................................... 26 3.2.1. Tanm .................................................................................................................. 26 3.2.2. Topraklama Diren lme Dzeneini Kurma .................................................... 26 3.2.3. Topraklama Diren lme lem Sras ............................................................... 27 3.2.4. Topraklama Diren lmnde Dikkat Edilecek Hususlar ................................. 27

3.3. Yaltkanlk Direncini lme ....................................................................................... 27 3.3.1. Yaltkan Diren Tanm ........................................................................................ 27 3.3.2. Yaltkanlk Direnci lm eitleri ..................................................................... 28 3.3.3. Yaltkanlk Diren Snr Deeri............................................................................ 28 3.3.4. Yaltkanlk Diren lme Dzeneini Kurma ..................................................... 28 3.3.5. Yaltkanlk Diren lme lem Sras ................................................................. 28 3.3.6. Yaltkanlk Diren lmnde Dikkat Edilecek Hususlar ................................... 29

UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 30 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 31

RENME FAALYET4 .................................................................................................. 32 4. PARATONER TESSATI .................................................................................................. 32

4.1. Paratoner Sistemi ......................................................................................................... 32 4.1.1. Tanm ve Grevi .................................................................................................. 34 4.1.2. Yapld Yerler .................................................................................................... 34 4.1.3. eitleri ................................................................................................................ 34 4.1.4. Paratoner Elemanlar ............................................................................................ 36

4.2. Paratoner Sistemi Montaj ve Balantlar .................................................................... 37 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 38 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 39

MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 40 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 41 KAYNAKA ......................................................................................................................... 43

iii

AIKLAMALAR KOD 522EE0089

ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi

DAL/MESLEK Elektrik Tesisat ve Pano Montrl

MODLN ADI Topraklama ve Paratoner Tesisi

MODLN TANIMI Topraklama ve paratoner tesislerinin yaps ve montaj hakknda temel bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir.

SRE 40/32

N KOUL n koulu yoktur.

YETERLK Topraklama ve paratoner tesisini kontrol etmek.

MODLN AMACI

Genel Ama Uygun ortam salandnda, TS, topraklamalar ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak, topraklama ve paratoner tesisatlar deyebileceksiniz.

Amalar 1. Bina temel topraklamasn yapabileceksiniz. 2. Bina ii topraklama sistemini yapabileceksiniz. 3. Elektrik tesisinin topraklama ve yaltkanlk direncini

lebileceksiniz. 4. Binalarn paratoner sistemi montaj ve balantlarn

yapabileceksiniz.

ETM RETM ORTAMLARI VE

DONANIMLARI

Proje, toprak elektrodu, toprak iletkeni, el takmlar, meger, l aletleri, cvata, somun, kaz gereleri, tablo, pano, delme aletleri, paratoner eitleri, topraklama elemanlar

LME VE DEERLENDRME

Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

AIKLAMALAR

1

GR

Sevgili renci,

Gnmz dnyasyla gemii kyasladmzda teknoloji asndan ok hzl deiikliklere ahit olmaktayz. Teknolojinin srekli kendini yenilemesiyle beraber elektrik konusu da hayatmzn doal bir paras haline gelmitir. Gnmzde elektrik, vazgeemeyeceimiz bir enerji kaynadr. Elektriin olmad bir hayat dnldnde, gnlk yaam kolaylatran ve ska kullanlan birok cihazn kullanlamamas demektir.

Yararlarnn belki de saymakla bitiremeyeceimiz elektrik enerjisi, gvenli kullanlmad durumlarda insan hayat iin byk bir tehlike kaynadr. Bu nedenle elektriin gvenli bir ekilde kullanlmas gerekmektedir.

ebekelerde alnacak koruma nlemleri, elektrik ebekelerinin ve kullanacamz elektrikli cihazlarn da mrn arttracak, olabilecek kazalar azaltacaktr.

Topraklama ve paratoner tesisleri elektrie kar gvenlik iin kuracamz sistemlerin en nemlileridir. Elektrik akmnn zararl etkilerinden kendimizi ve kullanacamz cihazlar korumak iin topraklama ve paratoner sistemlerinin ynetmeliklere uygun bir ekilde kurulumu gerekmektedir.

GR

3

RENME FAALYET1

Uygun ortam salandnda bina temel topraklamasn yapabileceksiniz.

Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr:

Elektrik tesisat malzemelerinin satlarnn yapld i yerlerinde topraklama yapmak

iin kullanlan topraklama elemanlarn inceleyiniz. Temel topraklamasnn kavranmas

iin inaat halindeki binalarn temel topraklamasnn yapln gzlemleyiniz.

nsan iin tehlikeli olan alternatif doru gerilimin deerini aratrnz.

1. TOPRAKLAMA

1.1. Tanm

Enerji retim, iletim ve datm ebekelerinde insan hayat ve baz aygtlarn korunmas bakmndan yaplan en etkili nlemlerden biri de topraklamadr. Gerilim altnda olmayan btn tesisat ksmlarnn, uygun iletkenlerle toprak kitlesi ierisine yerletirilmi bir iletken cisme (elektrot) balanmasdr. Topraklamann amac, elektrikli alclar kullananlarn can gvenliini salamak ve cihazlarn zarar grmesini nlemektir. Btn elektrik makinelerinin gvdeleri, borularn madeni ksmlar, kurunlu kablolarn kurun klflar, tablo ve benzerlerinin metal ksmlar topraklanmaldr. Topraklama iletme akm devresinin bir noktasnn veya bir tesisisin akm tamayan iletken ksmlar ile toprak arasnda iletken bir balant kurmak olarak ta tanmlanabilir.

Topraklama tesisi can ve mal gvenliini salayarak daha gvenli ve salkl bir yaam koulu salar.

1.2. eitleri

ekil 1.1: Topraklama sistemi eitleri

RENME FAALYET1

AMA

ARATIRMA

4

1.2.1. Koruma Topraklamas

Bir yaltm hatasnda elektrik devresinin ar akm koruma aygtlar ile almasn salamak iin gerilim altnda olmayan iletken tesis blmlerinin topraklayclara ya da topraklanm blmlere dorudan doruya balanmasdr.

1.2.2. letme Topraklamas

Aktif blmlerin ve sfr iletkeninin topraklanmasna iletme topraklamas denir. letme topraklamas iki ekilde yaplr. Bunlar:

Dirensiz iletme topraklamas: topraklama devresine diren koymadan, dorudan doruya yaplan topraklamadr.

Direnli iletme topraklamas: Omik, endktif ya da kapasitif bir diren zerinden yaplan topraklama olup genellikle OG sistemlerinde uygulanr.

1.2.3. Yldrma Kar Yaplan Topraklama

Yldrm dmesi durumunda, iletme gerei gerilim altnda bulunan iletkenlere atlamalar geni lde nlemek ve yldrm akmn topraa iletmek iin iletme akm devresine ilikin olmayan iletken blmlerin topraklanmasdr.

1.2.4. Fonksiyon Topraklamas

Bir iletiim tesisinin veya bir iletme elemannn istenen fonksiyonu yerine getirmesi amacyla yaplan topraklamadr. Fonksiyon topraklamas, topra dn iletkeni olarak kullanan iletiim cihazlarnn iletme akmlarn da tar. Bir tesisin veya bir iletme elemannn istenen fonksiyonu yerine getirebilmesi amacyla yaplan topraklamadr. Yldrm etkilerine kar koruma, rayl sistem topraklamas, zayf akm cihazlarnn topraklamas, telsiz haberleme sistemleri bu tip topraklamaya en iyi rneklerdir.

Ayrca statik elektrie kar topraklamada yaplmaktadr: Statik Elektrik; elektronlarn atomlar arasnda hareket etmesiyle ortaya kan enerji olarak dnlebilir. Statik elektrie en byk rnek olarak yldrm verilebilir. Ksacas statik elektrik; katnn katya, svnn katya veya iki svnn birbirine srtnmesi sonucu oluan, genel olarak bir ie yaramayan ve zaman zaman arklar eklinde boalan elektrik enerjisidir. Bu boalma genel olarak kontrol altna alnamaz ve statik elektrikten faydalanlamaz. Ancak; Bu kontrolsz g ok nemli bir yangn k sebebidir. Endstriyel ve ticari ilemlerde, yangn riskinden dolay statik elektriin byk bir nemi vardr. Endstriyel ve ticari ilemlerde statik elektrik; transport ilerinde, konveyr bantlarnda, kaplama ilemlerinde, rtme ve doldurma ilemlerinde, basm ve matbaa ilemlerinde, kartrma ilemlerinde ve sprey uygulamalar gibi birok yerde grlmektedir.

rnek olarak : Statik elektrik binalardaki haberleme, g hatlar ve elektrik sistemlerine byk lde zarar verir. Makinelerde bulunan sensrler, lme kafalar, yazc kafalar gibi elektronik malzemeler elektrostatik yklenmeden etkilenebilir. Ameliyathanede kullanlan bir ok uucu gaz karm, patlayc olduundan burada yaplan hareketler statik elektriin birikmesine ve sonunda ani elektrik boalmalarna sebep olmamaldr.

