1

TRIEÁT SINH TRONG THEÁ GIÔÙI AÂM NHAÏC

Huynh An

Trieát sinh bieát choã ñöùng

cuûa mình trong theá giôùi aâm

nhaïc. Anh khoâng ñaønh loøng

ñeå mình bò xem – hay töï xem

mình – laø keû muø nhaïc, nhöng

cuõng chaúng tham voïng “laán

saân” caùc nhaïc gia. Moät laàn laïc

böôùc vaøo coõi nhaïc, anh sung

söôùng trong nieàm vui khaùm phaù; roài ngay trong nieàm haân hoan chöa döùt

aáy, anh böùc röùc vì bieát mình haõy coøn chöa xöùng, chöa ñuû. Theá roài, ñöôïc

thuùc baùch maõnh lieät bôûi tình yeâu, anh nhö keû du ca oâm ñaøn ñi tìm

Chaân-Thieän-Myõ.

Caøng ngaøy trieát sinh caøng thaáy aâm nhaïc can heä ñaëc bieät ñeán con

ngöôøi anh, cuoäc soáng anh, vaø theá giôùi chung quanh anh. Moät ñaøng, aâm

nhaïc giuùp anh hoïc trieát haønh trieát toát: ngang qua aâm nhaïc, trieát sinh

chieâm nghieäm ngoaïi giôùi toát hôn, vaø coù ñöôïc nhöõng phaûn tö noäi taâm höõu

ích. Ñaøng khaùc, nhöõng suy tö vaø trieát lyù coù ñöôïc nôi anh ít nhieàu cuõng

laøm cho aâm nhaïc thaät, toát, vaø ñeïp hôn. Theá neân trieát sinh haèng traên trôû:

Laøm theá naøo ñeå aâm nhaïc cuûa nhaân loaïi vaø thôøi ñaïi trôû thaønh moät phaàn

cuûa theá giôùi quan trong anh? Vaø, laøm sao ñeå theá giôùi quan aáy coù theå

maïnh daïn böôùc ra ñoái thoaïi vôùi caùc quan nieäm aâm nhaïc xuyeân suoát

doøng lòch söû? Hay noùi khaùc ñi, trieát sinh ao öôùc phaùt bieåu söï Thaät-Toát-

Ñeïp veà aâm nhaïc maø anh traûi nghieäm sao cho am hôïp vôùi traät töï saün coù

cuûa ngheä thuaät thöù naêm. Vaâng, chæ khi caùi chuû quan anh ñang cöu mang

ñöôïc phoái keát haøi hoaø vôùi caùi khaùch quan coù ñoù trong theá giôùi aâm nhaïc,

anh môùi hy voïng coù ñöôïc tieáng noùi chung giöõa coäng ñoàng nhöõng ngöôøi

khoân ngoan moä meán aâm nhaïc.

Vì leõ ñoù, trieát sinh caàn moät kinh nghieäm gaëp gôõ ñích thaân vôùi söï

Thaät-Toát-Ñeïp trong theá giôùi aâm nhaïc. Theá giôùi ñoù, duø coøn e aáp trong thaùp

ngaø hay tung taêng ngoaøi ñöôøng phoá, theo anh laø khaû dó tieáp caän vaø

2

thöôûng nghieäm: noù ñaõ vaø ñang phaûn aùnh theá giôùi noäi taâm phong phuù cuûa

nhöõng tö-töôûng-gia ñöôïc hoïc bieát nhaïc-luaät, hay thaäm chí, nhöõng keû-bieát-

nghó ñöôïc thieân tö nhaïc-caûm ñaáy thoâi. Chæ caàn trieát sinh luoân bieát môû ra

vaø öùng tröïc tröôùc caùi khaùc, caùi môùi vaø caùi hôn, traûi nghieäm aâm nhaïc seõ

daãn anh ñi töø ngaïc nhieân naøy ñeán ngaïc nhieân khaùc, laøm phong phuù ñôøi

soáng tinh thaàn cuûa anh. Thaät vaäy, theá giôùi aâm nhaïc ñaâu thieáu nhöõng caâu

hoûi “Taïi sao?” daønh saün cho anh, vaø cuõng ñoøi anh phaûi “laøm roãng” mình

ñi ñeå coù choã cho lôøi giaûi ñöôïc öôm maàm. Cuoäc haïnh ngoä giöõa trieát sinh

vaø aâm nhaïc, nhö theá, cöù mieân tröôøng.

