BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT VIỆT NAM

HOÀNG THẮNG

ĐỀ TÀI CHIẾN TRANH

TRONG TRANH CỦA HỌA SĨ NGUYỄN SÁNG

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP THẠC SĨ MỸ THUẬT

HÀ NỘI – 2017

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT VIỆT NAM

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP THẠC SĨ MỸ THUẬT

ĐỀ TÀI CHIẾN TRANH

TRONG TRANH CỦA HỌA SĨ NGUYỄN SÁNG

GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN: PGS. TS. LÊ BÁ DŨNG

HỌC VIÊN: HOÀNG THẮNG

CHUYÊN NGÀNH: HỘI HỌA

MÃ SỐ: 60210102

KHÓA: K18

HÀ NỘI - 2017

BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT

GS

NXB

PGS

Tk

Tr

TS

Giáo sư

Phó giáo sư

Tiến sĩ

Nhà xuất bản

Trang

Thế kỉ

2

MỤC LỤC

BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT ......................................................................... 1

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 3

CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ĐỂ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI . 11

1.1. Khái quát về đề tài chiến tranh trong nghệ thuật tạo hình Việt Nam 11

1.1.1 Khái niệm về nghệ thuật tạo hình ................................................ 11

1.1.2. Đề tài chiến tranh trong nghệ thuật tạo hình Việt Nam .............. 13

1.2. Khái quát hội họa Việt Nam hiện đại giai đoạn từ 1945 đến 1986 .. 17

1.3. Khái quát tiểu sử và sự nghiệp sáng tác của họa sĩ Nguyễn Sáng........ 18

Tiểu kết ............................................................................................................ 22

CHƯƠNG 2: NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI CHIẾN TRANH TRONG CÁC

SÁNG TÁC CỦA HỌA SĨ NGUYỄN SÁNG ............................................. 23

2.1. Đề tài chiến tranh trong tranh sơn mài của Nguyễn Sáng ............... 23

2.2. Đề tài chiến tranh trong tranh sơn dầu của Nguyễn Sáng .................... 33

2.3. Đề tài chiến tranh trong một số chất liệu khác của Nguyễn Sáng ........ 37

Tiểu kết ............................................................................................................ 40

CHƯƠNG 3: NHỮNG ĐIỀU RÚT RA TỪ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI ...... 42

3.1 Thành công của Nguyễn Sáng trong các tác phẩm đề tài chiến tranh ... 42

3.2 Bài học về giá trị nghệ thuật trong các tác phẩm đề tài chiến tranh của

Nguyễn Sáng ............................................................................................ 46

Tiểu kết ............................................................................................................ 51

KẾT LUẬN .................................................................................................... 52

TAI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 53

PHỤ LỤC ....................................................................................................... 57

3

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Nguyễn Sáng là một họa sĩ tiêu biểu trong nền hội họa Việt Nam. Cùng

Bùi Xuân Phái, Nguyễn Tư Nghiêm, Dương Bích Liên, ông là người có đóng

góp rất lớn trong việc xây dựng, định hình nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam.

Nghệ thuật của ông là sự kết hợp hài hòa giữa tính hiện đại và tinh hoa của

dân tộc. Nguyễn Sáng thành công với những tác phẩm chất liệu sơn dầu và

đặc biệt là sơn mài. Các tác phẩm của Nguyễn Sáng có tầm cỡ về kỹ năng,

mang rõ những thông điệp lớn về thân phận con người và tiềm ẩn một tài

năng lớn của sáng tạo hiện đại cho nền mỹ thuật Việt Nam. Tranh của ông

gồm nhiều thể loại, ở thể loại nào ông cũng đều thành công, đặc biệt ở chủ đề

chiến tranh.

Các tác phẩm chủ đề chiến tranh như Giặc đốt làng tôi, Kết nạp đảng

ở Điện Biên Phủ, Hành quân đêm mưa, Bộ đội nghỉ trưa trên đồi, Thành

đồng Tổ quốc. . đã trở thành những tác phẩm bất hủ trường tồn với thời gian.

Các tác phẩm ở chủ đề này của ông đều có được sức ảnh hưởng mạnh mẽ

đến dân tộc. Nó không hướng công chúng tới cái đau đớn, khổ ải mà ngược

lại hình tượng trong các tác phẩm này lại không né tránh bi kịch và số phận

con người, thúc đẩy mạnh mẽ hơn, tin tưởng vào những hy sinh mất mát sẽ

đổi lại được tự do hạnh phúc. Hình tượng trong các tác phẩm ở đề tài chiến

tranh được ông chắt lọc của các nhân vật rồi khái quát lại và nâng nên những

biểu tượng điển hình khúc triết mang đậm tinh thần và ý chí yêu nước của

người Việt.

Đề tài chiến tranh trong tranh của Nguyễn Sáng là đỉnh cao của chủ

nghĩa hiện thực trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam gắn với tinh thần nhân văn

trong cái nhìn về chiến tranh ở nước ta.

4

Từ những tác phẩm hội họa về thời kỳ chiến tranh nói chung hay tác

phẩm về đề tài chiến tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng đã tái hiện về lịch sử một

thời hào hùng của dân tộc. Có thể thấy, nghệ thuật của Nguyễn Sáng đã gắn

liền với lịch sử cách mạng, lịch sử nghệ thuật của dân tộc. Những tác phẩm

sơn đầu, sơn mài đẹp nhất trong sáng tác của ông là về đề tài chiến tranh cách

mạng Việt Nam. Ngôn ngữ trong tranh của ông có tầm khái quát cao, tiếp thu

nhuần nhuyễn nghệ thuật truyền thống kết hợp với thành tựu nghệ thuật hiện

đại thế giới, đóng góp vào việc cách tân của hội họa hiện đại Việt Nam.

Bản thân tôi, người thực hiện đề tài đã chịu nhiều ảnh hưởng và được

học tập một cách gián tiếp qua các tác phẩm của danh họa Nguyễn Sáng.

Ngay từ khi chưa theo học hội họa thì các tác phẩm của danh họa Nguyễn

Sáng trưng bày trong bảo tàng Mỹ Thuật Việt Nam đã truyền cảm hứng, thúc

đẩy đam mê, góp phần đưa tôi đến với việc lựa chọn con đường nghệ thuật.

Hiện nay đã có rất nhiều tài liệu nghiên cứu về họa sĩ Nguyễn Sáng và

đề tài chiến tranh nhưng nghiên cứu riêng biệt về “đề tài chiến tranh trong

tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng” thì chưa có tài liệu nào. Vì vậy tôi chọn đó

làm đề tài.

2. Tình hình nghiên cứu

Trong lịch sử mỹ thuật hiện đại Việt Nam, Nguyễn Sáng là một trong

những họa sĩ có tầm ảnh hưởng lớn trong nghệ thuật tạo hình. Nghiên cứu về

họa sĩ Nguyễn Sáng và các tác phẩm của ông có một số sách đề cập đến như:

Cuốn “Họa sĩ Nguyễn Sáng” (1989), của tác giả Trần Thức, viết về họa

sĩ Nguyễn Sáng, trong đó có sơ lược về tiểu sử cuộc đời của ông và có đề cập

đến các chất liệu sử dụng của ông hay các triển lãm nói chung, chưa có phân

tích cụ thể về thể loại tranh về thời kỳ chiến tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng.

Cuốn sách “Các bậc thầy hội họa Việt Nam Tô Ngọc Vân, Nguyễn Gia

Trí, Nguyễn Sáng, Bùi Xuân Phái”, Nxb Mỹ thuật Hà Nội, Họa sĩ Phan Cẩm

Thượng có viết về họa sĩ Nguyễn Sáng, trong đó phân tích khái quát về một

5

số bức chân dung của ông có lối vẽ “thoáng hoạt, trực tiếp, mầu ấm và án từ

bên trong các mảng nhiều sắc độ, mà bề mặt trông rất ít màu” hay cách vẽ sơn

mài của ông như” thường dùng viền, mảng bẹt, mài nông, ít màu, nhẹ, nét bút

đưa nhanh, cốt nắm được thần thái” và cuộc đời của ông. Thêm vào đó tác giả

có đề cập đến hai bức tranh tiêu biểu “Giặc đốt làng tôi”, “Kết nạp Đảng ở

Điện Biên Phủ” nhưng không phân tích về đặc điểm tạo hình mà chỉ nói đến

âm hưởng bi tráng của cuộc chiến đấu chống quân xâm lược.

Luận văn: “Tính bi hùng trong tác phẩm hội họa Việt Nam hiện đại

(1945-1975)” của Mai Xuân Thắng đề cập đến tính bi hùng trong các tác

phẩm tiêu biểu ở giai đoạn này trong đó có nói đến và phân tích một số tác

phẩm của Nguyễn Sáng.

Luận văn: “Tranh sơn mài “Kết nạp đảng ở Điện Biên Phủ” của

Nguyễn Sáng” của Mai Viết Khương đã phân tích về một tác phẩm sơn mài

tiêu biểu về chủ đề chiến tranh trong tranh Nguyễn Sáng.

Luận văn: “Tranh sơn mài Nguyễn Sáng” của Trần Hoàng Sơn có viết

về nghệ thuật tranh sơn mài và phân tích sơ lược một số tác phẩm tranh sơn

mài của Nguyễn Sáng.

Luận văn: “Đặc điểm tạo hình trong tranh Nguyễn Sáng” của Hà Ngọc

Dũng có nêu ra những đặc điểm về đường nét và màu sắc trong tranh sơn mài

của Nguyễn Sáng.

Luận văn: “Hiệu quả chất liệu vàng trong tranh Nguyễn Gia Trí,

Nguyễn Sáng và Phan Kế Bính” của Nguyễn Đức Định có viết về hiệu quả

của vàng trong tác phẩm sơn mài Kết nạp đảng ở Điện Biên Phủ của Nguyễn

Sáng.

Luận văn: “Nguyễn Sáng và những cách tân trong nghệ thuật” của Đỗ

Văn Hiệp có nói về những sáng tạo của Nguyễn Sáng trong việc sử dụng bút

pháp lược tả hình khối và sự thành công trong các chất liệu tạo hình.

6

Luận văn: “Một vài suy nghĩ về hình tượng Đảng trong tranh Nguyễn

Sáng và Lê Quốc Lộc” của Phạm Trung Thành có nêu nên những suy nghĩ về

các tác phẩm tranh sơn mài của Nguyễn Sáng như: Kết nạp Đảng ở Điện Biên

Phủ, Thanh niên thành đồng, Bộ đội trú mưa.

Luận văn “Vẻ đẹp tạo hình hội họa Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975”

của Nguyễn Thế Hùng đã có cái nhìn tương đối đầy đủ về vẻ đẹp trong hội

họa Việt Nam trong giai đoạn đó, với sự so sánh tương đối rõ ràng nhưng

chưa đi sâu về tác phẩm, tác giả Nguyễn Sáng.

Khóa luận: “Hình tượng anh bộ đội Cụ Hồ trong tranh Nguyễn Sáng,

Trần Văn Uyên, (2008) đã phân tích bút pháp, màu sắc về hình tượng người

bộ đội cụ Hồ qua những tác phẩm như “Giặc đốt làng tôi”, “Kết nạp Đảng ở

Điện Biên Phủ” và so sánh với một số tác phẩm cũng vẽ về anh bộ đội cụ Hồ

như “Kết nạp Đảng trong tù” của họa sĩ Nguyễn Đức Nùng hay “Kết nạp

Đảng từ trong bóng tôi” của họa sĩ Lê Quốc Lộc. Nhưng chỉ dừng ở việc phân

tích sơ lược 2 tác phẩm trên của Nguyễn Sáng.

Bài viết trong Tạp chí mỹ thuật số1 - 2009 : “Con đường nghệ thuật

của Nguyễn Sáng” của Quách Phong có viết về tiểu sử và sự nghiệp sáng tác

của Nguyễn Sáng.

Bài viết in trong Tạp chí mỹ thuật và Nhiếp ảnh số 8 – 2013: “Thiếu nữ

bên hoa sen :Khảo luận bề mặt đến những tầng lớp ẩn khuất” của Trần Hậu

Yên Thế đã phân tích rất rõ tác phẩm Thiếu nữ bên hoa sen của Nguyễn Sáng

và đưa ra những hướng nhìn mới về phong cách và nghệ thuật sáng tác của

Nguyễn Sáng.

Bài báo Thể thao và văn hóa ngày 15 tháng 11 năm 2008, “Những câu

chuyện ít biết về Nguyễn Sáng” của Văn Bảy Báo có đề cập đến tính cách và

tác phẩm. Bài viết có nói qua về tác phẩm Giặc đốt làng tôi, nhưng không

phân tích về tạo hình.

7

Hay bài viết của Hoàng Đình Tài, “Họa sĩ Nguyễn Sáng, Hội họa và

kháng chiến” in trong Tạp chí Mỹ thuật – Nhiếp ảnh sô tháng 12/2014, có đề

cập đến các tác phẩm: “Chợ Bo đẫm máu”, “Tình quân dân”, “Giặc đốt làng

tôi” ,và các bức sơn mài “Trú mưa”, “Nghỉ trưa”, “Kết nạp Đảng ở Điện Biên

Phủ”, “Thanh niên Thành đồng”, bức tranh lụa “Tân binh vùng Du kích”. Tác

giả có phân tích một cách rất sơ lược về hình ảnh và tạo hình nhân vật của tác

phẩm “Giặc đốt làng tôi” và các tác phẩm sơn mài.

Bài viết: “Họa sĩ Nguyễn Sáng và kiệt tác Kết nạp Đảng trong chiến

hảo Điện Biên Phủ” của Nhà PBMT-Th.S Trần Thị Quỳnh Như, in trong diễn

đàn văn nghệ Việt Nam, ngày 24 tháng 7 năm 2016, có phân tích khái quát về

màu sắc, tạo hình chắt lọc giản dị, không gian, sự tương phản đậm nhạt,

đương nét mạnh mẽ toát lên chất bi, hùng của tác phẩm. Tác giả cũng có đưa

ra so sánh về cách biểu đạt với các tác phẩm như “Kết nạp Đảng trong tù” của

họa sĩ Nguyễn Đức Nùng; “Kết nạp Đảng từ trong bóng tối” của họa sĩ Lê

Quốc Lộc. Nhưng cũng chỉ dừng ở một tác phẩm. Mộ số bài viết trong các

báo, tạp chí của nhiều tác giả khác mà người viết không có điều kiện tiếp cận.

Bài viết về “Nguyễn Sáng (1923-1988)” của Bùi Thanh Phương. Tác

giả có nói sơ lược về tiểu sử sáng tác và cuộc đời đầy thăng trầm của họa sĩ

Nguyễn Sáng, từ nghèo nàn túng thiếu, cô đơn, đến triển lãm cá nhân đầu tiên

của ông và sau cùng vào Sài Gòn sinh sống .

Ngoài ra còn có một số luận văn đề cập đến đề tài chiến tranh nhưng

đều là những nghiên cứu về những tác giả và khía cạnh khác nhau mà chưa

nghiên cứu cụ thể về đề tài chiến tranh trong tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng.

Theo tình hình nghiên cứu cho thấy, những bài viết, bài báo về Nguyễn Sáng

là rất nhiều. Tuy vậy, nghiên cứu chuyên đề “đề tài chiến tranh trong tranh

của họa sĩ Nguyễn Sáng” thì chưa có tài liệu nào. Vì vậy tôi chọn đề tài này

để nghiên cứu nhằm tổng kết và phân tích các tác phẩm về đề tài chiến tranh

8

của họa sĩ Nguyễn Sáng cho thấy những đặc điểm tạo hình, yếu tố lịch sử bi

hùng trong tranh của Nguyễn Sáng đề tài chiến tranh.

3. Mục đích nghiên cứu

Luận văn hướng đến các mục đích nghiên cứu sau:

- Khái quát về cuộc đời và sự nghiệp của danh họa Nguyễn Sáng thông

qua các tác phẩm tiêu biểu.

- Phân tích các tác phẩm về đề tài chiến tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng để

thấy được cách tạo hình và giá trị nghệ thuật độc đáo và quý giá trong các

tác phẩm của danh họa Nguyễn Sáng.

- Rút ra bài học kinh nghiệm về thủ pháp tạo hình trong biểu đạt các

nhân vật trong các tác phẩm của họa sĩ Nguyễn Sáng

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu:

Nghiên cứu chính của luận văn là các tác phẩm về đề tài chiến tranh của

họa sĩ Nguyễn Sáng.

