troškovi poduzeća 2

8/13/2019 trokovi poduzea 2

1/246

1

PANEVROPSKI UNIVERZITET " A P E I R O N " BANJA LUKA

FAKULTET POSLOVNE EKONOMIJE

Mr TOMISLAV I. STAJI

"UPRAVLJANJE TROKOVIMA KAO ELEMENTOM

ULAGANJA U FUNKCIJI UNAPREENJA TRINE POZICIJEPREDUZEA"

- DOKTORSKA DISERTACIJA -

BANJA LUKA, 2007.


2/246

2

P R E D G O V O R

Moje opredjelenje za obradu teme doktorske disertacije pod naslovom"UPRAVLJANJE TROKOVIMA KAO ELEMENTOM ULAGANJA UFUNKCIJI UNAPREENJA TRINE POZICIJE PREDUZEA" prois-teklo je iz dugogodinjeg rada u privredi sa svim problemima koji prate

pos lovanje pos lovnih s ubjekata i njihove uspjenosti.

Takoe, u tom smislu i dosadanji pedagoki rad iz oblasti Rauno-vodstva i Poslovnih finansija uvjerili su me da mogu da odgovorim

izazovima obrade problema koju tretira ova doktorska disertacija.

U obradi ove teme, od presudnog znaaja bila mi je nesebina pomo mentora, uvaenog prof.dr efkije Berberovia te mu se sa izuzetnim

potovanjem najsrdanije zahvaljujem.

Svakako, bezgraninu zahvalnost dugujem mojoj porodici, posebnosuprugi Slobodanki, na izuzetnom strpljenju, razumjevanju i podrci, kojojsa beskrajnom ljubavlju posveujem ovo djelo.

A u t o r

Banja Luka, 2007. godine

Mr Tomislav I. Staj i


3/246

3

UVOD

1.

PREDMET ISTRAIVANJA

Osnovni principi ekonomske efikasnosti proizlaze iz nastojanja da seostvare to ve i rezultati- izlazni elementi procesa poslovanja- uz tomanja angaovanja i troenja- ulaznih elemenata u procesu reprodukcije.

Smanjenje angaovanja i troenja elemenata poslovanja a radiostvarivanja maksimalnih poslovnih rezultata, treba da ima za posljedicu iodgovaraju i kvalitet ekonomije privrednog subjekta.

Ukoliko se poe od bitne postavke o uspjenosti poslovanja iefikasnosti korienja vrijednosti, sadrane u mater ijalnim elementima

procesa reprodukc ije, kao minulog rada i utroaka radne snage , kaotroenje tekueg rada, aktivnosti upravljake strukture preduzea-menadmenta- treba usmjeriti na praenje tih elemenata u procesureprodukcije, a u cilju njihovog minimiziranja , odnosno svoenja naobjektivno uslovljenu veli inu.

Polaze i od navedenog, ovaj istraivaki rad je usmjeren naiznalaenje odgovaraju ih pokazatelja i mjerila za utvrivanje iobjektiviziranje ulaznih elemenata procesa reprodukcije sa naglaskom natrokove i njihov uticaj na ukupne kvalitativne rezultate materijalno-organizacionog sistema.Zna i, istraivanje e biti posebno usmjereno nana in minimiziranja troenja kao elementa ulaganja po jedinici rezultata,to u osnovi bitno utie na kvalitet ekonomije preduzea.

Polaze i od prednjih postavki, predmetno istraivanje posebno sadri:

- praenje faza angaovanja sredstava, uklju ivanjem vremenskedimenzije u c iklusu reprodukc ije;

- analizu kvantitativne strukture troenja elemenata proizvodnje saposebnim osvrtom na dinamiku pr ocesa reprodukc ije,

- analizu uticaja i znaaj trokova kod utvrivanja i voenja poslovnepolitike sa stanovita trine pozic ije pr ivrednog subjekta,

- definisanje modela za izraavanje ukupnih kvalitativn ih rezultata kaosintetikog izraza , te uticaja pojedinih elemenata na ukupan poslovni

uspjeh , kao kljunog faktora kod utvrivanja trinog poloajapreduzea kao materijalno-organizac ionog s istema.


4/246


5/246

5

- Na osnovu odnosa izmeu svih izlaznih elemenata procesa i izvrenihangaovanja i troenja, mogue je identifikovati kompleksni

pokazatelj ukupnog pos lovnog us pjeha i njegov tr in i poloaj;

- Pored globalnih pokazatelja poslovnog uspjeha preduzea, model

treba da omogu i i parcijalne pokazatelje efikasnosti svakogpods ist ema na ukupne rezultate. Ti pokazatelji treba da obezbijedepodatke o efikasnosti pods istema: proi zvodnja, razmjena ifinansiranje

Navedena is traivake hipoteze treba da daju odreeni doprinosrazvoju teoretskih saznanja i konstruisanje modela pokazatelja u ciljuefikasnosti menadmenta kod donoenja upravljakih odluka, njihovomizvrenju i kontroli.

4. NAUNE METODE ISTRAIVANJA

Navedeno is traivanje na predloenu temu doktorskog rada treba dase zasniva na metodama sistema analize procesa ulaganja u procesureprodukcije na nivou preduzea kao mater ijalno- organizac ionog s istema.

U tom cilju predvia se konstituisanje modela upravljanja trokovimapos lovanja kao elementom ulaganja.

Za tu svrhu bile bi u primjeni metode koje su od velikog znaaja zaekonomsko istraivanje. To su:

- metode statis tike analize,kao to su: regresiona i korelaciona analiza,metoda eliminacije ekstrema, analiza varijanse, koeficijentdeterminacije kao mjere meusobnog s laganja ekonomsk ih pojava;

- metode matematike analize, kao dopune ekonomskoj analizi kodutvrivanja opteg i konkretnog matematskog izraza, linearne inelinearne funkcije, metoda najmanjih kvadrata, metoda marginalneanalize;

- komparativna analiza zasnovana na komparac iji ekonomsk ih mjerila ipokazatelja u dinamic i i pros toru.

Od ostalih naunih metoda najvie bi se kor istile s ledee metode:

- opta nauna metoda modeliranja,- opta nauna metoda dedukcije, indukcije, sinteze i analize,


6/246

6

- metode za analizu podataka: deskriptivne mjere, grafika metoda,analiza ekstremnih vrijednosti.

U fazi prikupljanja podataka i informacija koriene su metode

uzorkovanja, ankete, intervjua i zapaanja.Kod upravljanja mjerilima i indikatorima posebno se primjenjuje

metod koeficijenata, to je rezultat iroke primjene u konkretnoj praksi.


7/246

7

PRVI DIO

STRUKTURA EKONOMSKOG RADA KAOUSLOVA OSTVARIVANJA REZULTATA


8/246

8

I. EKONOMSKI RAD KAO USLOV EKONOMSKIHREZULTATA

1. Organizac ioni oblici pre duzea

Proces ekonomskog, politikog i kulturnog povezivanja zemalja usvjetskom drutvu, kao osnovni elementi poetka novog milenijuma,

potenc iraju informaciju kao glavno sr edstvo za ostvarivanje osnovnihekonomskih ciljeva preduzea.

Na osnovu utvrenih potreba potroaa, njihovoj kupovnoj snazi,estetskim vrijednostima, kulturi, navikama i drugim elementima, osvajajuse novi trini prostori a samim tim i poveava vrijednost uloenihsredstava a takoe i dohodak.

Svaki poslovni subjekt nastoji da osvoji nova i proiri postojeatrita zato svjetsko trite postaje standard za uporeivanje cijena ikvaliteta proizvoda.

Osnovni motiv organizovanja svakog poslovnog subjekta, je dobitak,

tj. razlika izmeu ostvarenih rezultata i uloenih sredstava kojim seraspolae i rasporeuje na osnovu svojine odreenog vlasnika kapitala. Nataj na in se podstie njegova preduzetnika inicijativa.

Funkcija kapitala u preduzeu i titular svojine-vlasn ik postaju osnovaza upravljanje poslovnim subjektom po osnovu kapitala, odnosno osnovamotivisanosti vlasnika kapitala za optimalno raspolaganje i sudbinuuloene imovine.

Relacija privatna svojina- kapital- dobitak predstavljaju sutinupos lovanja svakog pos lovnog subjekta i osnovu svakog meusobnogpovezivanja.

Privatno vlasnitvo i kapital-odnosi stvorili su kod nas od poetka90-tih godina uslove za formiranje vie tipova preduzea kao pravnih lica aizbor konkretnog tipa i strukture ostaje u nadlenosti menaderskihstruktura.

Svakako, sve ovo sa jednim jedinim ciljem, optimalnim korienjem

resursa i realizacijom ekonomskih interesa kroz zadovoljenje potrebatrita i uveanje uloenog kapitala.


9/246

9

Ovaj cilj je imperativ poslovanja i za koji je vlasnik primarno inajneposrednije zainteresovan.

Prema tipu svojine, kod nas, postoje drutvena-javna, privatna,dravna i mjeovita svojina, a na osnovu toga i drutvena-javna, privatna,dravna i mjeovita preduzea.

Sami oblici organizovanja koji zavise od vrste djelatnosti, osnivau,na inu obezbjeenja uloenog kapitala, na inu preuzimanju obaveza,na inu upravljanja i raspodjeli ostvarenog dobitka u stvari su pravo svakogvlasnika kapitala.

Po slobodnoj procjeni on bira adekvatan tip organizacionog oblikapreduzea uz predpostavku da e mu isti najuspjenije omogu iti

maksimalan dobitak, svakako u skladu sa zakonskim propisima, dobrimpos lovnim obiajima i poslovnim m oralom.

Po vae im zakonskim propisima, osnovni oblici organizovanja su:drutvo sa ogranienom odgovornou, dioniarsko drutvo, akcionarskodrutvo, drutveno-javno preduzee, mjeovito preduzee, tj. drutva lica idrutva kapitala.

Drutva lica su ustvari privredna drutva osnovana sredstvimaudruenih lanova kojima najee sami upravljaju i obino, obavljaju

pos lovanje.

Upravljaku funkciju u drutvima kapitala ne obavljaju vlasnicikapitala nego profesionalni nosioci te funkcije kao to su menaderi,

preduzetnic i i lideri.

Svakako da su i ovi delegirani nosioci upravljake funkcije stimu-lisani i motivisani na maksimalnu oplodnju uloenog kapitala i stvaranjeto veeg dobitka.

Osim preduzea, postoje u pozitivnim zakonskim propisima i mo-gunost organizovanja i funkcionisanja na tritu i preduzetnika koji nisu

pravna, nego f izika lica.

Osnovna razlika je u tome to preduzetnik obavlja sve funkcije aujedno je i vlasnik, a pravno lice moe da obavlja funkciju nezavisno odsamog vlasnitva.

Neovisno o tome, koji je tip organizovanja ili svojine, sv i pos lovnisubjekti u zemljama u tranziciji, zasnivaju svoje poslovanje na uloenom

novcu, nastoje optimalno koristiti resurse uz pretpostavljene trineparametre pr ivreivanja, sa ciljem da uveaju uloena sredstva.


10/246

10

Osnova za upravljanjem poslovanja predstavljaju poetni uloenikapital, a naknadno i uveani kapital, sa osnovnom eljom maksimizacijadobitka.

Svakako, kapital postaje osnova za udruivanje i povezivanje subje-kata u nacionalnim i svjetskim okvirima.

Integracijom poslovnih subjekata na osnovu uea kapitala stvarajuse mnogobrojne prednosti kao to su: objedinjavanje na jednom mjestuvelike kapitale, materijalne i kadrovske resurse, izostajanje konkurencijena tritu, kompletaniji i prilagodljiviji proizvodni programi, vee trinouee i daleko jaa pozicija na tritu, maksimalno korienje instalisanih

proizvodnih kapaciteta a samim time i sn iavanje ukupnih trokovapos lovanja, skr aenje samog procesa u proizvodnji kao i bri obrt kapitala,

a na osnovu toga i uveanje uloenog kapitala.Prema tome, cilj svakog kapitala je integracija u trinoj privredi.

Poslovni subjekti se mogu integrisati na vie na ina i to:horizontalno kada su djelatnosti sline ili iste, vertikalno kada su vezani

proizvodni procesi od s irovine do finalnog proizvoda i konglomeratskikada djelatnosti nisu u neposrednoj vezi.