5

1.3. Topraklama Elemanlar ve zellikleri

Topraklama tesislerinin yapmnda topraklayclar (topraklama elektrodu), topraklama iletkenleri ve balant paralar kullanlr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan yaynlanan Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmeliine uygun olarak erit, profil (kebent), levha ve rgl iletken topraklama elemanlar retilmektedir.

1.3.1. Elektrot

Topraklayc (topraklama elektrodu): Topraa gml ve toprakla iletken bir balants olan veya beton iine gml, geni yzeyli balants olan iletken paralardr.

Konuma gre topraklayclar:

Yzeysel topraklayc: Genel olarak 0,5-1 m arasnda bir derinlie yerletirilen topraklaycdr. Galvanizli erit veya yuvarlak ya da rgl iletkenden yaplabilir ve yldz, halka, gzl topraklayc ya da bunlarn karm olabilir.

Derin topraklayc: Genellikle dey olarak 1 mden daha derine yerletirilen topraklaycdr. Galvanizli boru, yuvarlak ubuk veya benzeri profil malzemelerden yaplabilir.

Topraklayc olarak aadaki elemanlar kullanlabilir:

erit veya rgl iletken topraklayc ubuk topraklayc veya profil (Kebent) topraklayc Levha topraklayc

1.3.1.1. erit Topraklayc

erit, yuvarlak iletken ya da rgl iletkenden yaplan ve genellikle derine gmlmeyen topraklayclardr. Bunlar, uzunlamasna denebilecei gibi yldz, halka, gzl topraklayc ya da bunlarn bazlarnn bir arada kullanld biimde dzenlenebilir.

Zemin koullar elverili ise, erit topraklayclar genel olarak 0,5 ila 1 m derinlie gmlmelidir. Bu arada yaylma direncinin st zemin tabakasnn nemine ball ve donma olasl gz nnde bulundurulmaldr. erit topraklayclarn uzunluu istenen yaylma direncine gre bulunur.

Resim 1.1: erit topraklayc

6

1.3.1.2. ubuk (Derin) Topraklayc

Boru ya da profil elikten yaplan ve topraa aklarak kullanlan topraklayclardr. ubuk topraklayclar yere olabildiince dik olarak aklmaldr. stenen kk yaylma direncinin salanabilmesi iin birden ok ubuk topraklaycnn kullanlmas gerekiyorsa, bunlar arasndaki aklk, en az bir topraklayc boyunun iki kat olmaldr. Topran st tabakasnn kurumas ve donmas gibi nedenlerle paralel bal ubuk topraklayclar btn uzunluklar boyunca etkili olmadklarndan, bunlar arasndaki uzaklk bir topraklaycnn etkili boyunun en az iki kat olmaldr.

Resim 1.2: Bakr ve galvaniz topraklayc

1.3.1.3. Levha Topraklayc Dolu ya da delikli levhalardan yaplan topraklayclardr. Bunlar genel olarak dier

topraklayclara gre daha derine gmlr. Levha topraklayclar zemine dikey olarak gmlmelidir. Bunlarn boyutlar gerekli yaylma direncine gre seilir. Topraklama tesislerinde genel olarak l m X 0.5 m ile 0,7 x 0,7mlik bakr levhalar kullanlr. Levhann st kenar toprak yzeyinden en az 1 m aada olmaldr. Kk bir yaylma direnci elde etmek iin birden ok levha topraklayc kullanlmas gerektiinde bunlar arasndaki aklk en az 3m olmaldr. Ayn yaylma direncini salamak iin erit ve ubuk topraklayclar yerine levha topraklayc kullanldnda bunlara oranla daha fazla gere kullanlmas gerekir.

ekil 1.2: Yldz- Halka- Gzl Topraklama

Topraklamann tesis edilecei yerde topran elverisiz yaps nedeniyle topraklama direnci yetersiz grlrse bu takdirde kaz ayann ve yldz topraklamann ular birer ubuk elektrotla takviye edilmelidir. Bu ekilde kaz aya, yldz topraklama+ubuk elektrot birleimi kesin bir mkemmellik salar.

Kaz aya biiminde topraklama: Kaz aya biiminde topraklama normal olarak topraklama iletkeni boyu 25 m'lik ve 30x2 veya 30x3 mm'lik bakr eritten ve aada aklanan ekillerden biri ile yaplr.

Topraklama eridi dal halinde topran 80 cm derinliinde yelpaze biiminde

kazlm kanallarn iine yerletirilmelidir. Bu kaz ayann en uzun kolu 8-12 m arasnda ve bir ucundan kontrol klemensi ile irtibatlandrlmaldr. Dier iki kolun boyu 6-9 m olmal, uzun kola zel kaz aya klemensi ile balanmaldr.

7

Topran durumu yukardaki ekilde kaz ayan gerekletirmeyi imkansz klyorsa; o zaman topraklama eridinin 25 m'lik uzunluu muhafaza edilerek kaz aya deiik boylarda 3 veya 2 kol halinde tesis edilir. Kaz aya kollar arasnda 4lik a olmaldr.

Topraklamann tesis edilecei kadar yeterli alan olmamas halinde yldz eklinde bir kenar 2 m'den az olmayan alar 60 bir ekenar gen topraklama yaplr.

Topraklama elektrotlar toprak ile srekli temasta bulunduu iin korozyona (kimyasal ve biyolojik etkiler, oksitlenme, elektrolit, korozyon oluumu ve elektroliz vb.) kar dayankl malzemeden olmaldr. Bunlar hem montaj esnasnda kabilecek mekanik zorlanmalara kar dayankl olmal hem de normal iletmede oluan mekanik etkilere dayanmaldr. Beton temeline gmlen elik ve elik kazklar veya dier topraklayclar topraklama tesisinin bir ksm olarak kullanlabilirler.

Balant Elemanlar: Klemens, pabu ve dier yardmc balant elemanlarndan olumaktadr, bakr ve galvanizden yaplmaktadrlar.

Resim 1.3: Topraklama Balant Elemanlar

1.4. Topraklama Direnci eitleri

zellikle insanlarn ve hayvanlarn bulunduu alanlarda topraa gei direncinin mmkn olduunca kk tutulmas nemli ve hayatidir. Topraklama direncinin mmkn olduu kadar kk olmas, atmosferik elektrik boalmalarnda yldrmdan koruma tesislerinde meydana gelecek yan atlamalar ve tehlikeleri azaltacandan bu hususa nem verilmelidir.

1.4.1. zgl Toprak Direnci

Topran elektriksel z direncidir. Bu diren genellikle m2/m ya da m olarak verilir. Bu diren kenar uzunluu bir metre olan bir kpn karlkl iki yzeyi arasndaki direntir.

1 2 3 4 5 6 7

Topran Cinsi Bataklk

Killi Toprak

Ekili Arazi Nemli

Kum Nemli

akl Kuru Kum ve

Kuru akl Tal Zemin

zgl Toprak direnci

30 100 200 500 1000 3000

Tablo 1.1: zgl toprak direnci ortalama deeri

1.4.2. Topraklaycnn veya Topraklama Tesisinin Yaylma Direnci (RE)

Bir topraklayc ya da topraklama tesisi ile referans topra arasndaki topran direncidir. Yaylma direnci, yaklak olarak omik diren kabul edilebilir.

8

1 2 3 4 | 5 6 7 8 9 10 11

Topraklaycnn Cinsi

erit ya da rgl letken (Uzunluk)

ubuk ya da boru (Uzunluk)

Dey levha, st kenar m

toprak Altnda (Boyutlar)

Yaylma Direnci (Ohm)

10 m 25 m 50 m 100 m 1 m 2 m 3 m 5 m 0.5mx m

lmx

m

20 10 5 3 70 40 30 20 35 25

Baka zgl toprak direnleri () iin yaylma direnleri bu izelgede verilen yaylma direnleri /1= /100 kat says ile arplarak bulunur.

Tablo 1.2: zgl direnci 100 .m olan toprak iin yaylma direnci

1.4.3. Topraklama Direnci

Topraklaycnn yaylma direnci ile topraklama iletkeninin direncinin toplamdr.