4.2. Phạm vi nghiên cứu:

Luận văn tập trung vào nghiên cứu về các tác phẩm vẽ về thời kháng

chiến chống xâm lược của họa sĩ Nguyễn Sáng. Bên cạnh đó, luận văn có so

sánh với một số tác phẩm cùng vẽ về đề tài chiến tranh của một số họa sĩ

khác.

Luận văn nghiên cứu đề tài chiến tranh trong tranh Nguyễn Sáng ở các

chất liệu: sơn mài, sơn dầu, kí họa

5. Phương pháp nghiên cứu

Để nghiên cứu đề tài này cần sử dụng những phương pháp nghiên cứu sau:

- Phương pháp văn bản văn học: nghiên cứu, thu thâp tư liệu từ sách,

luận văn viết về các tác phẩm của Nguyễn Sáng chủ đề chiến tranh để

tìm ra những đặc điểm tạo hình của Nguyễn Sáng trong đề tài này.

9

- Phương pháp mỹ thuật học phân tích so sánh để làm nổi bật đặc điểm

đặc trưng, phong cách trong tranh của các tác giả Nguyễn Sáng ở từng

giai đoạn sáng tác.

- Phương pháp nghiên cứu liên ngành: nghệ thuật học, mỹ học, tâm lý

học.

- Phương pháp quy nạp: từ thông tin thu thập được, phân tích và hệ thống

lại để tìm ra những đặc điểm trong tranh đề tài chiến tranh của Nguyễn

Sáng.

- Phương pháp lịch sử: tìm hiểu bối cảnh lịch sử xã hội xung quanh cuộc

đời Nguyễn Sáng và lịch sử hội họa thế giới ảnh hướng đến phong cách

sáng tác của ông để tìm ra đặc điểm riêng trong các tác phẩm tranh đề

tài chiến tranh của ông.

6. Đóng góp của luận văn

Luận văn nghiên cứu chuyên sâu về chủ đề chiến tranh trong tranh của

Nguyễn Sáng. Vì vậy, việc thực hiện luận văn sẽ mang lại nhiều đóng góp

như sau:

Bước đầu thống kê và phân loại các tác phẩm chủ đề chiến tranh trong

tranh của Nguyễn Sáng.

Qua đó thấy được giá trị của đề tài chiến tranh trong tranh Nguyễn Sáng

Góp phần tổng kết nhận định thành quả của sự nghiệp danh họa Nguyễn

Sáng.

Tạo tiền đề xây dựng một tài liệu giúp người đọc phần nào hiểu hơn về

tranh Nguyễn Sáng.

Góp phần phân tích chỉ ra đặc trưng, nét độc đáo, sáng tạo trong tư duy và

sáng tạo nghệ thuật của danh họa Nguyễn Sáng.

7. Kết cấu của luận văn

Kết cấu của đề tài nghiên cứu gồm phần Mở đầu(8 trang), Kết luận(01

trang) và nội dung chính được chia làm 3 chương:

10

Chương 1: Những vấn đề chung để nghiên cứu đề tài (11 trang)

Chương 2: Nghiên cứu đề tài chiến tranh trong các các sáng tác của họa sĩ

Nguyễn Sáng (18 trang)

Chương 3: Những điều rút ra từ nghiên cứu đề tài (9 trang)

Ngoài ra luận văn còn có Tài liệu tham khảo(03 trang), Phụ lục và ảnh minh

họa (13 trang)

11

CHƯƠNG 1

NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ĐỂ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI

Nhằm làm rõ những vấn đề nghiên cứu trong chương 1, luận văn

nghiên cứu các khái niệm và khái quát tác giả liên quan đến nội dung

nghiên cứu để làm cơ sở lý luận nghiên cứu các vấn đề của đề tài

1.1. Khái quát về đề tài chiến tranh trong nghệ thuật tạo hình Việt

Nam

1.1.1 Khái niệm về nghệ thuật tạo hình

* Khái niệm nghệ thuật

Theo cuốn “Từ điển mỹ thuật Phổ thông” của Đặng Bích Ngân giải

thích nghệ thuật là các phương pháp tiến hành để làm ra các sản phẩm

chứng tỏ tài khéo léo, sự suy nghĩ, trí tưởng tượng, cảm xúc và sự sáng tạo

của con người. Nghệ thuật thường phản ánh những tiêu chuẩn thẩm mỹ

trong các loại hình như văn học, âm nhạc, hội họa, sân khấu… Trong mỹ

thuật, nghệ thuật là sự sáng tạo của con người thông qua cảm xúc, sự quan

sát tinh tế và đôi bàn tay thành thục nghề. Nghệ thuật phản ánh các tiêu

chuẩn đẹp, khéo và sáng tạo. Đặc biệt, nghệ thuật thường khai thác sự đối

lập giữa các yếu tố để sáng tạo. Người nghệ sĩ tinh tế phát hiện được các

yếu tố khác nhau trong nội dung, kỹ thuật, quan điểm để sáng tạo nên tác

phẩm nghệ thuật. [14;tr101]

Vậy nghệ thuật là sự sáng tạo ra những sản phẩm vật thể hoặc phi vật

thể chứa đựng những giá trị lớn về tư tưởng thẩm mỹ, mang tính chất văn

hóa làm rung động cảm xúc, tư tưởng tình cảm cho người thưởng thức.

12

* Khái niệm tạo hình

Theo “Từ điển tiếng Việt” – Viện ngôn ngữ học thì tạo hình là: “Tạo

ra các hình thể bằng đường nét, màu sắc, hình khối.” [29;tr.860].

Trong “Từ điển tiếng Việt 1994” – Nxb Khoa học xã hội có ghi tạo

hình là: “ nghệ thuật biểu hiện bằng cách ghi lại, tạo nên những hình thể

với những bức họa, pho tượng” [8; tr.716]

Trong cuốn “Từ điển bách khoa Việt Nam tập 4” thì tạo hình là “thủ

pháp sáng tạo nghệ thuật bằng ngôn ngữ hình khối, màu sắc, chất cảm,

không gian, bố cục. Theo nghĩa rộng, tạo hình bao gồm hoạt động hội họa,

điêu khắc, mỹ thuật ứng dụng, kiến trúc, nhiếp ảnh. Theo nghĩa hẹp, tạo

hình là hoạt động thuộc hội họa giá vẽ và điêu khắc. Hội họa là nghệ thuật

tạo hình trên mặt phẳng, bằng các yếu tố đường nét, màu sắc, hình diện.

Điêu khắc là nghệ thuật tạo hình trong không gian ba chiều, bằng các khối

có thể tích. Mỹ thuật ứng dụng và kiến trúc sử dụng các phương tiện tạo

hình vào việc tạo dáng sản phẩm, sáng tạo môi trường không gian mang giá

trị thẩm mỹ và công năng.” [12;tr.60]

Theo “Từ điển mỹ thuật phổ thông” thì tạo hình theo nghĩa rộng là

sự sáng tạo mọi hình tượng nghệ thuật, theo nghĩa hẹp là sự sáng tác, sự

khắc họa những đặc trưng về hình thể trong điêu khắc, kiến trúc, hội họa và

các ngành mỹ thuật ứng dụng. [17;tr.128]

Về cơ bản, các từ điển trên giải thích khái niệm tạo hình một cách

đơn giản là nghệ thuật được biểu hiện bằng hình thể trong nghệ thuật tạo

hình thông qua các yếu tố tạo hình cơ bản. Nghệ thuật tạo hình gồm có hội

họa, đồ họa, điêu khắc và kiến trúc. Những yếu tố tạo hình nghệ thuật

chung nhất ở các thể loại tạo hình nghệ thuật là đường nét, màu sắc, không

gian, ánh sáng...

13

* Khái niệm nghệ thuật tạo hình

Theo cuốn “Từ điển bách khoa Việt Nam tập 3” thì nghệ thuật tạo

hình là nghệ thuật sử dụng một số phương tiện và chất liệu, tạo nên những

hình thức trên mặt phẳng và trong không gian. Tác phẩm hội họa, điêu

khắc, kiến trúc được coi là lĩnh vực của nghệ thuật tạo hình. Nghệ thuật tạo

hình còn được gọi là nghệ thuật không gian, nghệ thuật thị giác, nghệ thuật

tĩnh. Khác với các nghệ thuật khác như múa, điện ảnh, sân khấu mang tính

tổng hợp của nhiều loại hình nghệ thuật. [11;tr.102]

Cuốn “Từ điển tiếng Việt” –viện ngôn ngữ thì nghệ thuật tạo hình là

hình thái ý thức xã hội đặc biệt, dùng hình tượng sinh động cụ thể và gợi

cảm để phản ánh hiện thực và truyền đạt tư tưởng tình cảm. [29;tr.691]

Trong “Từ điển mỹ thuật Phổ thông” của Đặng Bích Ngân có trích

dẫn theo từ điển từ vựng mỹ học của Souriau -1990 đã định nghĩa: Nghệ

thuật tạo hình là nghệ thuật đưa tới thị giác những tác phẩm có không gian

hai hoặc ba chiều. Ví dụ như hội họa, điêu khắc, kiến trúc, đồ họa, nghệ

thuật mang tính ứng dụng. [17;tr.106]

Từ các định nghĩa trong các từ điển trên, ta rút ra được nghệ thuật

tạo hình là hình thức nghệ thuật thị giác được biểu diễn trên mặt phẳng 2

chiều hoặc 3 chiều nhằm truyền đạt tư tưởng thẩm mỹ của tác giả.

1.1.2. Đề tài chiến tranh trong nghệ thuật tạo hình Việt Nam

Cuốn “Từ điển bách khoa Việt Nam quyển 1” giải thích đề tài là đối

tượng miêu tả, biểu hiện, nghiên cứu, chuyện trò… Trong nghệ thuật, đề tài

được người nghệ sĩ khai thác một cách nhất quán theo ý tưởng, tư tưởng,

nghệ thuật của mình. Đề tài được nhận thức theo các quan điểm khác nhau,

tùy thuộc vào thế giới quan, lập trường tư tưởng của người nghệ sĩ. Thông

qua đề tài, người nghệ sĩ bộc lộ quan điểm, tư tưởng của mình. [9;tr.809]

14

“Từ điển Mỹ thuật phổ thông” cho rằng: đề tài là những lý do, những

vấn đề được gợi ý hoặc được nghĩ ra bởi một người hay một nhóm người

để tập trung xoay quanh vào đó nghiên cứu, thể hiện, diễn đạt bằng một

hình thức riêng với những hình tượng cô đọng điển hình. Ví dụ: đề tài lực

lượng vũ trang, đề tài chiến tranh, đề tài thiếu nhi, đề tài xây dựng v.v…

Nghệ thuật tạo hình thế giới qua các thời kì đều thể hiện những đề tài nổi

bật, phổ biến. Ví dụ: thời kì lãng mạn đề tài là thiên nhiên, con người và

tình yêu; thời kì hiện thực, quê hương đất nước, con người trong lao động,

trong chiến đấu, trong sinh hoạt bình thường với những tình cảm đa dạng

phong phú v.v… Kể từ khi hình thành Chủ nghĩa Ấn tượng, với sự ra đời

của những trường phái mang tính hình thức, trừu tượng thì đề tài không

quan trọng và không có tính chất quyết định nữa mà tên tranh chỉ gợi nên

một sự chú ý, liên tưởng xa xôi, thậm chí có khi tùy tiện. Có những bức

tranh tùy hứng, vẽ theo sự thích thú ngẫu nhiên của tác giả, không định thể

hiện một ý đồ, chủ đề nào cả, được đặt tên là “vô đề”, tức là tranh không có

đề tài. Nói chung, đề tài dành cho nghệ sĩ rất rộng rãi, phong phú, những

người đã nung nấu nhiều về một đề tài thường có nhiều cảm xúc, nhiều tư

liệu nghiên cứu, tìm tòi, hư cấu sâu về nó. Qua đó, họ sẽ tạo ra những tác

phẩm có chất lượng. Đề tài rộng hơn chủ đề. Chủ đề được diễn đạt bằng

hình tượng cụ thể hơn. Ví dụ: đề tài là phụ nữ, còn chủ đề có thể là phụ nữ

đi cấy, phụ nữ làm văn nghệ, phụ nữ tập quân sự…”[17;tr.48]

Qua các định nghĩa trên rút ra được đề tài là những vấn đề được

người nghệ sĩ nghiên cứu, thể hiện, diễn đạt bằng nhiều hình thức nghệ

thuật với những hình tượng cô đọng, điển hình.

Theo “Từ điển tiếng Việt” của Viện ngôn ngữ học thì chiến tranh là

sự xung đột vũ trang giữa các giai cấp, các dân tộc hoặc các nước nhằm

thực hiện mục đích chính trị, kinh tế nhất định. [29;tr.157]

15

Cuốn “Từ điển bách khoa Việt Nam tập 1”, chiến tranh là hiện tượng

xã hội-chính trị được thể hiện bằng đấu tranh vũ trang giữa các nước hoặc

liên minh các nước, giữa các giai cấp đối kháng trong một nước, giữa các

sắc tộc, dân tộc, tôn giáo nhằm đạt đến mục đích chính trị, kinh tế nhất

định. Chiến tranh chi phối mọi hoạt động của xã hội, nhà nước và nhân

dân. [9]

Vậy đề tài chiến tranh là những vấn đề về xã hội-chính trị bằng đấu

tranh vũ trang nhằm đạt mục đích chính trị văn hóa được nghệ sĩ diễn đạt

thông qua hình tượng nghệ thuật tiêu biểu. Trong thơ văn, các tác giả sử

dụng ngòi bút, câu chữ để phản ánh những tội ác, sự mất mát về tranh. Còn

trong nghệ thuật tạo hình, các nghệ sĩ sử dụng ngôn ngữ tạo hình như

đường nét, màu sắc, hình khối… để diễn tả chân thực quan điểm của mình

về đề tài chiến tranh thông qua các tác phẩm. Đối với người Việt Nam,

chiến tranh là cuộc đấu tranh chính nghĩa, dành lại độc lập dân tộc. Đó là

sự nghiệp của cả dân tộc và toàn thể quần chúng nhân dân.

Nghệ thuật là tấm gương phản chiếu lịch sử, trong đó, vai trò của

người nghệ sĩ đóng một vị trí quan trọng trong việc truyền đạt tư tưởng văn

hóa đúng đắn đến công chúng trước tình hình chính trị lịch sử đương đại.

Trong đó, mỹ thuật thuật tạo hình Việt Nam hiện đại đã đóng góp một phần

lớn trong công cuộc bảo vệ và xây dựng đất nước. Trước tình hình cam go

của hai cuộc chiến tranh Pháp-Mỹ, đề tài chiến tranh là một mảng chủ đề

lớn mang tính hiện thực cách mạng. Đây cũng chính là nguồn cảm hứng

sáng tác thể hiện tinh thần yêu nước, quyết tâm của người nghệ sĩ.

Trong “Đề tài chiến tranh” các nghệ sĩ truyền tải được nội dung tư

tưởng, quan điểm cá nhân bằng việc tìm hiểu xã hội đương đại thực tế tạo

nên chiều sâu cho các tác phẩm. Đề tài chiến tranh trong tranh ra đời từ

năm 1945 khi đất nước đối mặt với cuộc chiến quân thực dân Pháp. Điều

16

này đã thay đổi các nhận thức nhân sinh nghệ thuật của các họa sĩ Đông

Dương trước đó. Không còn những hình ảnh cô gái Hà Nội thanh tao, đằm

thắm, hay những mái nhà, khu phố bình yên, thay vào đó là những anh bộ

đội, những người phụ nữ nông thôn khỏe khoắn, những cảnh cận chiến cam

go được hiện lên trong tranh như những nhân chứng sống của lịch sử hào

hùng dân tộc.

Hiện thực mới của các cuộc kháng chiến của dân tộc đã giúp người

họa sĩ thay đổi nhân sinh quan, thế giới quan. Từ đó thay đổi cách nhìn,

cách nghĩ về quan niệm nghệ thuật. Đó là quan niệm đem hội họa phục vụ

kháng chiến, phục vụ nhân dân. Đây chính là giá trị của nghệ thuật vị nhân

sinh, mang nghĩa cử cao đẹp của nghệ sĩ đối với đất nước.