Ovi oblici povezivanja zasnivaju se na udruivanje kapitala u

grupacije preduzea u formi holding drutva ili preduzea sa uzajamnimueem kapitala.

Osim toga, u cilju unapreenja djelatnosti privredni subjekti pove-zuju se i u poslovna udruenja kao to su konzorciji, franizing, poslovneunije i dr.

2. Preduzee kao dinamik i o rganizac ioni siste m

Preduzea predstavljaju dijelove makroekonomske stvarnosti svakezemlje kao zajednice. Oni su ustvari organizacioni sistemi koji obavljajuneke od elemenata c iklusa proizvodnje, a na bazi drutvene podjele rada.

Bitna obiljeja takvih sistema je da predstavljaju zbir povezanihelemenata, da su dio nekog sloenijeg sistema tj. ustvari su podsistemsistema koji funkcionie po utvrenim principima i pravilima.


11/246

11

"Prema teoriji sistema, ekonomski sistem, moe se objasniti kaoskladno povezivanje dijelova u cjelini, ime se omoguuje njenofunkcionisanje. Pri tome se razlikuju prirodni, tehniki i organizacionisistemi 1".

Na preduzee, kao osnovni privredni subjekt i osnovni organizacionioblik privreivanja utiu kako njegovi podsistemi tako i vii sistemi iji jeon dio.

Glavni elementi preduzea kao osnovnog oblika privrednogdjelovanja su: ulaganja (input-i) , rezultati (output-i) , unutranji i vanjskifaktori uticaja na promjene istih i svakako poslovni uspjeh kao rezultat tih

promjena.

Funkcionisanje preduzea usmjereno je prema ostvarenju to boljegpos lovnog uspjeha kao glavnog cilja regulie se organizac ijom iuspostavljanjem osnovnih pravila meusobnog povezivanja svih unut-ranjih i vanjskih elemenata.

Poslovanje preduzea kao organizacionog sistema u vremenu iprostoru sa sv im procesima koji se obavljaju unutar istog, ine gadinamikim sistemom. U uslovima sve intenzivnijeg procesa irenja tritai prisustva naglaene konkurencije, ostvarenje konanog ekonomskog ciljazahtjeva od svakog organizacionog sistema posebnu dinaminost

unutranjih procesa. Svakako, posebnu panju treba posvetiti onimprocesima koji odstupaju od pr ojektovanih i koji negativno utiu na ukupnepos lovne rezultate.

Sva sloenost i bremenitost problemima i tekoama u funkci-onisanju preduzea uslovljava sistem upravljanja koji svojim odlukamamjenja i stanje u samom organizacionom sistemu.

Glavna osobina dinamike organizacionog sistema je upravljanje

usmjereno ka postavljenom cilju, a to je racionalno poslovanje, tj.ostvarenje to ve ih rezultata iz to manje angaovanje sredstava u procesureprodukcije.

1 StavriB.,B erberovi., i g rupa autora T eori ja ekonomije pr edu zeaEkonomski fakultet Sarajevo i Ekonomski fakultet Banja Luka, 1991. str.3


12/246

12

3. Struktura i dinamika materijalno - organizacionogsistema

Sloenost poslovanja i aktivnosti menadmenta u nastojanju da seostvari i proiri trino uee kao dio zajednikog cilja poslovnog sistema,trai ne samo razvijen informacioni sistem nego i druge aktivnosti kojimase postie ostvarivanje planiranih pos lovnih zadataka.

Sve te aktivnosti ustrojene su u adekvatne funkcije tj. poslovnapopdruja kao dijelove s ist ema pos lovnog subjekta odnosno pods is temeorganizacionog i ekonomskog sistema preduzea.

Najznaajnije funkcije su svakako proizvodnja, nabavka, marketing ifinansije.

Meut im, sve se vie naglaava i funkcija informisanja, is traivako-razvojna funkcija kao i kadrovska funkcija.

Inae, funkc ije se organizaciono mogu formirati u sektore ili pogone,a manje organizacione cjeline su odjelenja, slube i poslovne jedinice.

Kako e ove funkcije biti organizovane zavisi od niza faktora anajvie od djelatnosti i vrste preduzea, veli ine, kadrovske mogunosti,

povezanost i funkc ija u samom s ist emu i dr.

Za svaku funkciju potrebno je utvrditi strategiju koje zajednikimoraju biti u cilju ostvarivanja globalne strategije na nivou poslovnogsistema, ali isto tako moraju biti usaglaene sa posebnim operativnimstrategijama niih organizacionih dijelova.

Proizvodnja kao glavni podsistem svakog organizacionog sistema ufunkciji novih informacionih tehnologija u sutini mjenja svoj proizvodno-

tehnoloki proces.Naime, proces koji s e odvijao po ustaljenim princ ipima, mjenja se u

skladu sa stalnim tehnikim, tehnolokim i organizacionim unapreenjima isvjetskim dostignuima.

Marketing, iji je zadatak istraivanje domaeg i svjetskog trita,polazi od sve razli itijih zahtjeva potroaa, a u cilju boljih rezultata negoprisut na konkurencija.

Proizvodnja diverzifikovanih proizvoda koji su veoma prilagodljivivisoko segmentiranim tritima, jeste sutina budue reprodukcije.


13/246

13

Ipak, sve ove funkcije su nezamislive bez funkcije finansija, jer beziste nema ni poetka, trajanja niti daljnjeg razvoja i prosperiteta preduzea.

Ova funkcija je osnovna poluga postojanja kompletnog organiza-cionog sistema.

Sutina ove funkcije vezana je za pribavljanje i korienje novanihsredstava- kapitala iz to povoljnijih izvora i pravilno upu ivanje unajisplativije tokove.

Znaajno je navesti i kadrovske resurse kao ljudski kapital jer se svevie trae struni kadrovi na svim nivoima ija kreativnost, inventivnost i

potrebe za novim saznanjima dolazi do sve veeg znaaja.

Svakako, sve podfunkcije sistema funkcioniu sa osnovnim motom:

minimalno ulaganje sredstava po jedinici proizvoda- poziti vnoposlovanja- jaanje i proirenje trinog statusa - to vei dobitak na

kraju svakog ciklusa procesa reprodukcije.

4. Principi funkcionisanja

ekonomije preduzea kao M OS-a

Preduzee kao privredni subjekt, kao specifian organizacionisistem- mezoekonomski sistem- izraava svoju efikasnost odnosom ulaza iizlaza t j. ulaganja elemenata proizvodnje u procesu reprodukcije i rezu ltatareprodukcije.

Da bi se uopte moglo utvrivati kvaliteet mezoekonomskog sistema,

neophodno je prije toga shvatiti zakonitosti po kojima funkcioniemezoekonomsk i s istem.

Ekonomski posmatrano, uloena sredstva elemenata proizvodnjeuvaavaju se u samom ciklusu reprodukcije djelovanjem radne snage, koja

pored prenoenja vrijednos ti sredstava za proizvodnju na novi proizvod,stvara i viak vrijednosti vei nego to je potrebno za njeno obnavljanje.

Poto mezoekonomski sistem ima mogunost uveavanja uloenevrijednosti, postavlja se i zadatak da u svom poslovanju ostvari ve i

rezultat od uloenih sredstava.


14/246

14

Ustvari zahtjeva se poslovanje po osnovnom ekonomskom principureprodukcije:

ostvariti maksimalni rezultat uz minimalna ulaganja

Praenje rezultata reprodukcije mogue je izraziti kroz fizikiproizvod, c ijenu proizvodnje i dohodak, a ulaganja u r eprodukc iju u oblikuangaovanja i troenja.

Isto tako, dva su vida izraavanja pokazatelja i to naturalni i novani,ali i tri elementa proizvodnje, radna snaga, sredstva za rad i materijal.

Zbog nemogunosti potpunog obuhvatanja svih navedenih oblikaiskazivanja elemenata reprodukcije, u funkcionisanju mezoekonomskog

sistema, konstruiu se i parcijalni principi, koji se odnose na pravilaponaanja u pojedinim s egmentima tog s istema.

U mezoekonomskom sistemu razlikujemo dvije sfere ciklusareprodukcije sfera proizvodnje i sfera razmjene, ograniene segmentomfinansiranja.

Rezultat tog sistema je fiziki proizvod, a ulaganje izraenonaturalnim veli inama, posebno radne snage, pa se na to j osnovi konstruie

prvi parc ijalni princ ip r eprodukc ije-princip produk tivnosti:

ostvariti odreeni fizik i proizvod s minimalnim utrocimaradne snage

Ustvari on je princip produktivnosti ivog rada i odnosi se naracionalnost utroka radne snage. Proirenjem racionalnosti na utroke svatri elementa proizvodnje- tekueg i opredmeenog rada, formira se principglobalne produktivnosti.

Cijena proizvodnje, odnosno vrijednosti koja se javlja u funkciji

obima fizikog proizvoda i prodajnih cijena tih proizvoda, predstavljajuizlaznu veli inu tog segmenta mezoekonomskog sistema, ogranienogfazama sfere razmjene.

Paralelno, ulazne veli ine u ovom podsistemuobuhvataju, poredutroka elemenata proizvodnje i njihove nabavne cijene, po kojima se

pr ibavljaju sr edstva za rad i materijal, dok se utroci radne snagereprodukuju iz zarada radnika.

Na toj osnovi se konstr uie drugi parc ijalni ekonomski princ ipreprodukcije-princip ekonominosti:


15/246

15

ostvariti odreenu cijenu proizvodnje uz minimalne trokoveelemenata proizvodnje.

U ovom parcijalnom principu obuhvaeni su i elementi produk-

tivnosti jer je kroz njega proiren i na sferu razmjene.Kako je ciklus reprodukcije uslovljen cirkulacijom ekonomskih

vrijednosti koje po inju od novca a zavravaju se dohotkom, moraju sezahtjevi proiriti i na segment finansiranja.

Tako se konstituie tre i parcijalni ekonomski princip reprodukcije-princip rentabilnosti :

ostvariti maksimalni dohodak uz minimalno angaovanje

sredstava u reprodukciji.Kao svodni ekonomski princip reprodukcije, rentabilnost u sebi

obuhvata i elemente principa produktivnosti i elemete principaekonominosti.

U skladu sa zakonitostima privreivanja provode se i ekonomskiprinc ipi reprodukc ije, pa se usp jenost pos lovanja mjeri stepenomsprovoenja istih ekonomskih principa.

Zna i, posebno se mjeri produktivnost kao izraz uspjenosti u sferiproizvodnje, ekonominost kao izraz uspjenosti u sferi proizvodnje i sferirazmjene, a rentabilnost kao izraz uspjenosti u sferi proizvodnje sferirazmjene i segmentu finansiranja.

Posmatraju i mezoekonomski sistem kao dinamiki sistem kao ineusaglaeno ponaanje principa, rentabilnost ne moe posluiti kao izrazukupnog kvaliteta ekonomije.

Zbog neusaglaenosti ponaanja utroaka elemenata proizvodnje sa

trokovima, kao i trokova sa angaovanim sredstvima, da bi se uo ilaspecifina dejstva svakog principa, svaki od njih se mjeri i izraava

posebno.

Jedino svoenjem na radni ekvivalent moe se ocjenjivati i ukupnipos lovni uspjeh.

Faktori mezoekonomije svojim djelovanjem uslovljavaju veli inu istrukturu ulaganja i rezultata reprodukcije.


16/246

16

U svojoj organizacionoj strukturi, mezoekonomski sistem obuhvati iradni kolektiv koji je nosilac ne samo procesa rada nego i upravljanja

pos lovanjem i razvojem.

Ustvari, on predstavlja teleoloki sistem- sistem cilja- topodrazumjeva svjesni ut ic aj na n jegovo funkc ionisanje i razvoj.

Zbog djelovanja radnog kolektiva i njegovih organa, kao objektivnadejstva i subjektivna dejstva utiu na poslovanje mezoekonomskogsistema, pa ekonomska teorija razlikuje objektivne i subjektivne faktorekoji uslovljavaju veli inu i strukturu ulaganja i rezultata mezoekonomskogsistema.

U objektivna dejstva koja djeluju na poslovanje mezoekonomskog

sistema se svrstavaju: drutveni, tehniki i prirodni faktori, a na njih nemogu djelovati radni kolektiv sa svojim upravljakim mjerama.