1.4.4. Toplam Topraklama Direnci

Bir yerde llebilen ve lye giren btn topraklamalarn toplam direncidir.

1.4.5. Topraklama Empedans (ZE)

Bir topraklama tesisi ile referans topra arasndaki (iletme frekansnda) alternatif akm direncidir. Bu empedansn mutlak deeri, topraklayclarn yaylma direnleri ile toprak iletkenleri topraklayc etkisi olan kablolar gibi zincir etkili iletken empedanslarnn paralel balanmas ile elde edilir

1.4.6. Darbe topraklama direnci

Bir topraklama tesisinin herhangi bir noktas ile referans topra arasnda, yldrm akmlarnn gemesi srasnda etkili olan direntir.

1.5. Sfrlama Tanm ve Yapm

nsanlar tehlikeli temas gerilimlerine kar korumak iin tketicilerin iletme akm devresine ait olmayan ve fakat bir izolasyon hatas sonucunda gerilim altnda kalabilen iletken ksmlarn, rnein maden muhafazalarn ntr hatt ile iletken olarak balanmasna sfrlama denir. Sfrlama yaplm tesislerde, koruma topraklamasnda olduu gibi, iletme aralarnda izolasyon hatas nedeniyle meydana gelen yksek temas gerilimlerinin srekli olarak kalmas nlenir. Bu sistemde, korunacak iletme aracnn gvdesi ntr ile balanr.

letme aracnda bir izolasyon hatas meydana gelirse, sfrlama sayesinde bir hata akm oluur. Hata akm devresini, ebekenin hat direnci (Rh), sfrlama iletkeni ile ntr hattnn direnci (Rho) ve transformatrn hatal faz sargsnn direnci (RT) zerinden tamamlar. Bu devrede etkili olan gerilim hatal faza ait 220 Voltluk faz gerilimidir. Devredeki direnlerin toplam ok kk olduundan, devreden geen hata akm, ksa devre akm seviyelerindedir. Netice olarak, devreyi koruyan sigorta eriyerek veya ar akmla

9

alan manyetik korumal otomatik anahtar faaliyete geerek devrenin enerjisini keser. Dolaysyla temas gerilimi ortadan kalkar.

Sfrlamann koruma etkisi, prensip itibariyle koruma topraklamasnn, zellikle su borusu ebekesi zerinden yaplan topraklamann aynsdr. Sfrlama sisteminde akmn dn yolu koruma iletkeni ve ntr hatt zerinden olduundan bunun toplam direnci daha kk olur. Ntr hatt daha kolay kontrol edilebildiinden daha gvenilir bir akm devresi oluturulmu olur.

ekil 1.3: Sfrlamann yapl

Sfr iletkeni bir koruma iletkeni deildir. nk bu iletkenin zerinden iletme akm geebilir. Fakat cihazlar sfr iletkenine balayan iletkenler koruma iletkenidir. Arza olmad takdirde bunun zerinden hibir akm gemez.

Eski tesislerde ntr iletkeni, sfr iletkeni ve koruma iletkeni olarak kullanlmaktadr. Halbuki yeni yaplan modern tesislerde sfrlama iin kofreden itibaren, ayrca topraklanm bir koruma hatt ekilmektedir. Alternatif akm tesislerinde, fazl dengesiz yklerde ntr hatt zerinden iletme akm geebilmektedir. Bu ise sfrlamann yapld tesislerde, cihaz gvdesinde istenmeyen gerilimlerin olumasna neden olacaktr. Halbuki koruma hattnda hibir zaman istenmeyen gerilimler olmayacaktr. Aadaki ekilde byle bir sistemin olduu modern sfrlama sistemi gsterilmektedir.

Soru: Uak, helikopter, gemi, otomobil topraklama sistemi var mdr ve nasldr: Cevap: Yalnzca uak ve helikopterlerde deil, otomobil ve gemilerde de DC g

kaynandan, yk elemanlarna yalnzca bir hat uzatlr ve dn hatt olarak, aracn metal gvdesi kullanlr. Bunun iin, g kaynann kutuplarndan birini yke, ykn dier ucuyla g kaynann serbest kalan kutbunu da metal gvdeye balamak yeterlidir. Topraklama ucu diye, metal gvdeye balanan uca denir ve bu aslnda toprakla ilgisi olmayan hayali bir topraklamadr.

10

Bunun iin g kaynann + ya da kutbunu kullanmak arasnda, akmn bir veya dier ynde dolayor olmasndan baka, hele ilevsel adan hibir fark yoktur. nk, pozitif topraklamann tercihi halinde g kayna, + kutbunun bal olduu gvde blgesinden ektii dk enerjili elektronlar ivmelendirip yke doru pompalamakta, ykten geerken enerjisini byk oranda kaybeden elektronlar, ykn dier ucunun bal olduu dier bir gvde blgesine iade edildikten sonra gvdeye yaylmaktadr. Negatif topraklamann tercihi halinde ise, g kayna yk zerinden, dolaysyla da ykn dier ucunun bal olduu gvde blgesinden ektii dk enerjili elektronlar ivmelendirip, yk zerinden geirmekte, kazandklar enerjiyi byk oranda kaybeden elektronlar kendisine ekip, kutbunun bal olduu bir baka gvde blgesine iade etmektedir.

Yk her iki durumda da alr. Dolaysyla, topraklama amacyla hangi kutbun kullanlaca, sadece bir tercih meselesidir. Fakat, bir veya dier kutbun tercih edilmesinden sonra, devrede kullanlacak olan yk elemanlarnn ve g kaynan yklemeye yarayan dinamonun, yaplan tercihe uygun ekilde balanmas, bunun mmkn olabilmesi iin de, balant ularnn imalat srasnda ona gre ekillendirilmi olmas gerekir. 1930lu yllarda otomobil retiminin hz kazanp yaygnlat sralarda, zellikle ngiliz reticiler pozitif topraklama tercihinde bulunmu. Bu tercihin nedeni bir olaslkla, negatif topraklamann kullanlarak gvdeye yksek enerjili elektronlarn pompalanyor olmas halinde, civardaki oksijen atomlarnn bu elektronlarn ekiciliine kaplarak gvdenin metal atomlaryla daha kolay birleecei ve daha hzl galvanik paslanmaya yol aaca endiesi idi. Halbuki ayn durum, pozitif topraklama halinde de, bu sefer ykn gvdeye baland u civarnda sz konusudur.

imdi artk, negatif topraklama standarttr. Bahsettiiniz durum, artk neredeyse kolleksiyon malzemesi haline gelmi bulunan eski aralarda sz konusudur. Kald ki onlarn da ou, negatif topraklamaya dntrlm haldedir.

1.6. Potansiyel Dengelemesi

Potansiyel farklarnn ortadan kaldrlmasdr. rnein, koruma iletkenleri ile iletken borular ve iletken yap blmleri arasnda ya da bu borularla yap blmleri arasndaki potansiyel farklarnn giderilmesi amacyla yaplan dzenlemelerdir.

ekil 1.4: Potansiyel dengeleme uygulamas

11

1.7. Elektrik Sistemleri (ebeke) Tanm ve ekilleri

Faz iletkenlerinden birinde izolasyon hatas meydana geldiinde, toprak zerinden bir kaak akm geecektir. Geecek kaak akm ve bu hata akmnn iddeti, birinci derecede alak gerilim ebekesinin ekline baldr.

TS 3994'e gre alak gerilim elektrik ebekeleri snflandrlarak aada aklanan tipe ayrlmtr:

TN tipi ebeke TT tipi ebeke IT tipi ebeke

TN, TT ve IT eklindeki snflandrmada kullanlan sembollerin anlamlan aada akland gibidir:

T: Terra (Toprak) N: Ntr, I: zolasyon, PE : (Protection Earth) Koruma iletkenidir.

Birinci harf: Akm kaynann, yani transformatr merkezinin yapsn ve topraklama durumunu gsterir. Buna gre; T: ebekenin bir noktas (mesela yldz noktas) topraklanm, I: ebekenin btn aktif ksmlar topraa kar yaltlm veya ebekenin bir noktas bir empedans zerinden topraklanm demektir

kinci harf: Tketici cihaznn maden ksmnn topraa kar durumunu gsterir. Buna gre;

T: ebeke topraklamas yaplm olmasna ramen cihazn ayrca direkt topraklanm olmasdr,

N: Cihazn muhafaza ksmnn ebeke topraklamasna dorudan doruya balanm olduu anlamna gelir.

