Embed Size (px)
Citation preview
1
O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO‟JALIGINI MEXANIZATSIYALASH
MUHANDISLARI INSTITUTI
Qishloq xo‟jaligini mexanizatsiyalash fakulteti
Traktorlar va avtomobillar kafedrasi
«Himoyaga ruxsat berildi»
Traktorlarva avtomobillar
kafedrasi mudiri
________ dotsent Amonov M.O.
“____”_________20___yil
5430100-«Qishloq xo‟jaligini mexanizatsiyalashtirish» yo‟nalishi bo‟yicha
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Mavzu: D-243 dvigateli yoqilg’i bilan ta’minlash tizimida PBYoNni
takomillashtirish
Bajardi:
402 guruh talabasi Jo‟rayev I.A.
Rahbar: ass. Xudayqulov R.F.
Maslahatchi: dots.Kamilov A.I.
Toshkent – 2018
2
TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO‟JALIGINI MEXANIZATSIYALASH
MUHANDISLARI INSTITUTI
Qishliq xo‟jaligini mexanizatsiyalash fakulteti
Traktorlar va avtomobillar kafedrasi
«TASDIQLAYMAN»
Traktorlar va avtomobillar kafedrasi
mudiri
_________ dotsent Amonov M.O.
“____”__________20___yil
5430100-Qishloq xo‟jaligini mexanizatsiyalashtirish yo‟nalishi
BITIRUV MALAKAVIY ISHI BO’YICHA
TOPSHIRIQ
Talaba ____________________________________________________________________ (familiyasi ismi va sharifi)
1. Bitiruv malakaviy ishining mavzusi ___________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
Rektorning 20___ yil «____» ______ dagi____________ sonli buyrug‟i bilan tasdiqlangan
2. Bitiruv malakaviy ishini topshirish muddati _____________________________________
3. Bitiruv malakaviy ishini bajarishga doir boshlang‟ich malumotlar
_____________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________
4. Hisoblash tushuntirish yozuvlarining
tartibi___________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_____________________
5.Jadval va chizma ishlarining ro‟yxati ___________________________________________
_____________________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3
__________________________________________________________________
__________________________________________________________
6. Bitiruv malakaviy ishi bo‟yicha maslahatchilar
Bo‟lim mavzusi Maslaxatchi o‟qituvchi
F.I.SH
Imzo, sana
Topshiriq berildi Topshiriq bajarildi
7.Bitiruv malakaviy ishini bajarish rejasi
№ Bitiruv malakaviy ishini bajarish
bosqichlari
Bajarish muddati
(sana)
Tekshiruvdan
o‟tganlik belgisi
Bitiruv malakaviy ishining rahbari
_______________________ ________________________________ (imzosi) (F.I.SH.)
Topshiriqni bajarishga oldim
_______________________ ________________________________ (talabaning imzosi) (talabaning F.I.SH.)
Topshiriq berilgan sana: “____”______________20___yil
4
Mundarija
1.Annotatsiya....................................................................................................6
2.Kirish...................................................................................................................7
3.Umumiy bo’lim…...............................................................................................9
3.1. Avtotraktor dizellarining ta’minlash tizimi……………………………….9
3.2. Havo bilan ta’minlash tizimi...........................................................................9
3.3. Turbokompressorlar......................................................................................11
3.4. Dizelni yoqilg‘i bilan ta’minlash tizimi.........................................................14
3.5. Dag‘al filtr.......................................................................................................16
3.6. Past bosimli yoqilg‘i xaydash nasosi.............................................................17
3.7. Yoqilg‘ini mayin tozalash filtri......................................................................18
3.8. Yuqori bosimli yoqilg‘i nasosi (YuBYoN) ...................................................20
3.9. Xaydash klapanlari........................................................................................23
3.10. Forsunkalar...................................................................................................23
3.11. Aylanish chastotasini rostlagichlari............................................................25
3.12. Ishlab bo‘lgan gazlarni chiqarib yuborish tizimi......................................27
3.13. TTZ 80.10 traktori tuzilishining qisqacha tasnifi………………………..30
4. Hisob bo’limi...................................................................................................34
4.1. Traktorni tortish kuchi bo‘yicha hisoblash..............................................34
4.2. Traktorni tortish kuchi bo‘yicha hicoblash tartibi.....................................34
4.3. Dvigatelning regulyator xarakteriskasini qurish tartibi.............................35
4.4. Yoqilg‘ining solishtirma sarfi. .................................................................36
4.5. Etakchi g‘ildirakdagi urinma kuch Pk ni aniqlash tartibi va uning
grafigi Pk=f(Mdv) qurish.................................................................................36
4.6. Traktorning nazariy tezligini aniqlash va uning grafigini Vn=f(ndv)
qurish……………………………………………………………………………..38
4.7. Traktorning yumalash qarshiligi kuchi P1 va ilgakdagi foydali
tortish kuchi Pil ni aniqlash……………………………………………………..38
4.8. Traktorning shataksirashini δ %, haqiqiy tezligini VH, ilgakdagi foydali
tortish quvvatini Nil va tortish FIK ni ηT aniqlash…………………………….39
5
5. Konstruktiv bo’lim……………………………………………………………41
5.1. Past bosimli yoqilg‘i nasoslari……………………………………………..41
5.2. Nasoslarning ishlash sxemasi……………………………………………….41
5.3. Past bosimli nasoslarning tuzilishi…………………………………………44
5.4. Past bosimli yonilg‘i nasoslari…………………………………………….46
6. Hayot faoliyati xavfsizligi bo’limi…………………………………………..48
6.1. Tabiatni muxofaza qilish…………………………………………………50
7. Iqtisodiy bo’lim………………………………………………………………54
7.1. Texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlari………………………………………..54
8. Xulosa…………………………………………………………………………60
9. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………….61
6
1. Annotatsiya
«D-243 dvigateli yoqilg‟i bilan ta‟minlash tizimida PBYoNni
takomillashtirish» mavzusida yozilgan bitiruv ishi quyidagi qismlardan iborat.
1. Kirish.
2. Umumiy qism –ta‟minlash tizimini turlari, tuzilishi va ishlash uslubiga
bag‟ishlangan.
3. Hisob qismi - D-243 dvigateli o‟rnatilgan ТТZ 80.10/11 traktorlarining
tortish qobiliyatini ifodalovchi xisoblar qilingan.
4. Konstruktiv qism – ta‟minlash tizimiga taklif qilinayotgan rotorli
PBYoNni tuzilishi, ishlashi, va uning sxemalari keltirilgan.
5. Hayot faoliyati xavfsizligi va tabiatni muxofaza qilish.
6. Iqtisodiy qism – o‟rnatilgan tizimning iqtisodiy ko‟rsatkichlari
aniqlangan.
7
2. Kirish
2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasida qishloq xo„jaligini
modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish: bo„yicha quyidagi aniq vazifalar
belgilab qo„yilgan [1]: Kirish
-tarkibiy o„zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo„jaligi ishlab
chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada
mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar
sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish;
-paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirish, bo„shagan
erlarga kartoshka, sabzavot, ozuqa va yog„ olinadigan ekinlarni ekish, shuningdek,
yangi intensiv bog„ va uzumzorlarni joylashtirish hisobiga ekin maydonlarini
yanada optimallashtirish;
-fermer xo„jaliklari, eng avvalo, qishloq xo„jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish
ishlari va xizmatlar ko„rsatish bilan shug„ullanayotgan ko„p tarmoqli fermer
xo„jaliklarini rag„batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
-qishloq xo„jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va
tayyor oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo„yicha eng
zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta
ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish
bo„yicha investitsiya loyihalarini amalga oshirish;
-qishloq xo„jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo,
moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko„rsatish infratuzilmasini
yanada kengaytirish;
-sug„oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash,
melioratsiya va irrigatsiya ob‟ektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo„jaligi
ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo, suv va resurslarni
8
tejaydigan zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo„lgan
qishloq xo„jaligi texnikasidan foydalanish;
-kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy yer-iqlim va ekologik
sharoitlarga moslashgan qishloq xo„jaligi ekinlarining yangi seleksiya navlarini
hamda yuqori mahsuldorlikka ega hayvonot zotlarini yaratish va ishlab chiqarishga
joriy etish bo„yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish;
-global iqlim o„zgarishlari va Orol dengizi qurishining qishloq xo„jaligi
rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta‟sirini yumshatish bo„yicha
tizimli chora-tadbirlar ko„rish.
Shunday ekan, qishloq xo„jaligi oldida turgan global iqtisodiy masala-
mamlakat extiyojini maxsulot bilan ta‟minlash qanday amalga oshiriladi? Buning
yo„li bitta-u xam bo„lsa ishlab chiqarishni to„la modernizatsiyalash, yangi texnika
va texnologiyalarni joriy etish, texnologik jarayonlarni kompleks
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish bilan amalga oshiriladi.
Qishloq xo„jaligida maxsulot etishtiruvchi sub‟ekt bo„lib fermer xo„jaliklari
xisoblanadi. Ular mamlakat axolisi uchun qishloq xo„jaligi maxsulotlarining
barcha turlarini etishtirishlari lozim. Bunda ekinlar yuzasi katta va kichik dalalarda
etishtiriladi. Ayniqsa, dexqon xo„jaliklari hamda xususiy uchastkalarda yerga
ishlov berish uchun qulay va ixcham agregatlar, traktorlar kerak bo„ladi.
14 kN klassdagi traktorlar ana shu tipdagi traktorlar guruxiga kiradi. Ular
bilan qishloq xo„jaligida (dexqonchilik va chorvachilikda) bajariladigan
mexanizatsiyalashgan ishlarni samarali bajarish mumkin. Xususan bunday
ishlarga yer xaydash (chigitni ekish uchun emas), yerni ekishga tayyorlash, ekin
ekish, ekinlarni parvarish qilish, ximoya qilish, yem xashak tayyorlash, transport
ishlarini bajarish kabi ishlar kiradi.
Bitiruv malakaviy ishida ta‟minlash tizimidagi past bosimli yoqilg‟i nasosini
takomillashtirish orqali dvigatelni solishtirma quvvatini oshirish, shuningdek
shovqin darajasini kamaytirish bo„yicha keng imkoniyatlarni yuzaga keltiradi.
9
3. Umumiy bo’lim
3.1. Avtotraktor dizellarining ta’minlash tizimi
Ta‟minlash tizimi havo va yoqilg„ini tozalab silindrga uzatish hamda yonib
bo„lgan gazlarni silindrdan tashqi muhitga chiqarib yuborish uchun xizmat qiladi.
Ta‟minlash tizimida quyidagi tashkil etuvchilarni ko„rsatish mumkin:
- xavoni tozalash tizimi;
- yoqilg„i etkazib berish tizimi;
- ishlab bo„lgan gazlarni shovqinsizlantirish tizimi.
3.2. Havo bilan ta’minlash tizimi
Havo bilan ta’minlash tizimining asosiy vazifasi dizelni barcha tezlik va
yuklanish rejimlarida ishlaganida uning silindrlariga purkalayotgan yoqilg„ini
to„liq yoqish uchun kerak bo„lgan tozalangan havo miqdorini ta‟minlash uchun
xizmat qiladi.
Traktor avtomobillarga qaraganda ko„proq changlangan sharoitda ishlaydi.
Silindrlar ichiga kirib qolgan moddalarni 90% ishlab bo„lgan gazlar bilan birga
tashqi muxitga chiqib ketadi, qolgan 10% esa porshen xalqalari va silindrlar
tirqishi orasida qolib abraziv edirilish hosil bo„lishiga imkon beradi.
Traktorni havo tozalagichlari ikki, uch pog„onali bo„lishi mumkin. Birinchi
pog„ona inersion usuli bo„yicha, ikkinchi va uchinchi pog„onalar filtratsiya
prinsipida tozalanadi.
Havo tozalagichni birinchi pog„onasi misoli 1-rasmda ko„rsatilgan. Tashqi
muxitdan silindrlarga kiritilayotgan havo to„r 6 dan o„tayotganida katta mexanik
moddalardan tozalanib konussimon qobiq 4 va inersion panjara 3 tirqishga
yo„naltiriladi.
So„rish quvuri 2 ga kirishdan avval changlangan havo oqimi 1800 buriladi,
so„ngra to„r 3 xalqlari tirqishlaridan yuqoriga xarakatlanadi. Burilish jarayonida
havo tarkibida bo„lgan og„ir mexanik moddalar o„zlarini inersiya kuchlari ta‟sirida
qobiq 4 bo„yicha xarakatlanib chang yig„ish bunkeri 1 da to„planadi va keyinchalik
tashqi muxitga chiqarib tashlanadi.
10
Ikkinchi pog„ona tozalash misoli 1-rasmni «b» ko„rinishida keltirilgan.
Birinchi tozalanish pog„onasidan o„tgan havoni asosiy 14 va saqlagich 15 filtr-
patronlarini pardalaridan o„tish jarayoni sodir bo„ladi. Ikkala filtr patronlar havo
tozalagich asosi tagiga gayka 11 lar bilan siqib qo„yiladi.
1-rasm. Xavo tozalagich.
1-chang to„plash bunkeri; 2-so„rish quvuri; 3-panjara haltasi; 4-konussimon
qobug„; 5-radial joylashgan plankalar; 6-to„r; 7-quvurcha; 8-xavo tozalagich asosi;
9-siquvchi bolt; 10-patrubok; 11-gayka; 12-qopqoq; 13-16-zichlash xalqalari; 14-
asosiy filtr; 15-saqlagich filtr; 17-quvur; 18-rezbali teshikcha; 19-flanets; 20-disk
rezbasi; 21-shaffof qopqoq; 22-disk; 23-qo„zg„aluvchan baraban; 24-qo„zg„almas
baraban; 25-prujina.