Promjenama objektivnih okolnosti u drutvu, investicionimulaganjem u nove tehnike mogunosti dolazi do poveanja proizvodnesnage rada i raspolaganjem povoljnijim prirodnim resursima.

Objektivni faktori utiu na stvarno odstupanje poslovanja odobjektivno uslovljenih ulaganja i rezultata.

Poto su oni posljedica propusta u organizaciji poslovanja, eko-nomska teorija ih naziva i organizacioni faktori, ije dejstvo se moeotklanjat i mjerama organizac ije, bez dodatnog ulaganja akumulacije.


17/246

17

II. ANGAOVANJE KA PITALA KAO OBLIKULAGANJA I TROENJA

1. Uloga sredstava u repro dukciji

Bitan uslov za ostvarenje poslovanja preduzea je svakako obezbje-enje elemenata proizvodnje pri ulaganju u procesu reprodukcije.

"Sredstva za proizvodnju kao materijalni elementi procesa reprodukcijeobuhvataju dvije osnovne komponente koje se razlikuju po svojoj namjeni i

ponaanju u tom procesu. To su sredstva za rad i predmeti rada. Pri tome,sredstva za rad su stvari koje radnik koristi kao orue pomou kojihprenosi djelovanje svoga rada na predmete rada, mjenjajui ih u noveupotrebne kvalitete2".

Uloga sredstava je u njihovoj upotrebi u procesu proizvodnje ireprodukcije.

Ustvari, ona se manifestuje u neprekidnom ciklinom kretanjusredstava iz jedne faze reprodukcije u drugu.

Sredstva se u svakoj od faza javljaju u drugom obliku, iz novanogoblika, robni oblik pa ponovo novani oblik itd.

Poto se ukupna sredstva ne reprodukuju potpuno u svakoj fazireprodukcije odnosno vremenski se ne podudaraju, preduzee imaistovremeno sreds tva u svim oblic ima u svim fazama reprodukcije.

Zna i, kompletna sredstva preduzea nemaju jedinstveno kretanje uciklusu r eprodukc ije

Sredstva se ustvari ispostavljaju u dva osnovna vida:

1. slobodna u odnosu na proizvodnju ili

2. vezana za proces proizvodnje

1.Sredstva koja nisu vezana za bilo koji dio procesa proizvodnje suslobodna i nalaze se u novanom obliku. Ona mogu imati svoju namjenu,

2 StavriB., B erb erovi.,i g rupa autora, T eorija ekonomije preduzeaEkonomski fakultet Sarajevo i Ekonomski fakultet Banja Luka, 1991. str. 39


18/246

18

ali su u principu slobodna sve do vezanja za neki od procesa proizvodnje,kada dolazi do promjene u neki od materijalnih oblika.

Zna i, sredstva u svakom drugom obliku osim novanog, vezana suza proces proizvodnje, odnosno angaovana su u nekom od dijelovareprodukcije.

2.Proces prelaska oblika iz univerzalnog u neki specijalni oblik jeustvari proces angaovanja kapitala u reprodukciji.

Sredstva ostaju blokirana- vezana- angaovana do momentarealizacije na tritu kada ponovo prelaze iz zavrnog robnog u zavrninovani oblik.

Ustvari tada dolazi do transformacije iz robnog u novani obliksredstava, tj. od spec ijalnog u univerzalni.

2. Vremenski aspekt angaovanja kapitala

Smisao angaovanja kapitala u procesu reprodukcije uslovljen je

njegovom transformacijom u svom krunom kretanju od poetnognovanog u robni, iz robnog u tehnoloke oblike, zatim u zavrni robnioblik i ponovo u novani oblik.

Angaovanje kapitala u poetnom robnom obliku je, ustvari poetaknjegove vezanosti za jedan od dijelova proizvodnog ciklusa. Naime,nabavkom materijalnih elemenata proizvodnje i eventualnim isplatamazarada zaposlenima, novani oblik kapitala je angaovan u konkretnojfunkciji u reprodukciji.

Svakako da je ovaj oblik angaovanja poetak tehnolokog procesa iosnova njegovog daljnjeg nastavka.

Kapital angaovan u tehnolokim oblicima je najmanje raspoloivjer, poprimaju i naturalni oblik nedovrene proizvodnje, nema upotrebnuvrijednost za trite i predstavljaju sutinu samog procesa proizvodnje.

Tek nakon prodaje (i naplate) proizvoda, odnosno kada se izvrirazmjena robe za novac, ostvaruje se dezangaovanje vrijednosti, tj. robnioblik prelazi u univerzalni ob lik- novac.


19/246

19

Duina ovih ciklusa mjeri se vremenom - duinom angaovanjasredstava od poetnog novanog oblika i prelaska u poetni robni oblik do

pos ljednje promjene iz zavr nog robnog oblika u novani oblik.

"Tako se ciklus angaovanja, mjeren vremenom, javlja kao zbir vremenapojedinih faza procesa reprodukcije u kojima su v rijednosti provele unaturalnim oblicima (poetnom robnom, prelaznom tehnolokom izavrnom robnom) . Ovaj ciklu s angaovanja, u poreenju sa ciklusomproi zvodnje, krai je za jednu fazu u kojoj su vrijednosti u univerzalnoraspoloivom obliku -novcu3. ".

Ukupno trajanje reprodukcije direktno zavisi od ciklusa angaovanjakapitala odnosno vremena u kojem je kapital u naturalnom obliku.

to je vrijeme angaovanja sredstava due, u jedinici vremena(najee u godini dana) manji e biti broj ciklusa i manje puta ostvarenjerezultata proizvodnje i obrnuto.

"U tehnolokom procesu proizvodnje, elementi proizvodnje kombinuju seu odgovarajuem kvalitativnom-odreene vrste elemenata proizvodnje,kvantitativnom- koliine elemenata proizvodnje i vremenskom-

pravovremenom skladu4".

Uticaj vremena angaovanja sredstava je dvostruk i to kroz duinu

ciklusa i samim ritmom procesa angaovanja.

Ukupna sredstva u reprodukciji jednaka su vrijednosti blokiranihsredstava u pojavnim v idovima u naturalnom obliku- prethodni robni oblik,

prelazni tehnoloki oblik i zavrni robni oblik.

Kalendarski gledano, vrijeme konkretnog ciklusa angaovanja kapi-tala je period od prvog blokiranja sredstava (nabavka materijalnihelemenata proizvodnje, isplata zarada zaposlenih) do posljednjegdeblokiranja sredstava (naplatom prodate robe) .

Meutim, u stvarnosti veoma je teko odrediti trenutak blokiranjaodnosno deblokiranja sredstava.

Svaka od faza angaovanja sredstava vezano za vrijeme imakarakteristine oblike.

3 StavriB., B erb erovi., i g rupa autor a,Teorij a ekonomij e preduzeaEkonomski fakultet Sarajevo i Ekonomski fakultet Banja Luka, 1991. str. 159

4 StavriB., K okeza G.,Upravljanje poslovnim sistemomTehnoloko- m et alurki fakult et, Beograd, 2002. str. 141


20/246

20

Sama duina angaovanja kapitala u fazi prethodnog robnog oblikarazli ita je od uloka do uloka u proizvodnji.

Takoe, razli iti su i iznosi kapitala u svakoj fazi konkretnog ciklusaangaovanja.

Angaovanje kapita la u tehnolokoj fazi je ustvari troenje mater ijalapotpuno u sk ladu sa tehnolokim postupkom, dok se sredstva za raddjelimino troe, izraeno amortizacijom, kao obraunatim novanimizrazom troenja onog dijela koja su uestvovala u proizvodnji konkretnog

proizvoda.

Zavrni trenutak robne faze angaovanja kapitala je izlazak gotovogproizvoda iz proizvodnje.

3. Pojavni oblici kapitala

Postoji nekoliko kriterijuma za klasifikaciju sredstava koja uestvujuu procesu reprodukc ije kao:

- oblici;- namjena;

- faze reproduktivnog procesa;

- vrijeme kruenja;

- na ini obezbjeivanja i

- porijeklo angaovanog kapitala.

Meutim, dva su osnovna kriterijuma podjela i to:

1. podjela prema tehnikim oblicima-naturalni obliksredstava;

2. podjela prema ekonomskim oblicima- ekonomski obliksredstava.

"U svom tehnikom aspektu u njihovim naturalnim oblicima procesreprodukcije se, s obzirom na funkcionalnu upotrebu sredstava,manifestuje kao proces transformisanja jednih upotrebnih kvaliteta udruge, kao proces troenja energije u cilju omoguenja toka tehnolokog


21/246

21

procesa, i proces rada, od poetka njegove pripreme do kraja njegovezavrne faze5. "

Sva ova sredstva su ustvari sredstva za proizvodnju a prema svojim

naturalnim oblicima mogu se podjeliti na:- osnovni materijal;

- pomoni mater ijal;

- potroni materijal i

- sredstva za rad.

Osnovni materijal u potpunostu ulazi u supstancu novog proizvoda te

prenos i svoje tehnike karakterist ike novom proizvodu.Pomoni materijal djelimino ulazi ili uopte ne ulazi u novi proizvod,

ali je njegova potronja uslov da bi se tehnoloki proces obavio.

Potroni materijal se troi izvan tehnolokog procesa te samoindirektno utie na sam proces proizvodnje.

Sredstva za rad su sva ona sredstva pomou kojih se obavlja procesrada a to su alati, maine, postrojenja, ureaji, graevinski objekti s

odgovaraju im instalacijama.Ova sredstva se fiziki troe kao funkcija procesa rada i ekonomski

kao funkcija vremena nezavisno od procesa rada, ali u viekratnoj upotrebii na specifian na in prenose dio vrijednosti na novi proizvod.

U ekonomskoj literaturi kao mjerilo razvrstavanja sredstava naosnovna ili obrtna sredstva se uzima koeficijent obrta tj. vremenski a nefunkcionalni aspekt, a to zna i ukoliko je obrt manji od jedan- osnovnasredstva dok obrtna sredstva imaju koefic ijent obrta ve i od jedan.

Ustvari, obrtna sredstva u procesu proizvodnje, u jednom ciklusu,potpuno gube svoju upotrebnu vrijednost te u potpunos ti prenose svojuvrijednost u vrijednost novog proizvoda.

Prema zakonskim propisima obrtna sredstva preduzea sa injavaju:novana sredstva, potraivanja iz poslovnih odnosa, potraivanja izdohotka, sredstva u obraunu i zalihe.

5 StavriB., B erb erovi., i g rupa autor a, Teorija ekonomije p reduzeaEkonomski fakultet Sarajevo i Ekonomski fakultet Banja Luka, 1991. str.4


22/246

22

Svaka od ovih grupa obuhvataju ve i ili manji broj sredstva.

Novana sredstvaobuhvataju: iro raune, blagajnu, devizna sredstva,ekove, mjenice i akceptne naloge, obveznice i druge blagajnike zapise iostala efektivna novana sredstva.

Potraivanja iz poslovnih odnosa obuhvataju kupce u zemlji iinostranstvu, potraivanja od radnika, akontacije dobavlja ima, pot-raivanje iz kooperacijskih odnosa, potraivanja iz zajednike izgradnje

pos lovnih objekata, ostala potraivanja iz pos lovnih odnosa tj. potraivanjapreko zakonskog r oka.

Potraivanja iz dohotka su obraunate kamate na kredite, premijeosiguranja, provizije i druge naknade za bankarske usluge, doprinose i

lanarine, ostale ugovorne obaveze, porez na promet, zakonske obaveze naosnovu optih propisa, ostale zakonske obaveze, line dohotke, troenje uime trgovakih putnika, primanja na osnovu graanskopravnih odnosa,ostala lina primanja.

Sredstva u obraunu obuhvataju interne kupce u zemlji, kredite zaobrtna i osnovna sredstva date drugim preduze ima, sanacijske kredite,ostala potraivanja, interne kupce u inostranstvu, uloena sredstva uvlastita preduzea u inostranstvu, kredite date vlastitim preduzeima uinostranstvu i ostala potraivanja u inostranstvu.

Zalihe obuhvataju zalihe materijala, zalihe sitnog inventara, guma iambalae, zalihe nedovrene proizvodnje i sopstvenih poluproizvoda,zalihe gotovih proizvoda, zalihe trgovake robe i zalihe robe u konsignacijii komisionoj prodaji.