Ngay sau khi bùng nổ chiến tranh, các họa sĩ Đông Dương đã cho

thấy sức mạnh tiềm tàng trong công việc của mình. Họ đã phản ánh hiện

thực chiến tranh một cách sát xao. Với họ việc cầm bút vẽ cũng chính là

cầm vũ khí chiến đấu của mình. Hàng loạt các tác phẩm từ kí họa, trực họa,

sơn mài mang giá trị vượt bậc về thời gian và không gian được sáng tác

trong giai đoạn này như: “Kết nạp đảng ở Điện Biên Phủ”, “Giặc đốt làng

tôi” của Nguyễn Sáng, “Hà Nội vùng đứng lên” của Tô Ngọc Vân, …các

tác phẩm phản ánh đa dạng cuộc sống chiến đấu từ Bắc chí Nam trong

những năm kháng chiến. Đồng thời, nó cũng khẳng định tên tuổi lớn của

các nghệ sĩ.

Có thể nói, những năm tháng chiến đấu giai đoạn từ 1945 – 1975 là

những năm tháng gian nan nhất của cả dân tộc khi trải qua liên tiếp hai

cuộc kháng chiến chống lại thực dân Pháp, đế quốc Mỹ. Chính vì vậy, giai

đoạn này đề tài chiến tranh trong lịch sử hội họa Việt Nam phát triển nhất

cả về số lượng lẫn chất lượng tác phẩm.

17

1.2. Khái quát hội họa Việt Nam hiện đại giai đoạn từ 1945 đến 1986

Đi liền với hai cuộc đấu tranh của dân tộc ta, văn hóa-nghệ thuật là

một mặt trận đặc biệt quan trọng. Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định “Văn

hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận. Anh chị em là chiến sĩ trên mặt trận

ấy. Cũng như các chiến sĩ khác, chiến sĩ nghệ thuật có nhiệm vụ nhất định,

tức là phụng sự kháng chiến, phụng sự Tổ quốc, phụng sự nhân dân, trước

hết là công, nông, binh. Văn hóa nghệ thuật cũng như mọi hoạt động khác

không thể đứng ngoài mà phải ở trong kinh tế và chính trị”. Trong quá

trình lịch sử của dân tộc, từ khi có Đảng lãnh đạo văn hóa, nghệ thuật mới

phát huy được sức mạnh chiến đấu của mình trong phong trào cách mạng.

“Đề cương văn hóa Việt Nam” (1943) của Đảng đã vạch ra con đường phát

triển đúng đắn của văn hóa, nghệ thuật, hướng các văn nghệ sĩ hòa mình vào

làn sóng nghệ thuật cách mạng của dân tộc thay da đổi thịt từ nội dung đến

hình thức. Đặc biệt là nghệ thuật hội họa với đề tài chiến tranh đã cho ra đời

rất nhiều tác phẩm nghệ thuật quý giá và quan trọng.

Trong những năm kháng chiến từ 1945 đến 1975, bối cảnh đất nước

mới lập lại hòa bình ở miền Bắc. Tranh cổ động đã phục vụ chính trị đã phát

triển hoàn toàn ăn nhịp với từng bước đi của cách mạng, theo sát từng nhiệm

vụ của đất nước với nhiều đề tài như: ca ngợi Cách mạng và cuộc sống mới,

cổ vũ kháng chiến, theo sát từng chiến dịch, biểu dương các chiến công,

phục vụ cải cách ruộng đất. Ở những bước đầu đi lên chủ nghĩa xã hội, nghệ

thuật hội họa đã ca ngợi các thành tựu khôi phục kinh tế, xây dựng chủ

nghĩa xã hội ở miền Bắc trong việc hợp tác hoá nông nghiệp, công nghiệp

hoá xã hội chủ nghĩa, phục vụ cuộc đấu tranh giải phóng miền Nam, thống

nhất đất nước, cổ vũ cao trào chống Mỹ cứu nước của toàn dân tộc.

Sau khi cách mạng tháng 8 thành công, với định hướng con đường nghệ

mới của Đảng, vì sự nghiệp cao cả của tổ quốc. Thời kì này nghệ thuật hội

18

họa chuyển mình phát triển tột bậc trong tuyên truyền, phục vụ cách mạng,

phục vụ nhân dân.

Từ đó, trong nghệ thuật hội họa đã nêu bật được các chuyển biến cũ và

mới về hình ảnh con người và cuộc sống từ đó phát huy những giá trị tinh

thần trong nhân dân và đẩy mạnh, nâng cao hơn nữa ý chí, đoàn kết góp

phần thúc đẩy mọi người trong kháng chiến.

Trong hai cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc, đề tài chiến tranh trong

nghệ thuật hội họa được xem là một thứ vũ khí mang sức mạnh tinh thần

hiệu quả trong việc khích lệ tinh thần nhân dân đoàn kết đấu tranh chống

giặc ngoại xâm.

Hội họa Việt Nam đề tài chiến tranh giai đoạn 1945-1986 nhất quán

một đề tài gắn với dòng nghệ thuật hiện thực. Đội ngũ tác giả bao gồm nhiều

thế hệ nối tiếp nhau sáng tác về đề tài chiến tranh đã tạo nên một dòng

khuynh hướng nghệ thuật.

Hội họa Việt Nam về đề tài chiến tranh trong giai đoan 1945 đến 1986

đã phát triển rực rỡ với nhiều thành tựu to lớn, vững chắc cả về số lượng và

chất lượng, một số tác phẩm tiêu biểu như bức Hành quân (1947) của Mai

Văn Hiến, Du kích La Hay tập bắn (1947) của Nguyễn Đỗ Cung, Giặc đốt

làng tôi (1954) của Nguyễn Sáng, Nhớ một chiều Tây Bắc (1955) của Phan Kế

An, Hành quân đêm(1974) của Trần Đình Thọ, Chạy giặc trong rừng

(1949) của Tô Ngọc Vân, Cái bát(1949) của Sỹ Ngọc, Qua bản cũ (1958) của

Lê Quốc Lộc, Sau giờ trực chiến (1967) của Nguyễn Phan Chánh. Qua đề tài

chiến tranh phản ánh một cách chân thực, đẹp đẽ cuộc sống lao động và

chiến đấu của cả dân tộc trong hai cuộc kháng chiến.

1.3. Khái quát tiểu sử và sự nghiệp sáng tác của họa sĩ Nguyễn Sáng

Họa sĩ Nguyễn Sáng sinh ngày 1 tháng 8 năm 1923 quê gốc làng Điều

Hòa, tỉnh Mỹ Tho (nay là tỉnh Tiền Giang). Ba mẹ và anh em ông thuộc tầng

lớp trí thức trung lưu. Ba ông là nhà giáo, mất năm 1950, mẹ ông sống bằng

19

nghề buôn bán, mở tiệm may và mất năm 1969. Ba mẹ ông sinh được ba

người con, anh em trai ông đều làm viên chức, giáo viên. Không giống những

người trong gia đình, ông chọn riêng cho mình con đường nghệ thuật Mỹ

thuật tại Trung cấp mỹ thuật tại trường mỹ thuật Gia Định vào năm 1936.

Năm 1938 – 1939, ông từ Sài Gòn ra Hà Nội và sau đó thi đỗ vào

trường Cao đẳng mỹ thuật Đông Dương khóa 14 (1940 - 1945) học khoa hội

họa cùng khóa với Diệp Minh Châu (khoa điêu khắc), Nguyễn Văn Liên,

Nguyễn Văn Quang, Phan Tại… Tuy nhiên chỉ có ông và Diệp Minh Châu tốt

nghiệp khóa này.

Nguyễn Sáng là một sinh viên có hình họa vững vàng, có cá tính tiêng

trong học tập. Thời sinh viên, ông đã tiếp thu đầy đủ những tri thức nghệ thuật

từ cổ điển đến Ấn tượng châu Âu, từ khả năng mô tả hàn lâm kĩ lưỡng và

chính xác đến khả năng “lược tả” mang tính cách điệu và chịu ảnh hưởng

nhiều của hội họa Phục Hưng.

Ngay trong khi vẫn còn học tập trên ghế nhà trường, ông đã tiếp nhận

tư tưởng cách mạng của Đảng cộng sản Đông Dương và tham gia nhiều

phong trào, trưng bày tranh nhằm lật đổ sự áp bức bóc lột của phát xít Pháp-

Nhật. Chính điều này đã tạo nên dòng chảy nghệ thuật đề tài chiến tranh trong

tranh của ông.

Cách mạng tháng 8 năm 1945, ông tham gia biểu tình cướp chính

quyền tại Bắc Bộ Phủ ngày 19/8/1945 và vẽ bức tranh cổ động “Chiếc quan

tài cuối cùng của thực dân Pháp ở An Giê Ri”. Tháng 10/1945, ông làm việc

cho bộ Tài chính vẽ giấy bạc, tham gia hoạt động văn nghệ trong công nhân

in giấy bạc. Ngoài ra ông còn vẽ rất nhiều tác phẩm ủng hộ cách mạng, ủng

hộ Đảng thành công như Chiếm phủ Khâm Sai, Phố chợ Đồng Văn, chân

dung ông Thụy Ký…

20

Năm 1946 ông sáng tác bộ tem chân dung chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân

dịp kỉ niệm lần thứ nhật cách mạng tháng Tám và ngày thành lập nước Việt

Nam dân chủ cộng hòa, đây là bộ tem đầu tiên của nhà nước Việt Nam dân

chủ cộng hòa.

Tháng 12 năm 1946, thực hiện lời kêu gọi của chủ tịch Hồ Chí Minh,

toàn quốc đứng lên kháng chiến, Nguyễn Sáng chuyển lên chiến khu Việt Bắc

tham gia cuộc kháng chiến trường kì. Nhận thức sâu sắc về Tổ quốc, nhân dân

và chân lý nghệ thuật. Ông say sưa làm nghệ thuật phục vụ kháng chiến.

Năm 1953, ông tham gia vẽ các tác phẩm về địch vật, đóng thuế nông

nghiêp, vẽ phụ bản báo cáo và tác phẩm “Tình quân dân” (khắc gỗ), “Giặc đốt

làng tôi”(tranh sơn dầu) nhằm tuyên truyền các chính sách cải cách của Đảng

lâm thời.

Năm 1954, hòa bình lập lại ở miền Bắc, ông trở về Hà Nội ở tại số nhà

65 Nguyễn Thái Học và tiếp tục tham gia cộng tác tới Hội Văn nghệ Việt

Nam(nay là Hội mỹ thuật Việt Nam), sáng tác nhiều tác phẩm với nhiều chát

liệu khác nhau. Thời kì này, họa sĩ Nguyễn Sáng chuyên tâm sáng tác đề tài

chiến tranh, đặc biệt là các tác phẩm sơn màu ghi lại nhiều dấu ấn của ông về

anh bộ đội cụ Hồ mà ông đã ghi nhận được qua các chuyến hành quân đến các

chiến dịch ở Cao Bắc Lạng, Điện Biên Phủ như: “Trú mưa”, “Giờ học tập”

(1960), “Kết nạp đảng ở Điện Biên Phủ”(1963)

Từ năm 1964 đến 1974, ông vẽ rất nhiều tác phẩm đa dạng chủ đề từ

chân dung, phong cảnh, sinh hoạt của đất nước.

Đến năm 1977, sau khi giải phóng miền Nam, đất nước thống nhất, ông

cùng vợ về Sài Gòn ngụ tại 49/05 đường Đinh Tiên Hoàng, quận Bình Thạnh.

Thời gian này, đề tài chiến tranh vẫn được ông chú tâm sáng tác, tiêu biểu là

bức “Thanh niên thành đồng” đã nói lên phong trào đấu tranh của sinh viên

21

Sài Gòn dưới thời Mỹ ngụy, thể hiện cảm xúc lớn lao và trân trọng của ông

đối với thế hệ trẻ anh hùng. Tác phẩm hiện lưu giữ tại bảo tàng thành phố Hồ

Chí Minh.

Năm 1979, sau khi vợ ông qua đời, Nguyễn Sáng trở lại miền Bắc sống

và làm nghệ thuật theo những đơn đặt hàng. Tuy thế, những tác phẩm của ông

mang những cá tính sáng tạo riêng mà không theo khuôn gò của người đặt.

Tháng 7 năm 1984, Hội nghệ sĩ tạo hình Việt Nam phối hợp với bảo

tàng mỹ thuật Việt Nam đã tổ chức triển lãm “ Các tác phẩm hội họa của họa

sĩ Nguyễn Sáng”. Cuộc triển lãm cá nhân này giới thiệu đầy đủ chặng đường

lao động và sáng tạo của Nguyễn Sáng với hơn 140 tác phẩm đa dạng từ các

chất liệu như sơn dầu, sơn mài, lụa, chì màu, phấn màu… qua đó cho thấy sự

say mê lao động sáng tạo với tư duy nghệ thuật và hiện thực cuộc sống được

hòa làm một tạo nên cấu trúc vững chắc, chuyển động trong hình thể và sắc

độ. Nghệ thuật của Nguyễn Sáng khỏe khoắn kết hợp các yếu tố dân tộc, dân

gian và hiện đại. Nhân vật trong tác phẩm của ông vạm vỡ, có tư tưởng, có cá

tính và được thể hiện sống động, chân thực.

Năm 1987, ông về sống với gia đình tại thành phố Hồ Chí Minh và mất

ngày 16/12/1988. Ông được đánh giá là một trong những họa sĩ sớm giác ngộ

chân lý trong cuộc đấu tranh cách mạng, đi đầu trong lĩnh vực tư tưởng và

nghệ thuật, từ đó tạo nên nhiều tác phẩm mang chủ đề xã hội và thời đại rõ

nét, đậm nhân văn sâu sắc.

Năm 1996, chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã trao

tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật cho tác phẩm của

Nguyễn Sáng như: “Giặc đốt làng tôi”(1954), “Bộ đội nghỉ trưa trên

đồi”(1959), “Kết nạp đảng ở Điện Biên Phủ”(1963), “Chợ Bo Thái

Bình”(1966)…

22

Có thể thấy, nghệ thuật của Nguyễn Sáng gắn liền với lịch sử cách

mạng, chiến tranh của dân tộc. Ông là một trong những họa sĩ có tác phẩm

đẹp nhất sáng tác về đề tài chiến tranh Việt Nam.

Tiểu kết

Nội dung chương I đã xác định được khái niệm của “nghệ thuật tạo

hình”, “ đề tài chiến tranh ”, nên một số nét chính của hội họa Việt Nam giai

đoạn từ năm 1945 đến 1986 và đề cập đến sự hình thành và phát triển của đề

tài chiến tranh. Bên cạnh đó, khái quát được tiểu sử và sự nghiệp sáng tác của

họa sĩ Nguyễn Sáng.

Các tác phẩm tranh đề tài chiến tranh ở mỗi giai đoạn từ 1945 -1986 có

sự hình thành và phát triển dựa trên nền tảng của các cuộc chiến tranh xâm

lược. Thông qua, đề tài chiến tranh các họa sĩ đã phản ánh rõ nét hình ảnh

cuộc sống của con người Việt Nam trong giai đoạn oanh liệt kháng chiến.

Đặc biệt, họa sĩ Nguyễn Sáng với khối lượng các tác phẩm đồ sộ, cống

hiến cho sự phát triển của nghệ thuật tạo hình Việt nam hiện đại. Ông là tấm

gương lao động sáng tạo trong nghệ thuật. Dòng nghệ thuật chủ đạo trong các

tác phẩm của ông là đề tài chiến tranh. Ở đề tài này đã cho thấy quan niệm tạo

hình khỏe khoắn và sự chuyển động của hình thể đã làm nên các tác phẩm đề

tài chiến tranh xuất sắc nhất trong lịch sử hội họa Việt Nam.

23

CHƯƠNG 2

NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI CHIẾN TRANH

TRONG CÁC SÁNG TÁC CỦA HỌA SĨ NGUYỄN SÁNG

Trong những năm kháng chiến trường kì, ở mỗi thời kì, bối cảnh chính

trị nước ta luôn thay đổi. Qua các giai đoạn lịch sử của dân tộc, đề tài chiến

tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng đã có những đóng góp mạnh mẽ đối với nghệ

thuật dân tộc. Để hiểu rõ hơn về đề tài chiến tranh trong tranh Nguyễn Sáng,

chương 2 sẽ tập trung nghiên cứu vào chất liệu và đặc điểm ngôn ngữ tạo

hình trong tranh Nguyễn Sáng .

