Rozdzia I

NAJSTARSZE INSTYTUCJE REALNEGO ZABEZPIECZENIA KREDYTU

1. Staroytne formy zabezpieczenia realnego na Bliskim Wschodzie

Na terenie staroytnej Mezopotamii ju w XVIII wieku p.n.e. mona zaobserwowa

przykady pierwszych form rejestracji gruntw dla celw zwizanych z obrotem prawnym.

Zwizane byo to z przenoszeniem prawa wasnoci i udzielaniem poyczek. Kodeks

Hammurabiego, ktry jest najlepiej poznanym rdem wczesnego prawa, zawiera regulacje

przewidujce zapisywanie aktw przeniesienia prawa wasnoci na gliniane tabliczki jako

dowd nabycia tych praw.4 Kodeks ten zawiera rozbudowane przepisy dotyczce stosunku

dzierawy, w tym dotyczcych nada ziemskich dla odbywajcych sub wojskow.

W okresie panowania Hammurabiego (okoo 1792-1750 p.n.e.) prawie caa ziemia bya

w rkach publicznych (krla, wity, gmin), mimo to rozwijaa si wasno indywidualna.

Nieliczne ziemie po najedzie Kasytw (wtedy powrcono do form wasnoci zbiorowej

ziem), przechodziy w rce prywatne i byy oznaczane specjalnymi kamieniami o nazwie

kadurru, zawierajcymi informacje o darowinie nieruchomoci przez krla na rzecz

oznaczonej osoby. Znajdoway si tam informacje o wyodrbnieniu ziem z wasnoci

zbiorowej rodu i przyznanych przywilejach. Drugi kamie o identycznej treci jak kadurru

umieszczany by w wityni. Kamienie suyy jako dokument w wypadku roszcze co do

gruntu i informoway o prawach danej osoby.5 Kadurru przedstawia z jednej strony

wyobraenie bstw, dla ktrych oddawano w opiek akt zbycia. Z drugiej strony, widniay

napisy zabraniajce rewindykowa z powrotem wasno rodom, rodzinom lub plemionom.

Oryginalny kamie umieszczany by na granicy gruntu.6 Kadurru to pierwszy znany przykad

4 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 168.5 Karol Koranyi, Powszechna historia pastwa i prawa, Warszawa 1961, t. I, s. 16. 6 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych , Warszawa 1955, s. 114.

11

zorganizowanego publicznego rejestru nieruchomoci. Kamienie peniy funkcj

informacyjn, jak i ochronn.7

Z instytucji waciwej dla wyodrbnienia prawa wasnoci nieruchomoci z wasnoci

zbiorowej, kamienne tablice kadurru stay si sposobem pochodnego przeniesienia wasnoci

indywidualnej. Jeszcze za czasw panowania krla perskiego Dariusza, zachowane byy

reminiscencje kadurru w obrocie nieruchomociami. W wielu prawach antycznych nabycie

prawa wasnoci nieruchomoci wymagao aktw formalnych o charakterze publicystycznym.

Form publicznego ogoszenia kupna w prawie asyryjskim byo sporzdzenie oficjalnego

dokumentu sprzeday przed wadz krlewsk, zwanego duppa dannatu. Podobne

uregulowania istniay w prawie Kirkuk-Nuzi. Na podstawie kontraktu kupna-sprzeday

skutecznego tylko midzy stronami, nabywano wasno wzgldn. Do skutecznego przejcia

wasnoci niezbdne byo dokonanie pomiarw gruntu urzdow miar przez osob cieszc

si powszechnym szacunkiem, tzw. muelm. Ten pomiar mia charakter aktu publicznego

sucego zidentyfikowaniu gruntu. By podstaw dla nastpnego dokumentu publicznego

rejestrujcego sprzeda nieruchomoci powstajcego przy udziale muelm. Akt publiczny

podlega publicznemu ogoszeniu i dziki temu zbycie nieruchomoci byo skuteczne dla osb

trzecich.8

Dokumenty w rejonie Midzyrzecza peniy donios rol. Przy sdach, ktre byy

czsto wityniami zatrudnieni byli pisarze - sekretarze. Prowadzili oni zbiory akt prawnych i

przechowywali ich kopie. Umowa pisemna i wiadkowie byli elementami kadego aktu

cywilnoprawnego. Brak dowodw legalnej transakcji dla nabywcy mg skoczy si

oskareniem o kradzie i kar mierci. Wobec czego zagubienie dokumentu byo powanym

problemem.9

Prawo zastawu byo prawem akcesoryjnym, poniewa zaleao od istnienia

wierzytelnoci. Zastaw dawa wierzycielowi bezporedni moc nad przedmiotem zastawu i

prawo do spienienia rzeczy. Instytucja zastawu funkcjonowaa jako zastaw rczny, gdzie

posiadanie rzeczy przechodzio na wierzyciela. Mogo istnie rwnie jako hipoteka, inaczej

zastaw umowny, w ktrym posiadanie i prawo wasnoci przysugiwao dunikowi. Prawo

babiloskie znao zastaw jako prawo rzeczowe. Przysugiwao ono na nieruchomociach i

niewolnikach. Jeeli grunt przynosi poytki to prawo ich pobierania przysugiwao

7 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 168.8 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, s. 116.9 Karol Koranyi, Powszechna historia , s. 20.

12

wierzycielowi jako zapata za uyczenie kapitau lub czynsz. Instytucja taka bya zastawem

rcznym, antychretycznym. Znano hipotek na niewolnikach z prawem ich sprzeday. Prawo

babiloskie znao rwnie sam antychrez gruntu (pobieranie poytkw), bez oddawania jej

w zastaw.10 W okresie pniejszym w prawie asyryjskim znano zastaw rczny i zastaw

umowny - hipotek. Prawo do hipoteki przysugiwao na nieruchomoci i na caym majtku

teraniejszym (hipoteka generalna). Realizacja prawa zastawu odbywaa si przez przepadek

zastawu (lex commissoria), wykupienie zastawu przez zwrot dugu i naliczonych procentw,

uytkowanie przedmiotu zastawu w celu spacenia kapitau i procentw.11

Na terenie Palestyny przewidywano podobne rozwizania jak w Mezopotamii. Znany

jest opis z biblijnej Ksigi Jeremiasza dotyczcy przeniesienia wasnoci pola, gdzie

niezbdne byo sporzdzenie kontraktu w dwch egzemplarzach. Obydwie umowy byy

umieszczane w glinianych naczyniach dla ich zachowania, jeden z nich by stale

zapiecztowany i nie otwierano go oprcz sporu sdowego.12

2. Hypotheke w staroytnym prawie greckim

Staroytne prawa greckie zaliczane s do systemu prawnego pastw

rdziemnomorskich, powstay na terenie maych pastw-miast, ktre gospodarczo zwizane

byy z handlem morskim. Prawa te reguloway stosunki spoeczne i rozwijay si w maych

organizmach typu miejskiego, w ktrych nie doszo do jedynowadztwa, a prawa obywateli

byy w mniejszym lub wikszym stopniu przestrzegane.13

Prawo greckie ,nie byo jednolite, rnio si w poszczeglnych czciach Grecji

kontynentalnej. Mona wyrni systemy prawne poszczeglnych miast-pastw. Najsilniej

oddziaywao prawo attyckie na cay obszar morza rdziemnego. Wizao si to z potg

handlow Ateczykw i kolonizacj prowadzon na wybrzeach. Istotne dla poznania prawa

greckiego s rwnie informacje znad Nilu. Po podboju Imperium Perskiego przez

Aleksandra Wielkiego, wyksztaci si uniwersalny krg kultury prawnej zwany prawami

10 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, s. 151.11 Ibidem, s. 152.12 Por. T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 168.13 K. Sjka-Zieliska, Historia Prawa, Warszawa 2005, s.19.

13

hellenistycznymi w wyniku syntezy prawa attyckiego i systemw praw orientalnych (prawo

perskie, egipskie).14

Miasto-pastwo Ateny powstao w IX wieku przed Chrystusem, z zjednoczenia

okolicznych polis w jeden organizm pastwowy. To wanie z tego miasta czerpiemy w duej

mierze wiadomoci o stosunkach spoecznych, ekonomicznych i obowizujcym prawie tego

okresu. Staroytne Ateny byy orodkiem politycznym Attyki, a wszystkich mieszkacw

tego regionu nazywano z czasem Ateczykami podkrelajc ich zwizek z polis.15

Prawo greckie nie rozrniao do koca podziau na wasno i posiadanie (katechejn).