Podjela obrtnih sredstava mogue je izvriti po osnovu viekriterijuma:

-prema pojavnim oblicima-

energetski, pomoni, potroni materijal, nedovrena proizvodnja, gotoviproizvodi, potraivanja od kupaca i novana sredstva, blagakna, iro raunii sl.

- prema ekonom skoj sadrini-

u robnom obliku-reprodukcioni materijal, nedovrena proizvodnja igotovi proizvodi;

u novanom obliku- blagajna i sredstva na iro raunima;


23/246

23

u obraunu-potraivanja iz poslovnih odnosa kao i sredstva u obraunupo pozitivnim zakonskim propis ima.

- prema fazama reprodu kcije-

u fazi proizvodnje- nedovrena proizvodnja i poluproizvodi;u prometnim fazama- reprodukcioni materijal, gotovi proizvodi,

potraivanja od kupaca i sredstva u b lagajni i na iro raunima.

4. Uticaj sredstava na kvalitet ekonomije

Sredstva kao ulazni element mezoekonomskog sistema ine znaajnaobiljeja kvaliteta ulaganja pa svojim oblicima ulaganja, djeluju nadinamiku mezoekonomskog kvaliteta na trojak na in:

- ulaganjem u obliku troenja,

- ulaganjem u obliku angaovanja,

- kao nos ilac nove tehnike koja se ukljuuje u proizvodnju.

Upotrebne vrijednosti sredstava se u procesu troenja u reprodukcijitroe ili potpuno gube a samim tim i njihova vrijednost putem prenoenjate vrijednosti na novi proizvod.

Svakako uz uslov da drutvo prizna opravdanost proizvodnje kon-kretnog proizvoda kao i prihvati nastale trokove kao drutveno opravdane.

U praksi ne postoji sinhronizacija izmeu procesa troenja sredstavaza proizvodnju i procesa prenoenja vrijednosti na novi proizvod. Rezultattoga je razlika izmeu utroenih vrijednosti (trokova) i prenijetevrijednosti koje dolaze do izraaja:

- sa stanovita procesa rada,

- pod dejs tvom vremena troenja,

- pod dejs tvom trita.

Troenje sredstava u procesu reprodukcije ustvari nastaje u procesutroenja radne snage. Meutim, treba posebno posmatrati troenje radne

snage u procesu rada pri proizvodnji koji su uslovljeni prirodom,


24/246

24

zahtjevima i karakterom konkretne tehnologije, kao faktor troenja radnesnage odnosno faktor mezoekonomskog kvaliteta.

Na drugoj str ani post oje i druga troenja radne snage nezavisno odtroenja sredstava u procesu rada i procesu proizvodnje, kao neproizvodniutroc i radne snage, utroc i angaovane radne snage.

To zna i, utroena radna snaga se troi i protie mimo proizvodnogciklusa i ne moe se iskoristiti za proizvodnju, za razliku od sredstava za

proizvodnju koja iako nisu angaovana u konkretnoj proizvodnji, uvajusvoju upotrebnu vrijednost.

Karakteristina su djelovanja vremena troenja sredstava ureprodukciji na mezoekonomski kvalitet, jer se reprodukovana sredstva

ponovo vraaju u proizvodnju i na taj na in obnavljaju se i ciklusisopstvene reprodukc ije.

Ako su ovi ciklusi dui kao i dua vremenska dimenzija troenja, tadaje izraenije djelovanje troenja na mezoekonomski kvalitet.

Posmatraju i to kroz vremensku dimenziju, ovi oblici troenja seponaaju kao:

- starenje sredstava nastaje pod dejstvom vremena i odvija se bez

obzira da li se sredstvo koristi ili ne, ak je vee ukoliko je sredstvovan upotrebe;

- fiziko troenje sredstava je rezultat djelovanja u proizvodnji kaodirektna funkcija trajanja rada i intenziteta njihove optereenosti, tozna i da kada se ista ne koriste u procesu, ona se fiziki ne troe ali jeizraeno njihovo starenje;

- zastarjevanje ili moralno- ekonomsko troenje nastaje kao rezultatnovih naunih i tehnikih rjeenja jer potiskuje stara tehnolokarjeenja iako nisu fiziki iskoriena, jer ih ine neekonominim.

Interes preduzea da efikasnije proizvodi radi savladavanjakonkurencije, a to je mogue samo sa najsavremenijim tehnikim rjee-njima.

Mehanizmom cijena, trite unosi korektiv u dejstvo procesa troenjasredstava mezoekonomski kvalitet.

Cijene, formirane pod dejstvom ponude i tranje predstavljaju korek-

tive vrijednosti: konkretna trina cijena odre

ene robe odstupa na vie ili


25/246

25

na nie od vrijednosti te robe zavisno od odnosa izmeu ponude i tranjena tritu iste te robe6.

Zna i, ukoliko je cijena vea od vrijednosti, drutvo je spremno dautroke valorizuje povoljnije kao i obrnuto ako je trina cijena nia odvrijednosti teoga proizvoda.

5. Specifinosti angaovanja kapitala po fazama ciklusareprodukcije

Karakteristike angaovanja osnovnog kapitala proistie iz kljuneuloge sredstava kojima radnik direktni ili indirektno utie na predmeterada, u tehnolokom procesu ili u drugim fazama poslovanja preduzea.

Specifinost angaovanja kapitala u ovom materijalnom oblikuodreuje i specifinost troenja sredstava za rad, jer viekratna upotrebasredstava za rad uslovljava da se njihova upotrebljivost zadrava kroz vieuzastopnih reprodukcionih ciklusa tj. kroz vie godina poslovanja.

Troenje sredstava za rad tokom njihovog vijeka upotrebe, ne mjenja

njihove upotrebne kvaliteete, ali mjenja odnosno skrauje upravo, njegovvijek trajanja.

U raunovodstvenom smislu, sredstva za rad relativno manjevrijednosti i kraeg vijeka upotrebe od jedne godine kao to su alati i sitaninventar, evidentiraju se kao obrtna sredstva, iako u osnovi vre funkcijusredstava za rad.

Usljed fizikog habanja ili zbog ekonomskog (moralnog) zasta-rjevanja, sredstva za rad e vremenom izgubiti svoje upotrebne vrijednosti,

te e se njihovo troenje, odnosno smanjenje vrijednosti pretpostaviti,proc jeniti i novano obraunati po vremenskoj jedinici, najee jednojgodini upotrebe, ili po svakom proizvedenom proizvodu.

Prenoenje vrijednosti, odnosno obrauna odreenog dijelavrijednosti osnovnih sredstava vri se na osnovu predvienog vijekaupotrebe sredstava za rad i procjenjenog broja jedinica koje se pomounjega mogu proizvesti.

6 StavriB., B erb erovi., i g rupa autor a T eorija ekonomije preduzeaEkonomski fakultet Sarajevoi Ekonomski fakultet Banja Luka, 1991. str. 46


26/246

26

Zbog toga je amortizacija pretpostavljena i procjenjena, obraunskakategorija.

To znai da je novani izraz troenja sredstava za rad u viduamortizacije, kao pretpostavljenog, prenijetog dijela njihove kvote na novi

proi zvod, tj. sume koje se na ime reprodukovanja sredstava za rad pookonanju svakog procesa proizvodnje, zaraunavaju u trokove proizvodatoga preduzea, nazivaju se amortizacionim kvotama 7.

Jer postepeno deblokiranje vrijednosti angaovanih u sredstvima zarad, putem realizacije proizvedenih jedinica, predstavlja njihovoreprodukovanje koje se takoe odvija postepeno kroz niz sukcesivnihciklusa proizvodnje.

Pretvaranje univerzalno raspoloivog novanog oblika kapitala ufiziki oblik konkretnih sredstava za rad neophodnih za obavljanjekonkretnog poslovnog zadatka preduzea, ine prvi korak angaovanjakapitala u osnovnim sredstvima.

Ta sredstva angauju se u tehnolokoj fazi i u fazi prekrivanjauzastopnih tehnolokih procesa u kojima se procjenjuje i obraunavaamortizacija u novanom obliku, a li sredstva nisu jo osloboena.

Tek sa prodajom proizvoda kao robe na tritu, angaovani kapital se

post epeno realizuje kao to su se postepenou tehnolokom procesu troilatj. postepenom obraunatom amortizacijom prenosila svoju vrijednost nanove proizvode.

Sredstva za rad, uz uslov pravilnog procjenjivanja i obraunaamortizacije, po zavretku konanog prenoenja svoje vrijednosti na nove

proizvode postaje univerzalno raspoloiv to znai za kupovinu novihsredstava za rad ili sveobuhvatno za iznoenje izvan postojeeg preduzea.

Novana sredstva u amortizacionom fondu, tokom vijeka upotrebe

sredstava za rad sve do definitivnog gubitka n jihovih upotrebnih kvaliteta ifunkcionalne sposobnosti, mogu se koristiti za druge namjene, sve dok ne

budu neophodna za nabavku novih sreds tava za rad.

Brojni faktori utiu na veli inu angaovanog kapitala u sredstvima zarad, kao:

- karakter odreenog preduzea

7 Kukolea S.,Ekonomika preduzea,Informator, Zagreb, 1961, (preraeno) str.132


27/246

27

- zadac i u reprodukciji u skladu sa drutvenom podjelom rada

- veli ina preduzea izraena obimom poslovanja

- asortiman proizvoda

- finansijske mogunost i konkretnog preduzea.

Neovisno, koji od ovih faktora opredjeljuju sumu angaovanog kapi-tala, vrijeme angaovanja se javlja kao kljuna determinanta ukupnogkapitala u u ovom obliku poslovnih sredstava. Jer, ako se u predvienomvremenu tra janja sredstva za rad ne proizvede predviena, tehniki moguakoli ina proizvoda, ista e zastarjeti, pa se nee reprodukovati njegovavrijednost.

Osnovna odlika savremenog poslovanja preduzea vezano za anga-ovanje kapitala, bilo da se radi o sumi ili vremenu su svakako adekvatneupravljake odluke i organizacione mjere u pravcu potpunijeg korienjakapaciteta.

Sa druge strane, definit ivno deblokiranje angaovanog kapitala zavis iod brzine i ritma promjena zavrnog robnog oblika u novani oblik tj. od

prodaje gotovih proizvoda.

Zna i, deblokiranje angaovanog kapitala u sredstvima za rad bie

bre, ukoliko je brzina ovog proc esa vea.to se tie ove faze angaovanja kapitala u sredstvima za rad,

napovoljnije troenje se postie kada je prodaja gotovih proizvodaobezbjeena a zalihe svedene na minimum ili ih nema.

Ovo je osnovni razlog to se upravljanje angaovanim kapitalom usredstvima za rad, pored proizvodno- tehnoloke faze, proiruje i na

prometnu fazu c iklusa reprodukc ije.

Drugi dio poslovnih sredstava su obrtna sredstva koja predstavljajufinansijski izraz vrijednosti nabavljenog materijala kao predmeta rada iisplaenih zarada radnika.

Materijal kao predmet rada se svrstava u vitalni dio materijalnogoblika obrtnih sredstava.

U materijalni oblik oblik obrtnih sredstava ubraja se i nedovrenaproizvodnja i gotovi pro izvodi.

Takoe, u nematerijalni oblik obrtnih sredstava ubrajaju se svakratkorona potraivanja, kao to su avansi, depoziti, kaucije i slino, kao i


28/246

28

gotovina i potraivanja od kupaca u vidu novanog oblika obrtnihsredstava.

Prema pojavnom obliku, odnosno prema svom karakteru, po fazamaciklusa reprodukcije, mogu imati: poetni oblik (zalihe materijala);

prelazni tehnoloki oblik (nedovrena proizvodnja) i zavrn i robni oblik(zalihe gotovih proizvoda) i na kraju ponovno novani oblik- po r ealizac iji

proizvoda.

Prema tome, pod angaovanjem kapitala u obrtnim sredstvima podra-zumjeva se poetni robni oblik zaliha materijala, kao i vrijednost utroenogmaterijala i isplaenih zarada u prelaznom tehnolokom i zavrnomrobnom obliku.

Analiza robnih oblika obrtnih sredstava i usmjeravanje tokova kapitalaangaovanog u materijalu, nedovrenoj proizvodnji i gotovim proizvodimaje sutina analize u praenju visine, strukture i dinamike obrtnih sredstavau reprodukciji.