1.7.1. TN Sistemi

Bu ebeke tipi en yaygn ebekedir. Burada ebekenin bir noktas (rnein yldz noktas) dorudan doruya topraklanr. Bu yaplan ilem iletme topraklamasdr. Faz ile topran temas halinde, iletme topraklamasnn, PE veya PEN koruma hatlarnn ve bunlara bal cihazlarn topraa kar gerilimleri ykselir. Bu istenmeyen gerilimin yksek olmamas iin btn iletme topraklamalarnn toplam topraklama direnci 2 'u gememelidir. Eer byle olursa temas gerilimi iin; Ut < 50 V art salanm olur. TN tipi ebekede koruma topraklamasna ve sfrlamaya msaade edilir.

TN ebekenin ayr uygulama tipi vardr. Bunlar TN' ye eklenen u harfler ile belirlenir:

C: (Combined PE and N=PEN) Koruma iletkeni ile ntr hattnn fonksiyonlar PEN hattnda birletirilmi.

S: (Sperated PE and N) Koruma iletkeni ile ntr hatt fonksiyon bakmndan birbirinden ayrlmtr.

TN sistemleri, koruma (PE) ve ntr (N) iletkenlerinin durumlarna gre ekilde uygulanabilir: TN-C sistemi, TN-S sistemi, TN-C-S sistemidir.

12

TN-C Sistemi TN-C sisteminde tesise ait btn maden ksmlar, koruma ve ntr iletkenleri

birletirilerek ebekenin tamamnda ortak bir iletken (PEN) olarak ekilir.

ekil 1.5: TN-C tipi ebeke ( Ntr- Toprak birleik)

TN-S Sistemi

TN-S sisteminde tesise ait btn maden ksmlar, PE koruma hatt zerinden iletme topraklamasna balanr. Koruma ve ntr iletkenleri ebekenin tamam boyunca ayr ayr ekilir.

ekil 1.6: TN-S (Ntr ve koruma iletkenleri ayr ekilmi)

TN-C-S Sistemi

TN-C-S sisteminde koruma ve ntr iletkenleri, ebekenin bir blmnde ayr ayr, bir blmnde de ortak bir iletken olarak ekilir.

ekil 1.7: TN-C-S (Bir blmnde koruma ve ntr iletkenleri iin tek iletken ekilmi ebeke)

13

1.7.2. TT Sistemi

Bu ebeke eklinde ebekenin yldz noktas direkt olarak topraklanmtr; bu bir iletme topraklamasdr. Tesise ait maden ksmlar ise iletme topraklamasndan ayr olarak topraklaycya balanmtr. Bu ise koruma topraklamasdr.

TT tipi ebekede unlar uygulanabilir; Koruma topraklamas. Hata gerilimi ile koruma balamas. Hata akm ile koruma balamas.

ekil 1.8: TT tipi ebeke sistemi

IT Sistemi Bu tip ebekede, yldz noktas topraa kar yaltlmtr veya yeteri kadar yksek bir

empedans (diren veya endktans bobini) zerinden topraklanmtr. Bu tip ebekeden beslenen cihazlar topraklanr. ebekede meydana gelen ilk faz-toprak hatas, ebekeye bal cihazlarn almalarn etkilemez. Fakat ikinci bir izolasyon hatas, toprak temasl iki fazl bir ksa devreye neden olur ve cihazlarn normal almalarn olumsuz ynde etkiler.

IT tipi ebekede, ilk izolasyon hatasn tespit etmek ve ikinci hatann yol aaca tehlikelerden korunmak iin izolasyon kontrol cihaz balanr. lk hata olutuunda kl veya sesli bir sinyal verilir. zolasyon kontrol cihaz ile yalnzca ikaz verilmez. stenirse bu durumda ebekenin enerjisi otomatik olarak kesilebilir. IT tipi ebekede u koruma dzenlerine izin verilebilir: Ar akma kar koruma, izolasyon kontrol dzeni, hata akmna kar koruma anahtar, hata gerilimine kar koruma anahtar, gerektiinde potansiyel dengelemesidir.

ekil 1.9: IT tipi ebeke sistemi

14

1.8. Temel Topraklamas

1.8.1. Temel Topraklama

Temel iine yerletirilmi topraklayc beton iine gmlerek, toprakla geni yzeyli olarak temas etmesi salanr. Bu ekilde yaplan topraklamaya temel topraklama denir. Temel topraklama, potansiyel dengelemesinin etkisini arttrr. Yap temeli oluturulurken, temel iindeki iletken ksmlarn elektriksel olarak srekliliinin gerekletirilmesi, bir yandan e-potansiyellemeyi salarken, dier yandan da, topraklama direnci olarak lldnde uygun deer verirse, TT ebeke iin koruma topraklamas, TN ebeke iin ise iletme topraklamasn salar.

Btn bu anlatlanlar, yap temeli izole edilip bohalanmam olduu taktirde geerlidir. Yap temeli izole boha iinde ise, yaplacak uygulama, potansiyel dengeleme ve dzenleme kurallarna gre bohalanmam temelin altna a eklinde uygun direnli topraklama tesisi yapmak ve bunu toprak iinden srdrp izolasyonun sona erdii seviyede e potansiyellenmis betonarme demirleri ve iletken ksmlarla irtibatlandrmaktr.

Bu iki tip topraklama uygulamas iin, iletken seiminde dikkate alnacak hususlar unlardr:

Ynetmelikte galvanizli erit nerilmektedir. Gerekten de betonarme, demir ile ayni esasl malzeme olduundan, korozyon riski tamaz ve dolaysyla en uygun malzemedir. te yandan, lkemizdeki galvanizli eritler 4 il 6 m civarnda boylarda olup, ancak zel siparilerle 20 il 30 m'lik boylarda da retilmektedir. Boy ksaldka ek malzemesi daha fazla gerekmekte, bu da tesisatn yapmnda isilik ve malzeme fiyatlarnda arta sebep olmaktadr. Ayrca, ok ek, ok problem demektir ve isin kalitesini dren bir etken olarak karsmza kar.

1.9. Yapld Yerler ve Kullanlan Elemanlar

Bunun dnda, temel topraklamas kuvvetli akm tesislerinde ve yldrma kar koruma tesislerinde topraklayc olarak uygundur. Bu topraklama, yap balant kutusunun arkasndaki elektrik tesisinin veya buna edeer bir tesisin ana blmdr.

ekil 1.10: Temel topraklamas

1.10. Yapm lem Sras

Temel topraklayc, kapal bir ring eklinde yaplmaldr ve binann d duvarlarn temellerine veya temel platformu iine yerletirilmelidir. evresi byk olan binalarda temel topraklayc tarafndan evrelenen alan, enine balantlarla 20m x 20m'lik gzlere blnmelidir.

15

Temel topraklayc, her taraf betonla kaplanacak ekilde dzenlenmelidir. elik erit topraklayc kullanldnda, bu erit dik olarak yerletirilmelidir.

Son noktalar temelin dna karlmal ve yeterince esnek balant yaplmaldr. Balant yerleri her zaman kontrol edilebilir olmaldr.

Temel topraklamas iin en kk kesiti 30 mm x 3,5 mm olan elik erit veya en kk ap 10 mm olan yuvarlak elik ubuk kullanlmaldr. elik, inko kapl olabilir veya olmayabilir. Balant filizleri inko kapl elikten yaplm olmaldr. Balant ksmlar korozyona dayankl elikten olmaldr.

elik hasrl olmayan (kuvvetlendirilmemi) temel iinde yerletirme iin temel topraklayc, temel betonu dkldkten sonra, her ynde en az 5 cm beton iinde kalacak ekilde yerletirilmelidir. Topraklaycnn beton iindeki yerini sabitlemek iin uygun mesafe tutucular kullanlmaldr.

elik hasrl (kuvvetlendirilmi) temel ve su yaltm malzemesi iinde yerletirme iin temel topraklayc, en alt sradaki elik hasr zerine yerletirilmeli ve yerini sabitlemek iin yaklak 2 m'lik aralklarla elik hasrla balanmaldr.

Resim 1.4: Temel Topraklamas galvaniz eritlerin montaj

1.10.1. Yapmnda Dikkat Edilecek Hususlar

Temel topraklama iin en kk kesiti 30mm X 3,5 mm olan elik erit veya en kk ap 10 mm olan yuvarlak elik kullanlmaldr. Balant filizleri inko kapl elikten yaplm olmaldr. Balant ksmlar korozyona dayankl elikten olmaldr.

ekil 1.11: elik donatl temel topraklayc

16

ekil 1.12: E potansiyel dengeleme balants ekil 1.13: Yanl topraklama

17

UYGULAMA FAALYET UYAada bulunan uygulama faaliyetini yaptnzda, semi olduunuz uygun yerin

ynetmelie gre temel topraklamasn yapabileceksiniz.

ekil 1.14: Temel topraklamas projesi

e

Ulem Basamaklar neriler

Projeyi okuyunuz. Topraklama elektrot ynlerini tespit ediniz. Uygun topraklama iletkenini seiniz. Uygun toprak elektrotunu seiniz. Toprak iletkenini ekiniz. Kiri balant filizlerine topraklama iletkenini

tutturunuz.