Nie istnieje rwnie oficjalna definicja prawa wasnoci w prawie greckim. Wacicielem

nieruchomoci mg by jedynie penoprawny obywatel, cudzoziemiec potrzebowa w tym

celu specjalnego zezwolenia.16 W staroytnej Attyce dowody potwierdzajce wasno

poszczeglnych dziaek nie byy gromadzone w jednym miejscu. Nieruchomoci byy

rozgraniczane za pomoc specjalnych gazw (choroi), ktre zawieray wyryte imiona

wacicieli i w razie potrzeby jeszcze inne informacje o dziace. Gdy zamierzano dokona

sprzeday nieruchomoci to zamiar taki naleao ogosi szedziesit dni od zamierzonej

transakcji przed odpowiednim urzdnikiem, w ramach zapewnienia jawnoci oraz ochrony

nabywcy i potencjalnych wierzycieli.17 W innych pastewkach greckich osigano zasad

jawnoci poprzez wywieszenie w publicznym miejscu ogoszenia o transakcji, publiczne

obwieszczenie herolda o transakcji na kilka dni przed przejciem nieruchomoci oraz

wpisanie aktu sprzeday do specjalnego rejestru.18

Dla porwnania w niektrych miastach-pastwach Grecji uznawano czsto formy

ujawniania wasnoci nieruchomoci za niepotrzebne. W Sparcie na poudniu pwyspu

Peloponeskiego, w ramach rwnoci wszystkich obywateli (Spartiatw), kady mia prawo do

jednakowej dziaki ziemi. Obowizywa zakaz posiadania wicej ni jednej dziaki ziemi, a

obrt odbywa si poprzez prawo spadkowe i instytucje prawa familijnego. Nadziay ziemskie

byy losowane i nie mogy by przedmiotem obcienia oraz alienowane w zwizku z

rolniczym charakterem gospodarki Sparty.19

Przydatne wydaje si powoanie konstrukcji zobowizania i form odpowiedzialnoci

w prawie greckim. Arystoteles jako pierwszy przedstawi sposoby powstawania zobowiza. 14 Ibidem, s. 24.15 E. Klein, Historia Powszechna Pastwa i Prawa, Wrocaw 2004, s. 10. 16 Karol Koranyi, Powszechna historia, s. 83.17 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 169.18 Karol Koranyi, Powszechna historia, s. 83.19 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 170.

14

Usystematyzowa je na powstajce dobrowolnie z umowy i niedobrowolnie np. z przestpstw, czyli czynw niedozwolonych. Istniay zobowizania realne dochodzce do skutku przez oddanie rzeczy, zobowizania

literalne wymagajce formy pisemnej oraz konsensualne, gdy potrzebne byo tylko

porozumienie (konsens) stron. Przy umowie sprzeday uiszczajc kwot wacicielem stawaa

si osoba, do ktrej naleay pienidze. Inaczej mogo doj do wspwasnoci, a kupujcy

mg wykupi udziay i sta si penoprawnym wacicielem.20 Podajc przykad umowy

poyczki w prawie grecko-egipskim, chcc zakupi niewolnika przy braku

wymaganego ekwiwalentu mona byo zwrci si do ssiadw o ich dostarczenie. Tak

zebrana kwota powodowaa, e osoba i ssiedzi, ktrzy dostarczyli wasne rodki stawali si

wspwacicielami niewolnika. Jak ju wspomniano wkad mona byo wykupi.21

Pocztkowo odpowiedzialno miaa charakter osobisty, przeksztacajc si z biegiem

czasu w majtkow. Pojcie dugu i odpowiedzialnoci byo od siebie oddzielone. Mona

byo zacign zobowizanie i by odpowiedzialnym, ale nie dunym. Aby czynno prawna

wywara skutek naleao dostarczy rczyciela, ktry by gwarantem wypenienia

zobowizania bdc dunikiem. Rczyciel nie mia wasnego dugu, a by odpowiedzialny.

Natomiast dunik nie by duny, jednoczenie bdc odpowiedzialnym. Z biegiem czasu

dopuszczono, aby dunik wystpowa jako wasny rczyciel. Nosi specjaln nazw

. 22

Mieszkacy staroytnej Grecji stosowali dwa zasadnicze sposoby zabezpiecze,

rzeczowe i personalne. Zabezpieczenia rzeczowe stosowano dla umowy poyczki, dzierawy

majtku i zabezpieczenia posagu. Sami Ateczycy znali trzy sposoby. Jako najdawniejsza

bya forma zastawu przenoszca wasno na rzecz wierzyciela przy moliwoci odzyskania

przez spat zaduenia, nazywana . Kolejna forma to zastaw umowny bez

przeniesienia posiadania, zwany . Specjaln funkcje peni zastaw

zabezpieczajc gwnie posag i dzieraw majtkw. Rzeczowe zabezpieczenie byo

gwarantem dla wierzyciela, e nie nastpi zbycie majtku przez dunika. 23

Prawo greckie znao jeszcze inne formy zastaww: - istniaa w prawie

egipsko-greckim, wasno moga przysugiwa wierzycielowi w wypadku gdy dug nie

zosta spacony w wyznaczonym okresie czasu; ; zastaw rczny, - zastaw 20 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, s. 162.21 Ibidem, s. 164.22 Ibidem, s. 159.23 J. Rominkiewicz, Opieka nad mskimi pupilami w prawie ateskim, Wrocaw 2003. s. 117.

15

bez przeniesieniem posiadania na wierzyciela; - ciekawa instytucja przejta z

prawa egipskiego gdzie w ramach zabezpieczenia dunik wrcza dokumenty wierzycielowi

na podstawie ktrych rzecz naby zrzeszajc si dysponowania ni, lecz wierzyciel nie

nabywa praw, ponadto nie bya notowana w ksigach gruntowych.24 Szerzej bdzie omwiona

instytucja (hypotheca) jako przykad zabezpieczenia krtkoterminowej umowy

poyczki.

Zastaw umowny, gdzie detencja nie przechodzia na wierzyciela nosi nazw

hypotheca ( ). Instytucja ta funkcjonowaa te na potrzeby gospodarki rolnej.

Hipoteka nie moga istnie bez zabezpieczonej wierzytelnoci, a wic miaa cech

akcesoryjnoci. Jeli rolnik potrzebowa rodkw pieninych to oferowa w zastaw swj dom

lub dziak roln, a wysoko poyczki szacowana bya na podstawie wartoci zastawionych

dbr. Najpierw musia istnie majtek, a nastpnie przychodziy pienidze.25

Wiadomoci o sposobie zabezpieczenia kredytu rzeczowego w prawie greckim s do

ubogie i znane s przewanie z zachowanych mw publicznych (np. Demostenesa). Bardzo

prawdopodobna jest teza, twierdzca, e na potrzeby handlu morskiego i udzielanych na ten

cel poyczek wyksztacia si historycznie pierwsza forma hipoteki. Wierzytelno

zabezpieczana bya przedmiotach wystawionych na niebezpieczestwo eglugi, czyli na

okrcie, towarach i adunku dunika. Istotny jest fakt, e w takim zaoeniu wyprawa musiaa

zakoczy si szczliwym powrotem. Jeeli sytuacja taka nie nastpia wierzyciel mia

prawo ustanowi hipotek na wszystkich innych dobrach nalecych do dunika.26

Na prno szuka definicji hipoteki w prawie greckim. Instytucj t wyksztaci

zwyczaj i powszechna praktyka. Ze wzmianek wiadomo, e ustanowienie hypotheke

zastrzegano w tytule, w ktrym ustanawiano dug lub w oddzielnym dokumencie. Hipoteka

moga by ustanawiana na ruchomociach i dobrach nieruchomych. Pierwotnie zabraniano j

ustanawia na uzbrojeniu oraz narzdziach rolniczych. Grecy ustanawiali rwnie hipotek na

wierzytelnociach. Jeeli chodzi o hypotheke na nieruchomoci, przysugiwaa ona wycznie

obywatelom, w zwizku z tym, e tylko im mogo przysugiwa prawo wasnoci. Grecy

niekiedy zamiennie uywali pojcia hipoteki (hypotheke, ipotheke) i terminu zastaw

(enechiron), mimo znajomoci oraz stosowania tej ostatniej instytucji w kontraktach

rzeczowych.27

24 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, s. 152.25 J. Rominkiewicz, Opieka nad, s. 122.26 F. Jezioraski, rda i pocztkowy rozwj hipoteki rzymskiej, GSW 1892, nr 36 i 37, s. 578.27 Ibidem, s. 579.

16

Hipoteka uznawana jest za modsz form prawa zastawu. Przedmiot zastawiony

pozostawa wasnoci i w posiadaniu dunika, ograniczeniem byo to, e nie mona byo go

sprzeda ani zmniejszy jego wartoci. Alienacja dopuszczalna bya tylko w wypadku zgody

wierzyciela. W wypadku nie uiszczenia dugu w umwionym terminie, wierzyciel mia prawo

wej w posiadanie i przej przedmiot zabezpieczenia na wasno. Gdy warto zastawionej

nieruchomoci bya wysza od wysokoci kwoty dunej dla ktrej bya ustanowiona

hipoteka, dopuszczalne byo ustanowienie drugiej hipoteki opiewajcej na pozosta rnic.28

W prawie greckim brak byo instytucji dokadnie okrelonej w przepisach, ktra

uprawniaaby wierzyciela do odzyskania wierzytelnoci z tytuu hipoteki. W takim wypadku,

wierzyciel uzyskiwa tytu formalny, dziki ktremu wprowadzany by w posiadanie rzeczy.

Nastpnym krokiem bya sprzeda i zaspokojenie roszczenia z sumy uzyskanej. Gdy dunik

sprzeda rzecz zabezpieczon poprzez hypotheke wierzycielowi nie przysugiwaa adna akcja

o jej odzyskanie. Brak jest informacji o takiej instytucji ani choby terminu oznaczajcego

tak akcj.29 Wierzycielowi suyo tylko prawo przysugujce kademu skrzywdzonemu z

kontraktu do dochodzenia swoich praw przed sdem. Nosiy one nazw akcji nieoznaczonych,

oczywistych (synthekon parastasis). Prawo do zatrzymania rzeczy i przeniesienia wasnoci w

razie nie uzyskania spaty sumy dunej na wierzyciela (lex commissoria) okrelone w

postanowieniu umownym byy dozwolone. Nie byo to jednak powszechne, tak jak prawo

odkupu z powodu obawy dunikw o liczne naduycia.30

Grecy przykadali du wag do jawnoci obcie. Umowy hipoteki byy

podpisywane przez wiadkw i skadane u bankiera. Gdy przedmiotem hypotheke bya

nieruchomo umieszczano wspomniane supy, kamienne tablice na dziace. Bya to

ostrono w interesie wierzyciela, lecz nie warunek wanoci umowy.31

Hipoteka by to zastaw jawny, gdy atwo mona byo sprawdzi jego istnienie za

pomoc kamiennych tablice, ktre umieszczano na polach. Zawieray one informacje o

wysokoci dugu i terminie patnoci.32 Na kamieniach granicznych wykonywano specjalne

inskrypcje na potrzeby wierzycieli, ktrzy informowali, e nieruchomo jest

zabezpieczeniem poyczonej kwoty. Nie mona uzna inskrypcji za rwnowane dzisiejszym

wpisom hipotecznym, a raczej za publiczne ogoszenie sprzeday z prawem odkupu.