Momentom nabavke materijala kojim je univerzalni, novani oblikkapitala blokiran u zalihama, pa do poetka tehnoloke faze, odnosno doulaska materijala u proizvodni proces nastaje i otpo inje procesangaovanja.

Kompleksnim uticajem brojnih objektivnih i subjektivnih faktora, kaoto su djelatnost preduzea, finansijski uslovi njegovog poslovanja, obim iasortiman proizvodnje, karakter tehnolokog postupka, ritam nabavke iritam prodaje, brzina naplate potraivanja i ponaanje poslovnih partnera,utie se na visinu i strukturu angaovanog obrtnog kapitala.

Kapital blokiran u robnim oblicima sredstava transformie semomentom prodaje gotovih proizvoda i njihovom nap latom u nematerijalnioblik kratkoronih potraivanja od kupaca i konano gotovine- kao

univerzalnog novanog oblika kapitala.

Na taj na in zavrava se angaovanje kapitala u naturalnim oblicima injegovo vraanje u oblik novca kojim moe otpoeti novi ciklusreprodukcije.

Iz tog novanog oblika isplauju se i zarade zaposlenih radnika kaoposeban oblika angaovanja obrtnog kapitala.

Isplata zarada zaposlenih radnika kao naknada za djelovanje radnika uprocesu pos lovanja preduzea usmjerena na obnavljanje utroene radne


29/246

29

snage, ispoljava se kao gubitak bioenergije u procesu rada a izraava sekao drutveno priznata vrijednost utroene radne snage u obliku zarada.

Zarada se formira na bazi troenja radne snage izraenog vremenomrada uz normalan intenzitet i odreenu sloenost rada8.

Zbog neophodnog kontinuiteta u obnavljanju bioenergije, zarade seisplauju za djelovanje radnika u proizvodno- tehnolokom procesu, obinou periodu od mjesec dana.

Poznato je da ciklus reprodukcije traje najee due od mjesec dana,pa se isplata zarada zapos lenih isp lauje prije okonanja proizvodno-tehnolokog procesa, r ealizac ije i naplate proizvedenih pro izvoda.

Prema tome, zarade se isplauju unaprijed, kao unaprijed obraunati,akontirani finansijski izrazi troenja radne snage, to uslovljava dodatnoangaovanje obrtnih sredstava.

Kod angaovanja kapitala u zaradama nema poetne robne faze ciklusaangaovanja datog kapitala jer se radna snaga ne kupuje na tritu kaoroba.

Poto se zarade isplauju u novcu, kao univerzalnom platenomsredstvu, izvori mogu biti samo obrtna sredstva preduzea u finansijskom

obliku.Visina angaovanog obrtnog kapitala i vrijeme njegovog angaovanja

bie razli ito u zavisnosti od visine zarada, kao novanog multiplikatoraradne snage kao i trajanja tehnoloke faze.

Angaovanje kapitala u zaradama u dugim ciklusima reprodukcijepr ikljuuje se i angaovani kapital u akontiranim zaradama fazeprekrivanja u okviru ist e tehnoloke faze. Od obima tog prekrivanjaneposredno zavisi kako visina angaovanog kapitala tako i prosjeno

vrijeme trajan ja njegovog angaovanja.

Sve dok se proizvodi ne realizuju i ne naplate, angaovani kapital uakontiranim zaradama kako u proizvodno- tehnolokoj fazi tako i uzavrnoj fazi, u zalihama gotovih proizvoda.

Na veli inu angaovanog kapitala u zaradama utiu uglavnom istifaktori koji utiu na veli inu angaovanja u sredstvima za proizvodnju uz

8 unji-Beus M.,Berberovi., StavriB., Teorija ekonomije preduzeaEkonomski fakultet Sarajevo i Ekonomski fakultet Banja Luka, 1998. str. 82


30/246

30

svakako faktore vezane za kadrovsku strukturu kroz broj, vrstu i stepenstrunosti koji us lovljavaju veli inu angaovanja u zaradama.

Svakako da se ovim faktorima treba dodati i specifini faktorimotivacije zapos lenih- humani ili intelektualni kapital, kao jedini humanii kljuni proizvodni faktor smjernica za upravljanje - kontrolu iusmjeravanje- visine, strukture i dinamike ovog resursa.

Prelazna tehnoloka faza sa fazom prekrivanja kao faze proizvodnje izavrna robna faza, kao faza zaliha gotovih proizvoda koja je sa slinimkarakter istikama kao poetna robna faza, su prometnog karaktera.

Zna i, nabavkom odgovaraju ih sredstava za rad i predmeta rada natritu reprodukc ione potronje, kapital se iz univerzalnog novanog oblika

transformie u poetni robni oblik u okviru faze prometa ciklusareprodukcije, tj. otpo inje angaovanje kapitala u odgovarajuoj poetnojrobnoj fazi.

Vremenom angaovanja, angaovanom sumom i funkcijom ili svrhomsamog angaovanja kao kljunim determinantama odreeno je angaovanjekapitala u poetnoj robnoj fazi.

Angaovanjem kapitala u zalihama gotove robe, spremne za prodaju,produava se tehnoloka faza, iz komerc ijalnih razloga i kao takva

preds tavlja fazu prometa u c iklusu angaovanja kapitala i odreena jeosnovnim determinantama- vremenom, sumom i samom funkcijom ilisvrhom angaovanja konkretnog kapitala.

Funkcija angaovanja kapitala u zavrnoj robnoj fazi kao fazi zalihagotove robe je u stvari, obezbjeenje prodaje proizvedenih gotovih

proizvoda kao robe, ime se zadovoljavaju potrebe potroaa, ali i samareprodukc ija utroenih vrijednosti u konkretnoj proizvodnji.

Od vremena angaovanja i sume angaovanog kapitala u zalihama

gotovih pro izvoda, uz obezbjeivanje njihove prodaje na tritu i naplatome se dezangaovati i osloboditi neophodni kapital za ponovni ciklusreprodukcije, ostvarie se i sama funkcija angaovanja- upravo od sve trideterminante zavisi ostvarivanje samog c ilja poslovanja-

to bre, sa t o manjom angaovanom sumom ostvariti poslovnizadatak preduzea i obnoviti proizvodni proces.

Zna i, vrijeme angaovanja kapitala u zalihama gotovih proizvoda

jednaka je vremenu od zavretka tehnoloke faze zajedno sa fazomprekrivanja, do pr odaje gotovih pr oizvoda kao robe na tr itu.


31/246

31

Strunost, iskustvo i instrumenti prodajne slube i ukupnogmarketinga, zatim mogunost prodaje i karakteristike tehnolokog

postupka sa fazom prekrivanja, utiu na sloenost angaovanja kapitala uovoj zavrnoj fazi reproduktivnog c iklusa.

Prodaja gotovih proizvoda kao robe na tritu se odvija sukcesivno ipovremeno a dovrenje proizvodno- tehnolokog procesa jednog c iklusareprodukcije, deava se u jednom trenutku, pa se na taj na in stvaraju veezalihe gotove robe i produava vrijeme angaovanja kapitala u ovomobliku.

Prema tome, od ritma isporuke gotovih proizvoda kupcima i ritmanaplate realizovanih proizvoda zavisi i vrijeme angaovanja kapitala uzalihama gotovih proizvoda tj. to je isporuka i naplata bra, to je vrijeme

angaovanja kapitala u zalihama gotovih proizvoda krae. Na taj na inangaovana suma kapitala u ovom obliku je manja, a ponovnareprodukc ija, obezbjeena novanim kapitalom, bre omoguena.

Proizvodnjom po narudbi- za poznatog kupca-Just in Time- tano navrijeme eliminiu se zalihe gotovih proizvoda ili se bar svode na minimum.

Angaovani kapital u poetnom robnom obliku sredstava za radostaje angaovan u svom punom iznosu, angaovan u materijalu onolikokoliko zahtjeva tehnoloki proces, dok u fazi proizvodnje sa fazom

prekrivanja uzastopnih tehnolokih postupaka, angaovanje kapitala uradnoj snazi tek otpo inje.

Obim prekrivanja u okviru tehnoloke faze poveava sumuangaovanog kapitala i skrauje prosjeno vrijeme angaovanja kapitala utehnolokoj fazi, a i u sveobuhvatnom ciklusu angaovanja.

Tokovi prenoenja vrijednosti angaovanog kapitala u elementimaproizvodnje u ovoj proizvodnoj fazi, imaju karakter proizvodnog troenja

koje se svodi na prenoenje utroene vrijednosti u datim elementimaproizvodnje.

U proizvodnu fazu, angaovani kapital u sredstvima za rad ulazi ucjelosti, a u sam proces prenoenja vrijednosti na novi proizvod ulazi samodjelimino, u iznosu obraunatog alikvotnog dijela njegove vrijednost i.

Upotrebna vrijednost sredstava za rad, odnosno funkcionalnasvojstva ostaju nepromjenjena, s tim to dio angaovanog kapitala

post epeno preko prelaznog tehnolokog oblika do oblika gotovih pr oizvoda

u visini obraunate amortizacije poprima drugi oblik.


32/246

32

Angaovanje sredstava za rad u procesu reprodukcije9

Angaovanje kapitala u sredstvima za rad, pored funkcije, kao cilja isvrhe, karakterie i njegova suma i vrijeme angaovanja, finansijskamogunost, veli ina preduzea, karakter i djelatnost, opredjeljuju visinuangaovanog kapitala u sredstvima za rad koja mogu biti manje ili viesavremena.

Svakako da ovi faktori utiu na duinu same tehnoloke faze i naobim prekrivanja vie ciklusa u okviru iste.

Zna i, svi ovi faktori utiu kako na visinu i vrijeme angaovanjakapitala u sredstvima za rad u proizvodnoj fazi, tako i na iznos prenesenevrijednosti na novi proizvod.

Obezbjeivanje poetka, a posebno kontinuiranog odvijanja proiz-vodne faze, pogotovo u neizvjesnom savremenom trinom okruenju,utie na obaveznost postojanja zaliha materijala, te je angaovani kapital umaterijalu u poetnoj robnoj fazi ve i od onog koji se mora angaovati u

proizvodnoj fazi, to je us lovljeno diskontinuitetom izmeu nabavke ipotrebe proizvodnje.

9 StavriB., K okeza G., Upravljanje poslovnim si stemimaTehnoloko- metalurki fakultet Beograd, 2002. str. 15


33/246

33

Kapital se angauje u materijalu u proizvodnoj fazi u onoj vremenskojsukcesiji, u onom ritmu i u onim razmjerama koje namee njegovo

proi zvodno t roenje opredjeljeno tehnolokim postupkom10.

Sumirano posmatrano, suma angaovanog kapitala i trajanjetehnoloke faze utiu na veli inu angaovanja kapitala u proizvodnoj fazi,tj. suma angaovanog kapitala u materijalu uslovljena je samim troenjemmaterijala i vremenom same proizvodne faze.

Na sr azmjerno poveanje sume angaovanog kapitala i na srazmjernoskraenje prosjenog vremena angaovanja kapitala utie veli ina

prekrivanja dv aili vie sukcesivnih ciklusa u okviru t ehnoloke faze.

Samo prosjeno angaovanje kapitala ravnomjerno rasporeeno na

cijelu duinu trajanja tehnoloke faze se moe uzeti za izraavanjeangaovanja kapitala u tehnolokoj fazi.

Angaovanje kapitala u zaradama radnika po inje jo u proizvodnojfazi ciklusa angaovanja gdje se kapital u zaradama angauje kao funkcijaobavljanja procesa rada, po ritmu i u vremenskim razmacima rada,najee u vremenskim intervalima od kalendarskih mjesec dana.

Jer angaovanje kapitala u zaradama radnika je u funkciji procesarada kojim radnici, bez obzira o kojoj djelatnosti je rije, djeluju na

materijal, uz pomosredstava za rad, i stvaraju novi proizvod.

Suma i vrijeme angaovanja kapitala, pored funkcije procesa rada,obezbjeenja poetka i kontinuiteta proizvodnje, su bitne determinanteangaovanja.