Chang to„lib qolganligini ko„rsatadigan indikator (1-rasm «v» ko„rinishi)
xavo tozalagichni to„lgan darajasini ko„rsatadi va unga qarab filtrlash elementlari
o„zgartiriladi. Xavo tozalagichni chiqarish partubkasida siyraklanish cheklangan
11
miqdordan oshib ketsa indikator diafragmasi egilib qo„zg„aluvchan baraban 23 ni
bo„shatib yuboradi, undan so„ng prujina 25 yshbu barabanni qo„zg„almas baraban
24 ni oynalari atrofida aylantiradi va unda shaffof qopqoq 21 orqali qizil chiroq
yonib darak beradi. Indikator quvur 17 ga shlang orqali ulangan. SHlangning bir
uchi rezbali teshikda 18 ga, ikkinchisi esa indikator rezbasi 20 ga maxkamlangan.
Xavo tozalagich flanets 19 yordamida koritish quvuriga maxkamlanadi.
Kombinatsiyalangan havo tozalagichlar qishloq xo„jaligida ishlatiladigan
avtomobil dvigatellarida qo„llaniladi va ko„p pog„onali tozalash tizimidan iborat
bo„ladi.
3.3. Turbokompressorlar
Dvigatelni quvvati asosan bir sikl ichida silindrda yonishi mumkin bo„lgan
yoqilg„i miqdoriga bog„liq bo„ladi. Yoqilg„ini yonishi esa o„z navbatda silindrga
kiritilayotgan havo miqdoriga bog„liq bo„ladi. Turbokompressor silindrga
kiritilayotgan havo massasini siqish yo„li bilan ko„paytiradi. Buning natijasida
turbokompressor o„rnatilgan dvigatellar quvvati 20…50% gacha oshirilishi
mumkin. Traktor va avtomobil dizellaridagi turbokompressor kompressordan va
uni xarakatga keltiruvchi gazli trubinadan iborat. Odatda traktor dizellarida havoni
siqish uchun markazdan qochma kompressorlar qo„llaniladi.
Turbokompressorni asosiy elementlari quyidagilardan iborat: rotor, u o„z
navbatida val 12 ga maxkamlangan kompressor 2 va turbina 9 g„ildiraklaridan (2-
rasm); kiritish qismi mavjud kompressor asosi 3 dan; diffizor 4 dan va havo qabul
qilgichdan; gaz keltiruvchi kanal 7 li turbina asosidan; yo„naltiruvchi apparat 6
dan; chiqish qismi 8 dan va podshipnikli asos 6 dan. Kiritish qurilmasi havoni
ishchi g„ildiragiga ravon kirishini ta‟minlaydi.
12
2-rasm. Turbokompressor qurilmasi
1-gayka; 2-ishchi g„ildirak; 3-kompressor asosi; 4-diffuzor; 5-podshipniklar asosi;
6-yo„naltiruvchi apparat; 7-gaz kirituvchi kanal; 8-chiqarish qismi; 9-turbina
g„ildiragi; 10-issiqlik o„tkazmaydigan ekran; 11-salniklar; 12-val.
Kompressorni ishchi g„ildiragi 2 da, rotorni aylanishi natijasida hosil
bo„lgan mexanik ish, havoni oqimi kinetik energiyasiga aylantirib beriladi.
Kompressor g„ildiraklari alyuminiy qotishmalardan quyish usuli bilan
tayyorlanadi. Juda kata aylanish chastotasi bilan ishlaganligi uchun g„ildirak
rotordan alohida muvozanatlanadi (balansirlanadi) va valga gayka 1 yordamida
maxkamlanadi.
Diffuzor 4 havo oqimi kinetik energiyasini qisman bosimga ham aylantirib
berishga xizmat qiladi. Zamonaviy turbokompressorlarda parraksiz diffuzorlar
qo„llash tobora oshib borayapti.
Turbinali gaz kirituvchi asos 7, dvigatelni chiqarish quvuridagi gazni
yo„naltiruvchi apparat 6 ga ravon kiritish va uni aylana bo„yicha taqsimlanishini
ta‟minlaydi.
Yo„naltiruvchi apparat 6 gazning potensial energiyasini kinetik energiyaga
aylantirib berish uchun xazmat qiladi.
13
Trubina g„ildiragi 9 da gazni energiyasini rotorni mexanik aylanish
energiyasiga o„zgartirib beradi. Bu g„ildirakni aylanish chastotasi 100000 min-1
dan ortiq bo„lganligi va 3000 issiqlik muxitida ishlaganligi sababli uni vakuumda
sifatli materialdan quyish usulida tayyorlanadi.
Dvigatellarga havoni puflab berish ikki usul bilan bajarilishi mumkin:
majburiy – havo silindrlarga xarakatni tirsakli valdan oladigan nasos orqali
kiritiladi; gaz turbinali – havo silindrlarga xarakatni gaz trubinadan oladigan nasos
orqali kiritiladi, Trubina esa xarakatni silindrlardan chiqib ketayotgan gazlardan
oladi.
KamAZ, GAZ avtomobillarining dizellarida o„rnatiladigan TKR-7 turbinali
kompressorini tuzilishi va ishlashi 3-rasmda keltirilgan. Trubinali kompressor
nasos 1 va trubina 5 li g„ildiraklardan iborat bo„lib dvigatelga maxkamlanadi.
3-rasm. TKR-7 rusumli trubinali kompressor
a-tuzilish sxemasi; b-ishlash sxemasi; 1-kompressor g„ildiragi; 2-yo„naltiruvchi
apparat; 3-fiksator; 4-trubina asosi; 5-trubina g„ildiragi; 6-issiqlik o„tkazmaydigan
ekran; 7,9-asoslar; 8-zichlash xalqasi; 10-rotor vali; 11,12-GTM ni kiritish va
chiqarish klapanlari.
Ish bajarib bo„lgan gazlar silindrlardan chiqarish kollektori orqali turbina
g„ildiragiga kelib uning valini xarakatlantiradi. Turbina g„ildiragi bilan bir valda
o„rnatilgan nasos g„ildiragi ham aylanib kirituvchi kollektorga havoni majburiy
14
kiritadi. Silindrga majburiy kiritilayotgan havoni bosimiga qarab puflash past (0,15
MPa gacha), o„rta (0,22 MPa gacha) va yuqori (0,22 MPa dan ortiq) bo„ladi.
Gaz trubinali puflash usulini quyidagi afzalliklari bor: dvigatel quvvati
puflash darajasiga taxminan proporsional ortadi; dvigatel foydali ish koeffitsienti
(FIK) 2…5% ga oshadi; solishtirma yoqilg„i sarfi 3…5 g/kVt soat ga kamayadi.
Kamchiliklari: tizim qimmatlashadi (dvigatelni tannarxidan 10…15% ga);
turbinali kompressorni qimmatbaho po„latdan tayyorlanishi; g„ildiraklarni o„ta aniq
balansirlanishligi; katta aylanish sonlarida shovqin bilan ishlashi, havoni
silindrlarga qizib kirishi.
TKR-7 trubinali kompressori silindrlardagi bosim darajasini 1,6…2,6 marta
oshiradi. Rotor vali 10da nasosli 1 va trubinali 5 g„ildiraklar o„rnatilgan. Nasos
g„ildiragi orqasini zichligi xalqa 8 yordamida bajariladi. Trubina g„ildiragi 5
maxsus issiqlikka chidamli birikmadan, nasos g„ildiragi 1 esa konstruksion
po„latdan tayyorlanadi. Turbinali kompressor quyidagicha nomlanadi: TKR-7
rotorli trubinali kompressor; 7-nasos g„ildiragini diametri, sm da.
3.4. Dizelni yoqilg‘i bilan ta’minlash tizimi
D-240 rusumli traktor dizelini yoqilg„i bilan ta‟minlash tizimi 4-rasmda
ko„rsatilgan.
Dizelni ishlash jarayonida yoqilg„i bak 9 dan (4-rasm) o„zi oqib dag„al filtr 5
ga keladi va unda katta o„lchamli mexanik zarrachalardan tozalanadi.
Dag„al filtrdan yoqilg„i past bosimli xaydash nasos 12 yordamida mayin filtr
6 orqali YuBYoN 13 ga keltiriladi. YuBYoN dan yoqilg„i quvurcha 4 lar orqali
katta bosim bilan forsunka 3 ga keltiriladi.
Past bosimli xaydash nasosidan yoqilg„i YuBYoN ga ortiqcha miqdorda
keltiriladi. Ortiqcha yoqilg„i quvurcha orqali o„tkazib yuborish klapan yordamida
yana nasosga qayta kiritiladi.
15
4-rasm. D-243 dizelini ta’minlash tizimi sxemasi
1-havo tozalagich; 2-forsunkadagi tirqishlardan sizilgan yoqilg„ini bakga qayta
yo„naltiradigan quvurcha; 3-forsunka; 4-yuqori bosimli yoqilg„i o„tkazish
quvurchalari; 5-yoqilg„ini dag„al tozalash filtri; 6-yoqilg„ini mayin tozalash filtri;
7-bakdagi yoqilg„i satxini ko„rsatadigan datchik; 8-yoqilg„i miqdorini
ko„rsatadigan shaffof quvurcha; 9-yoqilg„i baklari (asosiy va qo„shimcha); 10-
jo„mrak; 11-yoqilg„i to„kish jo„mragi; 12-past bosimli yoqilg„i xaydash nasosi; 13-
YuBYoN.
16
3.5. Dag‘al filtr yoqilg„idagi 50…100 mkm o„lchamdagi mexanik
zarrachalarni tozalaydi. Dag„al filtr 1 ning asosi (5-rasm) cho„yandan quyulib
uning pastiga stakan 5 maxkamlanadi.
Yoqilg„i dag„al filtrga past bosimli xaydash nasosi tomonidan hosil
qilinadigan siyraklanish natijasida keltiriladi. Taqsimlash diski 2 teshikchalaridan
o„tgan yoqilg„i konussimon qaytargich 7 dan bir tekisda oqib tushib tindirgich
xajmiga stakan 5 va qaytargich 7 orasidagi tirqish orqali tushadi. Tinchlantirgichda
yoqilg„i xarakat yo„nalishini o„zgartiradi va filtr yuqorisiga – uning markaziy
teshigiga chiqadi.
Yoqilg„i yo„nalishini o„zgartirilganda, yoqilg„iga nisbatan og„irroq mexanik
zarrachalar va suv tomchilari inersiya kuchi ta‟sirida stakan 5 ni tagiga cho„kadi.
Cho„kindilar ma‟lum vaqt ichida tiqin 6 orqali to„kib tashlanadi. Xarakat davomida
yoqilg„i qaytargich 7 ga maxkamlangan simli to„r 3 orqali o„tayotganida yanada
tozalanadi. Tozalangan yoqilg„i shtutser 9 orqali past bosimli xaydash nasosiga
keltiriladi.
5-rasm. Dag‘al filtr
1-filtr asosi; 2-taqsimlash diski; 3-simli to„r; 4-tindirgich; 5-stakan; 6-tiqin;
7-konussimon qaytargich; 8-shtutser; 9-past bosimli kasseta ulanadigan shtutser
17
3.6. Past bosimli yoqilg‘i xaydash nasosi yoqilg„ini dag„al filtrdan so„rib
olish va mayin filtrdan kichik bosim bilan o„tkazish uchun xizmat qiladi. Shunday
qilib past bosimli yoqilg„i xaydash nasosi (PBYoN) yuqori bosimli yoqilg„i
nasosning (YuBYoN) kirish qismida doimiy bosimni ta‟minlab turadi. Odatda
ta‟minlash tizimiga bir yoki ikki tomonga ishlaydigan porshenli past bosimli
nasoslar o„rnatiladi.
Nasos asosi 20 YuBYoN karteriga boltlar yordamida maxkamlanadi.
Porshen 8 (6-rasm) bosim xosil qilish yo„lini tiqin 19 ga tiralib turgan prujina 7
ta‟sirida bajaradi, so„rish yo„lini esa turtki 3 ta‟sirida bajaradi.
6-rasm. Past bosimli yoqilg‘i xaydash nasosining ishlash sxemasi
1-ekssentrik; 2-rolik; 3-turtqi; 4, 7, 17-prujinalar; 5, 14-shtutserlar; 6-asos; 8, 12-
porshenlar; 9, 10, 18-klapanlar; 11-sharik; 13-silindr; 15-qopqoq; 16-qo„l bilan
boshqarish moslamasi (dastagi); 19-tiqin; 20-asos; 21-nasosni o„rnatish
do„ngchasi.
Porshen prujina 7 yordamida pastga tushirilganda uning yuqorisida
siyraklanish hosil bo„lib klapan 10 ochiladi va yoqilg„i bakdan A bo„shlig„iga
so„rib olinadi. SHu paytning o„zida klapan 18 prujina 17 yordamida asosning
egariga maxkam siqib qo„yiladi va B bo„shlig„idagi yoqilg„i 0,2…0,7 MPa bosim
orqali mayin filtrga yo„naltiriladi.