28 Karol Koranyi, Powszechna historia, s. 84.29 F. Jezioraski, rda i pocztkowy rozwj, s. 580.30 Ibidem, s. 581.31 Ibidem, s. 580.32 E. Klein, Historia Powszechna, s. 11.

17

Konstrukcja instytucji zabezpieczenia poyczki bya wykorzystywana rwnie przy sprzeday

na raty oraz z zastrzeeniem prawa wasnoci.33 Stojce kamienne supy (horos, choroi) z

grecka , miay rwnie za cel komunikowa osobom trzecim o tym, e majtek

suy zabezpieczeniu. Zawieray inskrypcje informujce o powodzie ustawienia. Przytoczenia

wymaga trafny cytat mwcy, Polluks IX 29 cyt. za J. Rominkiewiczem: Jest za horos

rejestrem publicznym umieszczonym na majtkach i gruntach, postawionych dla tych, ktrzy

bior je w zastaw ze wzgldu na to, co duni s waciciele.[Na horosie] jest dla nich [tj.

biorcych w zastaw, zastawnikw J.R.] zapisane to, oto e grunt ten albo domostwo jest

zajty z powodu dugu, aby nikt nie zawiera umowy z tymi, ktrych grunty zostay zajte.

Mona wskaza pewne elementy, ktre byy zawarte w inskrypcjach horos: 1) umieszczenie

sowa , informacja czy zastaw dotyczy gruntu czy domostwa czy obu czci majtku

cznie, 2) zawarcie informacji o tym, e grunt jest zastawiony, 3) imi osoby, w ktrej

interesie ley obcienie, 4) wyraenie za archonatu z podaniem imienia archonta co

uatwiao okrelenie daty ustanowienia zabezpieczenia, 5) niektre tylko rejestroway sum

zabezpieczonych pienidzy34. Duna suma nie bya podawana, co do zasady na horos w

przypadku zabezpieczenia w formie (apotimema), gdy ta forma zabezpieczenia

miaa inne cele ni hypotheca.35

Publiczna forma ujawniania informacji o nieruchomoci i jej obcieniach na choroi

nie bya kontynuowana po VI wieku p.n.e. Dalej praktykowano po tym okresie sporzdzanie

oraz wystawianie na widok publiczny innych szczegowych wykazw i list dotyczcych

nieruchomoci. Jako przykad mona poda: spisy dbr osb sdzonych za zdrad stanu,

wykazy domw i nieruchomoci rewindykowanych i wystawianych na licytacje publiczne,

listy wydzierawianych majtkw wity oraz nieruchomoci, ktrych waciciele nie

pozostawili spadkobiercw.36

33 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 169.34 J. Rominkiewicz, Opieka nad, s. 118- 121.35 Apotimema stosowano gwnie przy dzierawie majtku pupila i zabezpieczeniu posagu, znane s przykady zabezpieczania poyczek w ten sposb. Apotimema pupilarne bya to forma zastawu ustanawiana w formie przetargu, przy pomocy organw pastwowych (archonta), w celu uzyskania rocznego czynszu z majtku pupila na jego rzecz. Nieruchomoci byy majtkiem, ktry skada si na zabezpieczenie. Apotimema udzielano na duszy okres czasu, z reguy do osignicia penoletnioci przez pupila. Dzierawca nie stawa si wacicielem, lecz tylko uytkownikiem. Nie mg alienowa na osoby trzecie gruntw i budynkw. W celu dodatkowego zabezpieczenia uzyskania czynszu umieszczano na zabezpieczonym majtku (horos).Pozycja dzierawcy bya lepsza ni w przypadku hypotheca, gdy nie tracia on majtku, lecz co najwyej mg nie uzyska rocznego czynszu. Por. J. Rominkiewicz, Opieka nad mskimi pupilami w prawie ateskim, Wrocaw 2003, s.117 i nast.36 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 169, 170.

18

W procesie przechodzenia od gospodarki naturalnej do wymogw gospodarki

rynkowej wikszo chopw greckich w Attyce popada w dugi od arystokracji i handlarzy.

Masowo grunty przechodziy tytuem zastawu na wasno wierzycieli, a dotychczasowi

waciciele zostawali jedynie wyrobnikami, ktrzy oddawali cz plonw nowym panom.

Jeeli wysoko zacignitego dugu przekraczaa warto ziemi wierzyciel mg zatrzyma

chopa jako najemnika na dziace lub sprzeda za granice w celu uzyskania brakujcej

kwoty.37 Brak ochrony dunikw doprowadzi do silnego konfliktu spoecznego na pocztku

VII w p.n.e., a nastpnie do kolejnych reform.38

3. Rejestry nieruchomoci w ptolemejskim Egipcie

Hypotheca jako nazwa okrelonej konstrukcji prawnej przywdrowaa z Grecji do

Egiptu ptolemejskiego, gdzie ujawniano obcienia nieruchomoci w katastrze gruntowym, a

skd nazwa to zostaa recypowana do Rzymu.39

Rejestry nieruchomoci rozwijay si na wszystkich terenach pozostajcych pod

wpywem prawa hellenistycznego. Doktryna zwraca uwag na przykad najbardziej

dopracowanego systemu ewidencjowania nieruchomoci w staroytnoci, rozwinitego w

Egipcie midzy rokiem trzechsetnym p.n.e., a I wiekiem n.e. Rozwizania zastosowane nad

Nilem nie miay kontynuacji w adnym z pastw basenu Morza rdziemnego, a nawet w

Rzymie ktry podbi Egipt i ustanowi j swoj prowincj.40

Zgodnie z prawem obowizujcym w Egipcie, aby przeniesienie prawa wasnoci

nieruchomoci byo wane, naleao speni warunki, dziki ktrym czynno alienacji

stawaa si znana ogowi danej spoecznoci. Jawno nie miaa by tylko potencjalna, a

czynno dokonywana bya przed urzdnikiem pastwowym. Zeznanie takie zapewniao

mniejsz liczb czynnoci bezprawnych midzy stronami oraz wpyw nalenoci z podatkw,

ktre byy pobierane niejako przy okazji. W tym systemie funkcja ochronna przeplataa si z

37 T. Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2007, s. 12.38 Stosowanie przez wielkich wacicieli ziemskich takich praktyk doprowadzio do wykupienia przez nich prawie caej ziemi. W 621r. p.n.e. Drakon spisa obowizujce prawo. Dopiero reformy Solona w latach 594-593 p.n.e. wprowadziy reformy, doprowadzajc do tzw. strznienia dugw (sesjachteja), wykupienia na koszt pastwa sprzedanych w niewole za dugi, zwrcenia przejtej ziemi i zniesienia niewoli za dugi. W celu ograniczenia niekontrolowanego nabywania ziemi ustalono wielko maksymaln majtkw ziemskich w posiadaniu jednej osoby. 39 W. Woodkiewicz, M. Zabocka, Prawo Rzymskie Instytucje, Warszawa 2009, s. 164. 40 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 170.

19

funkcjami kontrolnymi i fiskalnymi. W Rzymie dopiero w okresie cesarskim przeprowadzano

periodyczne pomiary gruntw, ich szacunki i spis inwentarza za wycznie w celach

fiskalnych.41

Wedug prawa aleksandryjskiego w czasach hellenistycznych, przeniesienie wasnoci

nieruchomoci wymagao aktu formalnego. Prywatne kupno nieruchomoci za gotwk i

proste wydanie przedmiotu transakcji w postaci tradycji nie wystarczao do skutecznego

przejcia prawa wasnoci. Zbywca nieruchomoci, w przypadku sprzeday ziemi zaprasza

ssiadw i prosi ich o zoenie specjalnego owiadczenia, e by uprawniony do zbycia. Za

tak czynno paci im opat graniczn. Nastpnie zbywca i przyszy waciciel pacili

podatek i skadali sprawozdanie z transakcji skarbnikowi miasta. Gdy skarbnik otrzyma

sprawozdanie sporzdza dokument publiczny bdcy podstaw wpisu do rejestru

nieruchomoci. Po wcigniciu aktu zbycia nieruchomoci do katastru nieruchomoci

wasno bezwzgldnie przysugiwaa nowemu wacicielowi. 42

Nad Nilem w I poowie n.e. zorganizowane byo archiwum aktw posiadania

(bibliothke enktseon). Ta zorganizowana instytucja miaa za zadanie przechowywa

dowody nabycia wasnoci, dowody ustanowienia hipotek na nieruchomoci oraz inne

dokumenty dotyczce ziemi i niewolnikw. Za cel archiwum uznawano zapobieenie

sytuacjom, gdy kto z powodu swojej niewiedzy mg zosta oszukany. W miejscowociach

bdcymi stolicami okrgw, prowadzono w przeznaczonych do tego biurach ksigi zwane

diastrmata, ktre rejestroway czynnoci obrotu. Ksigi urzdzone byy ze wzgldu na

miejsce zamieszkania stron, nie opieray si na miejscu pooenia nieruchomoci. Za pomoc

specjalnej procedury katagraph, dokonywano wpisw i sporzdzano akty majce specjaln

moc prawn. By to odpowiednik wspczesnych aktw notarialnych. Do biura prowadzcego

diastrmata urzdnik bdcy odpowiednikiem notariusza (agoranome) wnioskowa o

wydanie zarzdzenia (epstalma), ktre powiadczao wano tytuu prawnego zbywcy.