10 Kosti ., i grupa autora, Ekonomik a preduzea Konsalting centar, Beograd 1993. str.213


34/246

34

III TRO ENJE KAO OBLIK ULAGANJAU PROCESU POSLOVANJA

1. Troenja elemenata proizvodnje i njihovo izraavanje

Zajedniko je za sva preduzea je injenica da raspolau saogranienim resursima pomou kojih primjenom razli itih tehnologija imetoda upravljakih struktura, ele proizvesti i ponuditi tritu proizvode iusluge koji bi trebali zadovoljiti uoene potrebe potroaa (kupci, klijenti,korisnici usluga i sl. su razli iti nazivi krajnjih konzumenata proizvoda i

usluga, u zavisnosti od vrste proizvoda i usluga koji se nude na tritu, kaoi od djelatnosti kojom se preduzee bavi) ili ak i nametnuti nove potrebe.

Sam proces reprodukcije odvija se interakcijom osnovnih elemenataproizvodnje i neminovno izaziva troenje elemenata proizvodnje i nazivase reprodukciono troenje.

Razli ito ponaanje elemenata u procesu reprodukcije, razli ito je iuestvovanje u stvaranju novog proizvoda i prenoenje vrijednosti na nov

proizvod.

Zna i, elementi proizvodnje se razli ito troe i to u naturalnomobliku, pa se takvo troenje naziva utroci.

Meutim, u trinoj ekonomiji svaki element ima svoju cijenu pokojoj se nabavlja i reprodukuje, te na taj na in vrijednosno- finansijskiizraeno troenje nazivamo trokovi.

Poto je proizvodnja podjeljena u nekoliko faza, i trokovi se usvakoj fazi razlikuju po obimu i intenzitetu u zavisnosti od koli ine

proizvedenih pr oizvoda.

Proces reprodukcije prolazi kroz:

1.fazu pripreme proizvodnje,

2.fazu proizvodnje,

3.fazu realizacije proizvoda i usluga na tritu,

4.prelaznu fazu


35/246

35

Bri protok novca i multipliciranje uloenih sredstava- oplodnjakapitala- je c ilj svakog procesa reprodukcije.

Ne moe se zamis lit i voenje poslovne politike niti na kratki niti nadui rok, bez analize uticaja trokova na njene rezultate.

Ozbiljnije bavljenje trokovima od strane ekonomskih analitiara iteoretiara poelo je sa prvim radovima Eugena Schmalenbaha dvadesetihgodina prolog vijeka.

Intenziviranjem konkurencije u industrijskoj revoluciji, nezabilaznoje kontrolisanje trokova, s c iljem to ekonominijeg poslovan ja.

Poto se proizvod prodaje na tritu po trinoj cijeni, od izuzetnogje znaaja za menadment svakog preduzea poznavanje koliko kotaproizvodnja svake jedinic e proizvoda i us luge, da li je c ijena kotanja niaod prodajne cijene, da li se isplati proizvoditi konkretni proizvod ili ne ?

U privrednoj praksi se esto zamjenjuju pojmovi utroci, trokovi iizdaci.

"Svako troenje izvreno u cilju proizvodnje novih proizvoda, izraavase u koliinama i predstavljaju kvantitativni ili koliinski okvir trokova,koji je determinisan tehniko- organizacionim svojstvima proizvodnih

uslova, kao i proporcijama u kojima meusobno stoje koliine faktora kojese ulau u proizvodnju."11

Izraavanje razli itih elemenata proizvodnje, razli itim jedinicamamjera, obavezuje na svoenje zajednike mjerne jedinice tj. na novaniizraz vrednovanja trokova.

Svi naturalno izraeni utroci ne moraju biti i trokovi i najee sene poklapaju izdaci sa trokovima. Nabavka ve ih koli ina materijalastvorit e velike izdatke za preduzee ali e trokove predstavljati samo

vrijednost utroenog materijala u istom obraunskom periodu.

Razni autori, definiu trokove na razli ite na ine, "od utvrenihvrijednosti utroenih dobara za proizvodnju proizvoda 11" (Schmalenbah),do naih teoretiara, . Babia, koji pod trokovima smatra "koliineutroenih faktora proizvodnje, pomnoeni odgovarajuim cijenama,

11 Perovi D., Teorija t rokov a Svj etlost, Sarajevo, 1984. str. 13


36/246

36

stavovima linih dohodaka, stavovima naknada za usluge, s cijenamanabavljenog materijala 12. "

Slobodan Markovski, pod trokovima smatra " novano izraenatroenja sredstava i rada koji su sastavni dijelovi cijene kotanjauinaka13. "

Uzevi u obzir sve definicije, moemo re i da su trokovi vrijednosniizraz utroaka elemenata proizvodnje, kao i tuih usluga na injenih sciljem proizvodnje proizvoda i usluga koji e realizacijom na trituomogu iti zadovoljavanje potreba krajnjih potroaa proizvoda tj.korisnika usluga i reprodukciju uloenih elemenata proizvodnje.

2. Naturalno i finansijsko izraavanje troenja

S obzirom na razli ite uloge u procesu reprodukcije, i elementiproizvodnje se razli ito troe pa se teorijski trebaju posebno tretirati,posebno materijal i sredstva za rad kao materijalni elemennt proizvodnje, aposebno r adne s nage kao stvaralakog elementa proizvodnje.

U tehnolokom procesu, radi dobijanja novih upotrebnih kvaliteta,nad materijalom kao predmetom rada, pomou sredstava za rad,djelovanjem radne snage, vre se tehnoloke operacije transformacije ukome se gubi njihov upotrebni kvalitete i stvara upotrebna vrijednostnovog proizvoda.

Zna i, unoenje odreenih fizikih koli ina materijala kao elemenataproizvodnje iji se upotrebni kvalitete nepovratno izgubi, predstavljaosnovnu karakteristiku utroka materijala- jednokratna upotreba.

Osnovna karakteristika troenja materijala u procesu reprodukcijeizraena je: materijal se u proizvodnju unosi postepeno, a tako unesenakoliina se utroi odjednom14.

12 Babi., Uvod u ekonomiku pr eduzea kolsk a knjiga Zagreb, 1984. s. 316.13 Markovski S.,Trokovi u poslovnom odluivanju

Nauna knjiga B eograd, 1991. st r. 3

14 StavriB., B erb erovi.,i g rupa autora T eeorija ekonomije preduzeaEkonomski fakultet Sarajevo I Ekonomski fakultet Banja Luka, 1991. str. 53


37/246

37

Razne su vrste materijala koje se koriste u procesu reprodukcije:

- osnovni materijal,

- pomoni materijal i pogonska energija, i

- reijski materijalte se teorijski posebno i razmatraju.

U grupu osnovni materijal spadaju svi predmeti rada sa slede imkarakteristikama:

- ulazi u potpunost i u sastav novog proizvoda,

- odreuje karakter is tiku proizvoda,

- odluuju i je za izbor tehnolokog postupka, i- obim proizvodnje direktno utie na obim njegovog utroka.

Zbog toga za materijal koji ulazi u novi proizvod kaemo dapreds tavljamaterijal izradekoji prolazi kroz faze tehnoloke metamorfozei mjenja svoje fizika i hemijska svojstva kai i fazu ekonomskemetamorfoze gdje se upotrebni kvalitet materijala mijenja u upotrebnikvalitet proizvoda.

Materijal izrade, odnosno utroene koli ine su u direktnoj proporcijisa obimom proizvodnje, svakako u zavisnosti od tehnikih faktora,karakteristika:

- proizvoda,

- tehnolokog procesa,

- sredstava,

- osnovnog materijala, i

- tehnikih uslova rada.

Potrebna koli ina osnovnog materijala izrade u proizvodnjikonkretnog proizvoda zavisi od: oblika, dimenzije, kvaliteta i drugih

perfomansi.

Pored osnovnog materijala kao osnovne supstance u procesuproizvodnje proizvoda, troi se i odreena koli ina pomonog materijalakoji ima slijedee karakteristike: troi se proizvodnji novog proizvoda ali

ga bitno ne opredjeljuje, doprinosi odvijanju tehnolokog postupka ali gane opredjeljuje i u direktnoj je zavisnosti od obima proizvodnje.


38/246

38

U ovu skupinu pomonog materijala pripada i pogonska energija ijisu utroci vezani za pokretanje maina i izvravanje odreenih fizikih ihemijskih procesa i isti su uslovljeni objektivnim, tehnikim, prirodnim iorganizacionim faktorima.

U proizvodnom ciklusu osim osnovnog i pomonog materijala kojidirektno uestvuju svojom supstancom u nastanku novog proizvoda,

javljaju se i utroci materijala na pr ipremno- zavrnim pos lovima kojenazivamoreijskitrokovi.

Karakteristike reijskog materijala su da supstancom ne ulazi usastav proizvoda, ne utie na karakteristike proizvoda niti tehnolokog

postupka, ne zavis i od obima proizvodnje.

Njegova vis ina zavis i od ukupnog pr oizvodnog kapac iteta t j. njegovotroenje je fiksnog odnosno relativno fiksnog karaktera.

Osnovna karakteristika troenja sredstava za rad je u viekratnojupotrebi jer se koriste u vie reprodukcionih ciklusa i prenosi na novi

proizvod sukcesivno dio vr ijednost i.

Vijek trajanja sredstava za rad ogranien je njihovim fizikimhabanjem ali i ekonomskim zastarjevanjem.

Zbog nemogunosti kvantitativnog izraavanja habanja utrokasredstava za rad u konkretnom ciklusu, mada se zna da e sredstvo bitipotpuno uniteno, utroak se proc jenjuje a ovaj na in se nazivapretpostavljenim.

Poznato je da se vitalni- osjetljivi dijelovi sredstava za rad (maina)bre troe- kvare lome- ali se kroz zamjenu tih dijelova kompletnosredstvo za rad ponovo aktivira. Sa tog aspekta, vijek trajanja, odnosnovijek upotrebe sredstva je naizgled neogranien.

U sluaju nemogunosti popravke (veliki kvar, havarija) kompletnosredstvo se izbacuje iz upotrebe, jer je isplativije nabaviti novo sredstvo zarad.

Takoe, kada tehniki progres dovede do efikasnijih sredstava za rad,post avlja se pitanje opravdanost i korienja postojeih manje efikasnihsredstava. Svakako da e se nastojati u to kraem roku postojea sredstvaza rad zamjeniti novim, efikasnijim, to zna i da se prevremeno iskljuujunepohabana sredstva za rad, to se naziva ekonomsko ili moralno rabaenjesredstava za rad.


39/246

39

U eri breg tehnolokog progresa, sve manji broj sredstava za raddoeka svoju fiziku istroenost. Svakako, sredstva za rad, odnosno raznegrupe kao to su maine, postrojenja, instalacije, ureaji, alati, inventar,transportna sredstva, graevinski objekti i dr. se razli ito ponaaju i f iziki

i ekonomski troe a uslovljeno njihovim funkcionalnim karakteristikama.U tom cilju, nastoji se intenzivnijim korienjem instalisanih

sredstava za rad proizvesti to vea koli ina proizvoda jer je vijek upotrebeskraen i na taj na in bi se smanjila- snizila cijena kotanja proizvoda.

Radna snaga kao element proizvodnje moe da se definie kao skupfizikih i umnih sposobnosti rada, odnosno da se ispoljava u svrsishodnojdjelatnosti15.

Kao neodvojivi dio radnika- linosti, radna snaga se analizira ipraktino tretira kao gubljenje upotrebnih svojstava, naturalno izraeno alii potrebu njenog reprodukovanja. A reprodukovanje izgubljene bioenergije

podrazumjeva ponovno uspostavljanje njene upotrebne vrijednost i kojaomoguuje da pokrene njene umne i fizike sposobnosti.

Jer radni ovjek je sloeno bie sa vanim osobinama biolokim,tehnolokim i sociolokim, to e re i da upotrebne karakteristike radnesnage nose obiljeja biolokog, umnog i drutvenog ispoljavanja ovjeka.

Zbog sloenosti ispoljavanja i mjerenja ovjekova uea i uticaja uproizvodnom procesu ali i utic aja procesa na ovjeka, stvorena je posebnanauka o radu i njegovom organizovanju u ijem sastavu su fiziologija rada,

ps ihologija rada i soc iologija rada, ija izuavanja trae odgovore na uloguovjekove linosti u procesu rada i djelovanja tog procesa na ovjeka.

Dva su cilja ovih uenja koja su dijametralno suprotna i to.

- poveati proizvodnu efikasnost rada kroz produktivnost i

- oslobaanje ovjeka i njegovog rada kroz humanizaciju.

