TruyệnKểVềCácNhàBácHọcVậtLý

Nhiềutácgiả

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfree

CộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach

TableofContentsTRUYỆNKỂVỀCÁCNHÀBÁCHỌCVẬTLÝLỜINÓIĐẦUI.ARCHIMEDESxứSYRACUSE(287–216TCN)

"Eureka[1]–tatìmrarồi!"Nhàkhoahọc–Nhàyêunước"Khôngđượcđụngđếnnhữngđườngtròncủata!"

II.ANDRÉ-MARIEAMPÈRE(1775–1836)Làmtoán...khỏibệnhTựhọctrởthànhgiáoviên"Newtoncủađiệnhọc"NhàkhoahọcđãngtríNgườimởđườngchokhoahọcđiềukhiển

III.ALBERTEINSTEIN(1879–1955)TuổitrẻkhôngmaymắnNhữngphátminhvĩđạicủamộtviênchứchạngbaThiênnhiênhànhđộngtheoquyluậtConngườicũngphảihànhđộngtheoquyluật

IV.HENRIBECQUEREL(1852–1808)MARIECURIE (1867–1934)PIERTECURIE (1859–1906)

NhữngdònghọkhoahọcMộtphátminhbấtngờKhôngphảichỉcóuraniumNhữngnguyêntốchưabiết

V.DANIELBERNOULLI(1700–1782)DònghọquangvinhLờimờitừnướcNgaĐịnhluậtBernoulliĐịnhluậtBernoullitrongthựctiễn

VI.NIELSBOHR(1885–1962)KhôngtựdễdãivớibảnthânmìnhMộthướngđimới:mẫunguyêntửBohrĐàotạođộingũkhoahọcchotươnglaiKhoahọcphảiphụcvụnhânloại

VII.ROBERTBOYLE(1627–1691)"...Tấtcảtừthựcnghiệm""Hộikhoahọcvôhình"PhátminhvĩđạiĐịnhluậtBoyle–Mariotte

VIII.CHARLES-AUGUSTINDECOULOMB(1736–1806)MộtngườikhôngchuyênvềđiệnVìsaocầnđolựcđiệnvàlựctừNgườikhôngchuyênvềđiệnmởđườngchođiệnhọc

IX.IGORVASILYEVICHKURCHATOV(1903–1960)NhữngbướcgiantruânđitìmtrithứcTựmởđườngvàocôngtáckhoahọc

TiếnsâuvàohạtnhânnguyêntửX.RUDOLFDIESEL(1858–1913)

Từmộtcuộctriểnlãm...ChươngtrìnhhànhđộngNghĩđếncáichết...

XI.MICHAELFARADAY(1791–1867)Chúthợđóngsáchnghèohamhọc"Tròảothuật"NgườiphụtáthínghiệmTiếncôngvàokhoahọcPhátminhvĩđại"Thuếđiện"Nhàbáchọcbìnhdị

XII.GALILEOGALILEI(1564–1642)Tráiđấtđứngyên,AristotlebảothếTráiđấtquay,thựcnghiệmbảothếKhôngđượcphépnóirằng:TráiđấtquayNhưngdùthếtráiđấtvẫnquayÔngđãnhìnthấytấtcả

XIII.LUIGIGALVANI(1737–1798)ALESSANDROVOLTA(1745–1827)ĐiệnmuavuivàđiệnchữabệnhBácsĩykhoaphátminhvềđiệnMảnhđấtmàumỡGiáosưvậtlýtánthànhvàphảnđốibácsĩykhoa

XIV.CHRISTIAANHUYGENS(1629–1695)ĐứatrẻkỳdiệuArchimedesmớiNgườikhởixướngthuyếtsốngánhsáng

XV.JAMESPRESCOTTJOULE(1818–1889)ĐịnhluậtJoule–LenzĐươnglượngcơcủanhiệt

XVI.PYOTRNIKOLAEVICHLEBEDEV(1866–1912)Tìmramình"Cân"ánhsángXâydựngtrườngpháiTiếpnhậncáichết