Wymienione instytucje suyy pewnoci obrotu oraz ustalaniu wacicieli nieruchomoci dla

celw fiskalnych. Czynniki prawne i ekonomiczne zaistniae w Egipcie za czasw

hellenistycznych, wywary wpyw na rozwj rejestrw publicznych nieruchomoci w wiekach

pniejszych w innych czciach wiata.43

41 Ibidem, s. 171.42 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 117.43 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 171.

20

4. Zastaw umowny w prawie rzymskim

Pomimo upadku Imperium Romanum jego system prawa wci jest przedmiotem

zainteresowania nawet, jeli tylko naukowego, co wiadczy o jego uniwersalnoci. Prawo,

ktre pierwotnie funkcjonowao w maej rolniczej osadzie w Lacjum w centrum Pwyspu

Apeniskiego ewoluowao w kierunku prawa umoliwiajcego wiatowy obrt. Stanowi dla

wspczesnych legislacji praktyczny i teoretyczny pierwowzr44.

Imperium rzymskie przechodzio liczne zmiany ustrojowe poczynajc od

najdawniejszych czasw krlewskich (753 - 509 p.n.e.), przez okres republikaski (509 27

p.n.e.), okres pryncypatu (27 p.n.e. 284 n.e.) oraz ostatecznie okres dominatu, koczcy si

w zachodniej czci pastwa w 476r. n.e., wraz z jego upadkiem, a na wschodzie ze mierci

Cesarza Justyniana w 535r. n.e.45 Prawo rzymskie nie wyksztacio si od razu jako jednolity

system prawa, lecz rozwijao si i ewoluowao przez setki lat. Miay na to wpyw takie

czynniki jak forma pastwa, rozwj terytorialny i aktualne stosunki spoeczno-ekonomiczne.

Powszechnie przyjmuje si periodyzacj prawa rzymskiego na trzy okresy: okres archaiczny

(rozpoczynajcy si z pocztkiem istnienia Rzymu do wojen punickich midzy 264-146

p.n.e.), okres rozwoju i prawa klasycznego (od poowy III w. p.n.e. do panowania dynastii

Sewerw czyli 235r. n.e.), okres poklasyczny (od koca panowania Sewerw do mierci

Justyniana I 235 - 565 n.e.). Przyjo si w trzecim okresie wyrnia podokres prawa

justyniaskiego (527-565 n.e.).46

Naley zaznaczy, e prawo rzymskie nie byo monolitem. Obejmowao ius civile

regulujce stosunki midzy obywatelami Rzymu bdc formalistyczne i cikie w

stosowaniu. Ius gentium jako prawo wsplne dla wszystkich mieszkacw imperium, prawo

czynnoci nieformalnych cechujce si du elastycznoci i atwe w stosowaniu. W kocu

ius peregrinorum, czyli prawo lokalne waciwe dla ludw podbitych, ktre byo

akceptowane przez Rzym, a nawet przejmowano z nich pewne instytucje jak np. hypotheke

grecka.47

44 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 13.45 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, Warszawa 2007, s. 34.46 Ibidem, s. 35.47 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 35.

21

rodkami prawnymi normalnie sucymi zabezpieczaniu wierzytelnoci byy w

Rzymie instytucje prawa obligacyjnego. Na co dzie Rzymianie preferowali osobowe

sposoby zabezpieczenia wierzytelnoci, a nawet poprzestawali na samym zaufaniu wobec

dunika w zwizku z rozwinit ochron procesow w postaci actio in personam i surowej

egzekucji.48 Wzmocnieniu typowego stosunku zobowizaniowego w prawie rzymskim

suyo porczenie (adpromissio), a rwnie instytucje speniajce podobne funkcje: zlecenie

kredytowe (mandatum qualficatum), przyrzeczenie zapaty dugu cudzego (constitutum

debitii alienii), gwarancja bankiera (receptum argentarii).49 Dodatkowym zabezpieczniem

bya kara umowna (poenalis), wrczenie zadatku (arrha), ponowne przyrzeczenie dugu

wasnego (constitutium debiti proprii).

Porczenie to umowa midzy wierzycielem, a osob trzeci dotyczca przyjcia

odpowiedzialnoci za cudzy dug. Ustanawiano je od najstarszych czasw w formie

stypulacji. W zalenoci od sposobu zawarcia i uytych sw w przysidze, wyrniano trzy

odmiany porki: sponsio, fidepromisio, fideiussio- pierwsza to instytucja ius civile, a kolejne

byy instytucjami ius gentium. Czsto wierzyciele ustanawiali porczycieli w wikszej liczbie

na zasadzie solidarnoci.50 W dawnym prawie rzymskim istniao oddzielenie dugu od

odpowiedzialnoci. Ju w prawie klasycznym odpowiedzialno bya tak osabiona, e

przybraa form akcesoryjnoci. Zgodnie z t konstrukcj porczenie warunkowane byo

istnieniem dugu gwnego i od niego zalene.51 Do dugo utrzymaa si zasada zgodnie, z

ktr mona byo szuka zaspokojenia u porczyciela, omijajc pierwotnego dunika.

Zaobserwowa mona ewolucji konstrukcji w pniejszym prawie rzymskim jako

posikowoci porczenia wyraajca si w nadaniu przywileju z 535 r. n.e. zgodnie, z ktrym

wierzyciel musia najpierw prbowa procesu i egzekucji z majtku dunika gwnego.

Dopiero po tych czynnociach zmusza rczyciela do zapaty cudzego dugu. Porczyciel po

zapaceniu cudzego dugu mia prawo w odrbnym postpowaniu do regresu w podwjnej

wysokoci.52

Mozaika przedstawionych instytucji, w ktrych prym wioda adpromissio podpada pod

szersze pojcie intercesji (intercessio) - jest to wszelkiego rodzaju przejcie

odpowiedzialnoci za cudzy dug. Prawo rzymskie nioso ograniczenia ustanawiania instytucji

48 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 445. 49 Ibidem, s. 445.50 Ibidem, s.446.51R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 224.52 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 447.

22

intercesji w postaci Senatus Consultum Velleinianum z 46r. n.e. Powysza uchwaa senatu

umoliwiaa uchylenie si kobietom od skutkw wasnych aktw intercesji. Zwizane to byo

z nieuzasadnionym obcieniem majtkowym jak i nakanianiem przez mw swoich on do

takiego zobowizania. Prawo justyniaskie zakazywao intercesji kobiet ustanawiajc

niewano z mocy prawa takiej czynnoci.53 Zabezpieczenie dugu rzeczowym zastawem

miecio si w szerokim pojciu intercesji.54

Najskuteczniejszym sposobem zabezpieczenia wierzytelnoci pieninych dla Rzymian

byo porczenie i uzyskanie przez dunika porczycieli zwanych sponsores. Byy sytuacje,

gdy dunik skada wierzycielowi zastaw do czasu a dostarczy porczycieli.55

Cho Rzymianie preferowali osobiste sposoby umocnie wierzytelnoci to od bardzo

dawna znali zabezpieczenia realne. W prawie rzymskim znano trzy instytucje rzeczowego

zabezpieczania kredytu: fiducia, pignus, hypotheca.

Pierwsze dwie instytucje zaliczamy do bardziej oglnej kategorii prawa zastawu. Prawo

to przysuguje wierzycielowi na obcej rzeczy w celu zaspokojenia swojej wierzytelnoci.

Zastaw daje uprawnionemu bezporedni moc nad rzecz. Moe przybra form zastawu

rcznego lub hipoteki.56 Zastaw powstawa gwnie w formie umowy zastawniczej

zainteresowanych osb. By to prywatny i nieformalny kontrakt realny. Czasami ustanawiano

zastaw jako dodatkow klauzul do umowy. W pewnych wypadkach zastaw by ustanawiany

milczco (pignus tacie contractum) poprzez zwyczaj lub przepis prawa. Znano rwnie

zastaw sdowy w prawie rzymskim przy egzekucji.57

Dunik mg ustanowi zastaw i wtedy stawa si zastawc, a przyjmujcy przedmiot

nosi nazw zastawnika. Niekiedy zastawc moga by osoba postronna. Zastawnik poprzez

nabycie wadztwa nad rzecz mia gwarancje zabezpieczenia i uzyskiwa rodki ochrony

bezwzgldnej wobec wszystkich.58

Cech tej instytucji zastawu bya akcesoryjno, gdy zastaw gas z przy umorzeniu

zobowizania gwnego, na skutek zaspokojenia w cakowitym zakresie, poniewa zastaw

zabezpiecza cao nalenoci.59 Od 239r. n.e. wierzyciel mia prawo zatrzyma przedmiot

zastawu jeeli dunik mimo spaty sumy dunej mia jeszcze inn wierzytelno wobec

53 Ibidem, s. 448.54 Ibidem, s. 447.55 F. Jezioraski, rda i pocztkowy, s. 563.56 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 151.57 K. Kolaczyk, Prawo rzymskie, s.329.58 Ibidem, s. 327.59 W. Woodkiewicz, M. Zabocka, Prawo Rzymskie , s. 165.