Kako se utroci radne snage ispoljavaju kao troenje ovjekovebioenergije, kvantitativno iskazivanje podrazumjeva mjerenje ne samofizikih nego i umnih sposobnosti. Svakako, mjerenje umnih sposobnosti,znanja i vjetina koje se primjenjuju u procesu reprodukcije nemogue jemjeriti energetskim jedinicama mjere.

15 StavriB., B erb erovi., i g rupa autor a T erija ekonomij e preduzeaEkonomski fakultet Sarajevo i Ekonomski fakultet Banja Luka, 1991. str.59


40/246

40

U savremenoj nauci o radu i organizaciji rada detaljno se izuavatroenje radnikove bioenergije koja se izraava u dulima (Jull) .

Mjerenje samo energetskog potencijala izraenog u dulima, zane-marilo bi mjerenje ostalih elemenata radne snage, pa se u ekonomskojteoriji primjenjuje metod indirektnog mjerenja kojim se utvruje trajanje

procesa rada i njegovog intenziteta u jedinic i vremena, c jenei stepensloenosti- kvalifikovanost i radne snage.

To zna i da duina trajanja proizvodnog procesa direktno utie nakoli inu utroene radnikove bioenergije, kao i da intenzivniji rad uz ve i

broj pokr eta u jedinic i vremena zaht jeva i ve i utroak bioenergije.

Nasuprot tome, ve i stepen znanja i umjenosti radne snage iziskuje i

vea ulaganja u kolovanje, uvjebavanje i druge oblike obuavanjaradnika, t j. vee ulaganje drutvenog fonda rada.

Poto je proces reprodukcije u mezoekonomskom s istemu organizovanna princ ipu t ehnike podjele rada, razlikujemo utroke radne snage na:

- izradu proizvoda,

- pomonim poslovima u proizvodnji, i

- pripremno- zavrnim poslovima.

Utroak radne snage na izradi proizvoda naziva se proizvodni rad kojije karakterist ian po tome to odreuje karakteristike proizvoda, utie naformiranje tehnolokog postupka i izbor sredstava za rad kao i da se troi usrazmjeri sa obimom proizvodnje.

U interesu je svakog mezoekonomskog sistema da izradu proizvodaizvri sa manjim utrocima proizvodne radne snage, pa odreene poslove

pomonog karaktera povjeravaju posebnoj grupi radnika unutranjitransport- i na taj na in obezbjeuju kontinuitet proizvodnje, a proizvodniradnici ne gube vrijeme i energiju na donoenje materijala, alata, pribora idokumentacije.

Osnovna karakteristika utroaka radne snage na pomonim poslovimau proizvodnji je da ne uslovljava kvalitet proizvoda, ne utie na izbortehnolokog postupka i sredstava za rad kao i da se troi u srazmjeri saobimom proizvodnje.

Na pripremno- zavrnim pos lovima- reijsk im pos lovima zapos leni s u

najee obuena radna snaga sa viim stepenom kvalifikovanosti. Utroci


41/246

41

ovih radnika nisu u direktnoj vezi sa karakteristikama proizvoda niti satehnolokim procesima i izborom sredstava za rad.

Nezavisnost njihovog obima od veli ine proizvodnje je najvanijakarakteristika, jer troenje radne snage na reijskim poslovima nijeogranieno koli inom proizvoda nego veli inom instalisanog proizvodnogkapaciteta. Zna i, ve i instalisani kapacitet zahtjeva vee utroke radnesnaga na reijskim poslovima.

U funkciji izrade novog upotrebnog kvaliteta- proizvoda nastajetroenje elemenata proizvodnje pri emu je determinisan objektivnimfaktor ima (prirodnim, tehnikim i drutvenim) .

Svakako, da u konkretnoj ekonomskoj stvarnosti dolazi do neoprav-

danih utroaka elemenata proizvodnje to se nastoji raznim mjeramaradnog kolektiva sprije iti ili smanjiti.

One koli ine elemenata proizvodnje koje su funkcionalno vezane zastvaranje novog proizvoda predstavljaju objektivno uslovljeno troenjekoje su ograniene:

- prirodnim,

- tehnikim, i

- drutvenim faktorima.

U skladu sa zahtjevima i mogunostima koje obezbjeuju uslovi ukojima posluje konkretna organizacija, te koli ine materijala, sredstava zarad i radne snage se objektivno moraju utroiti u procesu proizvodnje radidobijanja odreenog obima i kvaliteta proizvoda.

Drutveni faktori utiu na konkretnu organizaciju preko opteg nivoarazvijenosti dok prirodni i tehniki faktori uslovljavaju troenje ovihelemenata proizvodnje neposredno.

Na ovaj na in ovi utroci se odreuju kao standardi troenja zakonkretnu proizvdonju, koja se utvruje za:

- jedinicu proizvoda

- ukupni obim proizvodnje.

Smatra se da su pojedinani utroci, osnovnog i pomonog materijala,radne snage na poslovima izrade i pomonim poslovima u proizvodnjiustvari standardi, kao izraz drutveno potrebnog rada za upotrebni kvalitet.


42/246

42

U datim objektivnim uslovima poslovanja, dinamika utroaka je uupravnoj srazmjeri sa dinamikom obima proizvodnje konkretne vrste

proizvoda.

Kada se radi o zajednikim utrocima, reijskog materijala, sredstavaza rad, radne snage na reijskim poslovima, standardi se odreuju uglobalnom iznosu, to je u funkciji drutveno opravdane organizacije,izraene u veli ini kapaciteta i organizacionoj strukturi korienjakapaciteta.

Jasno je da jednom utvreni standardi nisu trajnog karaktera i isti semjenjaju u skladu sa optim razvojem proizvodnih snaga i usavravanjemekonomskog sistema drutvene zajednice.

Svakako da se standardna troenja trebaju ustanoviti i na nivoupros jeka grane ili grupac ije proizvoaa.

U robno- novanoj privredi elementi proizvodnje kao ekonomskevrijednosti izraavaju se u novcu pojedinano u obliku cijene kada su upitanju sredstva za rad i materijal izaradakada je radna snaga u pitanju.

U okviru teorije trokova, ova novana izraavanja, odnosnofinansijska izraavanja utroenih elemenata proizvodnje, polaze odokolnosti da su ove vrijednosti rezultata drutveno potrebnog rada

uloenog u proteklom vremenu.

Mada su svaki od tih elemenata sa posebnim specifinostima, ipak sesvi oni posmatraju kao proizvodi odreenog procesa reprodukcije i ija serazmjena odvija posredstvom novca.

Zbog toga to su sredstva za rad i materijal rezultat prethodne fazereprodukcije, konkretna mezoekonomska organizacija ih pribavlja urazmjeni za novac od onih subjekata koji su ih proizveli.

Kada se utroci posmatraju kao konstanta, veli ina trokova zavisi uprvom redu od cijene kao novanog izraza meterijalnih oblika elemenataproizvodnje izraeno s ljede im pokazateljem:

Tmi = M x Cm + I x Ci odnosno Tmi = f (M, I, Cmi)

pr i emu je :

Cm = nabavna cijena materijala

Ci = nabavna cijena sredstava za rad


43/246

43

M, I = utroci materijalnih elemenata proizvodnje

Cmi = nabavne cijene sredstava za proizvodnju

Kada troenje sredstava za proizvodnju posmatramo sa aspektanabavnih cijena, potrebno je prihvatiti da je formiranje nabavnih cijenasredstava za proizvodnju objektivno uslovljeno trinim odnosima ili

planiranjem, kao drutvenim f aktorom koji djeluje izvan preduzea.

Ako konkretnu ekonomsku stvarnost preduzea posmatramo kaopods ist em ekonomskog s istema drutva, trini odnos i i planiranje (kao idruge mjere ekonomske politike drutvene zajednice) na njeno poslovanjedjeluju kao objektivni faktori.

To zna i da se na takve uticaje iz drutvenog okruenja ne moeneposredno djelovati mjerama organizacije u datom podsistemu, odnosnomezoekonomskom s is temu.

Meutim, time se ne iskljuuje mogunost da kolektiv preduzea budeakter u formiranju odnosa u razmjeni, bilo putem trita bilo u okvirudrutvenog planiranja 16.

Meutim, uklju ivanjem preduzea u globalni ekonomski sistemdrutvene zajednice, stvaraju se pretpostavke da uestvuje u formiranju

stvarnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju koje su u funkcijidrutvenih faktora kao objektivnih uslova i subjektivnih faktora kolektiva,kao izraz njegove organizacione umjeanosti.

Konkretna nabavna cijena sredstava za proizvodnju zavise od dvijekomponente i to:

Cmi=Cmi cmi

pr i emu je :Cmi = stvarna nabavna cijena sredstava za proizvodnju po kojoj senabavljaju ovi materijalni elementi proizvodnje

Cmi = objektivno uslovljena nabavna cijena sredstava za proizvodnju,formirana pod dejstvom trinih odnosa ili organizovanog, svjesnogdrutvenog uticaja na ekonomske odnose

16 StavriB., B erb erovi., i g rupa autor a, Teorij a ekonomije preduzeaEkonomski fakultet Sarajevo i Ekonomski fakultet Banja Luka, 1991. str. 65


44/246

44

cmi = organizaciono ili subjektivno uslovljeno odstupanje konkretnihnabavnih cijena sredstava za proizvodnju od objektivno uslovljenih, kaoizraz manje ili vee umjenosti datog radnog kolektiva u odnosu na

pros jek.

Formiranje konkretnih nabavnih cijena, ustvari je utvrivanje njihoveobjektivno uslovljene prosjene veli ine, koja je rezultata objektivnihodnosa ponude i potranje na tritu ali i planiranja kojim se utvrujedrutveno potreban rad za proizvodnju konkretnog materijalnog dobra.

Svako odstupanje u odnosu na prosjenu organizovanost u okvirugrupacije srodnih privrednih subjekata, ustvari zna i izraz manjih ili ve ihsubjektivnih sposobnosti datog radnog kolektiva.

Saznanja o povoljnijem ili nepovoljnijem ponaanju konkretnogprivrednog subjekta na tritu st ie se tek nakon zavrenog procesarazmjene, pa se pokazatelji o odstupanju ( cmi) utvruju poreenjemrealizovanih nabavnih c ijena.

U teoriji i metodologiji trokova, zarade se smatraju novanimmultiplikatorom utroaka radne snage u cilju svoenja na finansijski izraz.Zarade predstavljaju uzraz drutvenog priznanja vrijednosti izvrenog radaodnosno utroene radne snage, analogno cijenama sredstava za

proizvodnju.

Zna i, zarade su reprodukciona vrijednost utroene radne snage tj.vrijednosti koja je potrebna da se reprodukuje utroena radna snaga koja seispoljava kao gubitak bioenergije proizvoaa u procesu rada, koja se moraobnoviti da bi se obnovio i proces rada.

Podmirenje i obnavljanje radnikove b ioenergije je ustvari podmirenjeraznih potreba primarnih- sekundarnih- linih- zajednikih- teku ih-dugoronih i sl. radnika- ovjeka u odreenom vremenu i konkretnom

proizvodnom pr ocesu.Zarada se formira na bazi iskazanih utroaka, kroz naturalno

izraavanje vremena rada, normalni intenzitet i datu sloenost rada.

Formiranje zarada radnika je sloeno ekonomsko pitanje, kojim seposebno bavi polit ika ekonomija kao opta i bazna nauka.

Meutim, ovdje se taj problem posmatra samo u svjetlu utvrivanjanovanog multiplikatora naturalno izraenih troenja radne snage (L, C1) ,


45/246

45

kako bi se dobio kvantitativni finansijski pokazatelj utroenog elementaproi zvodnje17.

T1= L C1

pr i emu je :

T 1 = troak radne snage

L = utroak radne snage

S 1 = zarada za izvreni rad po jedinici vremena

Zarada za izvreni rad po jedinici vremena je izraz potrebne

vrijednosti za reprodukovanje radne snage u jedinici vremena rada na ijeformiranje utiu objektivni i subjektivni faktori poslovanja, pa se stvarnazarada izraava kao rezultat ove dvije komponente:

S1 = S1 s 1

pr i emu je:

S1 = stvarna zarada po jedinici rada, odnosno utroaka radne snage

s1 = organizaciono ili subjektivno uslovljena odstupanja konkretnihzarada u jednom mezoekonomskom sistemu od prosjenih na nivou

privredne grane ili gr upac ije.