* * *

Khaùc vôùi moät nhaïc sinh, trieát sinh khoâng töï giôùi haïn mình vaøo baát

cöù vaán ñeà naøo cuûa aâm nhaïc. Anh ung dung vôùi thaân phaän “keû ngoaïi ñaïo”

ñöùng ngoùng vaøo, nhöng cuõng khoâng ngaïi khi phaûi moät laàn “thöû vai”. ÔÛ

baát cöù ñòa haït naøo, ñieàu anh quan taâm laø caùi gì laøm neân aâm nhaïc thaät-

toát-ñeïp, vaø aâm nhaïc aáy laøm neân con ngöôøi thaät-toát-ñeïp ra sao. AÂm nhaïc

coù mang laïi phuùc-hoaï cho cuoäc soáng, coù phuø hôïp vôùi caùi nhìn veà tri thöùc,

ñaïo ñöùc vaø thaåm myõ trong theá-giôùi-quan vaø nhaân-sinh-quan cuûa anh?

Haún nhieân, moái quan taâm aáy ñaët anh vaøo theá caêng thaúng giöõa chuû

tröông ngheä thuaät vò ngheä thuaät vaø ngheä thuaät vò nhaân sinh. Anh muoán giöõ

thaùi ñoä trung dung vaø thaän troïng. Ai hoûi, anh traû lôøi: phaûi tuyø vaø tænh!

Döôùi laêng kính tri thöùc, trieát sinh laø ngöôøi saùng taïo aâm nhaïc. Kyø

khoâi, trieát sinh chöù coù phaûi nhaïc só! AÁy aáy, ñöøng queân aâm nhaïc ñeán vôùi

trieát sinh khoâng phaûi nhö moät maâm côm doïn saün cho baèng moät tieán

trình tö duy: tö duy aâm nhaïc. Moät baøi ca baûn nhaïc – theo quan nieäm

khaù chieát trung giöõa chuû nghóa duy thöïc vôùi khaùng duy thöïc – ñöôïc thoaùt

thai ñeán ba laàn: laàn ñaàu luùc nhaïc só vöøa hoaøn taát baûn kyù aâm – moät trang

giaáy vôùi ñaày nhöõng kyù hieäu aâm nhaïc laãn ngoân ngöõ; laàn thöù hai khi ca só

hay nhaïc coâng thöïc hieän vöøa xong maøn trình dieãn – luùc naøy trang giaáy

voâ hoàn kia trôû thaønh tieáng haùt tieáng ñaøn soáng ñoäng; laàn thöù ba khi nhaïc

aâm ñi vaøo theá giôùi tri giaùc cuûa khaùn thính giaû roài ñöôïc taùi taïo ôû ñoù tuyø

theo töøng ñieån phaïm thöôûng thöùc caù bieät – laàn naøy môùi ñaùng goïi laø

“nhaïc soáng vaø ñoäc saùng”. Thaät theá, ngöôøi ta raát ít khi ñeà caäp ñeán caùc ca

khuùc cuûa nhaïc só Trònh Coâng Sôn maø queân nhaéc tôùi vaøi danh ca ñính

keøm – Khaùnh Ly hay Hoàng Nhung chaúng haïn, laïi caøng khoâng theå boû

queân chính mình: “Coøn TOÂI, TOÂI nghe Khaùnh Ly haùt Trònh môùi ra.” Vaãn

bieát, dö luaän vaø nhöõng ñaùnh giaù chuyeân moân thì caàn thieát, nhöng quan

3

troïng hôn, trieát sinh phaûi töï ñònh hình tri thöùc aâm nhaïc cho rieâng anh:

nieàm tin vaøo taøi hoa cuûa maáy ngheä só aáy, cöù cho laø ñuùng ñaén, vaãn caàn

ñöôïc chöùng thöïc baèng kinh nghieäm laéng nghe, ñoàng caûm vaø rung caûm

nôi chính anh. Dó nhieân, tri thöùc aáy khoâng tuyeät ñoái, vì coù khi, “boãng

döng nghe Nhung haùt Trònh giuùp toâi deã möôøng töôïng hôn”. Ñoù laø con

ñöôøng trieát sinh saùng taïo aâm nhaïc, töø nhöõng chuïp giöït ñaàu tieân cuûa caûm

giaùc thính thò cho ñeán söï hình thaønh tri thöùc coù giaù trò, roài ñeán nhöõng

kinh nghieäm thaêng hoa thuoäc rieâng laõnh vöïc ngheä thuaät vaø rieâng anh.