23

niego. By to tzw. zastaw gordyjski (pignus Gordianum).60 Prawo to inaczej zwane byo

retencj.61

Przedmiotem umowy zastawu byy poszczeglne rzeczy nieruchome i ruchome. W

okresie cesarstwa dopuszczano hipotek generaln na caym majtku teraniejszym, a nawet

przyszym. Na uwag zasuguje instytucja zastawu wierzytelnoci (pignus nominis), dziki

ktremu obciano inne prawa majtkowe np. uytkowanie, emfiteuze, superficies. Istniaa

rwnie moliwo ustanowienia podzastawu, czyli zastawu na zastawie.62

Zaspokojenie wierzyciela z rzeczy przebiegao poprzez czynno prywatn,

wykonywana bya, gdy przedmiot zastawu znajdowa si u zastawcy, ktry mia nad nim

wadztwo. Zastaw umowny wymaga wejcia zastawnika w posiadanie rzeczy obcionej.

Przy zastawie rcznym rzecz znajdowaa si od pocztku we wadaniu wierzyciela. W prawie

klasycznym istniao powdztwo o wydanie obcionej rzeczy (vindicatio pignoris), ktre byo

skuteczne wobec kadego i wzorowane na rei vindicatio. Uprawnienia wierzyciela w

przypadku niezaspokojenia reguloway strony w klauzulach zawieranych podczas zawierania

zastawu. Byy nimi: klauzula przepadku (lex commissoria) - postanowienie na mocy, ktrego

w razie zwoki dunika wasno przeczy obcionej przechodzi na wierzyciela. Nastpn

klauzul bya umowa w sprawie sprzeday (pactum de vendendo) - upowanienie wierzyciela

do sprzeday rzeczy i zaspokojenia z uzyskanej sumy. W kocu forma zastawu

antychretycznego (antichresis) - wystpujca w prawie greckim, gdzie poytki przypadajce z

rzeczy przypaday zastawnikowi i byy zaliczane na sum dun.63 Lex commisoria bya do

niebezpieczna dla zastawcy, bo czsto warto przedmiotu zastawu bya wysza od wartoci

udzielonego kredytu. Klauzula ta zostaa zabroniona przez cesarze Konstantyna. Klauzula lub

dodatkowa umowa pactum de distrahendo przyznawaa wierzycielowi prawo do sprzeday

rzeczy zastawionej uwzgldniajc interes dunika. Z sprzedanej rzeczy wierzyciel si

zaspokaja, a ewentualna reszta oddawana bya dunikowi (superfluum, hyperoha). 64

Pierwotny sposb dochodzenia wierzytelnoci od dunika w drodze postpowania

przed sdem polega na skierowaniu roszczenia bezporednio do osoby dunika. Wierzyciel

po stwierdzeniu naruszeniu prawa, przy udziale wiadkw kad rce na ramiona dunika

(manis injectio), po tym akcie uprawniony by do zaboru rzeczy ruchomych nalecych do

60 Ibidem, s. 165.61 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 156. 62 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 330.63 Ibidem, s.331.64 W. Bojarski, B. Wierzbowski, Historia Prawa Cz. I, Staroytno, Toru 1978, s. 127.

24

dunika. Jeeli pomimo tego nie speniano wiadczenia, dunik i porczyciele oddawani byli

w niewol. Z upywem czasu prawo przyznao pewn ochron porczycielom, spata dugu

zacza by solidarna, czyli rozdzielona midzy dunika i porczyciela.65

W pnym prawie rzymskim ustalia si zasada wielokrotnego obciania zastawem

rzeczy, jeeli nie wyczerpano penej wartoci przedmiotu. Dalsze rozporzdzanie regulowane

byo zgodnie z zasad pierwszestwa (prior tempore potior iure).66 Stanowisko

uprzywilejowane przysugiwao zastawnikowi najwczeniej ustanowionego zastawu.

Sprzedawa rzecz najpierw zaspokajajc swoj wierzytelno, a z nadwyki spacano dalszych

wierzycieli. Zaspokojenie zaleao od korzystnie uzyskanej sumy sprzeday. Nisi rang

wierzyciele czsto spacali wyszych zajmujc ich miejsca, aby polepszy swoj sytuacj (ius

offerendi et succedendi). Istniay rwnie uprzywilejowane formy zastawu np. hipoteki

ustawowe na rzecz fiskusa lub hipoteka ony na majtku ma o zwrot posagu.67 Wzmianki

wymaga, e w okresie wczeniejszym ni opisywany istniaa inna zasada, mianowicie w

przypadku istnienia kilku zastaww lepsz pozycj mia zastawnik, ktry rzecz posiada

(melior est conditio posidentis).68 W wypadku zastawu umownego, czyli hipoteki zastawca

powinien poinformowa nastpnego wierzyciela o istnieniu tego obcienia. Jeeli nie

poinformowa o istnieniu hipoteki popenia przestpstwo (crimen stellionatus), za ktre

groziy cikie kary (poena metali, relegatio, ab ordine motio).69

Instytucja zastawu w Rzymie jako ograniczone prawo rzeczowe na cudzej rzeczy

przysugujce wierzycielowi w celu pokrycia zaspokojenia nalenoci dunika, wyksztacao

si stopniowo i ewoluowao przez wieki.70

Najdawniejsz form kredytu rzeczowego by zastaw powierniczy fiducia, czyli

przeniesienie wasnoci tytuem zabezpieczenia. Inaczej mona nazwa t instytucj

sprzeda powiernicz. Wierzyciel otrzymywa wasno poprzez mancipatio lub in iure

cessio. Po spenieniu wiadczenia wierzyciel przenosi powrotem na dunika wasno

zastawionej rzeczy. Zawierano dodatkow umow tzw. powiernicz (pactum fiduciae), w

ktrej zastrzegano zwrotne przeniesienie wasnoci na dunika po zaspokojeniu wierzyciela.

W przypadku ocigania si z zapat, dunik definitywnie traci wasno. Jeeli uregulowa

naleno to przysugiwao mu powdztwo infamujce actio fiduciae directa wobec 65 F. Jezioraski, rda i pocztkowy, s. 563.66 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 331.67 Ibidem, s. 332.68 W. Woodkiewicz, M. Zabocka, Prawo Rzymskie , s. 167.69 W. Bojarski, B. Wierzbowski, Historia Prawa , s. 127.70 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 327.

25

nierzetelnego wierzyciela.71 Konstrukcja fiducji zostaa reaktywowana w XIX wieku w celu

dogodnego obejcia zastawu rcznego. Zapewnia ona jawno zastawu, bo odbiera

dunikowi wasno. Obecnie w Polsce mona j dostrzec w konstrukcji przewaszczenia na

zabezpieczenie jako instytucji pozakodeksowej. Wystpuje obecnie w innych

ustawodawstwach np. w Niemczech.72

Zastaw powierniczy bya to instytucj niewygodn dla stron i wprowadzono praktyk

zawierania zastrzee umownych polegajcych na prawie do zatrzymania rzeczy w wypadku

nieterminowego zapacenia dugu (lex commissoria). Nastpstwa uzyskania rzeczy w wyniku

lex commissoria byy do kopotliwe dla wierzycieli, bo niekiedy jej warto przewyszaa

sum wierzytelnoci i byli zobowizani do zapaty dunikowi rnicy w pienidzu, albo gdy

rzecz miaa mniejsz warto ni suma duna. Wobec powyszego zawierano porozumienie

umoliwiajce sprzeda rzeczy przez wierzyciela w ramach fiducji i zaspokojenie si z niej

(pactum de vendendo). Gwnym celem wierzyciela w fiducie byo nie nabycie rzeczy, lecz

odzyskanie sumy pieninej.73

Pignus to zastaw rczny, a wic taki, w ktrym wydawano rzecz wierzycielowi, lecz

bez przeniesienia wasnoci. Pozycja dunika byo sabsza ni w fiducji, lecz wzmacniano za

pomoc dodatkowych klauzul umownych, ochrony posesoryjnej oraz powdztwa rzeczowego

(actio in rem). Dunik wyzbywa si posiadania zastawionej rzeczy, zachowujc wci

wasno. Nie mg on korzysta z rzeczy ani obcia jej zastawem dalszym. Dobra objte

pignus byy wyczone z produkcji.74 Wierzyciel nie mia prawa sprzeday zastawionej

rzeczy. Z czasem zaczto zawiera klauzule, ktre mu to umoliwiy.75 Konstrukcja zastawu

rcznego nie speniaa swojej roli. Wobec tego powsta zastaw umowny, gdzie zastawca by

dalej wacicielem i posiadaczem obcionej rzeczy, ponadto umoliwiono dalsze obcianie

w celu uzyskania nastpnych kredytw.76

Hipoteka to forma zastawu bez przeniesienia wasnoci i posiadania uksztatowana w

epoce republikaskiej w zwizku z dzieraw.77 Hipotek, czyli zastaw umowny zwano w

Rzymie hypotheca z prawa greckiego. Nie bya to zwyka recepcja, lecz celowe

zaadoptowanie z powodu potrzeb wacicieli latyfundiw. Sama nazwa hypotheca oraz pignus 71 Ibidem, s. 328.72 W. Dajczak, T. Giaro, F.Longchamp de Brier, Prawo rzymskie u podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2009, s. 426.73 F. Jezioraski, rda i pocztkowy, s. 563-564.74 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s.328.75 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 153.76 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 329.77 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 153.