2.1. Đề tài chiến tranh trong tranh sơn mài của Nguyễn Sáng

* Khái quat về chất liệu sơn mài

Theo cuốn “Giáo trình mỹ thuật học” thì sơn mài là một trong

những chất liệu của hội họa Việt Nam hiện đại. Tên gọi của chất liệu được

tạo nên bởi hai yếu tố: chất liệu sơn và kĩ thuật mài.[13;tr.78]

Đây là một chất liệu truyền thống độc đáo của Việt Nam bao gồm

sơn ta cộng với các màu son, then, vàng, bạc, sau này khi phát triển còn

có thêm các màu bột và màu trắng của vỏ trứng, vỏ trai. Các chất màu

được vẽ lên mặt nền là tấm vóc. Trong quá trình làm tranh, người ta dùng

kĩ thuật mài để sửa chữa tranh và làm đều mặt phẳng. Tranh sơn mài khi

vẽ xong được mài bằng than dỗ, đá hoặc giấy giáp nước cho mịn. Chỗ nào

muốn lộng lẫy, sáng bật có ánh kim thì thếp vàng, bạc. Khi muốn bớt sáng

hoặc hòa sắc trầm, người ta phủ một lớp cánh gián mỏng. Chất liệu sơn

mài ngày nay được phát triển trong hội họa Việt Nam. Kĩ thuật đưa sơn ta

vào làm tranh sơn mài do một số họa sĩ học trường Cao đẳng mỹ thuật

Đông Dương như Lê Phổ, Trần Quang Trân, Phạm Hậu, Nguyễn Khang,

Nguyễn Tường Lân, Trần Văn Cẩn… thử nghiệm đi đầu.

24

Khác với tranh sơn mài của Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc, sơn

mài Việt Nam luôn toát ra đẹp sâu lắng, cổ kính. Một số các tác phẩm sơn

mài giá trị như : Bên đầm sen của Nguyễn Gia Trí, Con nghé quả thực của

Nguyễn Tư Nghiêm ; Ra đồng của Trần Đình Thọ, Kết nạp đảng ở Điện

Biên Phủ của Nguyễn Sáng..

Với đặc điểm về màu, kĩ thuật đã tạo cho sơn mài khả năng biểu đạt

khác biệt với các chất liệu khác. Tranh sơn mài thường dùng ít màu song

nhiều sắc độ. Trong mỗi tác phẩm, họa sĩ thường sử dụng một màu chủ

đạo, màu chủ đạo sẽ gợi chọn những màu khác để tạo nên hòa sắc trong

tranh. Với cách đó, tranh sơn mài có khả năng phản ánh hiện thực cuộc

sống rất sinh động, chân thực, cô đọng, giàu hiệu quả trang trí, sâu thẳm,

lung linh. Bên cạnh những mảng màu, nét vẽ cũng đóng vài trò quan trọng

trong biểu đạt của sơn mài. Nét hình, khối, chất. Với từng tác giả, tùy theo

nội dung chủ đề, cách sử dụng nét có chọn lọc khác nhau tạo nên sự

chuyển động mềm mại hoặc mạnh mẽ cho khối hình. Không gian trong

tranh sơn mài thường là ước lệ. Tuy vậy, cách sắp xếp các mảng màu

nhân vật chi tiết gợi cho người xem cảm giác về không gian sống động, xa

thẳm. Ánh sáng trong tranh sơn mài cũng là ánh sáng mang tính ước lệ,

tượng trưng bằng cách sử dụng các mảng sáng tối, phẳng, ít diễn khối tạo

nên nhịp điệu cho tranh sơn mài.

Sơn mài Việt Nam đã biểu hiện thành công nhiều mảng đề tài như

nông nghiệp, công nghiệp, lịch sử, chân dung… Bút pháp tả thực kết hợp

với cách dùng mảng phẳng trong trang trí đã tạo nên vẻ đẹp riêng cho

tranh sơn mài.

Đặc biệt, với chất liệu sơn mài Việt Nam, Nguyễn Sáng đã tạo ra

một kĩ thuật mới về màu và sắc độ. Những thử nghiệm về sơn mài đầu

tiên vào năm 1960 của Nguyễn Sáng trên tác phẩm cho khả năng biểu đạt

25

sơn mài theo lối diễn hình phương Tây, thì trong những tác phẩm sau này,

ông biến thiên về lối tả khái quát bằng mảng khối tượng trưng như được

đúc rút ra từ nghệ thuật dân gian. Đồng thời, ở các tác phẩm của ông,

người ta còn nhìn thấy ảnh hưởng nghệ thuật hội hoạ của các bậc thầy

phương Tây hiện đại, từ Picasso cho đến Matise được quyện chặt với

“hồn” dân tộc Việt Nam tạo nên điểm riêng biệt cho các tác phẩm sơn mài

Nguyễn Sáng.

* Những tác phẩm sơn mài về đề tài chiến tranh của họa sĩ Nguyễn

Sáng

Trong các tác phẩm sơn mài về đề tài chiến tranh của Nguyễn Sáng

có thể thấy sự kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật dân gian truyền thống Việt

và nghệ thuật hàn lâm phương Tây. Trong tranh sơn mài, Nguyễn Sáng

thường tạo hình bằng mảng phẳng và nét, dùng những gam màu đầm

nặng, ít màu nhưng nhiều sắc độ, gợi không gian. Ở sơn mài, ông chủ

trương rời bỏ hoàn toàn tính trang trí mỹ nghệ, đồng thời cũng không áp

dụng kĩ thuật màu sơn dầu châu Âu để cố gắng tả thực như nhiều họa sĩ

Việt Nam. Nhìn chung, ngôn ngữ nghệ thuật của ông rõ ràng đậm cá tính,

nét vẽ tài ba, phóng khoáng, lúc thô khỏe, lúc mảnh mai, mềm mại, tình

cảm thiết tha tạo nên hiện thực hoành tráng giữa nghệ thuật dân tộc dân

gian và nghệ thuật hiện đại. Nhìn tranh của ông, dù mèo hay người, hay

đề tài chiến tranh kháng chiến, ta thấy có âm hưởng tranh dân gian Việt

Nam rất rõ – như nét to, mảng bẹt, cách bôi màu như ngây ngô vụng về

không khéo tay, tạo hình dạng chắt lọc và chắc khỏe, không gian ít dùng

luật phối cảnh mà dùng không gian ước lệ, dùng mảng hình và khoảng

trống tạo không gian ước lệ trong tranh. Tất cả những nguyên tố tạo hình

đó đều có trong tranh dân gian và nghệ thuật Á Đông.

26

Sau năm 1954, hòa bình lập lại ở miền Bắc, ông cùng đoàn quân

chiến thắng trở về thủ đô Hà Nội. Chín năm kháng chiến đã gắn bó

Nguyễn Sáng với số phận dân tộc, với số phận của những người dân công,

bộ đội cùng bạn bè trí thức. Đây là giai đoạn tài năng hội hoạ của Nguyễn

Sáng phát triển rực rỡ nhất.Thời kì này, Nguyễn Sáng đã sáng tác nhiều

tác phẩm về đề tài lực lượng vũ trang, đặc biệt là các tác phẩm sơn mài

ghi lại nhiều dấu ấn, cảm xúc của ông về anh bộ đội cụ Hồ mà ông đã ghi

nhận được qua các chuyến đi: chiến dịch Cao Bắc Lạng, Điện Biên Phủ,

cuộc kháng chiến chống Pháp và thời kì xây dựng chủ nghĩa xã hội ở

miền Bắc như: Bộ đội nghỉ trưa trên đồi - 1959, Bộ đội trú mưa, Giờ học

tập – 1960, Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ-1963… Thời kì này, Nguyễn

Sáng đã tìm tòi và khám phá ra bảng màu mới là màu lam và màu xanh

cho các tác phẩm của mình.

“Bộ đội nghỉ trưa trên đồi” sáng tác năm 1959 [H1;tr.57], là một

trong những tác phẩm sơn mài nổi bật về chủ đề chiến tranh của Nguyễn

Sáng, mang hơi thở hiện thực, vẽ lại cảnh bộ đội trên đường tiến lên Điện

Biên Phủ, khi gặp đoàn dân công miền xuôi và miền núi cùng đi phục vụ

chiến dịch, họ dừng lại nghỉ chân, trò truyện. Vài người lính lăn ra vệ cỏ

ngủ ngon lành, nhóm khác tụ lại hút thuốc, trò chuyện. Vài người còn

đang đủn xe thồ đi tới, những người lính gặp gỡ các cô gái Thái và các cô

Thôn nữ đồng bằng thăm hỏi chuyện làng quê. Lũy tre và núi rừng xanh

ngắt tỏa bóng mát trong ánh nắng chói chang. Dáng anh lính nằm ngủ hay

anh khác đang đứng ngồi, vui đùa sinh động. Họa sĩ Nguyễn Sáng đã

chắt lọc hình đến mức tối giản, để hình dáng tự thân nói lên tâm tư và bản

tính các nhân vật trong tác phẩm của mình. Cả cảnh vật xung quanh cũng

được giản lược tối đa thành những mảng phẳng với hòa sắc xanh thay đổi

êm dịu. Tạo nên khung cảnh của chiến dịch hành quân gian khó, đầy mồ

27

hôi, xương máu nhưng cũng đầy thơ mộng. Tác phẩm nói nên hiện thực

cách mạng đầy gian nguy nhưng vẫn đầy tính hào hùng, lãng mạn.

Phương cách phối màu của ông mang tính ước lệ từ trong cách phô

diễn màu sắc đến cách bố trí các mảng màu táo bạo, khỏe khoắn trên mặt

tranh là một nghệ thuật đặc trưng, tính dân tộc và hồn quê Việt Nam, thể

hiện vẻ đẹp hào hùng, sức mạnh chiến đấu, đồng thời bộc lộ sáng tạo trong

việc tìm kiếm chất liệu chế tác những gam màu thiên nhiên và cũng như

phối màu trong sự sáng tạo tác phẩm nghệ thuật của bậc thầy Nguyễn Sáng.

Ông đã khai thác những gam màu có tính truyền thống và cũng tạo nên yếu

tố hiện đại.

Tranh sơn mài Nguyễn Sáng không giống bất cứ các tác phẩm nào

của những họa sĩ đương thời. Kể cả lối nhìn hay cách vẽ, cái nhìn về một

đề tài hay chi tiết của hình thể trong tranh cũng được ông chắt lọc công

phu, tỉ mỉ. Năm 1954, giới nghệ thuật vẫn đang mải theo đuổi nghệ thuật

sơn mài với lối vẽ kỳ ảo của Nguyễn Gia Trí thì tranh Nguyễn Sáng vẫn

trong trẻo đi theo lối vẽ truyền thống. Theo Nguyễn Sáng thì họa sĩ đi

bằng con đường nào cũng không quan trong, mà kết quả cuối cùng của tác

phẩm mới có giá trị cao nhất. Có không ít họa sĩ tài ba cùng thời như

Hoàng Tích Trù, Nguyễn Văn Bình, Nguyễn Sỹ Ngọc, Trần Đình Thọ, Lê

Quốc Lộc…ở họ, tuy mỗi người một vẻ nhưng vẫn theo một mô típ tổng

thể, chi tiết, trang trí quen thuộc, một phong cách tả thực công phu. Ví dụ

như trong hình tượng “tre” trong tranh “Bộ đội nghỉ chân bên đồi” của

Nguyễn Sáng với “Tre” của họa sĩ Trần Đình Thọ sáng tác năm 1975

[H2;tr.58] thì trong tác phẩm của Trần Đình Thọ gần như ta có thể đếm

được từng chiếc lá, hoặc “Lùm tre” của Nguyễn Gia Trí cũng vậy. Ngược

lại, tre của Nguyễn Sáng lại hoàn toàn khác, chỉ bằng những đường thẳng

trên một mảng vàng đã khơi gợi được hình tượng tre cả về hình lẫn ý.

28

Sự khoáng hoạt, khỏe khoắn luôn túc trực trong các tác phẩm của

Nguyễn Sáng. Sự rung cảm về cuộc sống xung quanh mình đã khiến ông

làm nên những tác phẩm nghệ thuật mang tính điển hình của thời đại về

chiến tranh Việt Nam.

Tác phẩm “Bộ đội trú mưa” sáng tác năm 1960[H3;tr.59], mang đến

cho người xem một góc nhìn khác về hiện thực chiến tranh. Đó là cuộc

hành quân trong rừng gặp cơn mưa gió lạnh. Màu xanh đen của cơn mưa

đêm quất ngược vào đoàn người đang hối hả chạy trú, những chiếc tàu lá

chuối che nghiêng thay cho mũ áo. Dáng người, dáng ngựa vội vàng. Ánh

sáng hắt ra từ căn nhà ven đường le lói như những tia hy vọng của chính

những người lính về cách mạng. Bức tranh có sự ngậm ngùi, tương phản

giữa cuộc đời chiến sỹ gian lao “ra đi không hẹn ngày về” với giấc mơ

ánh lửa thanh bình dưới mái ấm quê nhà. Từ đó lột tả mặt trái của chiến

tranh thể hiện sự quyết tâm, ý chí của người lính bộ độ qua những câu

chuyện về cuộc chiến xâm lược.

Đề tài cách mạng trong tranh Nguyễn Sáng cũng cho thấy những cái

nhìn mới mẻ của ông về sơn mài. Đó là những ưu điểm mang tính truyền

thống độc đáo sẵn có về thể loại tranh này. Ông đã khắc phục tính thủ

công, mỹ nghệ của sơn ta và thổi hồn tư tưởng thời đại vào trong đó. Tạo

cho tranh sơn mài tính chất hội họa mạnh mẽ. Điều này thấy rõ qua tác

phẩm “Lớp học đêm” sáng tác năm 1960 [H4;tr.60], tác phẩm này đã tạo

nên sự khác biệt so với các tác phẩm sơn mài khác. Ông đã thực nghiệm

đưa phong cách lối vẽ cổ điển vào chất liệu sơn mài để tạo nên sự sâu

lắng trong sự biểu cảm từng khuôn mặt, sự vờn tả tinh tế, mềm mai chi

tiết chân tay to lớn, cuồn cuộn khỏe khoắn, mạnh mẽ của những công

nhân tạo nên tinh thần chiến đấu và hăng say học tập. “Lớp học đêm” là

hình ảnh những cô cậu công nhân đang chăm chú ngồi học tập với bố cục

29

tam giác cổ điển vững trãi, gam màu nâu ấm có tính truyền thống của

nghệ thuật sơn mài tạo nên một không gian sâu lắng. Trong tranh là sự

diễn tả tương quan ánh sáng và bóng tối theo lối vẽ cổ điển, nhân vật

được diễn tả khối, đậm nhạt theo đúng luật xa gần, viễn cận. Màu của

vàng, bạc được ông sử dụng tạo ánh sáng trong tranh. Ánh sáng được

nhảy nhót theo nhịp điệu lên những trang sách, cánh tay, rồi được chìm

vào nền, đằm thắm hòa lẫn sắc độ của tranh tạo nên một vẻ đẹp huyền ảo,

lưu giữ phút giây gian khó của cuộc chiến tranh cách mạng. Nguyễn Sáng

không khai thác chất vàng, son của sơn mài như Nguyễn Gia Trí, ngay cả

việc sử dụng chất liệu vỏ trứng trong tranh Nguyễn Sáng cũng là màu

trắng uyển chuyển, mềm mại mà không khô khan. Qua tác phẩm này ta

thấy được khả năng vẽ hình chính xác như con mắt nhìn thấy của ông, bên

cạnh việc thể hiện tinh thần dân tộc ở đề tài chiến tranh thành công, ông

còn thành công trong việc thể nghiệm chất liệu dân tộc.

Ngược lại với bức “Lớp học đêm” thì “Kết nạp Đảng ở Điện Biên

Phủ” cho thấy sự khai thác phong cách dân gian trong tranh. “Kết nạp

Đảng ở Điện Biên Phủ” sáng tác năm 1963[H5;tr.61], là một trong những

tác phẩm tiêu biểu, điển hình nhất cho tinh thần nghệ thuật của Nguyễn

Sáng.