Toprak iletkenlerini toprak elektrotuna tutturunuz.

Projede kullanlan sembolleri reniniz. Proje izimi yapan kiilerden proje hakknda

bilgi alnz.

Topraklama iletken kesitlerini ilemden nce hesaplaynz.

Topraklama iletkeni balant paralarn kontrol ediniz.

KONTROL LSTES

Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri E

vet

H

ayr

Bina temel topraklamasnda kullanlacak elemanlar doru seebildiniz mi ?

Bina temel topraklamasn ynetmeliklere ve i gvenliine uygun yapabildiniz mi ?

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi

yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

UYGULAMA FAALYET

18

LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.

1. Aktif blmlerin ve sfr iletkeninin topraklanmasna koruma topraklamas denir. 2. Topraklayc, topraa gml ve toprakla iletken bir balants olan veya beton iine gml,

geni yzeyli balants olan iletken paralardr. 3. Topran elektriksel z direncine toprak direnci denir. 4. Tketicilerin kullandklar elektrikli eyalarn izolasyon hatas sonucunda gerilim altnda

kalabilen iletken ksmlarn ntr hatt ile iletken kullanlarak balanmasna sfrlama denir. 5. TT ebekede, yldz noktas topraa kar yaltlmtr veya yeteri kadar yksek bir empedans

zerinden topraklanmtr. 6. Temel topraklamas iin en kk kesiti 30 mm x 3,5 mm olan elik erit veya en kk ap 10

mm olan yuvarlak elik ubuk kullanlmaldr.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

LME VE DEERLENDRME

19

RENME FAALYET 2

Uygun ortam salandnda, bina ii topraklama sistemini yapabileceksiniz.


Konu hakknda uzman kiilerle grerek topraklamann ne ie yarad hakknda bilgi

edininiz.

Topraklamada kullanlan balant elemanlar hakknda bilgi edininiz.

2.BNA TOPRAKLAMA

2.1. Topraklama letkenini ekme

2.1.1. Topraklama letkeni zellii

Topraklama iletkenlerinin en kk kesitleri mekanik dayanm bakmndan; Mekanik zorlamalara kar korunmu olan sabit tesislerde 1.5 mm Cu (Bakr),

2.5 mm Al (Alminyum) yaltlm iletken olmaldr.

Mekanik zorlamalara kar korunmam olan sabit tesislerde 4 mm Cu ya da kalnl en az 2,5 mm olan 50 mm lik elik erit olmaldr.

Mekanik zorlamalara kar korunmam tesislerde alminyum toprak iletkenleri kullanlamaz.

Demelerde, duvar geilerinde ve mekanik zorlamalarn ok olduu yerlerde topraklama iletkenleri kesinlikle korunmu olmaldr.

plak topraklama iletkenleri zel bir iaretle belirtilmi olmaldr. Topraklayclarn yaylma direncini denetlemek iin topraklama iletkeninin uygun bir

yerine ayrma dzeni yaplmaldr. Bu dzen olabildiince blnmesi gereken yerlere konulmaldr.

Topraklaycnn topraklama iletkenine balants, kaynak balants ya da rondelal cvatalar gibi mekanik bakmdan salam ve elektriksel bakmdan iyi iletken biiminde yaplmaldr.

Toprak iindeki balant noktalar korozyona kar korunmaldr. Toprak stndeki topraklama iletkenleri grlebilecek biimde ya da rtl olarak

dendiklerinde, kolaylkla ulalabilecek biimde ekilmeli ve bulunduklar yerde beklenebilen mekanik ve kimyasal etkilere kar korunmu olmaldr.

Topraklama iletkenleri zerinde anahtar kullanlmasna ve alet kullanlmadan kolaylkla zlebilen balantlar yaplmasna izin verilmez.

RENME FAALYET2

AMA

ARATIRMA

20

Topraklama iletkenleri ile topraklama baralarnn ve bu iletkenlerden ayrlan kollarn aralarndaki balantlar srekli olarak gvenilecek ve elektriksel bakmdan iyi bir iletim salanacak ekilde yaplmaldr.

2.1.2. letkeni ekmede Dikkat Edilecek Hususlar

Topraklama iletkenlerinin tesis edilmesi: Genel olarak topraklama iletkenleri, mmkn olduunca ksa yoldan balanmaldr.

Topraklama iletkenlerinin mekanik tahribata kar korunmas gerekmektedir. Topraklama iletkenleri toprak zerine yerletirilebilir. Byle bir durumda bunlara her an

ulalabilir. Eer bir mekanik tahribat riski sz konusu olacaksa, topraklama iletkeni uygun ekilde korunmaldr.

Topraklama iletkenleri beton ierisine de gmlebilir. Balant ular her iki uta da kolaylkla eriilebilir olmaldr. plak topraklama iletkenlerinin, topraa veya betona girdii yerlerde anmay nlemek amacyla zel itina gsterilmelidir.

Topraklama iletkenleri eklenirken ekler, hata akm geme durumlarnda kabul edilemez s ykselmesini nlemek iin iyi bir elektriksel sreklilie sahip olmaldr. Ekler gevek olmamaldr ve korozyona kar korunmaldr. Deiik metaller balanmak zorunda kalndnda, galvanik piller ve sonucunda galvanik anma oluumu nedeniyle ekler, etraflarndaki elektrolitlerle temasa kar dayankl dzenlerle korunmaldr.

2.2. Topraklama letkeni Balantlar

Topraklama iletkenini, topraklaycya, ana topraklama balant ucuna ve herhangi bir metalik ksma balamak iin uygun balant paralar kullanlmaldr. Cvata balants yalnz bir cvata ile yaplrsa, en azndan M10 cvata kullanlmaldr. rgl iletkenlerde (ezmeli, sktrmal ya da vidal balantlar gibi) kovanl (manonlu) balantlar da kullanlabilir. rgl bakr iletkenlerin kurun klflar balant noktalarnda soyulmaldr; balant noktalar korozyona kar (rnein bitm gibi maddeler ile) korunmaldr. Deney amacyla, ayrma yerleri ihtiyac karlanabilmelidir. zel aletler kullanlmadan eklerin sklmesi mmkn olmamaldr.

2.3. Toprak Elektrodu Montaj

2.3.1. Toprak Elektrodu zellii Mahalli artlar baka bir gerecin kullanlmasn gerektirmiyorsa, topraklayc olarak en

iyisi scak galvanizli elik, bakr kaplamal elik ya da bakr kullanlmaldr. Topraklama elektrotuna irtibat iletkeni eitli kalnlkta yuvarlak, rgl veya yass lama eklinde bakr veya galvanizli iletkenden yaplmaktadr.

Topraklama iletkenlerinin en kk kesitleri, elektrik tesislerinde topraklamalar ynetmeliine gre;

Bakr: 16 mm Alminyum 35 mm elik 50 mm olmaldr.

21

2.3.2. Toprak Elektrodunu Gmmede Dikkat Edilecek Hususlar

Topraklaycnn evresindeki topraa iyi temas etmesi gerekir. Daha az toprak kullanlacandan topraklayclarn tesisinde iyi iletken toprak tabakalar kullanlmaldr. Toprak tabakalarnn kuru olmas durumunda, topraklaycnn evresindeki toprak yapkan deilse slatlp amur haline getirilmeli; yapkan ise topraklayc gmldkten sonra dvlerek sktrlmaldr. Topraklaycnn yanndaki ta ve iri akllar yaylma direncini artracandan bunlar ayklanmaldr. erit ve ubuk topraklayclarn yaylma direnci daha ok kendi uzaklklarna, daha az olarak ta kesitlerine baldr.

ekil 2.1: Topraklayc (Bakr topraklama ubuu) iletkene irtibatlandrlmas

2.4. Tablo Topraklamas

Binalarn topraklanmas kadar enerji tablolarnn da topraklanmas nemlidir. Panolarn topraklanmas ile bina topraklamas genel olarak benzemektedir. Panolarn topraklanmasnda u hususlar dikkate alnr:

Tablonun arka tarafnda bulunan ve akm geirmemesi gereken btn demir aksam ile

tablonun demir iskeleti topraklanacaktr. Topraa kar 250 Volttan fazla bir gerilimin meydana gelmesini mmkn klan sistemlerde, iskelet ve erevesinin btn demir ksmnn kendi aralarnda ve toprak baras ile kusursuz olarak balantsn ve bu balantnn devamn temin iin zel tertibat alnacaktr. Toprak baras kesiti en az topraklama levhas balant hatt kesiti kadar olmaldr. Bu hususun temini iin montaj bittikten sonra nokta kayna veya kprleme ile uygun yerlerde balant oluturmak yeterlidir.