18
Porshenni rolikli tartqisi 3 shtok orqali yuqoriga ko„tarilganda A
bo„shlig„idagi yoqilg„ini bosimi ortadi, klapan 8 prujina 10 yordamida asosdagi
egarga o„tiradi, klapan 18 esa yuqoriga ko„tarilib A bo„shlig„idagi yoqilg„ini B
bo„shlig„iga o„tishiga imkon beradi. Detallar orasidan sizib tushgan yoqilg„i
asosdagi kanal 6 orqali kiritish bo„shlig„i A ga tortib olinadi.
Mexanik yuritmali nasos asosi 20 ga odatda qo„lda ishlatiladigan nasos
silindri burab qo„yiladi. Ushbu nasos yordamida yoqilg„i bilan ta‟minlaydigan
tizimga yoqilg„i to„latilib, bug„ va havoni chiqarib tashlanadi (odatda dizel
yurgazib yuborilmasdan). Porshen 12 boshqarish dastagi 16 bilan shtok orqali
birlashtirilgan. Qo„l nasosi ishlatilmaganda uning dastagi qopqoq rezbasiga
maxkam burab qo„yiladi.
Ta‟minlash tizimiga mexanik yuritmali qo„l bilan ishlatiladigan nasos orqali
yoqilg„i to„ldirish uchun mayin filtr qopqog„ida joylashgan tiqin 13 bo„shangilari
va undan bug„ pufaklari chiqib ketgungacha yoqilg„i xaydaladi. Undan so„ng tiqin
yopilib, nasosni dastagi xam o„z joyiga burab qo„yiladi.
3.7. Yoqilg‘ini mayin tozalash filtri mayda mexanik zarrachalarni
yoqilg„idan ajratish uchun xizmat qiladi.
Misol sifatida keltirilgan mayin filtr asos 6 dan, bir yoki ikki filtrlash
element 3 lardan iborat (7-rasm), bu turdagi filtrlar odatda traktor dizellariga
o„rnatiladi.
Xar bir filtr stakanni qirrasiga qistirma 16 orqali siqib qo„yilgan.
To„kiladigan mexanik zarrachalar va suv tomchilari tiqin 24 yordamida to„kiladi.
Filtrlash elementi 3 tashqi 20 va ichki 21 pardalardan iborat bo„lib, ular yumshoq
qog„ozdan tayyorlanadi. Xar bir parda silindr shaklida elimlangan hamda tozalash
sirtini ko„paytirish maqsadida garmon shaklida bukilib tayyorlanadi. Bu turdagi
filtrda o„lchamlari 2…10 mkm gacha bo„lgan mexanik zarrachalar ushlab qolinadi.
19
7-rasm. Yoqilg‘ini mayin tozalash filtri
1-stakan; 2-quvursimon o„zak; 3-parallel ulangan filtrlash elementlari; 4-rezinkali
qistirma; 5, 23-shtutserlar; 6-asos; 7, 8, 10, 15-quvurchalar; 9-qopqoqli gayka; 11-
klapan asosi; 12-sharikli klapan; 13, 24-tiqinlar; 14-birlashtiruvchi bo„shliq; 16-
qistirma; 17, 18-tunikali qopqoqlar; 19-karton asos; 20-tashqi parda; 21-ichki
parda; 22-zichlash shaybasi
Pardalarni asoslari kardon 19 ga elimlangan. Karkas 19, o„z navbatida
yoqilg„i o„tish uchun mo„ljallangan teshikchalar bilan ta‟minlangan. Filtrlar tunika
qopqoq 17 va 18 larga maxkamlab qo„yilgan. Yoqilg„i xaydash nasosi tomonidan
hosil qilgan bosim ostida filtrga quvurcha 15 orqali yo„naltiriladi. Filtrlash
elementlaridan o„tgach, tozalangan yoqilg„i quvurli o„zak 2 ni teshikchalaridan
quvurcha 7 orqali YuBYoN ni kiritish kanaliga keltiriladi.
Odatda avtomobil dizellariga o„rnatilgan filtrlar ta‟minlash tizimini eng
yuqori nuqtasiga joylashtiriladi. Yoqilg„ini tozalash effektini oshirish maqsadida
amalda ikki pog„onali filtrlar qo„llaniladi. Ikki tozalash pog„onasi xam umumiy
asosda joylashgan bo„ladi.
20
3.8. Yuqori bosimli yoqilg‘i nasosi (YuBYoN) korpusi traktor dizelllarida
alyuminiy aralashmasidan tayyorlanadi va barcha yoqilg„i etkazib beradigan
seksiyalar bir asosda joylashtirilgan bo„ladi.
YuBYoN ni xar bir seksiyasi yuqori bosimli yoqilg„i o„tkazish quvurchalar
orqali dizel silindrlariga o„rnatilagan forsunkalar bilan bog„langan. YuBYoN ni
bitta seksiyasini elementlari 8-rasmda ko„rsatilgan.
Yoqilg„iga katta bosim beruvchi seksiyani elementi – plunjer juftligidir.
Plunjer juftligi plunjer 5 va vtulka 2 dan iborat. Bu detallar yuqori sifatli po„latdan
tayyorlanib, ularning orasidagi tirqish 3…5 mkm ni tashkil qiladi. Plunjar juftligi
pretsizion bo„lib faqat birgalikda almashtiriladi. Vtulka bo„shlig„i 4 ta kiritish
teshigi 3 orqali yoqilg„i kanal 1 dan keltiriladi, yoqilg„i xaydalib bo„lganidan so„ng
bo„shliq 4 dagi yoqilg„i teshik 23 dan umumiy kanal 23 ga to„kiladi. Vtulkani
yuqori uchiga shtutser 27 ni egari 24 prujina 28 yordamida siqib qo„yilgan.
SHtutserni konussimon sirti 29 ga yuqori bosimli qovurchani bir uchi
maxkamlangan (ikkinchi uchi forsunkaga maxkamlanadi). Plunjerni xalqasimon
o„yiqchasi 10, uning bo„ylama tirqishlaridan sizib tushgan yoqilg„ini qayta kiritish
teshikchasiga keltiriladi. Valik 21 aylanganida kulachok 20 rolik 16 ga ta‟sir qiladi.
turtqiga burab qo„yilgan rostlash bolti 13 kontrgayka 14 orqali maxkamlangan va
plunjerni uchiga tiralib uni yuqoriga ko„taradi. Plunjerni pastga qaytib tushishini
(kulachok yana aylanishi natijasida) tarelka 12 orqali prujina 11 yordamida
bajariladi.
Plunjerning yuqoriga ko„tarilishi boshlanishida yoqilg„i bo„shliq 4 dan
kiritish teshiga 3 orqali kanal 1 ga qayta siqib chiqariladi. Plunjerni yuqorisidagi
uchi teshik 3 ni berkitgandan so„ng bo„shliq 4 daga bosim orta boshlaydi, buning
natijasida klapan 25 prujina 28 qarshiligini engib yuqoriga ko„tariladi va uning
radial teshigidan yoqilg„i shtutser 27 ni bo„shlig„iga keltiriladi. Teshik 30 dan
yuqori bosimli quvurchalardan yoqilg„i 1500 m/s tezlik bilan forsunka tomon
intiladi. Bu bosim ta‟siridan forsunkani ignasi ko„tarilib yoqilg„i silindrning yonish
kamerasiga purkaladi. Purkalash yuqoriga ko„tarilayotgan plunjer vtulkadagi
chiqarish teshigi 23 ni vintli kemtigi bilan ochmagunigacha davom etadi. SHundan
21
keyin yoqilg„i bo„shliq 4 dan plunjerni 6 va 7 teshiklari va uning sirtidagi kannal 8
oqali avval 23 teshikka, undan keyin esa kanal 22 ga oqib ketadi. Bo„shliq 4 da,
yuqori bosimli quvurchada va forsunkada yoqilg„i bosimi keskin kamayadi.
8-rasm. YuBYoN ning bir seksiyasini elementlari
1-kanal; 2-vtulka; 3-vtulkaning kiritish teshigi; 4-yoqilg„i xaydash xajmi; 5-
plunjer; 6-plunjerni bo„ylama kanali; 7-plunjerni radikal teshikchasi; 8-
plunjerni o„yiqchasi; 9-vintli kemtik; 10-plunjerni xalqasimon o„yiqchasi; 11-
prujina; 12-prujina tarelkasi; 13-turtqini uzunligini rostlash bolti; 14-kontrgayka;
15-turtqi; 16-rolik; 17-bronzadan tayyorlangan vtulka-podshipnik; 18-rolik o„qi;
19-asos; 20-kulachok (mushtcha); 21-valik; 22-umumiy kanal; 23-chiqarish
teshigi; 24-xaydash klapanining egari; 25-xaydash klapani; 26-xaydash
klapanining xalqasi; 27-shtutser; 28-xaydash klapan prujinasi; 29-shtutser
konusining sirti; 30-shtutserni teshikchasi; 31-seksiya asosi; 32-xaydash
klapanining silindrik belbog„i; 33-korrektorlash teshikchasi; 34-shtutser xajmi;
35-segmentlar; 36-gilza; 37-plunjer krestovinasi; 38-gilzaning ko„ndalang
o„yiqchasi; 40-xomut; 41-reyka; 42-povodok; 43-o„yiqchalar; 44-shariklar; 45-
ugolnik; 46-asos; 47-boltlar; 48-shtiftlar; 49-yoysimon o„yiqchalar; 50-buraluvchi
gilza;
22
Natijada forsunkadagi igna prujina ta‟sirida yopiladi. Klapan 25 prujina 28
tomonidan egar 24 o„tirib forsunkaga yoqilg„i yuborishni to„xtatadi. Forsunka
tomonidan yoqilg„i purkash bir necha milli sekundni tashkil qiladi.
Traktorning tezligini oshirish yoki qarshilikni engish uchun dizel
silindrlariga purkalanayotgan yoqilg„i miqdorini o„zgartirish kerak bo„ladi. Odatda
bu jarayon plunjerni vintli kemtigi 9 ni vtulkadagi chiqarish teshigiga nisbatan
joylashish holatiga bog„liq bo„ladi. Masalan, plunjerni soat miliga qarshi tomonga
burilsa vintli kemtik 9 orqali teshik 23 ni ochilishi qiyinroq bo„ladi, shunda
forsunka tomon xaydalayotgan yoqilg„i dozasi ortadi.
Plunjerni burash odatda vtulka 2 ustiga kiydirib qo„yilgan gilza 36 orqali
bajariladi. Gilza 36 ni pastki qismida ko„ndalang tuynukcha 38 mavjud. Plunjerni
krestovinasi 37 yshbu tuynukcha bo„yicha siljiydi. Gilzani burilishi xomut 40
yordamida bajariladi. Xomutning sektori barcha seksiyalarga umumiy bo„lgan
reyka 41 ning tishlariga kirib turadi. Reykani xaydovchi yoki rostlagich tomonidan
bajarilgan ilgarilama – qaytma xarakati – xomutni, gilza va krestovinalarni
buralishiga olib keladi, bu esa o„z navbatida yoqilg„i dozasini oshirish yoki
kamaytirishga imkon beradi.
Berilayotgan yuklamaga yoki bajarilayotgan jarayonga nisbatan dizel turli
miqdordagi quvvatga ega bo„lishi kerak, bu o„z navbatida avval berilayotgan
yoqilg„i miqdoriga, uning yonish sifatiga va purkash paytiga bog„liq bo„ladi.
Shuning uchun ta‟minlash tizimidagi yoqilg„i purkash qismi quyidagi talablarni
bajarishini ta‟minlashi lozim: purkash katta bosim ostida bajarilishi; bir siklda
beriladigan yoqilg„ini rostlanishi mumkinligi; yoqilg„ini silindrga purkash payti
rostlanish mumkinligi.
Ushbu barcha talablarni YuBYoN plunjer juftligi bajaradi. Plunjer juftligi bu
porshenli gidravlik nasos bo„lib ikkita qismdan iborat bo„ladi: plunjer va vtulka.
Soz plunjer juftligi 50…70 MPa bosimni ta‟minlaydi. Plunjer yuqoriga
ko„tarilishi xaydash klapanni ko„tarilishiga sabab bo„ladi va yoqilg„i yuqori
bosimli quvurchalar orqali forsunka tomon intiladi – bu xolat yoqilg„i xaydashni
davom etishini bildiradi.
23
Plunjerni yanada yuqoriga xarakatlanishi uning vintli kemtigi tomonidan
chiqarish teshigini ochilishiga olib keladi. Bunda yoqilg„i plunjerni bo„ylama
teshigi va vintli kemtik orqali chiqish teshigidan oqib ketadi bosim keskin
kamayadi. Xaydash klapani o„z egariga o„tiradi. Plunjer yuqoriga xarakatlanishini
davom ettirsa ham yoqilg„i forsunka tomon xaydalmaydi, chunki chiqish teshigi
ochiq bo„lib undan yoqilg„i chiqib ketadi.
3.9. Xaydash klapanlari – purkash jarayoni tugagandan so„ng forsunkadan
plunjer juftligiga yoqilg„i orqaga kelishiga yo„l qo„yilmaydi. Undan tashqari
xaydash klapani keskin yopilganda yuqori bosimli quvurchalarda va forsunkalarda
tegishli bosim saqlanib qolishini ta‟minlaydi.
Plundjer juftligi tomonidan yoqilg„i xaydalgandan so„ng, quvurchalardan
forsunka tomonga yuqori bosim to„lqini tarqaladi va bu bosim forsunkani ignasini
ochadi. Agar bungacha u erda avvaldan tegishli bosim saqlanib qolinmagan bo„lsa,
unda yoqilg„i tarqatish tezligi bir necha marta kam bo„ladi.