26

nie bya precyzyjnie rozrniana w prawie rzymskim Form t stosowano z powodzeniem

przy innych stosunkach obligacyjnych i nazywano pierwotnie pignus conventum, z czasem

nazwa ta zanika w prawie klasycznym na rzecz hypotheca.78

W okresie republiki dzierawca ziemi (colonus, kolon) w Rzymie dla zabezpieczenia

czynszu zastawia swj inwentarz gospodarczy. By on jego wasnoci i w jego posiadaniu

tak dugo jak terminowo uiszcza czynsz.79 Gdy kolon popada w zwok wydzierawiajcy

mg za pomoc uzyskanego od pretora interdyktu salwiaskiego wej w posiadanie

inwentarza. W okresie pniejszym dziki actio Serviana wydzierawiajcy uzyskiwa

wiksz ochron (actio in rem). Wchodzi on w posiadanie zastawionej rzeczy niezalenie od

faktu, e inwentarz by w rkach osoby trzeciej. Skarga ta upowszechnia si tak, e udzielano

jej przy umowie poyczki jako actio quasi Serviana i wywierao to skutek rzeczowy

przeciwko zastawcy oraz osobom trzecim.80 To ostatnie powdztwo suyo zastawnikowi

przeciw kademu o wydanie rzeczy pozostajcej przedmiotem zastawu umownego (hipoteki).

Actio quasi Serviana nazywany by rwnie vindicatio pignoris a pniej actio hypothecaria.

Dziki temu zastaw umowny sta si prawem rzeczowym na rzeczy cudzej, czyli prawem

rzeczowym ograniczonym.81

Instytucja hipoteki okazaa si przydatna w stosunkach dzierawnych, gdzie

wystarczaa umowa na zastaw rzeczy wniesionych, wprowadzonych i wwiezionych na grunt

przez dzierawc ziemi lub najemc do mieszkania.82 Szanujcy si rzymski obywatel

posiada mieszkanie wasne, jak rwnie paac, dom lub chat na prowincji. Wacicielem

tych nieruchomoci bya na og osoba trzecia, a Rzymianin jedynie zawiera umow najmu.

Zabezpieczeniem w takich stosunkach byy jedynie wniesione rzeczy ruchome. W wypadku

nie uzyskania wymaganej sumy najmu waciciel uniemoliwia lokatorowi zabranie

ruchomoci, zamyka drzwi, stawia strae i oczekiwa na spat. Naley zauway, e

sprzeda tak zatrzymanych rzeczy bya uwaana za kradzie, bo wacicielowi nie

przysugiwao prawo wasnoci. Instytucja ta opieraa si na uprawnieniach ingredienti,

aufrendi, abucendi.83 Wywodzia si ona z czasw, gdy dunik w celu zabezpieczenia dugu

przeznacza pewn rzecz pod zastaw i przyznawa wierzycielowi uprawnienie do wejcia do

jego siedziby, zabrania jej, uniesienia lub uprowadzenia. Wierzyciel nie da danej rzeczy 78 W. Woodkiewicz, M. Zabocka, Prawo Rzymskie , s. 164.79 Ibidem, s. 153.80 Ibidem, s. 154.81 W. Bojarski, B. Wierzbowski, Historia Prawa , s. 124.82 W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamp de Brier, Prawo rzymskie , s. 417.83 F. Jezioraski, rda i pocztkowy, s. 567-568.

27

dopki nie powzi dostatecznych obaw o spat zaduenia. Rzecz tak przyobiecana

wierzycielowi nazywaa si res pignori apposita.84

Hipoteka umowna w formie zblionej do obecnego znaczenia wyksztacia si w

Rzymie w urzdzeniach prawa publicznego. Zawierajc kontrakty z pastwem np. nabywca

dbr pastwowych (praediator) w celu zabezpieczenia zapaty umwionej sumy dostarcza

porczycieli (sponsores), ktrzy mieli specjaln nazw praedes. Ponadto nabywca dbr

podpisywa z urzdnikiem deklaracj, w ktrej zamieszcza informacje o dobrach

zabezpieczajcych dug. Praediator przedstawia biegych (cognitores) zapewniajcych o

wartoci dbr rwnej dugowi, ktre przypaday w razie niewypacalnoci dla skarbu. Dobra

takie nosiy miano praedia i skarb pastwa mg je sprzeda na ryzyko nabywcy, jeeli spata

nie nastpia w cigu 120 dni od zawarcia kontraktu. 85

Hipoteka w bya o wiele doskonalsz instytucj od zastawu powierniczego (fiducia) i

zastawu rcznego (pignus). Tylko hipoteka dopuszczaa wielo zastawnikw, dziki czemu

mona byo jedn rzecz obciy wieloma zastawami. Przeniesienie wasno i lub posiadanie

rzeczy przez zastawnika wykluczao inne zastawy. Przy hipotece rzecz pozostawaa przy

zastawcy i w jego wadaniu. Hipoteka umoliwiaa zabezpieczenie wicej ni jednego

kredytu. Wobec czego wierzyciele posiadali prawo rzeczowe co do jednej rzeczy.86

Wymaga podkrelenia fakt, e Rzymianie przejli od Grekw sam termin hypotheke

jako nazw okrelonej instytucji prawnej, ktra ju ptora wieku przed Chrystusem bya nad

Tybrem dobrze uksztatowana. Sama konstrukcja prawna nie zostaa recypowana do Rzymu

w ksztacie, w jakim wyksztacia si w prawie greckim.87 Pierwotnie nadawano o jej rodzime

nazwy (rei obligatio, pignoris suppositio), ale przyjto termin grecki, gdy by to wyraz

prosty, dobrze brzmicy i dostatecznie odrniajcy si od typowych sposobw

zabezpieczenia w prawie rzymskim. Bya to instytucja, ktr wypracowali Rzymianie

niezalenie od cudzoziemskiego prawa w formie umowy, a pretor udziela takim

czynnociom na wniosek stron ochrony. Samo zapoyczenie nazwy tej instytucji niewtpliwie

jest zwizane z niemaym wpywem kultury i obyczajw greckich. 88

Hipoteka rzymska moga powsta przez umow (pactum, conventum), ustaw, bd

testament. W prawie rzymskim nieznana bya szczeglna forma zawierania umw

84 Ibidem, s. 566.85 Ibidem, s. 565.86 W. Bojarski, B. Wierzbowski, Historia Prawa, s. 125.87 F. Jezioraski, rda i pocztkowy, s. 562.88 Ibidem, s. 582.

28

hipotecznych. Zwyczajowo dla celw dowodowych redagowano j na pimie, lecz nie by to

warunek jej ustanowienia.89

Hipotek rzymska odznaczaa si brakiem jawnoci, przedmiot hipoteki jak te zakres

obcienia nie by cile okrelony. Hipoteka ta bya czsto tajna, generalna i o nieoznaczonej

wysokoci. Hypotheke w wydaniu rzymskim nie staa si samodzieln podstaw kredytu

realnego ze wzgldu na brak pewnoci czy majtek nie by ju wczeniej obciony.90 Umowa

midzy wierzycielem, a dunikiem moga by niewidoczna dla dalszych wierzycieli. Natura

zastawu bya na wskro prywatnoprawna, jak te sprzeda nieruchomoci rnia si od

dzisiejszej publicznej procedury egzekucyjnej. Umowy dotyczce kredytu realnego nie byy

w Rzymie rejestrowane w odrnieniu od prawa grecko-egipskiego. Zmor okresu cesarstwa

byy liczne milczce hipoteki generalne na caym majtku i fiskalne przywileje egzekucyjne.

Nie istnia rejestr publiczny kredytu realnego, dopiero pod koniec istnienia Imperium

Romanum, Leon I w 472 r. n.e. prbowa wprowadzi pierwszestwo zastawu wynikajcego

z dokumentu publicznego. Miao to wpyw na wyksztacenie si pniejszej praktyki

notarialnej, z ktrej wyksztaciy si redniowieczne rejestry gruntowe.91 Negatywne cechy

hipoteki rzymskiej utrzymay si, a nawet jeszcze spotgoway w okresie redniowiecza na

terenach gdzie prawo rzymskie miao najsilniejsze wpywy.92

Instytucje rejestrw publicznych jako zorganizowane urzdzenia nie rozwiny si w

prawie rzymskim. We wschodnich prowincjach istniay i funkcjonoway rozwinite rejestry

nieruchomoci powstae jeszcze przed wczeniem ich do Imperium Rzymskiego. Znane s w

Imperium Romanum przykady ustawiania gazw granicznych na polach i sporzdzania

drewnianych tabliczek z treci czynnoci prawnych (tabula cerata). Dokumenty te jednak

nie odegray takiej roli jak na wschodnich terytoriach pastwa rzymskiego.93 Sposobami

przeniesienia prawa wasnoci w Rzymie byy mancipatio, in iure cessio oraz traditio. Ten

ostatni sposb znany obecnie jako tradycja (tradere - wrcza, wyda) by bardzo

rozpowszechniony od czasw rzymskiego prawa poklasycznego i wywar duy wpyw na

ustawodawstwo zachodnioeuropejskie. W tradycji oprcz sporzdzenia umowy niezbdnym

elementem byo przeniesienie posiadania na przyszego nabywc. W transakcjach gdzie

przedmiotem bya nieruchomo najpierw sporzdzano akt prawny przeniesienia wasnoci. 89 W. Bojarski, B. Wierzbowski, Historia Prawa, s. 125.90 L. Grnicki, Problem prawnej ochrony wasnoci nieruchomoci, nie wpisanej do ksig gruntowych w okresie zaborw i w Polsce niepodlegej, Acta Universitatis Wratislaviensis 2002, Nr 2367, s. 176.91 W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamp de Brier, Prawo rzymskie , s. 423.92 L. Grnicki, Problem prawnej ochrony, s. 176.93 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , s. 172.