Vida balantlarnn, zel surette temizlenmi ve iyice yalanm temas yzeylerine sahip olmas arttr. Vidalar galvanizli veya paslanmaz madenden olacaktr.

Tablo iindeki topraklama tertibat bakr bara ile yaplacak ve toprak iletkeni ile balanacaktr.

Tali tablolar zerinde topraklama baras bulunacaktr. Topraklama balants bulunduu yerdeki tesisata uygun olarak muhakkak yaplacaktr.

22

Resim 2.1: Pano topraklamas

ekil 2.2: Su borusundan sakncal olarak yaplm topraklama

23

UYGULAMA FAALYET Aada bulunan uygulama faaliyetini yaptnzda, semi olduunuz uygun yerin

ynetmelie gre elektrik tesisat borusundan topraklama iletkenini ynetmeliklere uygun ekebileceksiniz.

lem Basamaklar neriler

Projeyi okuyunuz. Uygun topraklama iletkenini seiniz. Toprak iletkenini ekiniz. Toprakl prizlere toprak iletkenini balaynz. Toprak elektrotuna iletkeni balaynz. Toprak elektrotunu gmnz.

Balantlarn iyi temas etmesine zen gsteriniz.

Topraklama iletkeninin ekilmesinde kablolarn renklerine dikkat ediniz. Topraklama iletkeni renginin sar- yeil olmasna dikkat ediniz.

Prizlerin yerlerini bina iinde tespit ediniz.

KONTROL LSTES



vet

H

ayr

Bina ii topraklama elemanlarn doru olarak seebildiniz mi ?

Bina ii topraklamasn tesisat borusundan ynetmeliklere ve i gvenlii tedbirlerine uygun olarak ekebildiniz mi ?

DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

UYGULAMA FAALYET

24

LME VE DEERLENDRME


Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise

D, yanl ise Y yaznz.

1. ( ) Topraklaycnn topraklama iletkenine balants, kaynak balants ya da rondelal

cvatalar gibi mekanik bakmdan salam ve elektriksel bakmdan iyi iletken biiminde yaplmaldr.

2. ( ) Topraklama iletkenleri zerinde anahtar kullanlmasna ve alet kullanlmadan kolaylkla zlebilen balantlar yaplr.

3. ( ) Topraklayc olarak genellikle scak galvanizli elik, bakr kaplamal elik ya da bakr tercih edilmelidir.

4. ( ) Topraklayc montajnda kuru bir toprak tercih edilmelidir. 5. ( ) Tablonun arka tarafnda bulunan ve akm geirmemesi gereken btn demir aksam ile

tablonun demir iskeleti topraklanacaktr

DEERLENDRME


LME VE DEERLENDRME

25

RENME FAALYET3

Uygun ortam salandnda, elektrik tesisinin topraklama ve yaltkanlk direnci lmn

yapabileceksiniz.


Megerin ne ie yaradn aratrnz.

Gnmzde kullanlan meger eitlerini aratrnz.

3.TOPRAKLAMA DRENCN LME

3.1. Toprak ve Yaltkanlk Direnci len Aletler Byk yaltkanlk direnlerinin llmesinde, pilli ohmmetreler kullanl deildir. nk pilin

emk i ok kk, yaltkan direnlerinin deeri ise ok byk olduundan aletten, yeteri derecede akm gemez.

Bunun iin yaltkanlk direnlerinin llmesinde rete olarak el manyetosu kullanlr.

(Gnmzde bu tip megerler yerine manyetosuz dijital megerler de kullanlmaktadr.) Bunlar genel olarak 100, 250, 500, 625, 1000, 1250, 2500 ve 5000 Volt reten doru akm reteleridir. Yaltkanlk deneyi, ne kadar yksek gerilimle yaplrsa, alnacak gvenlik tertibatlar da o kadar iyi olur. Yaltkanlk direncini dorudan doruya len l aletlerine MEGER denir. Bunlar esas itibariyle zel tipte imal edilmi portatif ohm metrelerdir.

3.1.1. eitleri ve Yaplar

Yksek yaltkanlk direnlerinin direkt olarak llmesinde eitli tip megerler kullanlmakla beraber, burada pratikte ok kullanlan iki tipinden bahsedilecektir.

Mknats gstergeli megerler apraz bobinli megerler Bunlarn her iki tipinde de bilhassa generator (manyeto) ksmnda ufak tefek deiiklik olmakla

beraber, prensipler hep ayn; yalnz l aletleri ksm farkldr. Bu generatrlerde manyeto kolunun evrilmesi ile indksiyon bobininde meydana gelen gerilimle, l aleti ksm ve llecek diren beslenir. Megerlerin manyeto kollar elle evrildii gibi, motorla evrilen tipleri de vardr.

RENME FAALYET3

AMA

ARATIRMA

26

ekil 3.1: apraz bobinli meger

3.2. Topraklama Direncini lme

3.2.1. Tanm

Topraklaycnn yaylma direnci ile topraklama iletkeninin direncinin toplamdr.

3.2.2. Topraklama Diren lme Dzeneini Kurma lme dzenei iin ekilden faydalanabiliriz. l aletinin ubuklar topraklama elektroduna

10ar metre aralk olacak ekilde topraa aklr (Bu lmede dijital meger kullanlmtr.).

Resim 3.1: Digital topraklama diren lm megeri

27

3.2.3. Topraklama Diren lme lem Sras

ekil 3.2.de gsterildii gibi balanty yapnz. 2/3 elektrot metot dmesini 3 elektrotlu lm konumuna getiriniz. Yardmc topraklama direnci deerlerini yardmc topraklama direnci aral

iinde C ve P iin kontrol ediniz. Uygun diren araln kullanarak lm gerekletiriniz. letme topraklamas: 2 Ohm( En fazla) Koruma topraklamas: 4 Ohm Paratoner: 10 Ohm OG koruma: 5 Ohm olmaldr.

ekil 3.2: elektrotlu topraklama lm dzenei

3.2.4. Topraklama Diren lmnde Dikkat Edilecek Hususlar Topraklayc ile l aleti ular arasndaki mesafe ekil 3.2de gsterildii gibi 10 metre

aralklarla olmaldr. lm ilemi gerekletirilirken buna dikkat etmek gerekmektedir. ubuklar akacamz yerler lme ileme yapmadan slatlmaldr. Kablolar balant maalarndan iyi bir ekilde tutturulmaldr. lm yaplrken elektrotlara dememek gerekir.

3.3. Yaltkanlk Direncini lme

3.3.1. Yaltkan Diren Tanm Elektrikle alan tm cihazlar, akm kaynaklarndan ne kadar uzakta olurlarsa olsunlar,

bunlarn birbirine olan irtibatlarn iletken teller yapar. Yalnz enerjinin, cihazlara iletimi srasnda bu iletken teller iinden geen akm, baz sebeplerden baka yollara sapar.

letken iinden geen akmn baka yollara sapmamas, istediimiz cihazlardan veya istenen yerlerden geebilmesi iin bu teller kullanma yerlerine gre yaltlr. rnein kablolarda; plastik, lastik, kt, bobinaj tellerinde pamuk veya vernik, hava hatlarda; cam veya porselen izolatr gibi yaltkanlar kullanlr. te yaltkan maddelerin, elektrik akmna kar gsterdikleri bu dirence "yaltkanlk direnci" denir. Yaltkanlk direncine yaltm direnci veya izolasyon direnci de denmektedir.

28

3.3.2. Yaltkanlk Direnci lm eitleri

Yaltkanlk direncinin lm iki ekilde yaplr.

Her iletkenin topraa kar yaltm letkenlerin birbirine kar yaltkanl

ekil 3.3: letken ile toprak aras yaltkanlk lm ekil 3.4: letkenler aras lm

3.3.3. Yaltkanlk Diren Snr Deeri

Yaltkanlk direncinin deeri ebeke geriliminin 1000 katndan kk olmamaldr.

Yani: 380 Voltluk bir ebekede 380.000 , 220 Voltluk bir ebekede 220.000 dan yksek yaltkanlk diren deeri olmaldr.