Xaydash klapanlari qo„ziqorinsimon, zolotnikli va ikki tarafga ta‟sir qiluvchi
turlariga bo„linadi.
3.10. Forsunkalar
Forsunkalar quyidagi vazifalarni bajaradi:
-silindrni yonish kamerasidagi siqilgan havoga YuBYoN seksiyasidan
keltirilgan tegishli miqdordagi yoqilg„ini purkash; berilayotgan yoqilg„ini o„z-
o„zidan yonishiga sarflanadigan vaqtni kamaytirish hamda to„liq yonishi uchun
mayda zarrachalarga bo„lib tashlash; yonish kamerasidagi havo xajmida yoqilg„i
zarrachalarni bir tekisda taqsimlash; yoqilg„i purkashni keskin boshlab, jarayonni
keskin tugatish.
Forsunkalar o„ta qiyin sharoitlarda ishlaydi. Yonish kamerasida xarorat
700…9000K bo„lganda purkash boshlanib, xarorat 2000
0K ga etganda yoqilg„i
xaydash to„xtatiladi.
Forsunkalar ochiq va yopiq bo„lishi mumkin. Ochiq forsunkalar yoqilg„ini
doimiy berilishini ta‟minlaydi. Dizellarda yonish kameraga faqat yoqilg„i berilgan
24
paytda ochiladigan yopiq forsunkalar qo„llaniladi. Yopiq forsunkalar bir va ko„p
teshikli bo„ladi. Bir teshikli forsunkalar uyurmali, ko„p teshikli forsunkalar esa
ajratilmagan yonish kamerali dizellarda qo„llaniladi.
Traktor dizellarida ignali, mexanik yopiladigan, ko„p teshikli to„zitkich
o„rnatilgan forsunkalar keng tarqalgan.
Yoqilg„i yuqori bosimli quvurchadan shtutser 8 ga (9-rasm) o„rnatilgan filtr
7 dan o„tadi. Qulflash ignasi 1 to„zitkichni asosiga o„rnatiladi. Ignani pastki
diametri yuqori diametrga nisbatan kichikroq qilib tayyorlanadi.
Yoqilg„i forsunkaga xaydalganida bo„shliq 3 da igna 1 ni yuqoriga
ko„tarishga xarakat qiladigan kuch paydo bo„ladi. Bu kuchga, ignaga shtanga 15
orqali ta‟sir qilayotgan prujina 14 ni dastlabki kuchi ta‟sir qiladi. Bo„shliq 3 dagi
yoqilg„i bosimi 16…30 MPa ga etganidan keyin uni kuchi prujina 14 ni kuchidan
kattaroq bo„ladi va igna 1 ko„tarila boshlaydi. Ignani maksimal ko„tarilish
balandligi 0,3…0,4 mm ni tashkil qiladi.
Yoqilg„i to„zitgich bo„shlig„idan qulflash konusi 21 orqali o„tib, teshikcha
20 lar orqali yonish kamerasiga purkaladi. To„zitkichdagi teshikchalar soni
to„rttadan sakkiztagacha bo„lib, ularni diametri 0,2…0,35 mm chegarasida bo„ladi.
Prujina 14 ni dastlabki siqilishi forsunkani yig„ilishida bajarilib, foydalanish
jarayonida stakan 13 ga burangan va gayka 12 bilan stoporlangan vint 10 orqali
rostlanadi. Stakan 13 ga qistirma 9 orqali qopqoq 11 burab qo„yiladi.
25
9-rasm. Yopiq turdagi forsunka
1-igna; 2, 9-qistirma; 3-bo„shliq; 4, 5-teshikchalar; 6-zichlash qistirmasi; 7-filtr;
8-shtutser; 10-rostlash vinti; 11-qopqoq; 12-stopor gaykasi; 13-stakan; 14-prujina;
15-shtanga; 16-forsunka asosi; 17-o„rnatish shtifitlari; 18-to„zitkich; 19-pastki
qism; 20-teshikchalar; 21-qulflash konusi; 22-igna ostidagi xajm.
3.11. Aylanish chastotasini rostlagichlari
Traktor va avtomobillarni ishlashi jarayonida dvigatelga mashina tomonidan
ta‟sir qilayotgan yuklanish o„zgaruvchan bo„ladi. Yuklanish yerning sharoiti,
yo„lning relefi va boshqa sabablarga ko„ra katta qamrovda o„zagaradi.
Dvigatelga ta‟sir qilayotgan yuklanishni o„zgarishi uning tirsakli valining
aylanishlar chastotasini o„zgarishiga olib keladi. Traktor va avtomobil tezligini bir
me‟yorda ushlab turish uchun dvigatelga ta‟sir qiladigan yuklanish o„zgarganda
silindrlarga uzatilayotgan yoqilg„i miqdori ham o„zgarishi kerak.
26
Belgilangan tezlik rejimini bir tekisda ushlab turish maxsus rostlagich
yordamida bajariladi. Dizellarni aylanishlar chastotasini rostlagichi odatda
YoBYoN bilan birga maxkamlanib qo„yiladi va quyidagi vazifalarni bajaradi:
tashqi muxit xarorati past bo„lganda hamda dvigatelni engil yurgazib
yuborish uchun yoqilg„i miqdorini yshbu xolatlarda 1,5…2 marta oshirib beradi;
dvigatelni ishlash sharoitigacha qizdirish vaqtida hamda mashinani vaqtincha
to„xtatib turilganda dizelni minimal turg„un aylanishlar chastotasida ushlab turadi;
xaydovchi tomonidan richag orqali belgilangan mashina tezligini uning
xarakatlanishiga qarshilik o„zgarsa ham ushbu xolatda ushlab turadi; dizelni
maksimal belgilangan aylanishlar chastotasini cheklab turadi.
Rostlagichlar ikki, uch va barcha rejimlilarga bo„linadi.
Traktor dizellarni yuklanish tez-tez o„zgarib turadigan sharoitda ishlaydi,
shuning uchun ularda xam barcha rejimli rostlagichlar qo„llanadi. Ushbu
rostlagichlarni asosiy xususmiyatlaridan biri – boshqarish richagi bilan YuBYoN
reykasi orasida bevosita bog„lanish yo„qligi.
Dizel yurgazib yuborilganda richag 15 ni bolt 16 teggungacha buraladi (10-
rasm, I). Bunda richag 4 va boyitkich 10 prujinalarini cho„zadi. Prujina 8 asosiy
richag 14 ni bolt 19 ga siqib qo„yadi, prujina 10 esa oraliq richag 18 ni tortqisi 14
hamda nasos reykasi 11 ni chap tomonga siljitadi va shu bilan yoqilg„i uzatishni
oshiradi.
Dizel yurgazib yuborilgandan keyin va tirsakli valning aylanishlar chastotasi
oshgandan so„ng yuk 2 larni markazdan qochma kuchi prujina 10 ni kuchini engib
mufta 1 va richag 13 ni o„ng tomonga siljitadi, bu esa yoqilg„i uzatishni
kamaytiradi.
Dizelni salt yurishda nominal aylanishlar chastotasi bilan ishlaganida
dvigatelga xech qanday yuklanish ta‟sir qilmaydi, bunda richag 15 (10-rasm, II)
bolt 16 ga tiralib turadi. Yuk 6 larni markazdan qochma kuchlari prujina 8 kuchi
bilan muvozanatlanadi, oraliq richag 13 esa asosiy richag 14 ga birlashib ikkalasi
27
bitta richagga o„xshab xarakatlanadi va nasos reykasi 6 ni tegishli yoqilg„i uzatish
xolatiga o„rnatadi.
Dvigatelga ta‟sir qilayotgan yuklanish oshirilishida tirsakli valning
aylanishlar chastotasi kamayadi, binobarin yuklarning markazdan qochma kuchlari
ham kamayadi. Richag 14 va 13 lar, prujina 8 ta‟sirida reyka 6 ni chap tomonga
siljitadi va yoqilg„i uzatishni oshiradi.
Dizel tirsakli valning nominal aylanishlar chastotasida richag 14 (10-rasm,
III) bolt 19 kallagiga juda yaqin keladi. Dizel tirsakli valini maksimal, nominal va
ular oralig„idagi aylanishlar chastotasi bilan ishlaganida korrektor shtogi 9 prujina
3 ni siqib asos 12 ichiga joylashib qoladi.
Agar dizel tirsakli valining aylanishlar chastotasi yuklanish oshishi
natijasida nominal aylanishlar chastotasidan kamroq bo„lib qolsa, richag 14 o„z
xolatini o„zgartiradi. Oraliq richag 13 va reyka 11 esa (10-rasm, IV) korrektor
prujinasi 3 ta‟sirida chap tomonga siljiydi va avval uzatilayotgan yoqilg„i
miqdorini oshirib, dizelga vaqtincha ta‟sir qilayotgan yuklanishni dvigatelni
burovchi momentini oshirish xisobiga engadi.
Dizelni to„xtatish uchun richag 15 ni traktor xarakat yo„nalishi bo„yicha
oldinga surib qo„yiladi. Bunda richag 4 prujina 8 orqali asosiy richag 14 ni shpilka
10 ga tiralgungacha siljitadi. Richag 14 ni bolt orqali richag 13 bilan
bog„langanligi sababli nasos reykasi 6 o„ng tomonga, ya‟ni yoqilg„i uzatishni
to„xtatgungacha siljiydi.
3.12. Ishlab bo‘lgan gazlarni chiqarib yuborish tizimi
Xarorati 600…800oS bo„lgan gazlar silindr tashqi muxitga yuqori tezlikda
chiqarilib dvigatellarni shovqinligini asosiy sababchisi xisoblanadi. Undan tashqari
traktor va avtomobillar qishloq xo„jaligida o„rim-yig„im ishlarida band bo„lganida
yong„inni sababchisi bo„lishi mumkin.
28
10-rasm. D-240 rusumli traktor dizeli rostlagichini ishlash sxemasi
I-dizelni yurgazib yuborishda richaglar va yuklarni xolati; II-dizelni salt yurishda,
ya‟ni tirsakli valni maksimal aylanishlar chastotasidagi richaglar va yuklarni xolati;
III-dizel tirsakli valini nomanal aylanishlar chastotasidagi richaglar va yuklarni
xolati; IV-dizelni o„ta yuklanishida richaglar va yuklarni xolati; 1-mufta; 2-
yuklar; 3-korrektor prujinasi; 4-rostlagich richagi prujinasi; 5-boyitgich prujinasi;
6-YuBYoN reykasi; 7-tortqi; 8-prujina; 9-korrektor shtoki; 10-shpilka; 11-tirsakli
valni nominal aylanishlar chastotasini rostlaydigan bolt; 12-korrektor asosi; 13-
oraliq richag; 14-asosiy richag; 15-boshqarish richagi; 16-tirsakli valning
maksimal aylanishlar chastotasini rostlagich bolti
29
Ishlab bo„lgan gazlarni chiqarib yuborish tizimi quyidagi qismlardan iborat:
chiqarish kollektori, turbokompresorni gaz turbina qismi (agar o„rnatilgan bo„lsa),
chiqarish quvuri, so„ndirgich va xavo tozalagichdan changni so„rish ejektori.
So„ndirgichlarda shovqinni kamaytirish uchun ikki usul qo„llaniladi:
dissipativ va reaktiv. Dissipativ usuli shovqin energiyasini issiqlik energiyasiga
aylantirish usuliga asoslangan. Bu jarayon gazlarni maxsus to„siqlardan o„tkazilishi
natijasida uni oqimini maydalashtirib pulsatsiyasini kamaytiriladi. Reaktiv usulida
ishlab bo„lgan gazlar qashyor, turli xajmdagi akustik kameralardan o„tib tezligi
kamayadi va bu xisobiga shovqini so„ndiriladi.
KamAZ avtomobilida ishlab bo„lgan gazlarni motor tormozida xam
foydalaniladi. Avtomobilni dvigatel yordamida tormozlanganida chiqarish
kollektoridagi to„siq ishlab bo„lgan gazlarni tashqi muxitga chiqarilishni to„xtatadi,
bu tadbir silindr ichidagi xarakatlanayotgan porshenga qarshilik ko„rsatadi. Bu
xolat sodir bo„layotganida dvigatelga yoqilg„i uzatish avtomatik ravishda
to„xtatiladi.
Qishloq xo„jalikda ishlatiladigan avtomobillarda albatta uchqun so„ndirgich
o„rnatiladi. Uchqun so„ndirgich qizigan qurum zarrachalarni so„ndirgichni
to„siqlari va devorchalarga o„rilishi natijasida issiqlik energiyasi nisbatan sovuqroq
devorchalarga o„tkazilib so„ndiriladi.
Ishlab bo„lgan gazlarni so„ndirgichi turli prinsipda ishlashi mumkin.
Kombinatsiyalangan so„ndirgichlar keng tarqalgan bo„lib ularda tirqishli faol
so„ndirish bilan birga rezonatorli kameralar xam qo„llaniladi. Gazlar ular orqali
o„tishi natijasida tezligini yo„otadi, bu o„z navbatida shovqin bosim darajasini
kamaytiradi. Ushbu turdagi so„ndirgich teshikli xamda to„siqli quvurdan va uni
o„rab turgan kengayish kameradan iborat.