“Ñaøn piano chæ coù phím traéng vaø ñen nhöng coù theå taïo neân haøng ngaøn

maøu saéc trong taâm trí” (Nguyeãn Baùch).

Ngoä nhôõ phaûi saùng taùc thaät, trieát sinh seõ khoâng nôõ boùp meùo hay

boùp ngheït ngheä thuaät baèng söï ngu muoäi, taàm thöôøng, deã daõi vaø thöïc

duïng. Tuy vaäy, anh seõ duøng tri thöùc aâm nhaïc giôùi haïn cuûa mình ñeå phuïc

vuï ñôøi-ngöôøi vaø ngöôøi-ñôøi. Vì ñoù laø anh!

Ngheä thuaät vò ngheä thuaät, trieát sinh cho raèng khoâng moät caùch dieãn

taû hay saép ñaët aâm nhaïc naøo - cho duø ñang bò thoaùi nhaän, bò quy keát laø

cöïc ñoan, duy hình thöùc hay caùch taân quaù theå - laïi vónh vieãn khoâng coù

cô hoäi ñöôïc thöøa nhaän, ñöôïc coi laø ñoäc saùng, chuaån möïc hay thöùc thôøi…

Thöû nghó, loaïi aâm nhaïc ña aâm phöùc ñieäu, boá cuïc hoaønh traùng, ñoái aâm

chaèng chòt, hoaø aâm bieán hoaù, kyõ thuaät phöùc taïp vaø hoa myõ cuûa thôøi

Baroque voán deã bò xem laø ngheä thuaät vò ngheä thuaät, ngaøy nay ñaõ thaønh ra

löïa choïn phoå bieán treân internet daønh cho nhöõng ai muoán nghe nhaïc ñeå

taêng taäp trung; hoaëc nhö aâm nhaïc thôøi kyø coå ñieån nhö Mozart vaø

Beethoven nay laïi ñöôïc phaùt cho treû sô sinh “thöôûng thöùc thuï ñoäng” vôùi

muïc ñích kích thích trí naõo. Ngheä thuaät maø ñaùnh maát tính caùch ngheä

thuaät thì ñaâu ñaùng ñöôïc goïi laø ngheä thuaät, ñaâu ñaùng phuïc vuï cuoäc soáng

con ngöôøi. Tuy nhieân, ngheä thuaät tính khoâng nhaát thieát cöù phaûi xa rôøi

cuoäc soáng, vì ngheä thuaät ñöôïc sinh ra töø cuoäc soáng, ít nhieàu noù phaûi vò

nhaân sinh. Ngaøy nay coù chuyeän nöïc cöôøi: nhöõng chaát lieäu aâm nhaïc ñôn

sô moäc maïc cuûa daân gian laïi ñöôïc khai thaùc ngaøy caøng nhieàu, nhö theå

moät loái thoaùt, bôûi nhöõng nhaïc gia tröôøng oác ñang voø ñaàu böùc toùc vì caïn yù

caïn töù. Hoï ñeû ra thöù theå nghieäm aâm nhaïc maø ngöôøi ta goïi laø daân gian

ñöông ñaïi, cöù töôûng phaûi vò nhaân sinh döõ laém, hoaù ra laïi vò ngheä thuaät

hôn – vì khoâng deã caûm thuï ñoái vôùi ñaïi ña soá thính giaû bình daân… ÔÛ ñaây

trieát sinh khoâng beânh vöïc hay ñaû phaù thaùi cöïc naøo, cuõng khoâng ñöa ra

4

keát luaän hay khuyeán duï, nhöng muoán noùi leân khao khaùt taùi ñònh höôùng

vaø canh taân quan nieäm veà muïc ñích aâm nhaïc.