3.3.4. Yaltkanlk Diren lme Dzeneini Kurma lme dzenei kurulurken iletkenlerin topraa kar yaltkanl llecekse megerin bir ucu

topraa dier ucu da iletkene balanr. letkenlerin birbirine kar yaltkanl llrken ise ekilde grld gibi montaj gerekletirilir.

3.3.5. Yaltkanlk Diren lme lem Sras

Yaplm tesisatn anahtarlarn kapatnz. Bu durumda devrede hi bir alc olmamaldr.

Megerin bir ucunu topraa dier ucunu tesisat iletkenlerinin birine balaynz. Diren deerini l aletinden okuyunuz. Ayn ii tesisatn dier iletkenleri iin de yapnz.

letkenlerin birbirine kar yaltkanln lmek iin: Megerin her iki ucunu tesisatn iki iletkenine balaynz. Diren deerini meger zerinden okuyunuz. llen diren deeri gereken deerden kkse tesisat yaltm iyi deildir.

29

3.3.6. Yaltkanlk Diren lmnde Dikkat Edilecek Hususlar

Yaltkanlk direnci llrken aadaki hususlar gz nnde bulundurulur: Linye sigortalar enerji kesme durumunda olmaldr. Btn almalar devreden karlr. Btn anahtarlar kapatlr. (Alclar devre d)

30

UYGULAMA FAALYET Aada bulunan uygulama faaliyetini yaptnzda, semi olduunuz uygun yerin,

ynetmelie gre topraklama ve yaltkanlk direnlerini lebileceksiniz.


lme uygun aletleri seiniz. Topraklama direncini lnz. Yaltkanlk direncini lnz.

l aletinin ularnn dzgn temas etmesine dikkat ediniz.

Topraklama direncinin lmnde l aletinin sondasnn aklaca yerlerin slatlmasna dikkat ediniz.

Meger ile lme yaparken dikkatli olunuz. lmde elektrotlara demeyiniz. Yksek

gerilim olabilir.

KONTROL LSTES


Deerlendirme ltleri Evet Hayr

Topraklama direncini ynetmeliklere ve i gvenlii tedbirlerine uygun lebildiniz mi ?

Yaltkanlk direncini ynetmeliklere ve i gvenlii tedbirlerine uygun lebildiniz mi ?

DEERLENDRME


UYGULAMA FAALYET

31

LME VE DEERLENDRME


Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.

1. Yaltkanlk direnlerinin lmnde megerler topraklama diren lmnde ohmmetreler kullanlr.

2. Yaltkan maddelerin, elektrik akmna kar gsterdikleri dirence "yaltkanlk direnci" denir.

3. Yaltkanlk direncinin deeri ebeke geriliminin 1000 katndan kk olmaldr. 4. Yaltkanlk direnci lmnde tesisattaki btn anahtarlar alr. 5. Topraklama lmnde lm yapacamz yer slatlmaldr. 6. Topraklama lmnde elektrot iki ubuk arasndayken lm gerekletirilir.

DEERLENDRME


LME VE DEERLENDRME

32

RENME FAALYET4

Uygun ortam salandnda binalarn paratoner sistemi montaj ve balantlarn yapabileceksiniz.

Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Yaadnz yerdeki yaplarn hangilerine paratoner yerletirildiini reniniz.

Bu paratoner sistemlerinin yapld yerde montajn kontrol ediniz.

Elektrik malzemeleri satan bir iyerine giderek paratoner balant paralar hakknda

bilgi edininiz.

4. PARATONER TESSATI

4.1. Paratoner Sistemi

Gkyznde ylda 3 milyar imek veya yldrm olumaktadr. Bir dier deyile yln herhangi bir zamannda dnyann stnde 2000 yldrm bulutu vardr ve dnyamza her saniyede 100 yldrm dmektedir. Gl bir frtna, Hiroima'ya atlan atom bombasndan 100 kat daha fazla enerji aa karmaktadr. Kim bilir? Belki bir gn gelecek yldrmlar da enerji kayna olarak kullanmay reneceiz. Bu gk olay insanln ilk tarihinden itibaren ilahi bir iaret olarak grlmtr. Yldrm dmesi insanlar iin tehlikeli olmasna ramen insan yaamna faydas da vardr. Yldrmlar yeryzndeki bitkiler iin faydal maddeler olan azot, nitratlar ve oksijenin de yeryzne inmesine neden olurlar.

Her ey gne klar ile yeryznde snan havann ykselmesi ile balyor. Tabii iinde

buharlaan suyu da yukar tayarak, bu ykselen hava yaklak 2-3 kilometreye ulanca havann souk katmanlarna rast geliyor. Souk havalarda nefes verince nefesimiz nasl buharlayorsa aynen o ekilde buharlayor ve grdmz bulutu oluturuyor. Bu bulutlar daha sonra hava akmlar ile 20.000 metreye kadar trmanabiliyorlar. Asl tam bilinememesine ramen bulutlarn bu ykselileri srasnda ilerinde oluan buz kristallerinin birbirlerine srtnerek bir statik elektrik enerjisi aa kardklar ne srlyor. Bu elektrik enerjisi bulutlarn st katmanlarnda pozitif (+), alt katmanlarnda ise negatif (-) ykl olarak birikiyor. Bulutun iindeki yk havay iyonize edecek gce ulatnda imek oluuyor.

Yamur bulutlarnn alt yzeylerindeki byk negatif yk iindeki elektronlar iterek oray da

pozitif ykl hale getiriyor ve bu yk saniyede 1000 kilometre hzla topraa iniyor, yani ksa devre yapyor. Yldrmn bu andaki ss 30.000 derece olup gnein yzeyindeki snn 5 kat kadardr.

AMA

ARATIRMA

RENME FAALYET4

33

Yldrm derken ok artc bir ey oluyor. Yerden de buluta doru bir boalma oluyor. Yerden 100 metre ykseklikte bu iki akm birleiyor ve iletkenlii ok fazla olan bir koridor oluuyor. te bundan sonra yldrm hibir ey durduramaz, pozitif yk hzla buluta doru onu ntr hale getirmek iin ykselir, ite yldrmn havadan yere mi, yoksa yerden havaya m olutuunu yaratan soru budur.

Bu koridordan yerden ge doru neredeyse k hznn te biri hzla ykselen akn

yldrmn gze gelen iddetli n da yaratr. Ardndan yine yukardan yere iner ve iki taraf arasndaki potansiyel fark sfrlanana kadar bu olay 10-12 kez tekrarlanabilir.

Resim 4.1: Yldrm dearj oluumu

ekil 4.1: Yldrm oluumu ( + ve yklerin oluumu)

34

4.1.1. Tanm ve Grevi Yldrmn zararsz olarak topraa iletilmesinde paratoner tesislerinden yararlanlr. Elektrikli

boalmalarn en az direnli yoldan evresine zarar vermeden topraa iletilmesi bu tesislerin yapm amacdr.

4.1.2. Yapld Yerler Yldrmn oluumunu hzlandran etkenlerin banda; sivri ular, bayrak direkleri, kuleler,

yksek binalar, (TV, Telsiz, GSM, Radyo vericileri) anten direkleri, trafo tesisleri vs. saylabilir. Bunlara ilave olarak asker tesisler, cami ve minareler, okullar, hapishaneler, hastaneler, stadyumlar, gaz dolum tesisleri, petrol ofisleri, rafineriler, havaalanlar, kprler, fabrikalar, depolar ve tm binalarda paratoner ve topraklama tesisleri yaplmas mecburidir.