Ejektorga xavo tozalagichdan so„riladigan quvurcha kiritib qo„yilgan
ejektorni yuqorisidagi uchiga sharnirli qopqoq o„rnatilgan. Dizel ishlamaganida u
yopilib tashqi muxitdan turli jismlarni kirishiga yo„l qo„ymaydi.
30
3.13. TTZ 80.10 traktori tuzilishining qisqacha tasnifi
Traktorlarga germetizlangan bir o„rindiqli kabina va suv bilan sovutiluvchi
D-243 markali dizel dvigateli o„rnatilgan. Dvigatelni ishga tushirish starter orqali
amalga oshiriladi.
TTZ 80.11 traktori konstruksiyasida katta yul yoritkichi, kichik burilish
radiusi, turli shinalar o„rnatish ko„zda tutilgan. Bu uning keng, shu bilan birga tor
qator oralarida ishlatish uchun foydalanish imkoniyatini beradi. Jihozlangan kabina
amortizator tayanchi orqali ilashish muftasi karteriga va qo„shimcha uzatma yarim
o„qi qoplamasiga maxkamlanadi. Kabinada ressor osti o„rindiq va haydovchiga
zarur bo„lgan mehnat sharoiti va xavfsizlikni ta‟minlovchi boshqa jixozlar mavjud.
Traktor sinchi unga traktorning barcha mexanizmlarini o„rnatish va
maxkamlash uchun xizmat qiladi.
TTZ 80.11 traktori oldingi old brusiga oldingi o„q vilkasi maxkamlanadigan
burilish mexanizmiga xarakatdagi xalqa o„rnatilgan. Halqa korpusda joylashgan
boshqaruv rulining ikkita bajaruvchi gidrotsilindrlari bilan boshqariladi.
Dvigatel oldingi qismi bilan amortizatsiyalanuvchi osma orqali
lanjeronlarga, orqa qismi bilan ilashish muftasi karteriga qattiq qilib
maxkamlanadi.
Dvigatelning oldi va orqasi qoplama bilan o„ralgan.
Uzatmalar qutisi, bosh uzatma, differensial, differensialni
boshqarishmexanizmi va oxirgi uzatma bitta transmissiya korpusi deb
ataluvchi korpusda joylashgan. Qo„shimcha oxirgi uzatma traktorning etakchi
g„ildiraklari yo„nalishlarini me‟yorlash imkonini beradi.
Traktorning ilashish og„irligini ortirish uchun orqa g„ildiraklar diskiga
qo„shimcha yuklar o„rnatish mumkin.
31
Boshqaruvni yaxshilash maqsadida yuklarni traktorni oldingi qismiga
o„rnatish mumkinligi ko„zda tutilgan.
Osma va yarim osma qishloq xo„jaligi mashinalari va qurollari bilan
traktorni boshqarish uchun gidravlik tizim bilan ta‟minlangan.
Traktorni 12 V kuchlanishli doimiy tok bilan elektr jihozlash bir o„tkazgichli
tizim buyicha va aylanma tok generatorining o„rnatilgan to„g„rilagichlarihamda
IRN bilan akkumlyatorlar batareyalari, starter, starter relesi, burilish kursatkichlari
chiroq, fonus, signal berish chirog„i va osboblarni yoritish chirog„i, nazorat-
o„lchov asboblari, ulagich ovoz signali, yoqqich, elektr toki yunalishini
o„zgartiruvchi asbob va o„tkazgich bilan ta‟minlangan.
Qishloq xo„jaligi mashinalarining ishchi organlarini xarakatga keltirish
uchun orqa quvvat olish vali va yon sinxiron quvvat olish vali bilan jixozlangan.
TTZ 80.11 va TTZ 80.10 traktorlarining texnik tavsifnomalari
№ Nomi O„lchov
birligi
TTZ 80.11
TTZ 80.10
Umumiy ma‟lumotlar:
1
Turi
G„ildirakli
paxtachilik
uchun
G„ildirakli
universal
chopiq
2 Traktorning harakat tezligi oldinga yurishda: km/s
2.1 Eng kichik tezlik 3.06 5.31
2.2 Eng katta ish tezligi 8.28 10.36
2.3 Orqaga harakatlanishda: km/ s
32
2.4 Eng kichik tezlik 4.0 6.29
2.5 Eng katta tezligi 11.55 20.06
2.6 Dizel nominal aylanganda
QOVning quvvati
kVt 52.8
2.7 Traktorning og„irligi: kg
2.8 Konstruksion asosiy uskunalar
bilan
kg 3330 3100
2.9 Asosiy uskunalarsiz kg 3195 2965
2.10 Foydalaniladigan (yuklarsiz) kg 3970 3740
2.11 Orqa g„ildirakning oldingi o„qi
ostidagi yarim o„q g„ilofi ostidagi
agrotexnik oraliq masofasi
mm 830 650
2.12 Ko„ndalang o„qdagi g„ildirak mm 1800 1400
2.13 Orqa g„ildirak buyicha mm 2400 1600
2.14 Old g„ildiraklar buyicha mm - 1356
2.15 Traktorning minimal burilish
radiusi
m 3.44 3.75
2.16 Traktorning buylama bazasi mm 2268 2168
2.18 Traktorning balandligi mm 2825 2590
2.19 Kundalang statik turg„unlik
burchagi
Grad. 28 35
3 Dvigatel turi: Turt taktli kompressorsiz dizel
33
D-243
3.1 Dvigatelning nominal quvvati kVt 59.6
3.2 Tirsakli valning nominal
aylanishlar chastotasi
ayl/min 2200
3.3 Salt yurishdagi tirsakli valning
aylanishlar chastotasi
Ayl/min 2380
3.4 Maksimal xarakatdagi tirsakli
valning aylanishlar chastotasi
Ayl/min 1400
3.5 Silindrlar soni dona 4
№ Nomi O„lchov
birligi
TTZ-80.11 TTZ-80.10
3.6 Silindrlar diametri mm 110
3.7 Porshen yuli mm 125
3.8 Siqish darjasi 16
3.9 Barcha silindrlar ishchi hajmi l 4.75
3.10 Silindrlarning ish tartibi 1-3-4-2
3.11 Aralashma hosil qilish usuli YOnilg„ini bevosita
silindrlarga yuborish
3.12 YOnilg„i nasosi YUqori bosimli
3.13 Rusumi 4 UTNM
34
4. Hisob bo’limi
4.1. Traktorni tortish kuchi bo‘yicha hisoblash
Bu bo„lim ikki qismdan iborat bo„lib, uning birinchi qicmida berilgan traktor
dvigatelining quvvati, trancmissiyasining uzatmalar soni hamda etakchi
g„ildirakning diametri orqali traktorning asosiy parametrlari aniqlanadi. Bu
aniqlangan parametrlarga traktorning asosiy qismlarini FIK traktorni harakatga
keltiruvchi urinma kuchlar, nazariy va haqiqiy tezliklar, traktorni yumalash
qarshiligi kuchi traktor yurish qicmining shatksirashdagi yo„qotish qiymati,
ilgakdagi foydali tortish kuchi va foydali quvvati hamda traktorning tortish kuchi
FIK lari kiradi.
Tortish kuchi hicobining ikkinchi qismida uning nazariy tortish
xarakteriskasi chizilib, undan loyihalashtirilayotgan traktorning gorizontal
sharoitdagi harakati uchun tortish va iqtisodiy ko„rcatkichlari aniqlanadi.
4.2. Traktorni tortish kuchi bo‘yicha hicoblash tartibi
Bu ishlarni bajarish uchun traktor dvigatelining ko„rsatkichlari, og„irligi va
trancmissiyasi haqida ma‟lumotga ega bo„lishimiz kerak. Bu ko„rsatkichlarga
prototip traktorning hisoblanayotgan dvigatelini regulyator xarakteriskasi, traktor
trancmissiyasining kinematik sxemasi, uzatmalar soni va har xil uzatmalardagi
foydali ish koeffitsentlari kiradi.
Dvigatelning regulyartor xarakteriskasi – dvigatelning burovchi momenti
Mdv, quvvati Ndv va solishtirma yoqilg„i sarfi ge ning aylanish chastotasi bo„yicha
joriy qiymatlarda o„zgarishi tushuniladi. (Mdv, Ndv, ge=f(ndv)).
Bu berilgan qiymatlar har xil uzatmada quyidagi parametrlarni aniqlash
imkonini beradi:
1. Etakchi g„ildirakdagi urinma kuchlar – Pk;
2. Nazariy tezlik – VH;
3. Yumalash qarshiligi kuchi – Pf;
4. Ilgakdagi foydali tortish kuchi – Pil;
5. Shataksirashdagi yo„qotish – δ;
6. Traktorning haqiqiy tezligi – Vx;
35
7. Foydali tortish quvvati – Nil;
8. Traktorning FIK – η:
Yuqorida keltirilgan parametrlar hisoblanadi, traktorning nazariy tortish
xarakteristkasi chiziladi.
Hisoblash tugagandan so„ng hicoblanayotgan traktorning asosiy parametrlari
prototip (o„xshash) traktorini bir xil bo„lgan parametrlari bilan taqqoslanadi va
xulosa qilinadi.
4.3. Dvigatelning regulyator xarakteriskasini qurish tartibi
Hisoblanayotgan dvigatelning regulyator xarakteriskasini (Mdv, Ndv,
ge=f(ndv)) qurish uchun quyidagi emperik formuladan foydalanamiz:
Dvigatel quvvati
32
3,17,0H
dvi
H
dvi
H
dviHdvi
n
n
n
n
n
nNN , kvt
Bu erda Ndv, ndv – dvigatel effektiv quvvati (kVt)da dvigatel tirsakli valining
aylanish chastotasini (ayl/min) joriy qiymati.
Nf, nf – dvigatelning effektiv quvvati (kVt) va dvigatel tirsakli valining
aylanish chastotasi (ayl/min).
Dvigatel tirsakli valini aylanish chastotasi (ndv) ni joriy qiymatlariini hisob
uchun quyidagi qiymatlarda olish tavsiya etiladi.
ndv=0,6∙nH; ndv2=0,8∙nH; ndv3=nH; nxx=(1,06…1,08)nH;
bu qiymatlardan nxx formulaga qo„yilmaydi va bu qiymat faqat regulyator
xarakteriskasidagi chiziqning regulyator qismini chizish uchun ishlatiladi.
Dvigatelning burovchi momenti.
Dvigatel quvvati va uning aylanish chastotasining joriy qiymatlaridan
foydalanib, dvigatel burovchi momentining joriy qiymatlari quyidagi tenglama
yordamida hisoblanadi:
dvi
H
n
nM 31055,9 , N∙M
36
Bu erda Ndv – dvigatening joriy qiymati, Kvt.
ndv – dvigatelning aylanish chastotasi joriy qiymati; min-1
4.4. Yoqilg‘ining solishtirma sarfi.
Solishtirma yoqilg„i sarfi quyidagi analitik ibora bilan aniqlanadi:
2
35,135,1dvi
H
dvi
HeHei
n
n
n
ngg , g/e∙kvt∙soat
Bu yerda gei,geH – joriy va nominal yoqilg„i solishtirma sarflari,
g/E∙Kvt∙soat. Ndv, n – dvigatel tirsakli valining joriy va nominal aylanish
chastotasi.
Dvigatelning qurilgan nazariy regulyator xarakteristkasi hisob bilan
aniqlangan parametr Ndv, Mdv, ndv larning to„g„ri hisoblanganligini ko„rsatib, bunda
nxx bilan orasidagi to„g„ri chiziq regulyatorning ta‟sir etish, ya‟ni ishlash
chegarasini ko„rsatadi.
4.5. Etakchi g‘ildirakdagi urinma kuch Pk ni aniqlash tartibi va uning
grafigi Pk=f(Mdv) qurish
Prototip traktorning tuzilgan kinematir sxemasiga asoslanib uning
transmissiyasi foydali ish koeffitsienti ηm ni aniqlaymiz. Bunda zanjirli traktor
transmissiyasini foydali ish koeffitsientini aniqlashda zanjir lentasining etakchi
qismining foydali ish koeffitsentini hisobga olish zarur. So„ngra sxemadan har xil
uzatmalar uchun transmissiyani uzatmalar soni aniqlanadi.
Transmissiyaning foydali ish koeffitsienti bu dvigateldan g„ildirakkacha
bo„lgan qismda uzatilgan quvvatning kamayishini, yo„qolishini, ya‟ni mexanik va
gidravlik qarshiliklarni engishga sarflanganlarini ko„rsatadi.
Bu koeffitsent berilgan uzatmalarda burovchi momentni dvigateldan etakchi
g„ildirakkacha bo„lgan silindrik va konuclik juft shesternyalar soni bilan
aniqlanadi, ya‟ni:
b
k
a
sm
Bu erda ηs – silindrik shesterniyalarning F.I.K
37
ηk – konuslik shesterniyalarning F.I.K
bu shesterniyalarning qiymatini GOCT 7057-84 ga binoan hisob uchun
quyidagicha qabul qilamiz.
ηs=0,98 ηk=0,97
a – berilgan uzatmada qatnashadigan silindrik shesterniyalarning juft soni;
b – berilgan uzatmada qatnashadigan konuslik shesterniyalarning juft soni;
zanjirli traktorlarda qo„shimcha qarshilik zanjir lentasi sharnirlarida hamda
zanjir lentasining etakchi qismidagi tishlashish nuqtalarida hosil bo„ladi. Bu
koeffitsentni qiymati ηg=0,96 deb qabul qilinadi. zanjirli traktorning FIK
quyidagicha aniqlanadi:
g
b
k
a
smg
Berilgan uzatma uchun transmissiyaning uzatmalar soni quyidagicha
aniqlanadi: Ii=Iki∙Io∙Ipl∙Ib
Bu erda Iki – berilgan uzatma uchun uzatmalar qutisining uzatma soni;
Io – markaziy uzatmaning uzatma soni;
Ipl – planetar buruvchi mexanizmining uzatma soni;
Ib – oxirgi (bort) mexanizmining uzatma soni.