Chiến dịch Điện Biên Phủ không chỉ là thắng lợi lẫy lừng của lịch

sử Việt Nam, mà cho cả lịch sử thế giới, mà còn là đề tài lớn của nghệ

thuật. Đề tài về Điện Biên Phủ từng được nhiều họa sĩ thể hiện ở nhiều

chất liệu, góc cạnh khác nhau. Tuy vậy, chỉ “Kết nạp Đảng ở Điện Biên

Phủ” của Nguyễn Sáng mới cho thấy rõ nét hiện thực chiến tranh và ý chí

của cả một dân tộc.

Gây chú ý bởi những hình ảnh khốc liệt của chiến tranh.Tác phẩm

thể hiện một lẽ kết nạp Đảng trong chiến hào. Tám nhân vật chiến sĩ

30

chiếm hết nền tranh. Một người đỡ đồng đột bị thương, một người khác

giơ tay như tuyên thệ. Phần còn lại là vách chiến hào với lá cờ đỏ. Các

nhân vật được phóng to chính diện, cận cảnh. Ngôn ngữ hội họa được

hiện đại hóa bằng cách lược bỏ viễn cận và vờn khối, giản hóa đường nét,

tạo hình vững chãi, góc cạnh. Bố cục khỏe khoắn, chặt chẽ, dồn nén hình

và không gian trong hòa sắc đậm, đanh bởi chất sơn mài, tất cả tạo cảm

giác về sức mạnh bi tráng, lòng quả cảm và ý chí chiến đấu của người

chiến sĩ. Hình tượng người chiến sĩ Điện Biên được tác giả khắc họa bằng

những đường nét kỷ hả chắc khỏe, hình khối giản lược. Màu sắc trong

tranh với gam màu nóng chủ yếu chỉ gồm đỏ, trắng, vàng và ít màu xanh

cây. Tất cả được Nguyễn Sáng xử lý, sắp xếp một cách chặt chẽ, hài hòa

tạo nên các sắc độ rõ rệt. Khác với sự vờn sâu của bức “Giờ học đêm”,

bức “Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ được thể hiện đơn giản với những

hình khối rõ nét, nét viền thô khỏe, bố cục đơn giản mang sắc thái dân

gian tạo nên bi hùng, chân thực về hiện thực chiến tranh đã đưa tác phẩm

này trở thành đỉnh cao của nghệ thuật sơn mài Việt Nam.

Họa sĩ Trần Khánh Chương – Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam

đánh giá: “Nghệ thuật của Nguyễn Sáng gắn liền với lịch sử cách mạng,

lịch sử nghệ thuật của dân tộc. Ông là một trong số những họa sĩ có

những tác phẩm sơn dầu, sơn mài đẹp nhất về đề tài chiến tranh cách

mạng Việt Nam.”[5] còn nhà nghiên cứu Quách Phong lý giải “Tôi nghĩ

ông vẽ tranh về kháng chiến như Nghỉ chân, Kết nạp Đảng ở Điện Biên

Phủ, Trú mưa… không phải với ý nghĩa đem nghệ thuật phục vụ cho

kháng chiến, cho cách mạng, cho nhân dân như khái niệm mà người ta

thường nói về chức năng của nghệ thuật. Nó là một sản phẩm văn hóa,

tinh thần thực sự của cách mạng dân tộc”. Những nhận định trên đã góp

phần khẳng định cho vị trí của nghệ thuật sơn mài, đề tài chiến tranh

trong các tác phẩm của Nguyễn Sáng.

31

Tinh thần dân tộc luôn rực cháy trong Nguyễn Sáng, theo Nguyễn

Tư Nghiêm từng nói “Nguyễn Sáng chống ảnh hưởng của Phương Tây và

thích nghệ thuật dân gian. Theo tôi chưa hoàn toàn đúng. Thành công của

Nguyễn Sáng vẫn là ở phần cá nhân anh quyết định. Mà nói đến cá nhân

thì Nguyễn Sáng là người có cá tính mạnh trong nghệ thuật” [22]

Thật vậy, trong tranh của Nguyễn Sáng luôn đưa những hình tượng

điển hình, chắt lọc và khái quát nhất. Tác phẩm “Thanh niên thành

đồng”, sáng tác năm 1978 [H6;tr.62] đã thể hiện trọn vẹn được tính cá

nhân và dòng nghệ thuật chiến tranh cách mạng của Nguyễn Sáng. Tác

phẩm là cảm xúc của Nguyễn Sáng về phong trào đấu tranh của sinh viên

Sài Gòn dưới thời Mỹ ngụy. Trong tranh sử dụng lối tạo hình mạnh mẽ,

chắc khỏe thông qua lối đậm nhạt tương phản mạnh trên các nhân vật

khỏe khoắn trong cả việc sắp đặt tuyến bố cục. Tuyến nhân vật chính diện

là những thanh niên trẻ đứng lên, dám vượt qua ranh giới của sự sống còn

để đương đầu với kẻ địch. Phía trước các thanh niên là một vạch ranh giới

phân chia bức tranh làm hai, một bên chiếm phần lớn là hình ảnh những

nam, nữ thanh niên đang biểu tình chiến đấu đòi lại tự do độc lập cho dân

tộc, bên kia là những tên giặc với súng giáo chĩa về phía họ. Với bố cục

đối lập, Nguyễn Sáng đã cho thấy sự phi lý của cuộc chiến tranh, đồng

thời ca ngợi tình yêu đất nước, sức mạnh quật cường của dân tộc ta nói

chung, của những thế hệ trẻ nói riêng. Nguyễn Sáng đã kết hợp tư thế, cử

chỉ cũng như số lượng nhân vật cho hai chiến tuyến để làm rõ tư tưởng

cũng như tạo hình mới lạ mang tính triết lý, cô đọng về hình thể. Qua đó,

đề tài chiến tranh được thể hiện thật hùng tráng, tự hào. Đó là sự trân

trọng của tác giả đối với thế hệ trẻ anh hùng, một biểu hiện tình cảm của

Nguyễn Sáng đối với quê hương khi trở lại miền Nam sau ngày thống

nhất đất nước.

32

Cùng với nhiều tác phẩm, Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ, Bộ đội

trú mưa… của Nguyễn Sáng đã được lưu giữ tại Bảo tàng mỹ thuật Quốc

gia. Đặc biệt, năm 1996, hai tác phẩm đặc sắc của Nguyễn Sáng là Kết

nạp Đảng ở Điện Biên Phủ và Thiếu nữ bên hoa sen [H7; tr.63] đã được

ngành Bưu chính Việt Nam chọn và thực hiện thành bộ tem Hội họa Việt

Nam.

Các nhà phê bình mỹ thuật nói rằng: sau danh hoạ Nguyễn Gia Trí,

Nguyễn Sáng và Nguyễn Tư Nghiêm cũng là cây đại thụ của chất liệu sơn

mài Việt Nam.

“Trong sáng tạo nghệ thuật, Nguyễn Sáng không chịu bó tay, liên tục đi

tìm cái mới, cái riêng biệt. Tranh ông toát ra vẻ đẹp trần trụi mà chân thực,

bình dị mà sang trọng, nghiêm khắc mà đôn hậu... Nguyễn Sáng như vó ngựa

bất kham không chịu nổi sân đua, đã muốn phá rào về với thảo nguyên vô

thức nguyên sơ của chính mình. Trên cái mâm bản ngã đã đầy ứ thức ăn của

riêng ông, ông thèm món độc vị cực đoan cuối cùng…”

Nguyễn sáng đã trở thành một trong những họa sĩ lớn nhất của mỹ

thuật cách mạng, đại diện xuất sắc của trường phái hiện thực xã hội chủ

nghĩa ở Việt Nam. Tác phẩm của ông cất tiếng hào sảng, thiết tha về số

phận bi hùng, kiêu dũng của một dân tộc trong cuộc chiến tranh yêu nước

giải phóng dân tộc. Nghệ thuật của ông mạnh mẽ, khỏe khoắn, bộc trực,

hướng tới tính công dân và trách nhiệm lớn lao của mỗi con người đối với

vận mệnh đất nước. Với đề tài chiến tranh trong tranh sơn mài, họa sĩ

Nguyễn Sáng đã cho thấy sức mạnh tiềm tàng của dòng nghệ thuật dân

tộc. Đó là những hình mảng dẹt, đường nét cổ trên bề mặt tranh, tạo

không gian ước lệ mà vẫn bộc lộ được ý chí, tinh thần quật cường của mỗi

con người thể hiện trong mỗi tác phẩm của mình.

33

2.2. Đề tài chiến tranh trong tranh sơn dầu của Nguyễn Sáng

* Khái niệm về chất liệu sơn dầu

Sơn dầu là một loại họa phẩm quen thuộc của các họa sĩ châu Âu, được

làm từ nột khô nghiền kĩ với dầu lanh. Tranh sơn dầu có thể được vẽ trên

nhiều loại mặt nền như gỗ, vải, giấy, kính, kim loại…, song phổ biến nhất là

vải sợi cây bông , cây lanh có độ dai và đàn hồi tốt. Loại vải này sợi to, hơi

thô, mặt vải nổi hạt rõ để khi vẽ các lớp sơn dễ bám chắc trên mặt vải. Mặt

nền được quét một lớp sơn lót (thường là màu sáng như hồng, trắng kem,

vàng đậm ; cá biệt có người thích sơn lót màu đậm như Rembandt). Lớp sơn

lót có tác dụng liên kết chặt với các sợi vải để chúng không bị xê dịch, đồng

thời cũng làm một màu nền có sắc độ trung tính, dễ hòa hợp với các sắc độ

của toàn bộ tranh. Trước khi quét lót, mặt vải được quét một lớp keo để vải

không hút dầu của sơn vẽ làm xỉn ố màu.

Hiện nay các họa sĩ vẫn không ngừng tìm tòi sáng tạo cách thể hiện sơn

dầu, có người mạnh dạn dùng bàn tay, ngón tay, đầu cán bút… để tạo ra nhiều

bút pháp mới. Vậy kĩ thuật thể hiện tranh sơn dầu là vô tận. Phải dùng đến

nhiều khái niệm để mô tả các cách khai thác khác nhau về kỹ thuật vẽ sơn dầu

như : bôi, trát, chải, xoa… mỗi cách đều cho ra hiệu quả nhất định. Đôi chỗ

người vẽ không bôi kín hoàn toàn mặt tranh mà để hở để tạo chất. Có thể nói

tranh sơn dầu được vẽ bằng chất liệu có nhiều đặc tính ưu việt và tận dụng

được phong phú các dụng cụ, từ đó các họa sĩ thực hiện được những ý tưởng

sáng tạo phức tạp nhất. Mỗi thời đại, mỗi lục địa, mỗi khuynh hướng hoặc

trường phái nghệ thuật đều tạo được nhiều tranh sơn dầu tiêu biểu và đóng

góp cho kho tàng mỹ thuật của loài người những tác phẩm quý giá.

Trong tranh sơn dầu, họa sĩ Nguyễn Sáng đã có những tác phẩm xây

dựng công phu, chiến tranh cách mạng là một chủ đề tư tưởng lớn xuyên suốt

trong quá trình làm việc của ông, trong đó khái quát một giai đoạn lịch sử hào

hùng của dân tộc, nhiều bức tuyệt tác sơn dầu như Chợ Bo đẫm máu, Chiếm

34

phủ khâm sai, chân dung mẹ ông Đức Minh, Giặc đốt làng tôi… như một

minh chứng lịch sử về chiến tranh.

* Những tác phẩm sơn dầu về đề tài chiến tranh của họa sĩ Nguyễn

Sáng

Cũng như các tác phẩm sơn mài về đề tài chiến tranh của Nguyễn

Sáng, trong tranh sơn dầu, ta vẫn thấy sự kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật

dân gian truyền thống Việt và nghệ thuật hàn lâm phương Tây. Nhưng lối

vẽ sơn dầu của Nguyễn Sáng lại tạo hình bằng mảng phẳng lớn và nét cọ

nhanh mạnh, khoáng đạt. Trong tranh sơn dầu, ông thường dùng ít màu

nhưng nhiều sắc độ để gợi khối và chiều sâu cho hình. Không gian trong

tranh được vẽ theo đúng cảnh thật, tạo nên hiện thực của cuộc chiến tranh.

Có thể nói, trong thời kì kháng chiến chống Pháp, họa sĩ Nguyễn Sáng đã

dành hết công sức của mình để làm nhiệm vụ đưa chiến tranh thành một

đề tài mang tính thời sự tạo nên một sức mạnh của lòng yêu nước của

chính ông.

Từ năm 1953, họa sĩ Nguyễn Sáng tham gia phát động giảm tô, cải

cách ruộng đất, sau đó ông đi chiến trường Lào rồi trở lại chiến trường

Điện Biên Phủ cùng với nhiều họa sĩ khác như Tô Ngọc Vân, Nguyễn Sỹ

Ngọc, Nguyễn Quang Phòng… và vẽ các tác phẩm về địch vận, đóng thuế

nông nghiệp, vẽ phụ bản báo cáo…Các tác phẩm chính của ông chủ yếu là

những ghi chép thực tế những sự việc xung quanh mình. Tác phẩm đáng

nhớ nhất trong giai đoạn này của Nguyễn Sáng là “Giặc đốt làng tôi”được

ông sáng tác năm 1954. “Giặc đốt làng tôi” (1954) [H8;tr.64] có thể coi là

bức sơn dầu có kích thước lớn và hoàn chỉnh nhất của Nguyễn Sáng trong

hoàn cảnh kháng chiến chống Pháp hết sức khó khăn, thiếu thốn, tác phẩm

này được hoàn thành ở Tuyên Quang cùng lúc với tác phẩm “Mùa vàng”

của họa sĩ Dương Bích Liên [H9 ;tr.65]. Với gam màu xanh coban, xanh lá

cây pha vàng, nâu đã thu hút người xem. Tác phẩm nói về cảnh tượng

35

người dân Tây Bắc chạy loạn, gặp bộ đội trên đường hành quân. Một phụ

nữ Thái địu con, tay chỉ về hướng làng mình còn đang bốc lửa. Xung quanh

là những khuôn mặt đau khổ, phẫn uất. Tâm lý mỗi nhân vật được thể hiện

rõ nét bằng những vệt sơn thô quánh biểu cảm, đặc biệt là khuôn mặt anh

bộ đội bừng lên niềm xót xa, yêu thương đồng bào và lòng căm thù giặc.

Tác phẩm như một câu chuyện kể cho người xem về cuộc sống những năm

tháng kháng chiến chống quan xâm lược, bảo vệ độc lập cho dân tộc. Bé

trai góc tranh ở truồng đói rách. Với bút pháp tả thực trần trụi, xúc động,

gam màu chàm chủ đạo trầm hùng u tối, lấp lánh ánh sáng trên khuôn mặt

anh bộ đội và áo khăn cô gái người dân tộc. Bức tranh có một sức quấn hút

kì lạ đối với người xem tranh. Chúng ta có thể nhân thấy được cảm xúc của

ông qua nhân vật anh bộ đội cụ Hồ với trang phục và vũ khí của thời kì chiến

dịch Điện Biên Phủ, gương mặt rắn rỏi, ánh mắt chăm chú khi nghe người

phụ nữ Thái địu con tố cáo giặc Pháp đốt làng, bản của mình. Tác phẩm trên

là kết quả của những ngày tháng ông tham gia chiến dịch Điện Biên. Toàn bộ

bức tranh thể hiện bố cục chặt chẽ, bút pháp khỏe khoăn, xúc cảm mạnh mẽ

và là một sáng tác thành công về chủ đề chiến tranh chứa đựng tình quân dân

trong thời loạn, tố cáo tội ác xâm lược của đế quốc.