4.1.3. eitleri Gelen bir yldrmn etkisine kar korunmas gereken binalar ekilde korunabilir.

ekil 4.2: Paratner sistem eitleri

4.1.3.1. Faraday Kafesi

Faraday kafesi ile korunmas istenen bina en yksek yerlerinden topraa kadar devaml ve

kesiksiz iletkenlerle(yatay ve dey) sarlmaktadr. Faraday kafesi ynteminin yeterli olmas iin korunacak cismin birok yerinden paket balar gibi iletken tellerle sarlmas gerekmektedir.

ekil 4.3: Faraday kafesi

35

4.1.3.2. Franklin ubuu

Franklin ubuu korunacak yerin en yksek noktasna sivri bir ubuk yerletirme prensibine dayanan koruma sistemidir. Bu ubuk en ksa yoldan indirme iletkeni ile topraklama tesisatna balanmaktadr. Bu yntemle geni alanlar hatta binalar korumak mmkn deildir. Gnmzde zellikle cami minareleri, kuleler, deniz feneri ve bacalar gibi kk boyutlu alanlarda kullanlmaktadr. Franklin ubuu veya yakalama ucu sistemleri olarak bilinen bu yntem basit bir metal u, ini iletkeni ve topraklama blmlerinden oluan bir yldrmdan korunma yntemidir.

ekil 4.4: Franklin ubuu

4.1.3.3. Aktif paratonerler

Radyoaktif paratnerlerin yasaklanmasyla, bu paratonerlerin yerini E.S.E. (Aktif) Paratonerler almtr. E.S.E. (Aktif) Paratonerler eitleri iki tiptir :

Piezo elektrik kristalli franklin france aktif paratoneri:

Franklin France aktif paratoneri birok ynden stndr. Piezoelektrik kristal, tabiatta doal olarak bulunan baz madenlerden retilirler. Bu nedenle de yldrm dearjlarndan etkilenmezler ve dolaysyla da bakm gerektirmezler. Hem pozitif hem de negatif yldrm dearjna kar korunmaldr. Montajsz veya montajl test edebilme imkan vardr. Fransz Atom Enerjisi Kurumu tarafndan tasarm gerekletirilmi ve bu kurumdan patentlidir. 25 yl alrlk ve paslanmazlk garantisinin yannda en nemli zellii, yamur ve elektrik dearjndan hi etki grmemesi ve dolaysyla bozulmamasdr.

Elektrostatik E.S.E. aktif paratonerler:

Elektrostatik Aktif Paratonerler deiik tip ve eitlerde olabilirler. Deiik test raporlar, standartlara (ISO ve kendi lkelerinin standartlar) ve 25 yl gibi bir garantiye sahiptirler. Yldrma kar etkili bir koruma alan olutururlar. Bu tip aktif paratonerler farkl yapl tekniklerine sahip olmakla birlikte etkin bir koruma alanna sahiptirler.

36

Resim 4.2: Aktif paratner balklar

Radyoaktif Paratonerler: Radyoaktif paratonerlerde radyoaktif kaynak kullanldndan gnmzde yeni tesislerde kullanlmamaktadr. Eski tesislerdekiler de sklecektir. Radyoaktif paratonerlerin demontaj, muhafazas, nakli ve ilgili depoya teslimi Trkiye Atom Enerjisi Kurumunca lisansl firmalar tarafndan yaplmas art koulmutur. Demontaj yapacak personel, TAEK dan eitim alm ve sertifika sahibi olmaldr. Personel, kalibre edilmi dozimetreye ve nakil esnasnda muhafaza amacyla aracnda kurun kaba sahip olmaldr. Lisans Belgesi bayi ad altnda hibir kii veya kurulua devredilemez. Hibir irket lisans sahibi firma adna skm yapamaz.

4.1.4. Paratoner Elemanlar

Paratoner tesisat yapmnda ini iletkenleri, yakalama ubuu, direk, balant paralar ve topraklama elemanlar kullanlr.

ekil 4.5: Paratoner montaj paralar

37

4.1.4.1. ni letkenleri

2 x 30 veya 2 x 50 mm dolu daire kesitli bakr ini iletkeni kullanlacaktr. Bu iletken uygun aralklarla kroeler kullanlarak montaj yzeyine tutturulur.

4.1.4.2. Yakalama ubuklar

ubuklar ucu sivriltilmi en az 16 mm2 kesitli paslanmaz elikten en az 50 cm boyundadr. Tesisin en yksek blmlerine konur. at ayn dzlemde ise zellikle kelerden balanarak en ok 15 m aralkl yakalama ubuklar konur.

4.1.4.3. Direk

6 metre boyunda galvanizli bir borudur. Bu direk duvara ya da atya altlk, gergi telleri,

kelepeler v.s. ile monte edilir.

4.1.4.4. Balant Paralar

Paratoner sistemlerin montajnda ve balantlarnda kroeler, balant klemensleri gibi balant paralar kullanlr.

4.2. Paratoner Sistemi Montaj ve Balantlar

Aktif paratoner, korunmas istenilen blgedeki en yksek noktadan 1,5 m daha yksee monte edilecektir.

Tesiste kullanlacak bakr iletkenler %99,5 saflkta elektrolitik bakr olacaktr. Kurulacak tesisatn topraklama direnci llecek ve 5 Ohm'dan az olacaktr, fazla ise

ilave bakr ubuk ile drlecektir. Toprak altnda kalan tm balant noktalar ziftlenecektir. Paratoner monte edilecek atlarda TV antenleri - Telsiz vs. mevcut ise Paratoner

tesisatna balanacaktr (TS 622). Telefon, Yangn ihbar ve kumanda tesisat, kablolarnn getii gzergahlarda yaplmas

gereken topraklamalar, bu kablolarn en az 5 m uzana yaplacaktr. Aktif paratonerde toprak altnda kalan tm balant noktalar ziftlenecektir.

Yldrml havalarda; Telefon filerini ve televizyon anten filerini ekiniz.

38

UYGULAMA FAALYET Aada bulunan uygulama faaliyetini yaptnzda, semi olduunuz uygun yerin,

ynetmelie gre paratoner tesisatn yapabileceksiniz.


Uygun paratoner sistemini seiniz. Paratoner sistem elemanlarnn yerine

montajn yapnz.

Paratoner iletkeni sistemini seiniz. Paratoner balantlarn yapnz.

Paratoner sistemi yerletirilecek yeri nceden aratrnz.

Balant paralarn kontrol ediniz. Paratoner sistemi yerletirilecek yerin

topraklama direncini lnz.

KONTROL LSTES



vet

H

ayr

Paratoner tesisat montaj elemanlarn doru olarak seebildiniz mi ?

Paratoner tesisatn ynetmelik ve i gvenlii tedbirlerine uygun yapabildiniz mi ?

DEERLENDRME


UYGULAMA FAALYET

39


LME VE DEERLENDRME Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler

doru ise D, yanl ise Y yaznz.

1. Franklin ubuu yntemi geni alanlar geni binalar korumak iin kullanlr. 2. Yakalama ubuklar ucu sivriltilmi en az 16 mm2 kesitli paslanmaz elikten en az 50

cm boyundadr. 3. Aktif Paratoner, korunmas istenilen blgedeki en yksek noktadan 1,5 m daha

yksee monte edilecektir. 4. Paratoner monte edilecek atlarda TV antenleri - Telsiz vs. mevcut ise Paratoner

tesisatna balanacaktr

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

LME VE DEERLENDRME

40

MODL DEERLENDRME

Modl ile kazandnz yeterlilii aadaki ltlere gre deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1. Topraklama elektrot yerlerini tespit ettiniz mi ?

2. Uygun topraklama iletkenini seebildiniz mi ?

3. Uygun toprak elektrotunu seebildiniz mi ?

4. Bina tesisatnda kullanlacak olan uygun toprak iletkenini seebildiniz mi ?

5. Bina tesisatnda toprak iletkenini ekebildiniz mi?

6. Toprakl prizlere toprak iletkenini balayabildiniz mi ?

7. Toprak elektrotuna iletkeni balayabildiniz mi ?

8. Toprak elektrotunu gmebildiniz mi ?

9. Topraklama direncini lebildiniz mi ?

10. Yaltkanlk direncini lebildiniz mi ?

11. Paratoner sistem elemanlarnn montajn yapabildiniz mi ?

12. Paratoner iletkenini ekebildiniz mi ?

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

MODL DEERLENDRME

41

CEVAP ANAHTARLARI RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI

1 Yanl

2 Doru

3 Yanl

4 Doru

5 Yanl

6 Doru

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 Doru

2 Yanl

3 Doru

4 Yanl

5 Doru

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1 Yanl

2 Doru

3 Yanl

4 Yanl

5 Doru

6 Doru

RENME FAALYET-4N CEVAP ANAHTARI

1 Yanl

2 Doru

3 Doru

4 Doru

CEVAP ANAHTARLARI

42

Topraklama Ve Paratoner Sistemleri Elemanlarnn retimini ve Satn Yapan Firmalarn Kataloglar.

nternette topraklama ve paratoner sistemleri ile ilgili web siteleri.

NERLEN KAYNAKLAR

43

KAYNAKA

ANASIZ Kadir, Elektrik l Aletleri ve Elektriksel lmeler, M.E.B. Yaynevi, stanbul, 1977.

ALACACI Mahmut, Elektrik Meslek Resmi, zkan Matbaaclk, Ankara, 2000. Elektrik Tesisleri Ynetmelii, Ankara, 2001. Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii, Ankara, 2002. Nacar Mahmut, Elektrik ebeke ve Tesisleri, Color Ofset Matbaaclk, skenderun,

2003.

KAYNAKA

Documents

Topraklama Ve Paratoner Tesisi