Ukoliko proces reprodukcije u konkretnom mezoekonomskomsistemu traje due od ciklusa isplata zarada radnika, ova naknada zaobnavljanje radne snage nee biti u funkciji dohotka, poto on jo nijerealizovan u proizvodnji i razmjeni proizvoda i kao akontacija se

vremenski distancira.Zbog toga se troenje radne snage, zarada ili akontacija plata uzima

kao finansijski izraz troenja ovog elementa proizvodnje.

17 StavriB., B erb erovi., i g rupa autor a T eorija ekonomije predu zeaEkonomski fakultet Sarajevo i Ekonomski fakultet Banja Luka, 1991. str. 67


46/246

46

3. Klasifikacija trokova po razliitim kriterijumima

Kako bi se moglo uticati na faktore koji izazivaju trokove potrebno

je izvrit i diferenc ijac iju i klasif ikac iju trokova u cilju efektivnog iefikasnog poslovanja, odnosno ekonomino i rentabilno poslovanje.

Trokove moemo klasifikovati u zavisnosti od cilja posmatranja i to:

1. po elementima proizvodnje18,

2. prema mjestima nastanka trokova,

3. prema vezanosti za nosioce,

4. prema na inu prenoenja na nosioce i

5. prema uslovljenosti proizvodnjom i njenom pripremom.

1. Proces proizvodnje se odvija u meusobnoj interakciji tri osnovnaelementa proizvodnje:

- radne snage,

- materijala i

- sredstava za rad

U savremenoj informatikoj eri bitni su jo dva elementa zaorganizovanje proizvodnog procesa i to:

1. informacije i

2. usluge drugih organizac ija.

Osnovni zadatak operativnog menadmenta da obezbjedi kvalitativni,kvantitativni i vremenski sklad osnovnih elemenata proizvodnje koji senalaze u meusobnoj interakciji.

Svakako, najbitniji element proizvodnje je radna snaga, jer bimaterijal i sredstva za rad bez radne snage bila beskorisna gomilanepotrebn ih st vari.

18 Berberovi., unji-Beus M., Trokovi i poslovna politika preduzea,Ekonomski fakultet Banj a Luka 1999. str.


47/246

47

Jer radna snaga svojom kreativnou i sposobnou produkuje vienego to se potroi i uloi u nju i predstavlja centar svih akcija kakomaterijalnih stimulativnih tako i nematerijalnih

Zna i, trokovi radne snage su u funkciji utroka radne snage,gubitka bioenergije zaposlenih ali i u funkciji novanih multiplikatora tihutroaka- zarada:

T1 = f (L; C1)

pri emu je :

T1 tr okovi radne snage

L - utroci radne snage, odnosno izvreni rad

C1 zarada po jedinic i mjere

Ljudski potencijal se u samom procesu razli ito troi i razli ito sevrednuje a zavisi od: stepena kvalifikovanosti, intenziteta rada, vrstedjelatnosti, vrste poslova i dr.

U kojoj fazi zaposleni uestvuju u procesu reprodukcije,

diferenciramo sledee vrste trokova radne snage:- trokove radne snage na pripremno-zavrnim poslovima, koje u

literaturi sreemo pod zajednikim nazivom- reijski poslovi. Shodnopodjeli pos lovnih aktivnost i po funkc ijama, timovima, projektima ureijske poslove spadaju: istraivanje i razvoj, marketing, istraivanjetrita,

- nabavka, prodaja, f inansije, knjigovodstvo i s l.

- trokovi radne snage na izradi pro izvoda

- trokovi radne snage na pomonim poslovima u proizvodnji.

Shodno razli itim troenjima radne snage na poslovima izrade ili nadrugim poslovima, razli ita su i vrednovanja njihovih utroaka.

Inae, utroke radne snage je veoma teko mjeriti, pa se zajedno satrokovima sredstava za rad svrstavaju u pretpostavljena troenja.

Posredstvom radne snage, materijali kao predmeti rada se podvrgavaju

manipulaciji sa ili bez upotrebe sredstava za rad, ime se mjenjaju njihovi


48/246

48

upotrebni kvaliteti i prenose na novi proizvod i doprinose stvaranju novihupotrebnih vrijednos ti.

Osnovna karakteristika materijala je da se u kontinuirani proizvodni

proces unos i postepeno a u t om pr ocesu odjednom utroi.Pored materijala, koristi se i sinonim sirovine, mada pod sirovinama

podrazumjevamo predmete rada preuzete iz pr irode na kojima nije vrenanikakva f izika ili hemijska reakcija tj. dorada.

Svakako, sem fizikog troenja materijala bitan faktor u vrednovanjutroenja igra i cijena materijala koja se formira na tritu, a zavisi odfinans ijske mo i preduzea i sposobnosti pregovaranja u slubi nabave.

Dakle, troenje materijala je u funkciji utroaka materijala i njihovihcijena:

Tm= f (M; Cm)

pri emu je :

Tm trokovi materijala

M - utroci materijala

Cm- c ijene materijala

Poto savremeno poslovanje uglavnom podrazumjeva proizvodnjuvie proizvoda od razli itih materijala, trokovi materijala su jednaki zbiru

proizvoda utroaka pojedinanih mater ijala i njihovih cijena.

Za razliku od materijala, koji se u proizvodni proces unosipostepeno, ali troi jednokratno, uloga sr edstava za rad u proizvodnomprocesu je u njihovoj viekratnoj upotrebi, to zna i da djelovanjem radnesnage, postepeno prenose svoju vrijednost na svaku jedinicu proizvoda i dase postepeno troe.

Trokovi sredstava za rad su u funkciji njihove cijene i utroaka:

Ti= f (I; Ci)

pr i emu je:

Ti trokovi sredstava za rad


49/246

49

I - utroci sredstava za rad

Ci- nabavna cijena po jedinici sredstava za rad

Reprodukovanje utroenih sredstava za rad ostvaruje se realizacijom

proi zvoda dobijenih pomou njih na tritu, jer je u strukturi proizvedenevrijednosti i dio prenesene vrijednosti ovog elementa proizvodnje, izraenu obliku amortizacije19.

Obzirom na vanost uloge, njihove cijene i vijeka trajanja,kontrolisanje troenja sredstava za rad je od krucijalnog znaaja u voenju

pos lovne polit ike preduzea, kako na kratki tako i na dugi rok.

2. Prema tehnikoj podjeli, poslove moemo razvrstati na :

- pripremno- zavrne poslove, i- poslove izrade pro izvoda.

Osnovna karakteristika trokova prouzrokovanih reijskim pos lovima(pripremno- zavrne poslove jednom rijeju nazivamo reijski pos lovi, adijele se na pogonsku, razmjensku i upravnu reiju) je da su nezavisni odobima proizvodnje i tek prodajom u inaka na tritu, oni dolaze doizraaja.

U trokove pripremno- zavrnih poslova spadaju:

- trokovi radne snage na pripremno- zavrnim poslovima, platemenadera na svim nivoima, plate i trokovi zaposlenih u nabavnojslubi, marketingu, prodaji, finansijama, plate menadmenta ljudskog

potenc ijala i dr.,

- trokovi materijala, energije, usluga tre ih lica na pripremno-zavrnim poslovima,

- trokovi sredstava za rad u uslovima vremenske amortizacije.

U kategoriju trokova izrade spadaju:

- trokovi radne snage na poslovima u proizvodnji, raunaju i itrokove radne snage na pomonim poslov ima u proizvodnji,

- trokovi osnovnog i pomonog materijala,

- trokovi pogonske reije,

19 Berberovi. i StavriB. , T rokovi i poslovna politik a pr edu zea, Banja Luka 1990. str. 36


50/246

50

- trokovi sredstava za rad koji uestvuju u tehnolokom procesu izradepoluproizvoda i gotovih pro izvoda.

3. U nastojanju da trokove veemo neposredno za proizvod kao

nosioca trokova, javljaju se grupe trokova koje ne moemo neposrednovezati za proizvode, pa na osnovu te mogunosti diferenciramo trokove napojedinane i zajednike trokove.

Svi oni trokovi koji se neposredno veu za proizvod odnosno koji sunastali kao posljedica izrade proizvoda su pojedinani trokovi. Tuubrajamo:

- trokove radne snage na poslovima izrade i na pomonim poslovima uproizvodnji,

- trokovi osnovnog i pomonog materijala, kao i trokovi pogonskereije.

Trokovi koji posredno i neposredno uestvuju u pripremi, izvrenjui realizaciji proizvodnje, ali ih ne moemo rasporediti po jedinicama ivrstama proizvoda su zajedniki trokovi, meu koje ubrajamo:

- trokovi materijala, energije, usluga tre ih lica na pripremno-zavrnim poslovima,

- trokovi radne snage na pripremno- zavrnim pos lovima tj. reijskimpos lovima,

- trokovi svih sredstava za rad osim specijalnih alata u pojedinanojproizvodnji20.

Kao rezultat podjele rada, javljaju se grupe trokova koje moemodirektno i neposredno vezati za nosioce trokova, i koje zovemo direktnitrokovi i grupe trokova koji su uslovljeni savremenom organizacijom

rada kako na nivou organizacionih podsistema, tako i na nivou cijelogpreduzea kao materijalno- organizacionog sistema i koje ne moemovezati neposredno za nosioce, koje nazivamo indirektni trokovi.

U direktne trokove ubrajamo:

- trokove osnovnog i pomonog materijala,

- trokove pogonske reije,

20 Berberovi., StavriB., T rokovi i poslovn a politika preduzeaEkonomski fakultet Banja Luka, 1990. str


51/246

51

- trokove radne snage na pos lovima izrade,

- trokove radne snage na pomonim poslov ima u proizvodnji,

- trokove sredstava za rad iji se u inak neposredno moe mjeriti-amortizacija u uslovima funkcionalnog obraunavanja.

U kategoriju indirektnih trokova svrstavamo:

- trokove materijala, energije, usluga tre ih lica na pripremno-zavrnim poslovima,

- trokovi radne snage na pr ipremno- zavrnim tj. reijskim pos lovima,

- trokovi svih sredstava za rad osim specijalnih alata u pojedinanojproizvodnji.

Koriste i jednu ili kombinuju i vie postoje ih poznatih metodakalkulacije cijena, podjelom trokova na nosioce rasporeujemo kako

pripadaju i dio direktnih trokova svakoj jedinici proizvoda, tako ialikvotni dio indirektnih trokova.

U krajnjem sluaju, rasporeivanje trokova po nosiocima predstavljapostupak utvrivanja cijene kotanja kao najznaajnijeg elementamarketing miksa.

Cijena kotanja je svojevrsno upozorenje, do koje granice moe i isniavanje cijena koje je u centru djelovanja menadmenta na podizanjekvaliteta i sniavanje cijena, a da se na dugi rok ne ugrozi poslovanje

preduzea.

Svakako, zajednikim timskim radom svih podsistema u preduzeu, anaro ito marketinga i proizvodnje, mogue je ostvariti najracionalnijeefektivno i efikasno poslovanje, koje e uz zadovoljavanje potreba krajnjih

potroaa na tritu, stvoriti i najveu pozitivnu razliku izmeu prodajnecijene i cijene kotanja, a time i najvei profit koji je i najznaajniji

motivator egzistencije preduzea.Profesor Peter Drucker definie efektivno, kada radite prave stvari, a

efikasno, kada prave stvari radite na pravi na in.

4. Sve prethodne klasifikacije i podjele trokova su veoma znaajne zapraenje ulaganja u proizvodnju, ali diferenciranje trokova premauslovljenosti proizvodnjom i njenom pripremom, zauzima u ekonomskojteoriji i praksi posebno mjesto.

Svakako, posebno kod praenja veli ine i dinamike trokova uzavisnosti od dinamike proizvodnje i njene pripremljenosti.


52/246

52

Ova klasifikacija trokova izaziva i najvea neslaganje najpoznatijih,kako stranih tako i doma ih ekonomskih teoretiara i analitiara.

Inae, sve trokove sa aspekta pripremljenosti i dinamike proizvodnje,moemo svrstati u dvije kategorije trokova i to:

1. fiksni trokovi, i

2. varijabilni trokovi (proporc ionalni, degresivno- varijabilni,progresivno- varijabilni i relativno f iksni trokovi)

Sama priprema proizvodnje u vidu uspostavljanja proizvodnihkapaciteta, uslovljava trokove koji su u apsolu

Documents

troškovi poduzeća 2