29

Od czasw redniowiecza zwano go tytuem. Nastpnie wrczano nabywcy posiadanie w

postaci faktycznego wadania nad nieruchomoci i wtedy nastpowa skutek rzeczowy.

Dwuelementowa struktura czynnoci prawnej utrzymywaa si a do XIX wieku w

europejskich kodyfikacjach prawa prywatnego.94

5. Pocztki rejestrw publicznych w redniowiecznej Europie

Na terytorium Europy po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego zaamaa si

gospodarka oparta na wymianie pieninej i powrcono do formy gospodarki naturalnej.

Powstae na gruzach Imperium Romanum pastwa barbarzyskie szybko okrzepy i

wzmacniay swoj wewntrzn organizacj. Struktura wasnoci ziemi daleko odbiegaa od

dzisiejszej konstrukcji bezwzgldnego, nieograniczonego prawa rzeczowego. Nawet biorc

pod uwag instytucje wspwasnoci i wasnoci podzielnej rnice s zasadnicze.

W redniowieczu podstawowym rodkiem produkcji, warunkiem egzystencji i

wyznacznikiem statusu spoecznego bya ziemia. Posiadanie ziemi i jej uprawianie zwizane

byo z uksztatowaniem si systemu feudalnego. Feudalizm sprowadza si do uzalenienia

mniej zamonych posiadaczy ziemskich od pana feudalnego. W zamian za nadania ziemskie i

opiek mniej zamoni rycerze oraz chopi uiszczali rne wiadczenia i ciary zwane rent

feudaln. Feudalizm naley do kategorii ekonomiczno-spoecznych, pierwotnie wolna

ludno popadaa w zaleno osobist stajc si poddanymi.95 Pierwotnie czasowe nadania

ziemskie (beneficja) z czasem zmieniay si w dobra dziedziczne zwane lennami. W

Zachodniej Europie wraz z rozwarstwieniem majtkowym feudaw uksztatowa si

skomplikowany system zalenoci feudalnych zwany systemem hierarchii lennej. W systemie

tym najwyej sta senior, a pod nimi plasowali si kolejni wasale. System lenny przekada si

na struktur wasnociow ziemi, wystpowaa specjalna forma wasnoci zwana podzielon.

Na niektrych terenach wci dominowaa wasno bezwarunkowa tzw. alodialna.96

Wasno podzielona jest rozwarstwiona, co do treci tego prawa. Stanowi przedmiot

wasnoci co najmniej dwch osb, z czym kademu z wacicieli przysuguje inna grupa

uprawnie. Jednemu przysuguje wasno zwierzchnia (dominium directum), innemu 94 Ibidem, s. 173.95 K. Sjka-Zieliska, Historia Prawa, s. 114.96 Ibidem, s. 115.

30

wasno uytkowa (dominium utile). Waciciel zwierzchni mia uprawnienia do

rozporzdzania rzecz oraz pobierania wiadcze czynszowych. Waciciel uytkowy mg

bezporednio korzysta z rzeczy. Kady z tych osb by wacicielem, cznie ich

uprawnienia skaday si na pene prawo wasnoci. Taka forma wasnoci czsto nazywana

jest niezupen.97

Przeniesienie wasnoci nieruchomoci w okresie feudalizmu wymagao

bezporedniego udziau seniora jako tego, ktry nadawa prawa lenne. Przeniesienie praw

lennych z wasala na innego wasala wymagao rwnie potwierdzenia seniora. Czynno ta

zwana bya inwestytur i od IX wieku miaa charakter publiczny. Wasal biorc udzia w

inwestyturze mia gwarancj skutecznoci czynnoci prawnej, bowiem nabywa prawo do

ziemi bezporednio od seniora, zamiast od poprzedniego dzieryciela. Pierwotnie czynno

inwestytury odbywaa si w uroczysty sposb, na dworze seniora lub w miejscach

publicznych takich jak rynek lub koci. Przeniesienie wasnoci nieruchomoci odbywajce

si bez udziau seniora musiao by publicznie ujawnione. Pocztkowo ogoszenie odbywao

si ustnie. Przykadem jest tu niemiecki Gewere jako odpowiednik rzymskiej tradycji. Sposb

ujawniania stanu prawnego nieruchomoci przed upowszechnieniem ksig publicznych

podaje Zwierciado Szwabskie. Zgodnie z t ksig praw niemieckich wierzyciel, ktry

ustanowi zastaw na nieruchomoci, ale nie mia jej w dziereniu stawia znak krzya na

bramie lub bezporednio na domu dunika. W pniejszym okresie ju w specjalnej ksidze

ujawniano akt zbycia nieruchomoci przez poprzedniego posiadacza.98

W najdawniejszych prawach germaskich Longobardw nie rozrniano wasnoci i

posiadania, cho wyrniano dobra indywidualne. Zbycie nieruchomoci wymagao dwch

aktw. Pierwszy polegajcy na owiadczeniu woli zbycia nieruchomoci i jednoczesnym

owiadczeniu nabywcy o objciu gruntu (wzdanie, wwizanie). Drugim aktem byo faktyczne

oddanie przedmiotu (Gewere). Czynno odbywaa si przy wiadkach. Z czasem

odchodzono od rzymskiego traditio i wrczano nabywcy dokument ze wzmiank o

przeniesieniu gruntu i dokonanej sprzeday (traditio per cartam). Z czasem dokument ten

mia moc rwn tradycji.99 W prawie frankoskim IX wieku oprcz dokumentw uywanych

w traditio per partam zaczto uywa dokumentw potwierdzajcych, e dana czynno

zostaa dokonana. By to rodzaj protokou dokonanej czynnoci prawnej w ramach

97 J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo Rzeczowe, Warszawa 2003, s. 109. 98 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , s. 175.99 K. Koranyi, K. Sjka-Zieliska (oprac.), Powszechna historia prawa, Warszawa 1976, s. 35,36.

31

przypomnienia zwanego notitia. W miastach niemieckich w ramach uproszczenia obrotu

nieruchomociami praktykowano wpisywanie aktw przeniesienia wasnoci do ksig

prowadzonych przez sdy lub rad miejsk. Na pocztku wpis we waciwej ksidze mia

jedynie funkcj dowodow, lecz z czasem sta si warunkiem wanoci czynnoci prawnej.

Ksigi publiczne uznawane s za pierwowzory ksig gruntowych.100

Po podbiciu Anglii w 1066r. Wilhelm I Zdobywca rozkaza stworzenie powszechnego

spisu majtku nowego krlestwa. Powstaa ogromna ksiga zwana Doomesday Book bdca

rwnoczenie katastrem nieruchomoci przydatnym w pniejszych procesach o ziemi.101 W

Anglii pod wpywem prawa normandzkiego publiczne ujawnienie zbycia dbr nieruchomych

znano jako livery of seisin. By to sposb podobny do rzymskiego traditio i niemieckiego

Gewere zawierajcy faktyczne przeniesienie wadztwa nad nieruchomoci. Czynnoci livery

of seisin towoarzyszyo niekiedy wydanie dokumentu napisanego po acinie (deed) bdcego

potwierdzeniem czynnoci i jednoczenie tytuem. Zwykle dokument skada si z kilku

czci i zawiera przydatne informacje o granicach nieruchomoci. Ze wzgldu na ma

recepcj prawa rzymskiego w Anglii od XI wieku zacza ksztatowa si struktura prawa

wasnoci odbiegajca od modelu kontynentalnego. Struktura prawa wasnoci funkcjonowaa

bez formy wasnoci alodialnej opierajc si na samym dziereniu ziemi przez wasala. Po

podboju Anglii w 1066 r. uksztatowa si system prawa rzeczowego law of property

umoliwiajcy rne formy wadania nieruchomociami. Na kontynencie europejskim

konstrukcja traditio i Gewere przy zbyciu nieruchomoci stopniowo zanikaa, natomiast

livery of seisin w Anglii cigle obowizywaa.102 Pocztkowo termin seisin oznacza

posiadanie, ewoluujc w XIII wieku w common law w niezalen od innych konstrukcji

form wadania nieruchomoci przez nieograniczony czas (freehold estete). System prawa

angielskiego wyksztaci rne formy wadania nieruchomociami rwnie o mniejszej

niezalenoci (non-freehold). Niektre z niezalenych form wasnoci wymusiy rejestracj

dokumentw bdcych tytuem wadania do akt sdowych. Od XIV wieku w Anglii

rozpowszechnione byo oddawanie ziemi w uytkowanie. Instytucja zwana copyhold

pozwalaa na rejestrowanie umw dzierawnych i chronia dzierawcw przed

bezpodstawnym usuwaniem z ziemi. W XV wieku copyhold rejestrowao akty czynnoci

prawnej w celach informacyjnych i ochronnych.103

100 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , s. 176.101 K. Koranyi, (oprac.) K. Sjka-Zieliska, Powszechna historia prawa, s. 217.102 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , s. 183.103 Ibidem

32

W wieku XVI na podstawie ustawy The Statue of Enrolments akt przeniesienia

nieruchomoci (deed) obowizkowo musia by zarejestrowany w wyznaczonych do tego

biurach pod sankcj bezskutecznoci czynnoci. Wpis w Statue of Enrolments mia charakter

konstytutywny. Uregulowania te stworzyy podstawy do wspczesnego rejestrowania aktw

przenoszcych wasno nieruchomoci (conveyances). Postanowienia Statue of Enrolments

nie byy przestrzegane w praktyce i obchodzono formalnie obowizujce prawo a do poowy

XIX wieku.104

Na terenie obecnej Francji w redniowieczu funkcjonoway dwa gwne systemy

prawne. Na pnocy dominoway prawa zwyczajowe germaskie tzw. pays de coutumes.