Trieát sinh khoâng tuyeät ñoái hoaù caûm höùng chuû quan nhaát thôøi trong

saùng taïo aâm nhaïc. Anh khoâng gioáng nhöõng ngöôøi ñeà cao quyeàn boäc loä

caûm höùng baûn thaân baèng moïi phöông theá baát chaáp lôïi-haïi, toát-xaáu… Anh

khoâng ngaïo ngheã khinh ñôøi baèng haønh vi “ñem con boû chôï”, nhöng theå

hieän söï ñoäc saùng ñi keøm traùch nhieäm vôùi “ñöùa con tinh thaàn” cuûa mình.

Anh mieät maøi ñaët ra caâu hoûi mang tính töï vaán vaø ñònh höôùng: “Roát cuoäc,

vì ñaâu toâi laøm theá?” Hay noùi khaùc ñi, lieäu giaù trò thaåm myõ trong saûn

phaåm aâm nhaïc cuûa anh coù ñöôïc ñaët trong töông quan vôùi nhöõng giaù trò

luaân lyù vaø nhaân baûn hay khoâng?

Döôùi laêng kính ñaïo ñöùc, trieát sinh nhaäp vai ngheä só trình dieãn.

Treân saân khaáu, anh yù thöùc nhieäm vuï cao caû cuûa mình: giao tieáp vaø thoâng

tri vôùi trieäu trieäu con tim baèng nhaïc ngöõ - thöù ngoân ngöõ chung, vôùi moät

ngoân trình rieâng trong tö caùch cuûa moät “cö daân hoaøn vuõ”. Theá neân, anh

khoâng ñoäc toân hay aùp ñaët nhöõng tö kieán, tieân kieán, leà thoùi… treân ngöôøi

khaùc. Anh theå hieän caùi toâi ñoäc saùng nhöng khoâng laäp dò. Bôûi leõ, maøn

trình dieãn cuûa anh khoâng chæ mang muïc ñích giao tieáp vaø thoâng tri thoâi

ñaâu, nhöõng coøn phaûi nhaém ñeán cuoäc hoaùn caûi, höôùng con ngöôøi ta ñeán

Chaân-Thieän-Myõ khoâng taùch rôøi. Trieát sinh khoâng xem aâm nhaïc nhö troø

chôi cuûa rieâng noù, nghóa laø cho raèng caùi-hay caùi-ñeïp cuûa aâm nhaïc chæ heä

nôi hình thöùc maø chaúng ñoaùi hoaøi ñeán yù nghóa. Anh khoâng cho raèng

ngöôøi ta ñang “cöôõng hieáp aâm nhaïc” khi baét noù phaûi chaêm lo cho ñieàu

toát ñieàu thieän cuûa nhaân loaïi. Ñoái vôùi anh, bieåu dieãn aâm nhaïc phaûi ñaët

trong moái lieân heä vôùi ñaïo ñöùc môùi thöïc laø vaên hoaù – nghóa laø coù “vaên” vaø

coù “hoaù”. Anh yù thöùc raèng, moïi söï phaân taùch nôi nhöõng ñieàu voán phaûi

gaén lieàn vôùi nhau ñeàu phieán dieän vaø deã ñi veà cöïc ñoan. Trình dieãn aâm

nhaïc, ñoái vôùi anh, phaûi coù söùc caûm hoaù töø hình thöùc ñeán noäi dung, duø

höõu ngoân, voâ ngoân hay ngoaïi ngoân.

Döôùi laêng kính thaåm myõ, trieát sinh laø ngöôøi thöôûng thöùc aâm nhaïc.