Sau năm 1954, Hòa bình lập lại ở miền Bắc, ông cùng đoàn quân chiến

thắng trở về thủ đô Hà Nội và công tác ở hội văn nghệ Việt Nam. Thời kì này

họa sĩ Nguyễn Sáng đã sáng tác nhiều tác phẩm về đề tài chiến tranh, đặc biệt

là các tác phẩm sơn dầu ghi lại nhiều dấu ấn, cảm xúc của ông về anh bộ đội

cụ Hồ mà ông đã ghi nhận qua các chuyến đi : chiến dịch Cao Bắc Lạng, Điện

Biên Phủ, cuộc kháng chiến chống Pháp và thời kì xây dựng chủ nghĩa xã hội

ở Miền Bắc như : Tình cảm họa sĩ, Vùng mỏ hòn Gai…

Tác phẩm “Tình cảm họa sĩ” được ông sáng tác 1956 [H10 ;tr.66]là

một tác phẩm hiếm hoi ông vẽ về tình cảm gia đình của chính mình. Do hoàn

36

cảnh chính trị xã hội của đất nước, nhiều họa sĩ tham gia kháng chiến đã trở

thành người chiến sĩ trong cuộc sống và nghệ thuật. Với tinh thần yêu nước,

Nguyễn Sáng luôn cống hiến hết mình và sau thời chiến ông chẳng có gì

ngoài hai bàn tay trắng và nghệ thuật. Trong tranh, các nhân vật được vẽ bằng

những mảng lớn chiếm toàn bộ không gian tạo nên những giây phút bồi hồi,

xúc động. Người đàn ông đang đưa tay với tới người phụ nữ và đứa con của

mình nhưng dường như bàn tay ấy không thể chạm tới được hạnh phúc này.

Trong tranh sử dụng rất ít màu như nâu, xanh xám tạo nên sự ngưng đọng,

tưởng niệm về không gian. Tác phẩm không chỉ nói nên tâm trạng đau xót của

riêng ông mà còn là tâm trạng của bao chiến sĩ bộ đội Việt Nam từ kháng

chiến trở về, vì chính ông cũng chính là một chiến sĩ. Qua đó, phản ánh thêm

một mặt trái, những mất mát để lại sau chiến tranh.

Sau năm 1960, Mỹ mở rộng chiến tranh và ném bom miền Bắc, họa sĩ

Nguyễn Sáng đã đi vẽ nhiều tỉnh từ miền núi Hà Tuyên, Cao Bằng đến Quảng

Ninh, tác phẩm “Vùng mỏ hòn Gai” chất liệu sơn dầu được ông vẽ năm 1962

[H11; tr.67] tại Quảng Ninh cũng là một tác phẩm về đề tài chiến tranh cách

mạng. Trong tranh là hình ảnh những người công nhân đang khai than tại hòn

Gai – Quảng Ninh. Bên cạnh việc đấu tranh tại mặt trận chiến trường, thì

những con người ngày đêm sản xuất công nghiệp để xây dựng hậu phương

vững chắc cho chiến tranh cũng là những người anh hùng thực sự. Những

người chiến sĩ trên mặt trận lao động sản xuất ấy, đã góp phần làm vững

mạnh cho kinh tế phục vụ cuộc chiến tranh vẫn đang diễn ra. Tác phẩm chỉ

được vẽ với hai màu đen trắng kết hợp với các mảng lớn đậm nhạt để gợi nên

hơi thở hiện thực cuộc sống chiến tranh. Giữa một khung cảnh rộng lớn,

những mái lán dựng lên thô sơ, những đường điện công nghiệp được chăng

xuống, một nhóm các công nhân đang cùng nhau khai thác bằng những công

cụ đơn giản. có thể thấy được, sức mạnh và ý chí chiến đấu qua sức căng cơ

thể trong động thái của những người công nhân đang làm việc. Chỉ với sự mô

37

tả khái quát, hầu như lược bỏ phép tả khối và chỉ sử dụng các mảng phẳng

dẹt, lược bỏ về màu, Nguyễn Sáng đã cho thấy việc mô tả tài tình không dựa

theo quy tắc nhất định mà vẫn tạo nên hiệu quả về không gian và thời gian

trên bề mặt tranh. Tạo nên một sức sống mới trong đề tài chiến tranh được thể

hiện một cách cô đọng, chắt lọc mà vẫn cho thấy hơi thở thời đại.

Các tác phẩm sơn dầu của Nguyễn Sáng đã thể hiện thành công sự

dung dị của màu sắc, đường nét của chất liệu sơn dầu trong đề tài chiến tranh.

Tuy vẫn đặc tả theo lối khái quát, cô đọng nhưng nó đã tạo nên hiệu quả mới

cho các tác phẩm.

2.3. Đề tài chiến tranh trong một số chất liệu khác của Nguyễn Sáng

* Đề tài chiến tranh trong tranh khắc gỗ của Nguyễn Sáng

Tranh khắc gỗ là tranh in từ các ván gỗ đã được khắc theo kĩ thuật nổi

[17; tr137] Cách chế bản và phương pháp in ấn tranh khắc gỗ ngày càng có

nhiều tìm tòi, sáng tạo.

Trong chặng đường phát triển của nền mỹ thuật Việt Nam, đặc biệt là

thế kỷ XX, nghệ thuật tranh khắc gỗ đã có những đóng góp không hề nhỏ, tạo

nên diện mạo mỹ thuật nước nhà độc đáo với đặc trưng riêng biệt, không lẫn

với bất kỳ quốc gia nào.

Từ năm 1925 đến nay, kể cả về số lượng tác phẩm và chất lượng nghệ

thuật của các tranh khắc gỗ đã có những bước tiến vượt bậc, không chỉ tiếp

tục kế thừa từ vốn truyền thống dân tộc của nghệ thuật khắc gỗ đó là những

dòng tranh dân gian và những ván khắc kinh mà đã được mở rộng về nội dung

thể hiện và đề tài sáng tác. Có rất nhiều tác giả đã thành danh với chất liệu

khắc gỗ và tự định hình một phong cách nghệ thuật riêng làm phong phú

trang sử tranh khắc hiện đại mà vẫn mang đậm bản sắc dân tộc. Thành công

đó một phần là nhờ việc tiếp nhận có chọn lọc nghệ thuật khoa học hiện đại

38

châu Âu trong xử lý không gian, diễn hình, diễn màu và những nét tinh hoa

của tranh khắc phương Đông tạo nên một bản sắc mang đậm nét Việt.

Truyền thống phương Tây khắc gỗ thớ dọc, chú trọng tả khối trong

không gian mà truyền thống phương Đông (trong đó có Việt Nam) khắc thớ

ngang, chú trọng tả mảng và nét, vậy mà hầu như chưa ai thấy tranh khắc nào

của thời Đông Dương khắc thớ dọc cả- chỉ riêng điều này đã cho thấy dấu ấn

rõ nét của nghệ thuật Á Đông thấm nhuần trong nghệ thuật Việt Nam.Trong

vòng 20 năm Mỹ thuật Đông Dương (1925- 1945) đã xuất hiện một số tranh

khắc gỗ nổi tiếng như: Bến thuyền sông Hồng của An Sơn Đỗ Đức Thuận,

Gội đầu của Trần Văn Cẩn và bộ tranh khắc gỗ về Truyện Kiều hội tụ những

họa sỹ bậc nhất thời bấy giờ như Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Đỗ

Cung, Nguyễn Tường Lân, Lê Phổ, Vũ Cao Đàm, Tôn Thất Đào…Các tranh

khắc gỗ thời này đều giàu chất trang trí Á Đông kết hợp với nét biểu cảm Việt

chân chất, dung dị. Đặc biệt, Nguyễn Sáng với bức “Tình quân dân” -1951,

“Chiến dịch Cao Bắc Lạng” với phong cách nghệ thuật riêng đã tạo nên sự đa

dạng trong thể thức tạo hình về đề tài chiến tranh.

Bức tranh khắc gỗ “Tình quân dân” được sáng tác sau chiến dịch biên

giới 1950 [H12 ;tr.68], Nguyễn Sáng dùng nét khắc để diễn tả một buổi chiều

đang xuống ở một bản Tày. Những người lính và dân bản xúm xít ở vùng

trung tâm tranh, ông diễn tả nét dương ở không gian sáng bình thường. Nhưng

phía rìa tranh thì ông lại dùng nét âm (nền đen nét trắng), để người xem cảm

nhận được bóng tối đang thu dần không gian. Ta có thể thấy được lối sử dụng

mảng và nét âm bản được biến ảo, tài hoa trong việc vận dụng đặc trưng của

nghệ thuật hội họa phương Tây kết hợp với nghệ thuật phương Đông vào

nghệ thuật làm tranh khắc gỗ cho dù vào thời gian này phần lớn các tác giả

làm tranh khắc đang vận dụng lối nét của tranh khắc Đông Hồ cho sáng tác.

39

Qua đó thể hiện tinh thần đoàn kết của quân và dân ta chính là điều cốt lõi cho

chiến thắng lẫy lừng của dân tộc.

Theo Hoàng Đình Tài: “Khi tôi hỏi ông sao không vẽ trận Phay Khắt -

Nà Ngần, bắt Lơpa - Sactong, thì được ông giải thích như một chính trị viên :

em phải nhớ tình quân dân mới là cái gốc của chiến thắng. Trận đánh dù

thắng lớn, thì nó cũng vẫn chỉ là dấu chấm hết của một chiến dịch, là một câu

kết của bài văn mà thôi. Ông nhìn tôi rộng lượng : Anh vẽ cái gốc, thằng em

ạ. Không có tình quân dân thì không có chiến thắng ấy đâu. Thế nên nghệ

thuật mới phải cần một cái đầu biết suy nghĩ.” [22]

Nhà phê bình Phan Cẩm Thượng đã từng nói rằng : Hội họa Nguyễn

Sáng là đỉnh cao của chủ nghĩa hiện thực trong nền hội họa Việt Nam, khi

tiếp nhận những bài học cổ điển và sự khai phá bản chất ngôn ngữ của trào

lưu tập thể, khi gắn với tinh thần nhân văn trong cái nhìn về chiến tranh, trong

tiến trình dân chủ ở Việt nam nửa thế kỉ qua. Trong hội họa của ông, người ta

thấy số phận của dân tộc. [27]

Thành công trong việc thể nghiệm ở thể loại tranh khắc gỗ đã cho thấy

sự tài hoa, khéo léo của họa sĩ Nguyễn Sáng. Ở ông là sự không ngừng thay

đổi và đổi mới về nghệ thuật.

* Đề tài chiến tranh trong tranh lụa của Nguyễn Sáng

Không chỉ thể nghiệm thành công ở các chất liệu sơn mài, sơn dầu,

khắc gỗ thì lụa cũng là chất liệu thành công của Nguyễn Sáng. Tiếp tục với

tinh thần nghệ thuật vị nhân sinh, đề tài chiến tranh vẫn là chủ đề lớn của

họa sĩ Nguyễn Sáng.

Bức lụa “Tân binh vùng du kích” sáng tác năm 1959 [H13;tr.69] đã cho

thấy nguồn cảm hứng vô tận về đề tài chiến tranh của Nguyễn Sáng trong mọi

chất liệu. Bức tranh là hình ảnh thực tế ông vẽ nhân sự kiện thực dân Mĩ xâm

40

lược nước ta. Theo sát các cuộc kháng chiến của đất nước, ông càng nhận

thức sâu sắc hơn về tổ quốc, về nhân dân và chân lý nghệ thuật. Ông viết “Có

tổ quốc mới có nghệ thuật! Trái lại mất nước mất tự do là mất tất cả”. Chân lý

đó được ông thể hiện ở đề tài chiến tranh ở mọi chất liệu theo phong cách

nghệ thuật cá nhân của mình. Trong tranh “Tân binh vùng du kích” vẫn sử

dụng sự sắp xếp hình mảng lớn để tạo nên bố cục. Hình ảnh những người

chiến sĩ đang chia tay gia đình của mình để lên đường nhập ngũ. Trung tâm

hình ảnh một gia đình người tân binh, người cha quyến luyến cúi xuống nắm

tay và nhìn đứa con thơ dại. Bên cạnh là hình ảnh người lính đang từ biệt cha

mẹ của mình. Và ở phía lớp lớp sau đó, là những người lính cũng đang từ biệt

gia đình của mình. Bức tranh sử dụng tông màu vàng cam nâu với các sắc độ

đậm nhạt khác nhau, Nguyễn Sáng đã tạo nên chiều sâu lắng về tâm tư của

người mẹ, người cha, người vợ tiễn những người lính ra chiến trường.

Với đề tài chiến tranh được vẽ bằng chất liệu lụa đã cho thấy những

ứng dụng của Nguyễn Sáng từ chất liệu kết hợp với phong cách riêng để tạo

nên cái hồn và chất của tác phẩm.

Tiểu kết

Nội dung chương II, nghiên cứu và so sánh với các họa sĩ cùng thời.

Để tìm ra các đặc điểm nghệ thuật trong tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng. Từ đó

thấy được cái chung, sự riêng biệt, nét nổi bật tạo nên nghệ thuật đặc sắc cho

các tác phẩm đề tài chiến tranh của Nguyễn Sáng.

Nguyễn Sáng là họa sĩ của cách mạng và kháng chiến, tâm huyết với đề

tài Chiến tranh. Từ bức sơn dầu đầu tiên Chợ Bo đẫm máu ở Việt Bắc tới bức

sơn mài cuối cùng Thanh niên thành đồng ở Nam Bộ. Bức tranh Kết nạp đảng

ở Điện Biên Phủ -sơn mài vẽ năm 1963 đưa ông lên vị trí hàng đầu của hội

họa chiến tranh cách mạng Việt Nam.

41

Ông là người đã trải mình trên mọi chất liệu nghệ thuật. Từ tranh khắc

gỗ, lụa, sơn dầu cho đến sơn mài, ông đều đóng góp cho nghệ thuật hiện đại

Việt Nam những tác phẩm quý giá.

Ở chất liệu sơn mài, ông đã tìm ra bảng màu mới là xanh lam và xanh

lá cây kết hợp với những màu đỏ son, cánh gián, vàng, bạc truyền thống từ đó

làm phong phú thêm bảng màu cho nghệ thuật sơn mài. Lối tạo hình mảng

lớn, khỏe khoắn khái quát, tóm lược được cả một thời đại tạo nên phong cách

hiện thực của riêng ông.

Ở chất liệu sơn dầu, tuy vẫn sử dụng những mảng lớn, phẳng dẹt và

bảng màu tối, ít màu sắc, đường nét mạnh mẽ, khoáng đạt nhưng Nguyễn

Sáng vẫn tạo nên sự dung dị riêng của chất liệu mà không mất đi sự cô đọng

về hình thể.

Trong chất liệu khắc gỗ và chất liệu lụa của Nguyễn Sáng cũng cho

thấy tư duy nghệ thuật và hiện thực cuộc sống được hòa làm một tạo nên cấu

trúc vững chắc, chuyển động trong hình thể và sắc độ. Nghệ thuật của Nguyễn

Sáng khỏe khoắn kết hợp với các yếu tố dân tộc, dân gian và hiện đại. Nhân

vật trong tác phẩm của ông vạm vỡ, có tư tưởng, cá tính và sống động.

Việc thể hiện thành công đề tài chiến tranh ở nhiều chất liệu hội họa,

đồ họa khác nhau đã cho thấy sự tìm tòi, sáng tạo không ngừng nghỉ của

Nguyễn Sáng.

Có thể khẳng định: ‘‘Nghệ thuật của Nguyễn Sáng gắn liền với lịch

sử cách mạng, lịch sử nghệ thuật dân tộc. Ông là một trong số những họa sĩ

có những tác phẩm đề tài chiến tranh đẹp nhất lịch sử hội họa Việt Nam

hiện đại’’

42

CHƯƠNG 3

NHỮNG ĐIỀU RÚT RA TỪ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI

3.1 Thành công của Nguyễn Sáng trong các tác phẩm đề tài chiến tranh

* Thành công về tạo hình

Trong mỗi tác phẩm tranh Nguyễn Sáng đều mang đậm những dấu

ấn của chính trị và phong cách sáng tác của ông. Đó là sản phẩm của tinh

thần tâm huyết với tự do, tình yêu quê hương đất nước của các tác giả được

thể hiện thông qua ngôn ngữ tạo hình trong tranh. Ở hai giai đoạn lịch sử

kháng chiến, đề tài chiến tranh của Nguyễn Sáng đều có những bước tiến

về việc phản ánh qua tạo hình nhân vật, không gian thời gian của đương

đại. Qua đó, các tác giả đã thể hiện, đúc kết nên các hình tượng nghệ thuật

trong tranh một cách điển hình và xuất sắc. Với ngôn ngữ cô đọng, tinh tế

đề tài chiến tranh của Nguyễn Sáng được thể hiện thành công trong cách

biểu đạt mảng khối, màu sắc, không gian. Qua những phân tích về đặc

điểm đề tài chiến tranh trong tranh Nguyễn Sáng ta rút ra được những

thành công trong việc biểu hiện tạo hình như sau:

Thành công ở các yếu tố tạo hình trong cách xây dựng hình tượng

nghệ thuật. Trong tranh Nguyễn Sáng, hình tượng người nghệ thuật trong

tranh được thể hiện bằng mảng, khối lớn, đường nét khỏe khoắn mang tính

chất hiện thực. Trong tranh, hình tượng nghệ thuật được đặc tả một cách cô

đọng và sử dụng thủ pháp cách điệu, cường điệu để khái quát hóa hình

tượng nghệ thuật. Không gian thường được lược bỏ bớt những rườm rà để

nhấn mạnh và khái quát cô đọng nhất chủ đề. Màu sắc trong tranh Nguyễn

Sáng được sử dụng những gam màu trầm, tối nhiều sắc độ để tạo nên sự

sâu lắng trong từng tác phẩm của ông.