Etakchi g„ildirakdagi urinma kuch berilgan uzatma uchun quyidagi formula
bilan hisoblanadi:
k
idvimiki
r
iMP
Mdvi – dvigatel burovchi momentining joriy qiymati (2-jadvaldan olinadi), Nm
ηmi – berilgan uzatmadagi trancmissiyaning FIK, gusenitsaning yetakchi qismi
uchun;
rk – etakchi g„ildirakning yumalash qarshiligi radiusi, m
Har bir uzatma to„g„ri keladigan uchta nuqta bir to„g„ri chiziq ustida yotishi
kerak, chunki k
idvimiki
r
iMP
koordinata boshidan o„tadigan Pk=f(Mdv) tipidagi to„g„ri chiziq tenglamasini tashkil
qiladi.
38
Bunda ;constr
ia
k
imi x=Mdvi
(Mdvi – dvigatel burovchi momentining joriy qiymatlari).
4.6. Traktorning nazariy tezligini aniqlash va uning grafigini Vn=f(ndv) qurish
Traktorning nazariy tezligi berilgan uzatma uchun quyidagi formula orqali
hisoblanadi: ;377,0i
gbik
Hi
nrv
km/coat
Bu erda VH – berilgan uzatmadagi dvigatelning joriy aylanish chastotasidagi
(ndv) nazariy tezlik, km/soat.
Keltirilgan grafik koordinat boshidan o„tadigan to„g„ri chiziqlarni tashkil
qiladi. Bu erda i
dviHHi
i
nv
377,0 koordinat boshidan o„tadigan to„g„ri chiziq
tenglamacini beradi.
4.7. Traktorning yumalash qarshiligi kuchi P1 va ilgakdagi foydali
tortish kuchi Pil ni aniqlash
Traktorning gorizontal tekislikdagi harakati uchun uning yumalash qarshiligi
kuchi Pf quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
Pf= f ∙ G
Bu erda f – yumalash qarshiligi koeffitsenti,
G„ildirakli traktorlar uchun f=0,1
Zanjirli traktorlar uchun f=0,08
G – traktorning ekspluatasion og„irligi, G (birinchi ishda aniqlangan)
o„zgarmas deb qabul qilinadi .
Traktorning ilgakdagi foydali tortish Pil kuchi hamma uzatmalar uchun
quyidagi formula bo„yicha hisoblanadi .
Pil=Pk – Pf , N
Bu erda Pk – traktorni harakatlantiruvchi yoki urinma kuchi.
39
4.8. Traktorning shataksirashini δ %, haqiqiy tezligini VH, ilgakdagi foydali
tortish quvvatini Nil va tortish FIK ni ηT aniqlash.
Shataksirashning yo„qotishdagi qiymati δ ni aniqlash uchun quyidagi grafikli
munocabatdan δ=f(Pi) foydalanamiz. Bu erda har bir ilgakdagi kuch Pil uchun
nicbatan tortish kuchi Pi ni aniqlaymiz, ya‟ni:
G
PP
i
ilii
Bunda zanjirli traktor uchun λ=1; φ=0,9 g„ildirakli traktorlar uchun φ=0,6;
Gz
M
z
az kii
Qayciki z – traktorning bo„ylama uzunligi, m.
a – prototip traktorning gorizontal tekislikdagi og„irlik markazi
koordinataci,m.
Mki –etakchi g„ildirakning joriy yetakchi momentlari, Nm
Mki=ηmi∙Mdvi Nm
G – traktorning eksplutatsion og„irligi, N
Traktorning haqiqiy bo„ylama tezligi Vh quyidagi formula bo„yicha
hisoblanadi:
Vh=Vn(1-δi) km/coat
Bu erda Vn – berilgan uzatmadagi traktorning joriy nazariy tezligi km/soat.
δ – shataksirashning berilgan uzatmadagi qiymatlar.
Hisoblangan ilgakdagi foydali tortish kuchi Pil va traktorning haqiqiy tezligi
Vh ning ma‟lum uzatmalardagi qiymatidan foydalanib, traktorning foydali tortish
quvvati Pil qiymatarini aniqlaymiz
3106,3
Hil
il
vPN
Traktorning tortish foydali ish koeffitsenti ηT quyidagi ibora bilan
aniqlanadi:
dv
il
TiN
Ni
40
Tortish kuchining FIK ηT ning qiymatini to„g„riligini dvigatelning nominal
aylanish chastotasini quyidagi formula bo„yicha tekshirib aniqlash mumkin:
ηt= ηmi ∙ ηg∙ ηfi∙ ηδi
Bu yerda ηtr – traktorning transmissiyasidagi FIK
ηz – zanjir lentasining yetakchi qismidagi FIK
ηf – traktorning yumalash qarshiligi FIK
Bu FIK quyidagicha aniqlanadi:
ki
ili
fiili
ilifi
P
P
PP
P
ηδi – traktorning shataksirashidagi FIK, quyidagi formula bilan aniqlanadi.
ηδi=1-δi
Bu yerda δ – traktorning shataksirash qiymati.
41
5. Konstruktiv bo’lim
5.1. Past bosimli yoqilg‘i nasoslari
Past bosimli yoqilg„i nasoslari (nasoslar). Ular bakdan dvigatelga yonilg„ini
uzatish uchun xizmat qiladi. Ushbu nasoslarga quyidagi talablar qo„yiladi: kerakli
miqdorda yonilg„i miqdorini ta‟minlash; filtrlar qarshiligini enga oladigan
(0,12...0,15 MPa) bosim ostida ishlash. Nasoslarning ish unumdorligi dvigatel
ishlatadigan yoqilg„i miqdoridan 1,5...2 marotaba ko„p miqdordagi yonilg„ini
haydab bera oladi. Benzinni purkash orqali ishlaydigan dvigatellarning ta‟minlash
tizimidagi bosim 0,3...0,5 MPa, nasosning ish unumdorligi dvigatel ta‟labiga
nisbatan 5...10 marta ko„pdir. Dvigatellarga porshenli, diafragmali va rotorli
turdagi nasoslar o„rnatiladi.
5.2. Nasoslarning ishlash sxemasi.
Porshen turidagi nasoslar traktorning dizel dvigatellarida qo„llaniladi. Bu
nasos ichida porshen 4 xarakatlanuvchi silindr ko„rinishiga ega (6.10, a rasm)
bo„ladi. Porshen ekssentrik 1 ta‟sirida rolik 2 va shtok 3 orqali bir tomonga,
boshqa tomonga prujina 7 ta‟sirida xarakatlanadi. Porshen pastga xarakatlanganida
(11, a rasm,1) B boshliqdagi yonilg„i bosimi ostida kirish klapani 6 yopiladi va
chiqarish (siqilish) klapani 5 ochiladi. Yoqilg„i qisman chiqish magistraliga, asosiy
qismi esa A bo„shliqqa o„tadi. Porshen yuqoriga xarakatlanganida (11, a rasm, 11)
klapan 5 yopiladi, klapan 6 esa siyraklashish oqibatida ochiladi, va B bo„shliq
yonilg„iga to„ladi. A bo„shliqdan porshen yonilg„ini siqilish magistraliga siqib
chiqaradi. Bunday qo„sh uzatishli tizim bosim o„zgarishini (urishini) kamaytiradi.
Chiqish magistralida bosim ko„tarilganida (masalan ta‟minlash tizimining
filtrlari tiqilganida) nasos saqlash klapani vazifasini bajaradi; A bo„shliqdagi bosim
porshenni pastga bosadi, uning ekssentrik ta‟sirida xarakatlanishini oldini oladi.
42
11 – rasm. Past bosimli yoqilg‘i nasoslarining ishlashi.
a – porshen tipidagi; 1 –ekssentrik; 2 – rolik; 3 – shtok; 4 – porshen; 5 – klapan;
6 – kirituvchi klapan; 7 – prujina; b – diafragma tipidagi; 1-qalpoq; 2-klapan;
3-kirituvchi klapan; 4-diafragma; 5-prujina; 6-shtok; 7-richag; 8-turtkich;
I - kiritish; II - yonilg„ini xaydash; A, B – bo„shliqlar; v – rotor tipidagi; 1- korpus;
2 – rotor; 3 – rolik.
43
12 – rasm. Past bosimdagi nasoslar konstruksiyasi:
a – porshen tipidagi; 1-turtkich; 2-shtok; 3-yo„naltiruvchi; 4-korpus; 5 va
16- va kirituvchi klapanlar; 6-klapanlar prujinalari; 7, 8, 9-shtutser detallari;
10-qo„l nasosi dastagi; 11-qopqoq; 12, 17-porshenlar; 13-shtift;
14-manjeta; 15- qo„l nasosi korpusi; 18 – prujina; 19 –tiqin; b – diafragma
turidagi; 1 – qalpoq; 2 – to„siq; 3 – filtr; 4 – kiritish klapani; 5 – bosim klapani;
6 – klapanlar korpusi; 7 – diafragma; 8-shtok; 9 – diafragma prujinasi;
10-nasos korpusi; 11-shpilka; 12-qo„lda bosim xosil qilish richagi
prujinasi; 13- qo„lda bosim xosil qilish richagi; 14-yuritma richagi prujinasi;
15-qistirma; 16-yuritma richagi; 17-rolik; 18-yuritma o„qi; v-rotor turidagi;
1-korpus; 2-saqlovchi klapan; 3-elektrodvigatel yakori; 4-elektrodvigatel
kollektori; 5-qaytarish klapani; 6-shyotka; 7-rolik.
44
Diafragma turdagi nasoslar (12-rasm, b) asosan avtomobil dvigatellarida
qo„llaniladi. Nasos diafragmasi 4 qalpoq 1 yarimtalari orasida qisib qo„yilgan.
Ekssentrik (chizmada ko„rsatilmagan) tasirida surgich 8, richag 7 va shtok 6
diafragma pastga egiladi. Teskari tomonga u prujina 5 ta‟sirida qaytadi.
Diafragma pastga egilganida (12- rasm, b) kiritish klapani 3 ochiladi va
siqish klapani 2 yopiladi. Yonig„i B bo„shliqni to„ldiradi. Diafragma prujina
ta‟sirida yuqoriga xarakatlanganida (11, a,1 rasm) yonilg„i B bo„shliqdan ochilgan
siqish klapani orqali bir vaqtning o„zida chiqish magistraliga va qalpoq ostidagi A
bo„shliqqa siqib chiqariladi. Bunda klapan 3 yopiq holda bo„ladi.
Agar A bo„shliq va magistraldagi bosim munkin bo„lganidan yuqori bo„lsa,
diafragma pastga egiladi va richag 7 unga ekssentrik ta‟sirini uzatishni to„xtatadi.
YOnilg„ini uzatish bosim munkin bo„lgan darajaga etgancha to„xtatiladi. Qalpoq
ostidagi A bo„shliq yonilg„i uzatishdagi o„zgarishlarni pasaytiruvchi demfer
sifatida xizmat qiladi.
Rotor tipidagi nasoslar (12-rasm, v) yoqilg‟ni purkaydigan dvigatellarda
o„rnatiladi. Korpus 1 ning ichki bo„shlig„i ellipssimon ko„rinishga ega qilib
yasalgan. Bu bo„shliqda rotor 2 aylanadi. Rotor o„yiqlarida rolik 3 lar o„rnatilgan.
Rotor aylanganida ular markazdan qochma kuch ta‟sirida korpusga siqiladilar.
YOnilg„ini keng bo„shliqda olib roliklar uni tor bo„shliqqa utkazadi, natijada
yonilg„i bosimi ortadi, va u siqilish magistraliga siqib chiqariladi.
5.3. Past bosimli nasoslarning tuzilishi. Porshenli nasoslar bosim
0,12...0,15 MPa bo„lganida ishlaydi. Nasos yuritmasi xarakatni ekssentrikdan (yoki
mushtchadan) yuqori bosimli yonilg„i nasosining mushtchali validan oladi. Past
bosimli nasosning korpusi 4 da (12-rasm, a) porshen 17 itargich 1, shtok 2,
markazlashtiruvchi yo„naltirgich 17 va prujina 18 ta‟sirida xarakatlanadi.
Qo„ziqorin ko„rinishdagi kirituvchi 16 va chiqaruvchi 5 klapanlar o„tqazuvchi
prujina 6 larga ega.
45
Chiqarish magistralida qo„lda xaydash nasosi korpusi 15 ga past bosimli
yonilg„i nasosining korpusi 4 o„rnatilgan. Qo„lda haydash nasosi yonilg„i
o„tkazgichlar, filtrlar va yuqori bosim nasosini dvigatel uzoq vaqt ishlatilmaganida
yoki yonilg„i tizimidan havoni chiqarish uchun ishlatiladi. Ushbu nasosning
korpusi silindrsimon qilib ishlangan bo„lib uning ichida dastak 10 ka biriktirilgan
porshen 12, joylashgan. Haydovchi tomonidan 5 va 16 klapanlarni qo„llagan holda
dastak 10 yuqoriga-pastga xarakatlantirilganda kirish magistraliga yonilg„i borishi
ta‟minlanadi. Yonilg„i haydalganidan keyin dastak 10 qopqoqqa burab kiritiladi,
shunda porshen rezina shayba-manjeta 14 ni korpus tubiga siqib kiritiladi, bu
orqali ta‟minlash tizimiga havo kirishining oldi olinadi.