Anh khoâng chæ thính thò aâm nhaïc baèng ñoâi tai hay con maét theå lyù, nhöng

baèng caû khoái oùc vaø con tim – caû con ngöôøi. Bôûi ñoù, anh vaän duïng hieåu

bieát trieát hoïc veà con ngöôøi ñeå hình thaønh cuoäc thöôûng thöùc aâm nhaïc

xöùng hôïp vôùi nhaân caùch bao nhieâu coù theå. Anh coù ñuû töï do ñeå choïn löïa

caùi gì neân hay khoâng neân thöôûng thöùc. Anh khoâng vò ngheä thuaät cöïc ñoan

– cho raèng aâm nhaïc chæ laø saûn phaåm cuûa ngheä thuaät saép ñaët vaø trình

5

taáu aâm thanh, neân ngöôøi ta coù quyeàn thöôûng thöùc moïi thöù aâm nhaïc…

Anh cuõng khoâng vò nhaân sinh cöïc ñoan – cho raèng nhaïc-khoâng-lôøi laø moùn

haøng xa xæ vì khoâng chuyeån taûi ñöôïc hình aûnh, noäi dung tuyeân truyeàn

hay baøi hoïc luaân lyù naøo heát… Anh khoâng töï khuoân mình vaøo tuyùp ngöôøi

öa nhaïc thôøi xöa tröõ tình hay nhaïc thôøi thöôïng kích ñoäng. Anh chæ quan

taâm lieäu thöù aâm nhaïc aáy coù taïo ñieàu kieän cho khaû naêng tö bieän vaø

chieâm nieäm trieát tính nôi anh ñöôïc phaùt huy caùch töï nhieân vaø sinh ñoäng

hay chaêng. Anh töï thaùo côûi nôi mình thaønh kieán – xeùt nhö moät quan

nieäm vaø thaùi ñoä aâm nhaïc ñaëc thuø – veà moät theå loaïi naøo ñoù. Anh seõ

khoâng noùi nhö bao ngöôøi: “Rock, Jazz, Hip-hop: ñöøng beùn maûng tôùi nhaø

thôø!” Vaâng, anh saün saøng môû ra vôùi nhöõng baát ngôø vaø phaù caùch, mieãn laø

trong khuoân khoå.

Vôùi oùc pheâ bình, trieát sinh ñuû tö caùch ngoài chieác gheá cuûa hoäi ñoàng

thaåm ñònh. ÔÛ ñaây anh khoâng phaûi naém vöõng caùc tieâu chuaån hay tieâu chí

chuyeân moân nhö moät nhaø lyù luaän aâm nhaïc (giai ñieäu, nhòp ñieäu, toác ñoä,

hoaø aâm, dieãn loái, boá cuïc, ca töø…), nhöng nhieäm vuï cuûa anh laø ñaët ra

nhöõng caâu hoûi neàn taûng hôn, chaúng haïn: Ñieàu gì laøm neân vaø chi phoái

nhöõng tieâu chuaån hay tieâu chí aáy? Khi naøo phaûi ñöùng treân phöông dieän

ngheä thuaät, khi naøo phaûi ñöùng treân phöông dieän cuoäc soáng ñeå ñöa ra

bình phaåm hoaëc phaùn ñoaùn veà moät saûn phaåm aâm nhaïc? Vaäy neân, anh

seõ khoâng gaät ñaàu lia lòa khi coù ai ñoù khaúng ñònh raèng moät giai ñieäu ñeïp

phaûi chuyeån haønh lieàn baäc hay caùch baäc; moät neàn hoaø aâm toát phaûi goàm

nhieàu hôïp thanh thuaän hay hôïp thanh nghòch; moät dieãn loái haáp daãn

phaûi cho thaáy nhieàu hay ít bieán cöôøng vaø hoa myõ; moät boá cuïc kieåu maãu

phaûi coù söï caân ñoái hay cheânh pha, caûi bieân hay thuaàn nhaát; ca töø hay

phaûi coù yù-töù-vaàn-ñieäu hay khoâ khoác nhaùt göøng... Anh lieân tuïc tra vaán cô

sôû, möùc ñoä khaû tín, khaû duïng vaø khaû hôïp cuûa nhöõng chæ daãn mang tính

giaùo ñieàu trong laõnh vöïc ngheä thuaät. Anh cuõng khoâng leä thuoäc dö luaän,

nhaän ñònh cuûa giôùi chuyeân moân hay thò hieáu ñaùm ñoâng. Anh töï hoûi “Vì

ñaâu?”, cuøng moät ñieàu, ngöôøi naøy cho laø ñuùng laø hay laø ñeïp, ngöôøi khaùc

laïi cho laø sai laø dôû laø xaáu; dó nhieân anh khoâng coù yù hoaïch hoeï caâu traû

lôøi cöûa mieäng cuûa ngheä-giôùi giang hoà: “De gustibus non est disputandum”

(taïm hieåu: veà caùi “gu”, xin mieãn baøn).