Thành công của tạo hình trong tranh Nguyễn Sáng thể hiện ở tính

sinh động và chi tiết của phong trào hiện thực cách mạng được phản ánh

43

qua ngôn ngữ tạo hình mỹ thuật của ông. Trong tranh sơn mài Nguyễn

Sáng sáng tạo những màu sắc mới để tạo nên bảng màu phong phú cho chất

liệu sơn mài. Việc sử dụng mảng phẳng, to lớn, các nhân vật chiếm hầu

khắp không gian gợi nên sự khỏe khoắn, trữ tình, hiện thực.

Đặc biệt, người lính bộ đội cụ Hồ là một hình tượng được phản ánh

dưới nhiều lần và nhiều góc độ khác nhau, từ những khi chạy trú mưa đến

họ dừng chân nghỉ ngơi, hay lúc ý chí quyết tâm tăng cao. Tất cả đều được

các họa sĩ diễn tả, cô đọng tinh tế ở mọi phương diện đã góp phần lớn đẩy

cao một hình tượng nghệ thuật và nâng lên trở thành hình tượng lý tưởng

cao đẹp và thành công nhất. Đồng thời truyền đạt sâu sắc những tư tưởng

nhân văn trong đường lối chính sách Đảng, thắp lên niềm tin, hy vọng về

một tương lai đất nước phát triển, tươi đẹp.

Để làm ra tác phẩm nghệ thuật mang nét riêng ở cùng một chủ đề

chiến tranh, họa sĩ Nguyễn Sáng đã phải dày công nghiên cứu khám phá ra

những đặc điểm cô đọng nhất, những ý tưởng mới, thay đổi bố cục, màu

sắc, cách điệu những yếu tố tạo hình mà vẫn đưa ra được thông điệp của

ông về chính trị xã hội ý nghĩa, tư tưởng cao đẹp về cách mạng. Từ đó,

khẳng định bản thân và nhiệt huyết sáng tạo của riêng Nguyễn Sáng.

Với cách nhìn sâu rộng, họa sĩ Nguyễn Sáng đã xác lập cho mình

một con đường có hệ thống nhất quán ở quan niệm và phương pháp biểu

đạt khái quát, khúc triết, hình tượng nghệ thuật cô đọng. Đề tài chiến tranh

trong tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng được họa sĩ diễn đạt theo phương pháp

hiện thực thông qua cách xử lý tạo hình kết hợp giữa phương Tây hàn lâm

và nghệ thuật dân gian. Đề tài trong tranh ông thường chỉ vẽ về con người,

mà ít hướng tới tả cảnh, ông không vẽ cụ thể, chi li mà khái quát chúng

theo cách riêng của mình mà không mất đi cái hồn tự nhiên. Từ đó cho thấy

cái nhìn bao quát, thấu rõ trong sáng tác đề tài chiến tranh của họa sĩ

Nguyễn Sáng. Điểm trội nữa chứng tỏ sự đóng góp của đề tài chiến tranh

44

trong tranh Nguyễn Sáng với nghệ thuật tạo hình đó là việc ông luôn tìm

tòi, luân chuyển, biến đổi đa dạng ở lối vẽ làm cho bức tranh thật hiện

thực, thật cô đọng lại vừa có sự hấp dẫn lôi cuốn về mặt thị giác, lại vừa

tạo nên những âm hưởng dội ra từ bên trong dù diễn tả màu sắc sặc sỡ hay

trầm, êm dịu. Với Nguyễn Sáng, “tranh của ngày hôm nay phải khác ngày

mai” . Ngoài những yếu tố thành công kể trên, việc tiết giản màu sắc, sắc

độ và hình thể tạo ra một không gian giúp khơi gợi sự liên tưởng đa chiều

trong tư duy của người xem.

* Thành công về nội dung phản ánh

Nghệ thuật tạo hình Việt Nam hình thành và phát triển đều gắn liền

với quá trình xây dựng và phát triển của đất nước, ở giai đoạn nào nghệ

thuật mỹ thuật cũng thể hiện tính chiến đấu đậm nét. Từ năm 1945, đất

nước ta rơi vào tình hình nguy cấp trước cuộc chiến tranh thực dân, mỹ

thuật nghệ thuật Việt Nam đã phản ánh mặt trận nóng bóng, cổ vũ mạnh

mẽ trong phong trào giải phóng dân tộc và đấu tranh bảo vệ Tổ quốc. Có

thể thấy vị trí vai trò to lớn của nghệ thuật tạo hình Việt Nam trong hai

cuộc chiến tranh và có tính chiến đấu sâu sắc là nền tảng cho các chức năng

tính chất khác của đời sống văn nghệ. Phù hợp với quan điểm của Đảng về

công tác nghệ thuật trong bối cảnh đất nước. Trong Nguyễn Sáng luôn

hoàn thành mục tiêu tuyên truyền của Đảng

Ở Việt Nam, đề tài chiến tranh được hình thành và phát triển trong

chiến tranh từ năm 1945 như một vũ khí hiệu quả của cách mạng. Cuộc

cách mạng này đã thức tỉnh ý thức dân tộc, ý thức chính trị cho toàn giới

mỹ thuật Việt Nam. Phong trào ủng hộ Đảng cộng sản Việt Nam bùng lên

mạnh mẽ với tinh thần chiến đấu cao. Trong công tác tuyên truyền đường

lối, chủ chương chính sách của Đảng trong hai cuộc kháng chiến trường kì

dân tộc. Đề tài chiến tranh xuất hiện và dần lan rộng thành phong trào ủng

hộ cách mạng, tuyên truyền, động viên tới đông đảo quần chúng nhân dân

45

lao động đã luôn bám sát và phản ánh những diễn biến chính trị, những

đường lối chính sách đến với mọi người. Với những tính chất và đặc điểm

của đề tài này đã cho thấy sự đa dạng trong thể thức biểu hiện tạo hình đến

chất liệu. Mảng chủ đề này, đã cho thấy những biến chuyển của tư tưởng

thẩm mỹ, tư tưởng xã hội và không khí, bối cảnh của nước ta trong cuộc

chiến tranh xâm lược. Ở mỗi thời điểm lịch sử, sự phản ánh về tạo hình

điển hình sẽ tạo nên tác động mạnh mẽ đến quần chúng.

Đề tài chiến tranh trong tranh Nguyễn sáng đã cho thấy sự phản ảnh

hiện thực và tội ác của chiến tranh với nhiều chất liệu. Với tính thẩm mỹ

đặc trưng, sử dụng ngôn ngữ tạo hình mạnh mẽ, khoáng đạt, hình tượng

nhân vật cô đọng, khái quát, đề tài chiến tranh trong tranh Nguyễn Sáng đã

thành công trong nhiệm vụ tuyên truyền giáo dục, khơi dậy lòng yêu nước,

căm thù giặc, ca ngợi tinh thần anh dũng trong chiến đấu.

Việc biểu đạt hình tượng nhân vật qua các tác phẩm cùng chủ đề

chiến tranh trong tranh Nguyễn Sáng được hoàn thiện, phong cách cổ điển

phương Tây kết hợp với lối tạo hình Á đông đã bắt nhịp với chế độ chính

trị và tạo nên tinh thần dân tộc trong các tác phẩm của Nguyễn Sáng. Trong

chủ đề chiến tranh, Nguyễn Sáng luôn luôn tìm kiếm, chiêm ngắm và trình

bày nhân vật anh bộ đội cụ Hồ mang vẻ đẹp lý tưởng, khỏe khoắn, tầm vóc

nhưng không bị khô cứng với hình tượng gần gũi, thân quen tạo nên hiệu

ứng cộng hưởng, phát huy tinh thần trong lòng người dân.

Trong quá trình lịch sử mỹ thuật Việt Nam hiện đại, đề tài chiến

tranh đã cho thấy một mạch ngầm trong dòng trào lưu nghệ thuật hiện thực.

Trong đó, các tác phẩm của Nguyễn Sáng cũng không nằm ngoài chủ đề

này. Qua chủ đề cho thấy nhu cầu cần phải tiếp tục thay đổi và phát triển

nghệ thuật để phù hợp với nhu cầu xã hội, phù hợp với trình độ nhận thức,

nâng cao tầm hiểu biết. Nghệ thuật vị nhân sinh.

46

Việc kết hợp giữa những giá trị truyền thống dân tộc và giá trị hiện

đại trong đề tài chiến tranh được họa sĩ Nguyễn Sáng khéo léo lồng ghép,

hòa quyện qua các tác phẩm chủ đề chiến tranh. Đó là những hình ảnh của

những anh bộ đội, những cây tre, những khung cảnh với lối tạo mảng

phẳng, đường bo viền tạo nên sự khỏe khoắn. Có thể thấy, đây là một sự

kết hợp sáng tạo và thành công của tác giả trong việc sử dụng hai yếu tố

tạo hình dân gian và hiện đại trong một tác phẩm đề tài chiến tranh.

Quan điểm của nghệ thuật tạo hình Việt Nam thời kì sau 1945 thì

trách nhiệm của nghệ thuật là “vị nhân sinh” thể hiện những tư tưởng chính

trị kịp thời, chân thực, cái đẹp thuộc về giá trị thực tại cuộc sống, gắn liền

với cuộc sống. Rõ ràng, đề tài chiến tranh trong tranh Nguyễn Sáng đã

thành công trên mọi phương diện từ việc thể hiện hình thái nghệ thuật đến

giá trị nhân sinh của nghệ thuật tạo nên vẻ đẹp chuẩn mực của hình tượng

nhân vật.

Từ những thành công trên, có thể khẳng định, các tác phẩm đề tài

chiến tranh của Nguyễn Sáng là những tác phẩm không chỉ mang vẻ đẹp

về tạo hình chiến tranh mà còn mang chiều sâu của hiện thực đầy tính

nhân văn.

3.2 Bài học về giá trị nghệ thuật trong các tác phẩm đề tài chiến tranh

của Nguyễn Sáng

Giai đoạn 1954-1975 là giai đoạn khó khăn của chính trị Việt Nam

khi phải đối đầu với cuộc kháng chiến chống Mĩ tại miền Nam Việt Nam.

Đất nước chia cắt làm đôi, miền Bắc với chính quyền non trẻ đi lên xây

dựng xã hội chủ nghĩa, miền Nam đau thương đấu tranh với giặc Mĩ. Các

sáng tác đề tài chiến tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng đã góp phần không nhỏ

trong việc khích lệ tinh thần chiến đấu của quân và dân ta. Giá trị nghệ

thuật trong tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng nằm ở các yếu tố sau: giá trị

thẩm mĩ, giá trị lịch sử và giá trị tạo hình.

47

* Giá trị thẩm mỹ

Nguyễn Sáng từng nói : “Dân tộc rồi đây cũng 50, 60 triệu người, với

những việc đã làm đứng vào hàng thế giới. Vậy tại sao nghệ thuật ta không

đứng vào hàng thế giới. Và tôi cố gắng làm điều đó”. Câu nói của Nguyễn

Sáng đã cho thấy một tiếng nói của bậc thầy đã giành hết tâm huyết của cả đời

mình cho nghệ thuật đất nước.

Trong tranh sơn mài của Nguyễn Sáng, ông luôn khai thác tìm tòi,

khám phá ra những gam mầu mới mà bản chất sơn mài chỉ có sơn then, cánh

gián, son, vàng bạc. Từ đó tạo nên sự phong phú cho bảng màu sơn mài nước

ta của Việt Nam.

Về yếu tố thẩm mĩ, như đã nói ở trên, trong tất cả các tác phẩm đề tài

chiến tranh họa sĩ luôn thể hiện tối đa cấu trúc hình thể nhân vật và tương

quan đậm nhạt, hình mảng lớn thông qua các chất liệu tạo hình. Ngoài ra, giá

trị thẩm mĩ còn nằm ở phương thức họa sĩ Nguyễn Sáng sử dụng chất liệu

trong đề tài chiến tranh.

Thông qua sự diễn đạt từ tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng về nhân vật, sự

vật, hay cách bài trí bố cục của một tác phẩm, người xem có thể cộng hưởng

và thưởng thức những tiêu chuẩn thẩm mĩ thích hợp, từ đó nắm được ẩn ý về

đời sống vật chất, tinh thần quân và dân ta trong hai cuộc kháng chiến kháng

chiến. Ở mảng tranh đề tài chiến tranh, chúng ta bắt gặp hình ảnh khỏe khoắn

trong tạo hình anh bộ đội cụ Hồ, những người dân công, những cô gái…

người xem thấy được sự khái quát hình thể trong tạo hình các nhân vật, ngoài

ra, về màu sắc, họa sĩ Nguyễn Sáng luôn chú ý tới sự tương quan đậm nhạt

khi mô tả về hình thể, trang phục, màu da. Sự quan sát này cho thấy, họa sĩ

có sự nghiên cứu hình thể rất sâu sắc, cùng với đó là khả năng bao quát tuyệt

vời về nội tâm nhân vật thông qua diễn tả đường nét để làm nổi bật thần thái

cũng như hình thể nhân vật.

48

* Giá trị lịch sử

Những sáng tác đề tài chiến tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng được xem

như những minh chứng về lịch sử bằng hình ảnh. Người xem tranh có thể

thấy được tinh thần của cuộc kháng chiến chống đế quốc Pháp - Mĩ của

Việt Nam. Mỗi vùng đất đi qua họa sĩ Nguyễn Sáng lại ghi lại những dấu

ấn quan trọng nhất về con người, phong cảnh, tập tục. Mỗi tác phẩm đề tài

chiến tranh của Nguyễn Sáng là sự san sẻ với những người dân Việt những

câu chuyện về chiến tranh bằng hình ảnh, màu sắc, đường nét…Là họa sĩ

được đào tạo theo lối hàn lâm phương Tây, với cách nhìn hiện thực, và

những trải nghiệm thực tế cộng với tư duy vững chắc ở nghề, những tác

phẩm của Nguyễn Sáng luôn có sức sống nội tại của các đối tượng về chiến

tranh và các đề tài khác. Ở mảng đề tài chiến tranh trong tranh, hiện thực

sự việc được mô tả khái quát và hết sức sinh động diễn tả con người, thiên

nhiên một cách chính xác kết hợp với khả năng kiểm soát chủ động về hình

thức biểu đạt mảng phẳng. Điều này phản ánh qua các tác phẩm như bức

Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ, Thanh niên thành đồng. Vẫn tạo hình dựa

trên phương pháp giản lược hình ảnh và màu sắc, qua tác phẩm người xem

vẫn cảm nhận được một khung cảnh, con người với những tạo hình khái

quát nhất. Bằng những mảng, nét đơn giản, họa sĩ Nguyễn Sáng đã ghi lại

toàn cảnh, những hoạt động, tâm trạng của nhân vật trong chiến tranh. Qua

đó người xem có thể nắm bắt được nhiều khía cạnh khác nhau của cuộc

chiến. Sự hấp dẫn của những giá trị lịch sử trong tranh của họa sĩ Nguyễn

Sáng thể hiện ở đề tài chiến tranh cho thấy hơi thở của thời đại, biểu hiện

những phút dừng chân hiếm hoi của anh lính cụ Hồ khi băng rừng, trèo núi,

hay sự chia cách của anh bộ đội trong giờ chuẩn bị ra chiến trường, sự hối

hả, đau xót của những người dân bản chạy giặc… Nét độc đáo, dễ nhận

thấy từ những tranh đề tài chiến tranh cho thấy lịch sử của họa sĩ Nguyễn

Sáng còn nằm ở trang phục của nhân vật, rất đặc trưng điển hình. Nét mạnh

49

mẽ trên trang phục của anh bộ đội được gắn thêm lá ngụy trang, trang phục

của người phụ nữ Thái, của thanh niên… Tất cả đều gợi nhắc về một thời

đạn bom gian khổ, để ghi lại một cách chân thực như vậy, họa sĩ phải thực

sự hòa mình với đời sống chung để cảm nhận và thấu hiểu mới có thể phác

họa chính xác nhất.