Diafragma tipidagi nasos (12-rasm b) prujinali shtok 8 dan, diafragma 7
dan, qo„ziqorinsimion kirituvchi 4 va chiqaruvchi 5 klapanli klapanlar korpusi 6
dan to„siq 2 va filtr 3 dan tuzilgan. Nasosning barcha detallari qopqoq 1 bilan
yopilgan korpus 10 da joylashgan. Nasos gaz taqsimlash valining ekssentrikidan
richag 16 orqali xarakat oladi. Qo„lda bosim xosil qilish uchun dvigatel
ishlayotgan vaqtda richag 16 ga tegmaydigan richag 13 o„rnatilgan, richag 13
xarakatlantirilganida nasos diafragmasini yuqoriga pastga xarakatlanadi.
Rotor tipidagi nasos (12-rasm v) elektr yuritmaga ega. Bu nasos bakda yoki
(kam xollarda) bakdan tashqarida o„rnatiladi. Odatda nasos elektrodvigatel bilan
birgalikda to„liq yoqilg‟iga to„liq botganligi va unda kislorod yo„qligi orqali
ta‟minlanadi.
Korpus 1 da (12v-rasm) pazli rotor aylanadi. Pazlarda plastik (teflon) bilan
qoplangan rolik 7 lar joylashgan nasos korpusi diametri 32 mm, rotor diametri 30
mm, ekssentristek 1 mm roliklar diametri 5,5 mm, ular uzunligi 6 mm.
Nasosga kirish joyida to„rli saqlovchi filtr o„rnatilgan. Nasos ikkita
klapanga ega: saqlovchi 2 (siqish va so„rish bo„shliqlarini o„zaro tutashtirib
belgilangan bosimdan oshganda yonilg„ini qaytarib o„tkazadi) va chiqishda
qaytaruvchi 5 (u nasos o„chirilganidan keyin tizimda yonilg„ini berkitib qo„yadi).
46
Nasoslar 0,25...0,62 MPA bosimda ishlaydi. Ish unumi 200
S da 1,7...2
l\min. Ishchi kuchlanish 7...15 v, tok kuchining maksimal qiymati 4,7...9,5 A.
Nasosni avtomatika yurgizib yuborish tizimi qo„shilganida qo„shadi va dvigatel
o„chirilganida uzib qo„yadi.
5.4. Past bosimli yonilg‘i nasoslari
Barcha injektorli dvigatellar elektr yuritmali past bosimli shiberli nasoslar
bilan ta‟minlangan. Ular kichik bo„lib boshqarilishi osondir. Yonilg„i nasoslari ikki
variantda ishlab chiqariladi: botib ishlaydigan (ular bevosita bak ichida benzinga
botgan holda bo„ladi) va tashqaridagi.
Shiberlar sifatida teflon bilan qoplangan roliklar 6 (13-rasm) ishlatiladi.
Nasos rotori 3, korpus 1ga nisbatan ekssentrik joylashgan, katta va kichik hajmlar
hosil bo„ladi va so„rish va siqilish sodir bo„ladi. Elektrodvigatel qo„shilganida
rotor aylanadi, bunda roliklar markazdan qochma kuch ta‟sirida korpusga siqiladi.
Katta hajmli zonada ular benzinni olishadi, siqish zonasida chiqarish bajariladi.
Elektrodvigatel 4 lar – kollektorli, misgrafitli shetkalarga ega. Odatda bu
uchqun hosil bo„lishiga olib keladi. Lekin nasos to„liq benzin ichida bo„lgani
uchun, portlash ro„y bermaydi, chunki benzin bug„lari va havo aralashmasi
portlashga moyil. Shuning uchun nasos bak ag„darilganida ishlamaydi, MP- uni
o„chiradi.
Nasosdan chiqishda sharikli yopish klapani 5 o„rnatilgan. U o„t oldirish
tizimi o„chirilganidan keyin 20 daqiqa davomida tizimda bosimni ushlashi kerak
bo„ladi.
47
13-rasm. Elektr yuritmali past bosim nasosi.
a-nasos qirqimi; b-nasosning ko„ndalang qirqimi; 1-korpus; 2-kiritish klapani;
3-nasos; 4-elektrodvigatel; 5-qaytaruvchi klapan; 6-roliklar.
48
6. Hayot faoliyati xavfsizligi bo’limi
Traktorlarda ishlaganda baxtsiz hodisalarning ko„pchiligi unga e‟tiborsizlik
bilan qarash oqibatida kelib chiqadi. Ko„ngilsiz hodisalarning oldini olish uchun
esa haydovchilik vazifasiga ma‟suliyat bilan qarash va quyidagi asosiy qoidalarga
hech so„zsiz roya qilish talab qilinadi:
1. Traktorda ishlashga haydash huquqini beruvchi guvohnomasi bo„lgan va
maxsus tayYorgarlikdan o„tgan shaxslarga ruxsat beriladi;
2. Texnik xizmat ko„rsatish bilan bog„liq bo„lgan barcha ishlar albatta
dvigateli ishlamay turgan traktorda amalga oshirilishi kerak;
3. Transport va dala ishlarini boshlash oldidan tormoz pedallarini blakirovka
qilish, o„zini tekshirish va kerak bo„lsa sozlash lozim;
4. Traktorlarda transport ishlarini faqat oldingi ko„prigi ikki g„ildirakli
bo„lgan traktorlardagina bajarishga ruxsat etiladi;
5. Dvigatelni yurgizish oldidan tezliklar qutisining dastasi neytral holatda
ekanligiga va VOM ulanmaganligiga ishonch hosil qilish kerak;
6. Traktorni o„rnidan qo„zg„atish oldidan atrofigilarni signal berib
ogohlantirish kerak;
7. Transport mashinasining ish jarayonini e‟tibor berib kuzatib borish lozim;
8. Ilashish muftasining pedalini extiyotkorlik bilan sekin – asta qo„yish
kerak;
9. Qiyaliklarda ishlaganda traktorni to„ntarilib ketmasligini oldini olish
uchun uni nihoyatda extiyotkorlik va e‟tiborlilik bilan boshqarish talab etiladi;
10. Burilish oldidan harakat tezligini kamaytirish kerak. Burishni 5 km
/soat
dan oshmagan tezlikda va pastki uzatmada amalga oshirish kerak;
11. Traktorni o„zini yurgizib harakatlantirish, ayniqsa qiyalik joylarda
qat‟ian man etiladi;
12. Qiyalikdan pastga tushishda faqat I va II uzatmalarda, dvigatelni biroz
tormozlagan holda tushish kerak. Pastki uzatmaga, yuqoriga chiqish yoki pastga
tushish boshlanguncha o„tilgapn bo„lishi talab etiladi;
13. Transport ishlarini bajarayotgan burilganda tezlikni oshirishga ruxsat
49
etilmaydi. Unda tezlik 9 km
/soat dan, namgarchilik paytlarida esa 2…3 km
/soat dan
ortmasligi kerak;
14. Transport ishlarini bajarishda tormoziga haydovchi yonidan boruvchi
uzatmasi bo„lmagan pritsep bilan ishlash, shuningdek tormozi nosoz bo„lgan ikki
Yoki undan ortiq pritsep bilan ishlash taqiqlanadi;
15. Tiqilib qolgan pritsepni siltab-siltab chiqarishga ruxsat etilmaydi,
chunki bu paytda ag„darilib ketish havfi tug„iladi;
16. Traktorladan kechasi foydalanilganda u yoritish asboblari va yorug„lik
signallari bilan jihozlanishi kerak;
17. Harakat paytida traktorga o„tirish va undan tushishga ruxsat etilmaydi;
18. Traktordan tushish oldidan tezlik almashtirish dastasini neytral holatga
qo„yishni esdan chiqarmaslik kerak;
19. Traktor uzoq muddatga to„xtatilganda ham osma qurolni tushirib qo„yish
kerak;
20. Avariya sodir bo„lganda yoqilg„i berishni uzib dvigatelni o„sha zahoti
to„xtatish kerak;
21.Traktorlarga texnik xizmat ko„rsatishni shu maqsadga mo„ljallangan
maxsus maydonchalarda amalga oshirish kerak;
22. Traktorlarning ayrim qismlarini ko„tarishda domkratlardan va tallardan
foydalanish lozim;
23. Dvigatelni montaj va demontaj qilishda ovoz o„chirgich va maxovik
karteridagi kronshteynning teshigidan o„tkazilgan trosdan foydalanish kerak;
24. Texnik xizmat ko„rsatishda va kamchiliklarni o„nglashda sifatli asbob
va uskunalardan foydalanish lozim;
25. Gaykalarni bo„shatish va qotirishda uzaytirgich dastalardan, shuningdek
zubilo va bolg„alardan foydalanish mukin emas;
26. Akkumulyator batareyasiga xizmat ko„rsatganda ayniqsa extiyot bo„lish
kerak, chunki elektrolit teriga tushsa kuydiradi. Elektrolit tayYorlaganda avval
idishga suv quyish, so„ngra asta – sekinlik bilan kislota quyish kerak;
27. Yong„in havfsizligi qoidalariga qat‟iy amal qilish lozim;
50
28. Yoqilg„i baki yoniga ochiq alanga keltirish, shuningdek unga yoqilg„i
quyishda chekish taqiqlanadi;
29. Baklardan va yoqilg„i trubalaridan yoqilg„i oqishini oldini olish lozim;
30. Dvigatel karterining poddonini ochiq alanga bilan qizdirish yaramaydi;
31. Elektr simlari va kontaktlarning yaxshi holatda bo„lishligini doimo
tekshirib turishlik kerak;
32. Yoqilg„i yonib ketsa alangani qum yoki tuproq bilan ko„mish ustiga
brezent yopish, o„t o„chirgichdan foydalanish kerak;
33. Dvigatel karteridagi qizigan ishlangan moyni to„kishda, gidrosistemani
moydan bo„shatishda o„zingizni kuyishdan extiyot qiling;
34. Traktorni uzoq muddatli saqlashga qo„yish oldidan uni loy va changdan
tozalash, kerakli joylarini moylash, elektr jihozlarini alohida olib quyish va
avtomobilni o„rnidan ko„tarib quyish kerak.
6.1. Tabiatni muhofaza qilish (ekalogiya)
Traktor va avtomobillarni hozirgi kunda shahar sharoitida ko„plab qo„llanish
natijasida zaharli gazlarni atrof muxitga chiqarilishi aholi salomatligiga zarar
etkazadi, yo„l yoqalarida joylashgan o„simliklarni zaharlanishiga sabab bo„ladi.
Shu sababli yonish mahsulotlarini paydo bo„lish manbaida zararsizlantirilishi
kerak.
Atmosferaga dvigateldan chiqariluvchi ishlangan gazlarda to„liq yonish
mahsulotlari bilan bir qatorda chala oksidlanish va yonilg„ining parchalanish
mahsulotlari ham bo„ladi. Bu maxsulotlarning aksariyat qismi toksik bo„lib, havoni
zaharlaydi.
Ishlangan gazlarning zaharlovchi qismini quyidagilar tashkil qiladi:
1. Chala yonish natijasida hosil bo„ladigan uglerod oksidi. Benzinli
dvigatellar o„ta boy aralashmada ishlaganida SO miqdori umumiy yonish
mahsulotlarining 10…15 foyizigacha etib borishi mumkin;
2. Yonish mahsulotlarida oz miqdorda bo„ladigan azot NO oksidi va azot
ikki NO2 oksidi;
3. Dvigatelni oltingugurtli yoqilg„ida ishlashi natijasida hosil bo„ladigan
51
oltingugurtli SO2 gazi va vodorod N2S sulfid miqdori 250 mg
/m3 gacha etib borishi
mumkin;
4. Yonish mahsulotlarida alohida modda sifatida bo„ladigan uglevodorodlar.
Ular zaharliligi bo„yicha SO ga ekvivalent va ba‟zida undan ham ortiqdir;
5. Kislorodli modda, asosan aldegidlar (1 l. da bir necha mg).
6. Etillangan benzinlarni qo„llaganda hosil bo„ladigan ko„rg„oshinli birikma.
Ular ham juda katta zaharlilik xususiyatiga ega.
Aholini ishlangan zaharli gazlar ta‟siridan qutqarish uchun avtomobillarda
suv bilan ishlaydigan, maxovik dvigatelli yoki elektro dvigatelli dvigatel qo„llash
maqsadga muvofiqdir.
Ishlangan gazlarning zaharliligini keskin kamaytirish uchun esa ikki xil
usuldan foydalanish mumkin: yonish jarayonini, kimYo‟viy reaksiyani tezlatish
natijasida aralashmani to„la yonishini ta‟minlash, yoki chiqarish. Sistemasinga
maxsus apparatlar - neytralizatorlar qo„yish.
Silindrda kambag„al aralashma yonganida yonish to„liq bo„lib, ishlangan
gazlarning zaharliligi kamayadi. Lekin dvigatelning ba‟zi bir yuklanish rejimlarida
(masalan yurgizish va salt yurishda) aralashmani majburiy boyitishga to„g„ri
keladi. Ancha kambag„allashgan aralashmani ham ishonchli alangalanishini
ta‟minlash uchun esa forkameradan chiquvchi alanga bilan yoki katta energiyaga
ega bo„lgan elektr uchquni bilan yondiriladigan dvigatellar qo„llash maqsadga
muvofiqdir.