Vôùi nhöõng nguyeân taéc maø tri thöùc luaän, ñaïo ñöùc hoïc vaø myõ hoïc

cung caáp, trieát sinh pheâ bình caû taùc giaû, ngheä só bieåu dieãn laãn ngöôøi

thöôûng thöùc. Ñeán ñaây anh gaëp phaûi moái caêng thaúng trong caùi nhìn veà

6

quyeàn töï do bình phaåm vaø phaùn ñoaùn: aâm nhaïc laø vaán ñeà rieâng tö hay

coäng ñoàng? Anh traû lôøi – theo tinh thaàn trieát hoïc – raèng oùc pheâ phaùn

trong aâm nhaïc phaûi mang ñaëc-thuø-tính laãn lòch-söû-tính. Beân caïnh ñoù

cuõng caàn moät thaùi ñoä hoaøi nghi trieát tính giuùp phaân bieät trieát sinh vôùi

moät nhaø lyù luaän pheâ bình. Hoaøi nghi khoâng haï giaù Chaân-Thieän-Myõ trong

aâm nhaïc, nhöng toân vinh, vì qua ñoù trieát sinh cho thaáy aâm nhaïc thaät-toát-

ñeïp voâ bieân.

* * *

Ñaønh raèng trong aâm nhaïc, tö duy lyù luaän coù theå chaën ñöôøng caûm

xuùc, nhöng neáu trieát sinh bieát ñöôïc – nhôø hoïc trieát – theá naøo laø Thaät-Toát-

Ñeïp, vaø bôûi ñaâu maø con ngöôøi ta coù ñöôïc caûm höùng vaø caûm xuùc, anh seõ

ñöôïc giuùp ích ñeå coù theâm nhaïc höùng vaø nhaïc caûm ñuùng-ñaén vaø ñöùng-

ñaén. Vaãn hay, ham lyù luaän nhieàu khi ñe doaï ngheä só tính, nhöng nhöõng

phuùt hoài töôûng vaø phaûn tö aâu cuõng giuùp trieát sinh bieát mình, bieát ñôøi vaø

bieát ngöôøi caùch tinh teá hôn, nhôø ñoù anh tieáp caän vaø coáng hieán cho aâm

nhaïc caùch deã daøng vaø saâu saéc hôn. Beân caïnh ñoù, trieát vaên thuoäc nhieàu

trieát heä, theo doøng trieát söû, cung caáp cho anh chaéc khoâng ít taøi lieäu veà

Chaân-Thieän-Myõ ñeå tieáp caän aâm nhaïc caùch xaùc ñaùng vaø yù nghóa hôn. Töø

nay chaúng ai daùm goïi trieát sinh laø “thôï lyù luaän” hay “thôï nhaïc” nöõa, cuõng

chaúng ai laãn loän anh vôùi moät nhaïc sinh.

Trieát sinh coù theå tìm thaáy nhöõng moái baän taâm laãn söï ñoàng caûm nôi

aâm nhaïc. Anh coù theå duøng aâm nhaïc – thöù aâm nhaïc ñaõ ñöôïc anh noäi taâm

hoaù vaø caù vò hoaù – laøm phöông tieän dieãn ñaït tö töôûng vaø trieát lyù. Anh

khoâng theå thôø ô tröôùc nhöõng “ñieåm son” laãn “thaûm hoaï” aâm nhaïc, khoâng

theå höõng hôø tröôùc naêng ñoäng cuûa nhòp soáng aâm nhaïc quanh anh. Anh coù

traùch nhieäm taùi ñònh höôùng thaåm myõ vaø ñaïo ñöùc aâm nhaïc baèng moät tö

duy ñuùng ñaén, cuõng nhö giuùp phaùt trieån tö duy aâm nhaïc theo moät quan

nieäm myõ hoïc vaø ñaïo ñöùc hoïc ñuùng ñaén.