Từ những đóng góp về yếu tố lịch sử và yếu tố nghệ thuật, đề tài

chiến tranh trong tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng trở thành những bài học

đắt giá về lòng yêu nước và sự tận tụy với nghề. Với thể loại tranh sơn mài,

sơn dầu, khắc gỗ, lụa, họa sĩ Nguyễn Sáng đã khẳng định, đây là những

chất liệu mà họa sĩ cần vươn tới và khẳng định vị trí hàng đầu với sự đa

diện ở ý tưởng cùng với ngôn ngữ biểu hiện. Là người có công lớn đóng

góp cho chất liệu sơn mài Việt Nam, các tác phẩm sơn mài đề tài chiến

tranh là đỉnh cao trong sáng tác của họa sĩ Nguyễn Sáng.

* Giá trị tạo hình

Qua việc tìm hiểu và nghiên cứu về những tác phẩm đề tài chiến

tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng đã cho người viết thấy được những đặc điểm

tạo hình trong tranh của ông, qua đó rút ra được những bài học về tạo hình

cho bản thân.

Trong đó đáng chú ý là lối tạo hình phản ánh hiện thực khách quan

từ cuộc sống. Ở mỗi tác phẩm của Nguyễn Sáng, người xem có thể thấy

được những nhịp đập của thời đại, tính chiến đấu hào sáng và tình yêu quê

hương đất nước được đặc tả rõ nét trong tranh của Nguyễn Sáng. Từ đó,

mỗi tác phẩm của Nguyễn Sáng như những minh chứng lịch sử hào hùng

của dân tộc trong thời kì chiến tranh.

Bài học về tạo hình trong tranh Nguyễn Sáng luôn luôn có sự tìm tòi,

khám phá, sáng tạo để tìm ra được cái riêng độc đáo cho bản thân, đó là

50

phong cách riêng cho bản thân. Cũng giống như họa sĩ Nguyễn Sáng, ông

đã tìm ra được phong cách tạo hình độc đáo mà ít ai có thể làm được.

Bài học về sự cống hiến cho nghệ thuật chân chính, nghệ thuật sẽ đáp

trả công lao cho người nghệ sĩ bằng những thành công và những tác phẩm vô

giá. Người nghệ sĩ phải có niềm đam mê hết mình, hết lòng vì nghệ thuật.

Bài học về việc duy trì và phát huy nghệ thuật truyền thống, lịch sử

để áp dụng vào sáng tác nghệ thuật cá nhân. Họa sĩ Nguyễn Sáng kết hợp

tính hiện đại với tính dân tộc trong tranh của mình để tạo nên những tác

phẩm mang tính đột phá. Sự chắt lọc tinh họa nhân loại, tinh họa nghệ

thuật được ông sử dụng một cách sáng tạo tạo nên giá trị cho tác phẩm của

mình. Từ đó, người viết rút ra được bài học nhận thức về việc sử dụng nghệ

thuật dân gian trong các tác phẩm của mình.

Theo nhà phê bình nghiên cứu Thái Bá Vân cho rằng: “ Có 3 ý nghĩa

dính kết vào nhau và đọng lại suốt cuộc đời Nguyễn Sáng : một là nghệ

thuật ; hai là Hà Nội ; ba là coi đời mình như con ong. Mang nhu cầu nghệ

thuật sáng tạo như một bản năng sống. Nhận Hà Nội là chiếc nôi văn hiến

của cả dân tộc, như một sự thật lịch sử… Nguyễn Sáng không chạy theo

khách hàng, không chạy theo các phong triển lam và những lời khen phù

phiếm. So với các đồng nghiệp cùng quê miền Nam, thì Nguyễn Sáng xuất sắc

về mặt dân tộc hóa được nghệ thuật của mình, mình là một kết quả tinh lọc

của bản chất Việt Nam, đa vượt được cái ấn tượng về một bút pháp địa

phương con nhỏ nhặt, giống như những con nước lẻ tẻ, chưa nhập vào dong

sông để đô vào biển khơi… Nguyễn Sáng là trường phái Hà Nội theo cái

nghĩa là thủ đô văn hóa, là Việt Nam cô đọng, đầy đủ và toàn thể… Đó là tầm

lớn đa quốc gia hóa của anh” [28] Qua đó thấy được vai trò đóng góp nghệ

thuật của Nguyễn Sáng trong ngôn ngữ tạo hình với lịch sử hội nghệ thuật

Việt Nam hiện đại.

51

Tiểu kết

Chương III tập trung nghiên cứu giá trị nghệ thuật và những thành công

từ tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng. Nhìn chung giá trị nghệ thuật trong tranh

đề tài chiến tranh của ông được nhìn nhận ở khía cạnh tạo hình và hòa sắc

thông qua các chất liệu sơn mài, sơn dầu, khắc gỗ, lụa. Mỗi chất liệu họa sĩ lại

có phương pháp tạo hình riêng biệt, thông qua hiệu quả từ chất liệu mà tranh

sẽ có những giá trị nghệ thuật riêng.

Đề tài chiến tranh trong tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng vừa mang tính

thẩm mĩ nhưng đồng thời cũng chứa trong mình những đóng góp của ông với

lịch sử dân tộc. Bên cạnh những đóng góp cho lịch sử, tranh của ông còn góp

phần làm giàu thêm vốn văn hóa nghệ thuật nước nhà, là bài học bổ ích về

tinh thần quả cảm, hăng say trong lao động.

Những tác phẩm của ông sẽ là tấm gương rọi sáng cho các thế hệ họa sĩ

sau này học tập. Với lối tạo hình sáng tạo giữa nghệ thuật truyền thống và

nghệ thuật hiện đại, Nguyễn Sáng đã cho thấy việc say mê tìm tòi và nghiên

cứu học tập không ngừng. Trong mỗi chất liệu tạo hình từ hội họa như sơn

mài, sơn dầu, lụa đến đồ họa là khắc gỗ, Nguyễn Sáng luôn sử dụng lối vẽ

khúc triết, khái quát bằng những mảng, hình khối đơn giản mà vẫn gợi nên

chiều sâu không gian và hiệu quả của chất liệu. Cùng với bộ tứ danh họa Sáng

– Phái – Liên – Nghiêm, Nguyễn Sáng là tấm gương nghệ thuật mà thế hệ trẻ

sau này cần noi theo.

52

KẾT LUẬN

Họa sĩ Nguyễn Sáng đã đóng góp một phần lớn cho nền mỹ thuật tạo

hình Việt Nam. Cùng với các bậc thầy, ông đã để lại một khối lượng tác phẩm

lớn và đồ sộ. Không chỉ nhiều về số lượng mà hơn thế là sự thành công của

các tác phẩm là phong cách nghệ thuật và tư tưởng thời đại của Nguyễn Sáng.

Đặc biệt là đề tài chiến tranh trong tranh Nguyễn Sáng đã cho thấy tư tưởng,

tình cảm cũng như kỹ thuật điêu luyện trong sáng tác nghệ thuật của ông.

Nghệ thuật và cuộc đời của họa sĩ Nguyễn Sáng gắn liền với lịch sử

cách mạng, lịch sử nghệ thuật của dân tộc. Họa sĩ Nguyễn Sáng đã học tập và

cống hiến cho nghệ thuật đất nước những tuyệt tác hội họa vang danh.

Họa sĩ Nguyễn Sáng đã sáng tác hơn 140 tác phẩm đủ thể loại, chất

liệu, đặc biệt là sơn mài và sơn dầu. Ở sơn mài ông đã khám phá ra việc sử

dụng thêm màu xanh vào trong tranh để tạo nên bảng màu mới. Khác với

nhiều họa sĩ cùng thời, Nguyễn Sáng đã thay đổi cả một bộ mặt của chất liệu

sơn mài, chính ông là người một trong những người đưa sơn mài từ một chất

liệu mỹ nghệ trở thành một chất liệu hội họa thực thụ.

Đề tài chiến tranh trong tranh Nguyễn Sáng là một đề tài lớn trong suốt

quá trình làm việc của ông. Ở đề tài này, Nguyễn Sáng đã cho thấy sự say mê

sáng tạo từ ngôn ngữ tạo hình cho đến việc thể nghiệm chất liệu. Với lối tạo

hình khỏe khoắn, vững chắc, hình tượng nghệ thuật trong tranh Nguyễn Sáng

luôn được cô đọng, khái quát thể hiện tinh thần ẩn trong đó. Trong tranh,

Nguyễn Sáng sử dụng nhiều đường kỷ hà, đường đơn tuyến, nhiều nét to, thô,

khỏe khoắn, mảng lớn, rõ đậm nhạt mang âm hưởng của nghệ thuật dân gian.

Ông sáng tác nhiều mảng đề tài từ chân dung, sinh hoạt, con vật, vũ trụ nhưng

sâu sắc và thành công nhất là đề tài chiến tranh.

Qua nghiên cứu về đề tài chiến tranh trong tranh Nguyễn Sáng, ta hiểu

thêm về lối tạo hình và tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Sáng. Thông qua đó,

hiểu rõ thêm về nghệ thuật tạo hình của một bậc thầy hội họa Việt Nam.

53

TAI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Lương Tiểu Bạch (chủ biên), Bùi Như Hương, Phạm Trung,

Nguyễn Văn Chiến (2005), Mỹ thuật Việt Nam hiện đại, Trương đại

học Mỹ thuật Hà Nội – Viện Mỹ thuật, Hà Nội.

2. Văn Bảy, Những câu chuyện ít biết về Nguyễn Sáng, Báo Thể thao và

văn hóa, ngày 15/11/2008.

3. Bộ Văn hóa- Thông tin, Hội Mỹ thuật Việt Nam, Triển lãm Mỹ thuật

toàn quốc 2001 – 2005.

4. Trần Khánh Chương (chủ biên) (2013), Mỹ thuật Sài Gòn thành phố

Hồ Chí Minh, Nxb Mỹ thuật.

5. Trần Khánh Chương (2003), Họa sĩ Nguyễn Sáng giải thưởng Hồ Chí

Minh(đợt I -1996), Tạp chí mỹ thuật sô 84(55).

6. Nguyễn Phi Hoanh (1970), Lược sử mỹ thuật Việt Nam, Nxb Khoa học

xã hội, Hà Nội.

7. Nguyễn Phi Hoanh (1993), Mỹ thuật và nghệ sĩ, Nxb Thành phố Hồ

Chí Minh, Hồ Chí Minh.

8. Hội đồng từ điển (1994), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Khoa học xã hội.

9. Hội đồng Quốc gia (1995), Từ điển bách khoa Việt Nam 1 A- Đ, NXB

Từ điển Bách khoa.

10. Hội đồng Quốc gia (1995), Từ điển bách khoa Việt Nam 2 E – M, NXB

Từ điển Bách khoa.

11. Hội đồng Quốc gia (1995), Từ điển bách khoa Việt Nam 3 N – S, NXB

Từ điển Bách khoa.

12. Hội đồng Quốc gia (1995), Từ điển bách khoa Việt Nam 4 T – Z, NXB

Từ điển Bách khoa.

54

13. Trần Tiểu Lâm (2001), Giáo trình Mỹ thuật học. Nxb Mỹ thuật.

14. Lê Thanh Lộc (1997), Từ điển Mỹ thuật, Nxb Văn hoá thông tin Hà

Nội.

15. Hoàng Công Luận, Nguyễn Quân (1994), Các bậc thầy hội họa Việt

Nam “Tô Ngọc Vân, Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Sáng, Bùi Xuân Phái”,

Nxb Mỹ thuật Hà Nội.

16. Ngô Văn Nam (2015), Tính lạc quan trong hội họa Việt Nam giai đoạn

1945- 1975, Luận văn tốt nghiệp, Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam.

17. Đặng Bích Ngân (2002), Từ điển Thuật ngữ Mỹ thuật phô thông, Nxb

Giáo dục.

18. Nguyễn Tôn Nhan, Phú Văn Hẳn (2015), Từ điển Tiếng Việt, Nxb

Hồng Đức.

19. Quang Việt (2008), Từ điển Họa sĩ Việt Nam, Nhà xuất bản Mỹ thuật.

20. Nguyễn Quang Phòng (chủ biên), Các họa sĩ trường Cao đẳng Mỹ

thuật Đông Dương, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội.

21. Trần Văn Uyên (2008), Hình tượng anh bộ đội cụ Hồ trong tranh

Nguyễn Sáng, Luận văn tốt nghiệp, Trường Đại học Mỹ thuật Việt

Nam.

22. Hoàng Đình Tài (2003), Kỉ niệm về Nguyễn Sáng, Tạp chí mỹ thuật số

84(55).

23. Tác giả tác phẩm mỹ thuật Viêt Nam, Nxb Văn hóa- Thông tin.

24. Trần Chiến Thắng, Ngô Quang Nam, Vũ Giáng Hương (2003), Tuyển

tập Mỹ thuật Việt Nam thế kỷ XX, Nxb Văn hóa- Thông tin.

25. Trần Thức (1989), Họa sĩ Nguyễn Sáng, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội.

55

26. Trần Thức (2003), Một đời người, một cá tính nghệ thuật, Tạp chí mỹ

thuật số 85(55).

27. Trần Hậu Tuấn (2005), Hôi họa Việt Nam đương đại “Nguyễn Gia Trí,

Bùi Xuân Phái, Nguyễn Tư Nghiêm, Nguyễn Sáng, Dương Bích Liên”,

Nxb Văn hóa Sài Gòn.

28. Thái Bá Vân (1995), Tiếp xúc với nghệ thuật, Viện Mỹ thuật ấn hành.

29. Viện Ngôn ngữ học (2013), Từ điển tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng.

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT VIỆT NAM

HOÀNG THẮNG

ĐỀ TÀI CHIẾN TRANH

TRONG TRANH CỦA HỌA SĨ NGUYỄN SÁNG

PHẦN PHỤ LỤC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN LUẬN VĂN

PGS TS. LÊ BÁ DŨNG

Hà Nội – 2017

57

PHỤ LỤC

H1“Bộ đội nghỉ trưa trên đồi”, 1959, Sơn mài

Nguồn: Hoàng Thắng chụp tháng 12 năm 2016

58

H2 họa sĩ Trần Đình Thọ,“Tre” ,1975, Sơn mài

Nguồn: Hoàng Thắng chụp tháng 12 năm 2016

59

H3 “Bộ đội trú mưa”,1960, Sơn mài

Nguồn: Hoàng Thắng chụp tháng 12 năm 2016

60

H4“Lớp học đêm”,1960, Sơn mài

Nguồn: Hoàng Thắng chụp tháng 12 năm 2016

61

H5“Kết nạp đảng ở Điện Biên Phủ”,1963, Sơn mài

Nguồn: Hoàng Thắng chụp tháng 12 năm 2016

62

H6 “Thanh niên thành đồng”,1978, Sơn mài

Nguồn: Cuốn Mỹ thuật Việt Nam hiện đại

63

H7 Thiếu nữ bên họa sen, Sơn dầu

Nguồn: Hoàng Thắng chụp tháng 12 năm 2016

64

H8“Giặc đốt làng tôi”,1954, Sơn dầu

Nguồn: Hoàng Thắng chụp tháng 12 năm 2016

65

H9 Họa sĩ Dương Bích Liên, “Mùa vàng” ,1954

Nguồn: Hoàng Thắng chụp tháng 12 năm 2016

66

H10“Tình cảm họa sĩ”, 1956, Sơn dầu

Nguồn: Internet

67

H11“Vùng mỏ hon Gai”,1962, Sơn dầu

Nguồn: Bộ sưu tập Hoàng Đình Tài

68

H12“Tình quân dân”,1950, Khắc gỗ

Nguồn: Hoàng Thắng chụp tháng 12 năm 2016

69

H13“Tân binh vùng du kích”,1959, Lụa

Nguồn: Bộ sưu tập Hoàng Đình Tài