Salt yurish va dvigatelni tormozlash rejimlari ayniqsa noqulay rejimlar
hisoblanadi, chunki bu paytda ishlangan gazlarning toksikligi juda ortib ketadi. Bu
rejimlar shahar sharoitida eng ko„p qo„llaniladigan rejimlar bo„lganligi uchun,
ishlangan gazlarning zaharliligini kamaytirish nihoyatda zarurdir.
Ichki yonuv dvigatellarining ishlangan gazlarini neytrallash uchun maxsus
asboblar – neytralizatorlar ishlatilmoqda. Ular alangali, suyuqlikli va katalizatorli
bo„lib, ular glushitel o„rniga qo„yiladi va uning vazifasini ham bajaradi. Alangali
neytralizatorlarda chala yonish mahslotlari yondiriladi.
Yuklanish o„zgarishi bilan ishlash turg„unligining buzilishi va azot
52
oksidining alangali neytrallashga sezgirligi bu neytralizatorlarning kamchiligi
hisoblanadi. Bundan tashqari, mash‟ala doimo yonib turishi uchun qo„shimcha
yoqilg„i sarf qilishga to„g„ri keladi.
Suyuqlikli neytralizatorlarda gazlar kim‟yoviy reagentlar eritmasi orqali
o„tkaziladi va bunda aldegidlar va azot oksidi bir – biri bilan kim‟yoviy usulda
bog„lanadi, qurum esa mexanik yo„l bilan ajratiladi. Kim‟yoviy reagentlardan
NaSO3, Fe SO3 va NaCO larning 10 foizli suvdagi eritmasiga 0,5 foiz gidroxinon
qo„shish yaxshi natijalar beradi. Bu paytda dvigatelning hamma ishlash rejimlarida
ishlangan gazlar qurumdan va aldegidlardan deyarli to„la va azot oksididan 30…70
foiz tozalanadi. Suyuqlikli neytralizatorlar, massasining hamda gabarit
o„lchamlarining kattaligi va ulardan noldan kichik haroratda foydalanib
bo„lmasligi, ularning asosiy kamchiligi hisoblanadi.
Katalizatorli neytralizatorlarda uglevodorodli yoqilg„ining chala yonish
mahsulotlarini alangasiz oksidlanishi katalizatorlar ishtirokida jadal o„tadi.
Katalizator g„ovak plastinkaga yupqa qatlam qilib surkaladi. Katalitik elementlar
yaxlit yoki g„ovak sterjenlar, shariklar va granulla shaklida tayyorlanib, chiqarish
sistemasiga o„rnatiladi.
Gabarit o„lchamlarining kichikligi va xizmat ko„rsatishning soddaligi
bo„yicha katalizatorli neytralizatorlar boshqalari orasida alohida o„rin egallaydi.
Etarli darajada aktiv, arzon va kamyob bo„lmagan katalizatorlarning Yo„qligi, bu
neytralizatorlarni keng miqyosda qo„llashga to„sqinlik qilmoqda.
Shuni alohida ta‟kidlash kerakki, dvigatellarning yoqilg„i tejamkorligini
ortishi bilan ishlangan gazlar va zarrali moddalarning tashqariga chiqarilishi
kamayib bormoqda. Masalan, 2010 yildagiga nisbatan 2015 yil normasiga yengil
avtomobillarning ishlangan gazlardagi uglerod oksidining miqdori 2, uglevodorod
miqdori 1,6 azot oksidi miqdori 1,2 barobargacha kamayadi. Ishlab chiqarishga
qo„yilgan, shuningdek bitiruv ishida taklif qilinayotgan D-243 dvigateli ta‟minlash
tizimida rotorli past bosimli yoqilg‟i nasosi qo„llanilganda traktor dvigateli
ishlangan gazlarning zaharlilik darajasi 2…3 barobar kamdir.
Atmosferaga chiqariluvchi yonish mahsulotlarini zaharliligini kamaytirishda
53
moylash tizimiga o„tkaziladigan texnik qarovning ham ahamiyati kattadir. Xususan
dvigatelga qarov paytida moy tizimining qotirilgan joylarini va jumraklarini obdon
tekshirish, moyning sizib chiqishiga yo„l qo„ymaslik kerak. Shunday qilib
dvigatelning qish faslida oson va tez yurgshizilishi atrof – muxitni himoyalashda
katta ahamiyatga egadir.
54
7. Iqtisodiy bo’lim
7.1. Texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlari
Bajarilgan biron bir ish iqtisodiy samara bersagina, uni amaliyotda qo„llash
mumkin.
Asosiy ko„rsatkichlardan biri mashinaning ish unumi xisoblanadi.
Ishni to„g„ri tashkillashtirib, qilinadigan ishlar o„z vaqtida bajarilsa yuqori
ish unumiga erishish mumkin.
Qishloq xo„jaligida mashinaning iqtisodiy ko„rsatkichlarini yuqori bo„lishiga
erishish lozim.
1. Mashina traktor agregatlarining ish unumi quyidagicha hisoblanadi.
a) Smenadagi bir soatlik ish unumi
соатгаT
TVВрW
см
nn /1,0
соатгаW м
n /89,07
6675,11,0
соатгаТ
TVВрW
см
np
л
n /11,17
4,7675,11,01,0
b) smenadagi
смгаTWW см
м
n
м
см /23,6789,0
смгаTWW см
л
n
л
см /77,7711,1
v) Yillik (mavsumiy)
йилгаTWW м
n
м
йил /0178200089,03
55
йилгаTWW л
n
л
йил /2220200011,13
bu erda: Vr - agregat qamrov kengligi, m.
Vr – mashinaning ish tezligi, km/soat.
Tn – smena davomida bir soatlik ish vaqti, soat.
Tsm – smena vaqti davomiyligi. Tsm=7 soat.
2. Ish unumini hisoblash.
2.1 Mehnat sarfini gektariga hisoblash quyidagi formula bilan hisoblanadi.
гасоатодамW
Tм
n
м
n /12,189,0
1
гасоатодамW
Tл
n
л
n /9,011,1
1
bu erda: - mashinaga xizmat ko„rsatadigan odam soni.
2.2 Ish unumi
гасоатодамT
hм
n
м
т /89,012,1
11
гасоатодамT
hл
n
л
т /11,190,0
11
56
2.3 Ish unumini o„sishi.
2,190,0
12,1
л
n
м
nnr
T
TР %120nrР
3. Xarajatlarni xisoblash:
3.1 Jami ekspulatatsion xarajatlarni hisoblash
гасўм
НГРРAИ м
а
мм
то
м
тр
мм
уд
/64,265523,125404,193997,14157,15339,2949
гасўм
НГРРAИ л
а
лл
то
л
тр
лл
уд
/25,216053,12312,155547,115615,12539,2409
3.2 Texnikani tiklash va kapital remont qilish uchun amartizatsiya
ajratmalari quyidagicha aniqlanadi.
сўм/га585089,02000
125,084000000
3
м
n
мм
WT
qБA
гасўмWT
qБA
л
n
лм /4809
11,12000
125,084800000
3
bu buerda: B-traktorning balans qiymati, so„m.
q- amortizatsiya normasi,%
3.3 Joriy remontga va rejali texnik qarovga ketadigan xarajatlar
гасўмW
PБP
м
n
мм
тр /306689,02000
065,084000000
3
57
гасўмW
PБP
л
n
лл
р /251011,12000
065,084800000
3
3.4 Texnik qarovga ketadigan xarajatlar
гасўмW
PБP
м
n
мм
то /283089,02000
06,084000000
3
гасўмW
PБP
л
n
лл
то /231211,12000
06,084800000
3
3.5 Yonilg„i va moylash materiallari uchun ketgan xarajatlar
гасўмW
цкqNГ
м
n
уем /9,6207689,0
480087,0225,08,58
гасўмW
цкqNГ
м
n
уcл /4,4977311,1
480087,0225,08,58
bu erda: Ne – traktorning nominal quvvati, kVt Ne=58,8 kVt.
q – solishtirma yonilg„i sarfi, kg/kVt ·s
ku-dvigatelning yuklanish koeffitsienti, ku=0,87
s- bir kg dizel yonilg„isi bahosi 4800 so„m.
3.6 Saqlash uchun ketadigan xarajatlar
гасўмW
nH
м
n
м
а /3,1254
гасўмW
nH
л
n
л
а /2,1231
58
4. Yillik iqtisodiy samaradorlik quyidagicha aniqlanadi.
сўмWииЭ л
йил
л
уд
м
удл 5,10983202220)25,2160564,26552()(
5. Sarflangan mablag„larni o„z-o„zini qoplash vaqti ( ) quyidagicha
aniqlanadi.
йилЭ
ББ
л
мл
7,05,1098320
8400000084800000
59
Texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlar
№ Nomlanishi O„lchov
birligi
Baza variant Loyixa
variant
1 Balans qiymati ming so„m 84 000 84800
2 Agregatning ish unumi ga/soat 0,89 1,11
3 Ekspulatatsion xarajatlar
jami
so„m/ga 26552,64 21605,25
3.1 Ish haqqi so„m/ga 2345,12 2379,8
3.2 Amortizatsiya ajratmasi so„m/ga 2949,9 2409,9
3.3 Joriy remont xarajatlari so„m/ga 1533,7 1253,15
3.4 Texnik xizmat ko„rsatish
xarajatlari
so„m/ga 1415,7 1156,7
3.5 Saqlash xarajatlari so„m/ga 1254,3 1231,2
4 Iqtisodiy samara so„m - 1098320,5
5 Qoplash muddati yil - 0,7
60
8. Xulosa
Agar ta‟minlash tizimiga rotorli past bosimli yoqilg‟I nasosi o„rnatilsa
quyidagi afzalliklarni beradi:
1.Traktor yoqilg‟i bakida yoqilg‟I tugab qolganda yoki traktor uzoq muddat
ishlamay turib qolganda tizimdagi havoni chiqarib yuborish uchun past bosimli
yoqilg‟i nasosidagi qul kuchi yordamida harakatga keltiriladigan qurilma
yordamida tizimdagi havo chiqarib yuborilar edi.
Biz taklif etayotgan rotorli past bosimli yoqilg‟i nasosida esa bu jarayon qul
kuchi bilan emas nasos elektr yuritmali bo;lganligi uchun akkumulyator batariyasi
elektr energiyasi yordamida amalga oshiriladi.
2. Mavjud past bosimli yoqilg‟i nasosi harakatni dvigateldan olganligi
sababli dvigatel quvvatining ma‟lum bir qismi nasosni harakatlantirish uchun
sarflanar edi rotorli nasos elektr yuritmali bo‟lganligi sababli nasosni
harakatlantirishga sarflangan dvigatel quvvati tejab qolinadi.
3. Bitiruv ishimda bast bosimli yoqilg‟i nasosini takomillashtirish hisobiga
kutilayotgan iqtisodiy samaradorligi aniqlanib, bitta traktorning yillik iqtisodiy
samaradorligi 1098320,5 so‟mni tashkil etdi.
61
9. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Mirziyoev Sh.M. “Erkin va forovon demokratik O‟zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz”. Toshkent. “O‟zbekiston” 2016 y.
2. 2017-2021 yillarda O‟zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustivor Yo‟nalishlari bo‟yicha HARAKATLAR STRAGIYASI
3. Kamilov A.I. va boshqalar. “Traktor va avtomobillar” 1-qism.
Toshkent, “Cho‟lpon” 2011 y.
4. Kamilov A.I. “Traktor va avtomobillar nazariyasi asoslari” o‟quv
qo‟llanma. Toshkent, Tosh Dau, 2011 y.
5. M. M. Fayziyev va boshq. “Ichki yonuv dvigatellari” T.: «Turon-Iqbol»,
2007. 608 bet.
6. А.В.Богатырев, В.Р.Лехтер «Тракторы и автомобили» учебник
Москва ИНФРА-М 2015 г. 425 с.
7. Karimov U. “Traktor va avtomobillari nazariyasit” T.Mehnat 1989y.
8. Колчин A.И. Демидов В.П. «Расчет автомобилных и тракторных
двигателей» M. выш. школа 1980г.
9. Qodirov S.M. Nikitin S.E. “Avtomobil va traktor dvigatellari”
T.O„qituvchi 1992y.
10. Qo„chqorov M.K. “Методический указание по экономическому
обоснованию модернизации селскохозяственный техники” T.TИMИ Mсх
1985г.
11. Николенко A.В. «Tеории, конструксия и расчѐт автотракторных
двигатели» M. Kолос 1984г.
12.«Теория конструксия и расчет строителных и дорожных машин»
Под редаксие Л.A.Гобермана. Москва «Машиностроение» 1979 г.
13. internetdan olingan ma‟lumotlar: www.rumbler.ru;www.y ahoo.com;
http://www.edd.ru; http://www.mcsa.ac.ru; http://www.library.tv ersu.ru;
http://www.uwh.lib.msu.su; http://www.library.is.sgu.ru; http://www.library.ru;
http://www.Isweb.loc.gov/us; http://www.kbr.be; http://www.cam.ac.uk/libraries;
http://www.technion.fc.il; http://www.msau.ru; http://www.google.ru; .reviem.uz;
cer.uz, odo.ru;cfin.ru; http://www.managmenttoday.ru.