Poudnie dzisiejszej Francji dalej byo pod przemonym wpywem instytucji prawa

rzymskiego, rejony te zwano krajami prawa pisanego tzw. pays de droit crit. Dualizm taki

obowizywa od IX do XIII wieku, nie bez wpywu na taki stan rzeczy miao rozdrobnienie

polityczne.105 W prawach zwyczajowych wydanie posiadania nieruchomoci regulowano za

pomoc specjalnych klauzul umownych, co zaowocowao specjaln rejestracj sdow zwan

nantissement. W Bretanii jawno zbycia nieruchomoci dokonywano w postaci publicznych

ogosze trzykrotnie powtarzanych w niedziele. Czynno tak powtarzano po pewnym

okresie czasu. Nabywcy nieruchomoci, ktry ogosi o swoich prawach do nieruchomoci

udzielano ochrony prawnej.106 Z czasem germaska tradycja wywizywania i wwizania

zanika, sprowadzajc zbycie nieruchomoci do prostego przeniesienia posiadania

poczonego z obustronn zgod na transakcje.107 W pnocnych prowincjach Francji

nowoytnej z instytucji inwestytury wyksztaci si zwyczaj rejestrowania obrotu

nieruchomoci w rejestrach obsugiwanych przez specjalnego urzdnika przy sdach. Rejony,

w ktrych stosowano tak procedur nazywano pays de nantissemen. Instytucja rejestrowania

aktu zbycia nieruchomoci miaa zapobiega bezpodstawnym czynnociom np. w postaci

zbycia prawa na rzecz dwch osb. W wypadku rejestracji swoich praw ten, ktry pierwszy

tego dokona mia uprzywilejowane stanowisko prawne.108 W XVI wieku praktyka ta polegaa

na przenoszeniu wasnoci nieruchomoci tylko na podstawie samej umowy midzy stronami.

Odbywao si to bez przejcia posiadania pod rygorem sporzdzenia aktu notarialnego.109

Rejestrowanie czynnoci zbycia nieruchomoci wspierao prawomocno czynnoci 104 Ibidem, s. 183, 184.105 K. Koranyi, K. Sjka-Zieliska (oprac.), Powszechna historia prawa, s. 195.106 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , 185.107 K. Koranyi, K. Sjka-Zieliska (oprac.), Powszechna historia prawa, s. 201.108 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , 185.109 K. Koranyi, K. Sjka-Zieliska (oprac.), Powszechna historia prawa, s. 201.

33

prawnych. Prby objcia rejestrami nieruchomoci caego obszaru Francji napotykay opory

spoeczestwa a do poowy XIX wieku. Poudnie Francji zachowao instytucj rzymskiego

traditio do czasw Kodeksu Napoleona.110

W okresie redniowiecza moemy mwi o rozwoju rejestrw publicznych majcych za

przedmiot zwizanie form nabycia wasnoci gruntw z ingerencj organw wadzy.111 By to

jedynie zacztek dzi rozumianej instytucji ksig wieczystych z materialno-prawnymi

zasadami wpisu oraz wiarygodnoci ksig wieczystych zwanych obecnie rkojmi ksig

wieczystych. Rozwj rejestrw charakteryzowa si du nierwnomiernoci, na pewnych

terenach wczesnej Europy rozwj by do daleko posunity. Na innych bdcych pod

przemonym wpywem prawa rzymskiego dalej hodowano zasadzie czynnoci

nieformalnych i dokonywanych poza udziaem wadzy publicznej. Nie dziwi ch ingerencji

wadzy feudalnej w procesie nabywania ziemi. Pierwotnie zapiski dotyczce obrotu

nieruchomoci rejestrowane byy w okresie redniowiecza w celach dowodowych.

Udokumentowanie obrotu ziemi miao bardzo wan rol w okresie feudalizmu w zwizku z

przemon rol wasnoci ziemi jako dominujcego czynnika produkcji. Rejestry

redniowieczne powstaway w caej Europie: polskie ksigi ziemskie i grodzkie, w Czechach i

na Morawach zemske desky, na terenie Niemiec ksigi miejskie i gruntowe, w pnocnej

Francji rejestry sdowe.112

redniowieczne rejestry byy pierwowzorami obecnych ksig wieczystych, za pomoc

tych instytucji pastwo ingerowao w czynnoci cywilnoprawne polegajce na nabyciu

wasnoci i innych praw do ziemi oraz jeszcze w sposb niepeny rejestry umoliwiay

jawno stosunkw prawno-rzeczowych dotyczcych nieruchomoci. Naley zwrci uwag

na ograniczone moliwoci techniczno-prawne wczesnych rejestrw polegajce na

chronologicznym systemie wpisw w jednej ksidze dla wszystkich nieruchomoci w danym

okrgu oraz braku klarownych formularzy do wpisw.113 Rejestry wiekw rednich kady

silny akcent na identyfikowanie osb, ktrym przysugiwao prawo do nieruchomoci oraz

rejestrowanie na nich obcie. Mowa tu o wacicieli, dzierycieli i ustanawianie hipotek.114

Intensywny rozwj ksig wieczystych rozpocz si wraz z rozpowszechnianiem

sposobu produkcji opartego na nabywczej sile pienidza. Przebudowa ta zwizana bya z 110 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, 186.111 J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe w zarysie, Warszawa 1957, s.316.112 J. Ignatowicz, Ksigi wieczyste, w: System Prawa Cywilnego. Prawo wasnoci i inne prawa rzeczowe, tom II, Wrocaw, Warszawa-Krakw-Gdask 1967, s. 890.113 Ibidem, s. 891.114 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , s. 174.

34

potrzebami kredytu hipotecznego jako sposobu uzyskiwania kapitau na nowe inwestycje.

Akty prawne powstajce pod koniec okresu feudalizmu, ktre miay za przedmiot ksigi

wieczyste i ograniczone prawa rzeczowe nosiy rne nazwy: ordynacje hipoteczne

-zawierajce informacj o ksigach hipotecznych; wykazy hipoteczne- informoway o

wnioskach zwanych wykazami hipotecznymi. Sowo hipoteka nabrao szerszego

znaczenia, ktre oznaczao nie tylko ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomoci, ale

cao rnych instytucji zwizanych z ksigami hipotecznymi. Dotyczyo to nie tylko

mowy w powszechnym uyciu, jak te wyszukanej terminologii prawnej i prawniczej. 115

115 J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe, s. 332.

35

WstpRozdzia I NAJSTARSZE INSTYTUCJE REALNEGO ZABEZPIECZENIA KREDYTU1. Staroytne formy zabezpieczenia realnego na Bliskim Wschodzie2. Hypotheke w staroytnym prawie greckim3. Rejestry nieruchomoci w ptolemejskim Egipcie4. Zastaw umowny w prawie rzymskim5. Pocztki rejestrw publicznych w redniowiecznej Europie

Rozdzia II KSZTATOWANIE SI PRAWA HIPOTECZNEGO W DAWNEJ POLSCE1. Pocztki kredytu realnego na ziemiach polskich2. Zaoenia Ustawy o wanoci zapisw z 1588 r.3. Rozwj prawa hipotecznego do okresu rozbiorw4. Ustawodawstwo hipoteczne zaborcw

Rozdzia III POLSKIE PRAWO HIPOTECZNE Z 1818 R. NA TLE INNYCH USTAW HIPOTECZNYCH1. Nowoytne ordynacje hipoteczne w Europie2. Francusko-polskie prawo hipoteczne w Ksistwie Warszawskim3. Prace ustawodawcze nad prawem hipotecznym w Krlestwie Polskim4. Zasady prawa hipotecznego z 1818 r.5. Nowelizacja z 1825 r. i dalsze losy polskiego prawa hipotecznego

Rozdzia IV PRACE NAD PRAWEM HIPOTECZNYM W MIDZYWOJENNEJ POLSCE ORAZ UNIFIKACJA PRAWA PO II WOJNIE WIATOWEJ1. Komisja kodyfikacyjna z 1919 r.2. Koncepcje prawa hipotecznego i zasady wpisu do ksig3. Historia projektw prawa rzeczowego, a prawa zastawnicze 4. Prace powojennej komisji kodyfikacyjnej

Rozdzia V INSTYTUCJE REALNEGO ZABEZPIECZENIA KREDYTU WE WSPCZESNYM PRAWIE POLSKIM1. Koncepcja praw zastawniczych2. Hipoteka po nowelizacji3. Pozahipoteczne rzeczowe sposoby zabezpieczenia wierzytelnoci4. Ksigi wieczyste jako gwarant bezpieczestwa obrotu

Rozdzia VI KONCEPCJE PRAWA RZECZOWEGO W PRACACH NAD NOWYM KODEKSEM CYWILNYM1. Stan prac nad nowym Kodeksem cywilnym2. Prawo rzeczowe w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego

ZakoczenieBibliografia