XVII.MIKHAILVASILYEVICHLOMONOSOV(1711–1765)ThờiđạicủaLomonosovConđườngđivàokhoahọcLomonosov,ngườitổchứcnềnkhoahọcNgaLomonosov,nhàkhoahọclỗilạc

XVIII.JAMESCLERKMAXWELL(1831–1879)DấuhiệucủatàinăngPhátminhnốitiếpphátminh

XIX.ALBERTABRAHAMMICHELSON(1852–1931)ChàngthiếuúyhảiquântrởthànhnhàkhoahọcThínghiệm"âm"chấnđộnghoàncầu

TrêngiườngbệnhvẫnchỉhuythínghiệmXX.EDMEMARIOTTE(1620–1684)XXI.ISAACNEWTON(1643–1727)

ChúbéluônnghĩranhữngtròchơikỳlạĐứngtrênvainhữngngườikhổnglồSốphậntrớtrêu

XXII.ALFREDNOBEL(1833–1896)VÀGIẢITHƯỞNGNOBELXXIII.JAMESWATT(1736–1819)

"Phảichiếnthắngthiênnhiên!"NhậnbằngphátminhCôngty"BoultonvàWatt"

XXIV.GEORGSIMONOHM(1789–1854)Cócầnnghiêncứubộphậnthụđộngkhông?NhữngcôngtrìnhcủamộtgiáoviêntỉnhlẻChưađượcngườiđờibiếtđến

XXV.HANSCHRISTIANØRSTED(1777–1851)VậnmaycủanhàkhoahọcMộttrítuệđãsẵnsàngTừmêsay,tintưởngđếnquyếttâm...TiếpbướcØrsted

XXVI.BLAISEPASCAL(1623–1662)ChúbécáigìcũngmuốnbiếtKhôngxemthườngnhữngcáitầmthường!Khôngtranhluậnsuông,màdựavàothínghiệm!Câysậybiếtsuynghĩ

XXVII.AUGUSTIN-JEANFRESNEL(1788–1827)MộtkỹsưcầuđườngbấtđắcdĩLàhạthaylàsóng?Sóngdọchaysóngngang?Aethertruyềnsóngnhưthếnào?

XXVIII.MAXPLANCK(1858–1947)ThẳngđườngđivàokhoahọcHaigợnmâyđencủađầuthếkỷXXMộtphátminhkhóhiểuCôngnhậnhaykhôngcôngnhậnNhữngbấthạnhcủacuộcđời

XIX.ALEXANDERSTEPANOVICHPOPOV(1859–1906)Thếgiớimáymóc,saomàhấpdẫn!TrườngTorpedo-chiếcnôicủangànhvôtuyếnđiệnPhátminhravôtuyếnđiện

XXX.ERNESTRUTHERFORD(1871–1937)LuônluônvươnlênhàngđầuVữngbướctiếnvàokhoahọcĐisâuvàobêntrongnguyêntửTấmlòngcủanhàbáchọcvàngườithầy

XXXI.WILHELMCONRADRÖNTGEN(1845–1923)Bảytuầnbấthủ

ChiếcnhẫncướitrởnênnổitiếngNhữngbóngmaámảnhNhữngchiếclávàngkhôbịdứtkhỏicành

XXXII.EVANGELISTATORRICELLI(1608–1647)CuộctranhluậnxoayquanhnhữngchiếcbơmnướcMộtbộdụngcụthínghiệmtrởthànhbấttử

XXXIII.WILLIAMTHOMSON,HUÂNTƯỚCKELVIN(1824–1907)ConngườiđượcsốphậnưuđãiNhàsưphạmlỗilạcNhàbáchọcnhiềutàinăngNhiệtđộnglựchọcvàthangnhiệtđộKelvin

XXXIV.KONSTANTINEDUARDOVICHTSIOLKOVSKY(1857–1935)"Conchim"VượtlêntrênđiềubấthạnhTấtcảdànhchohọctập"NgườimơmộngxứKaluga"Ngườisánglậpngànhduhànhvũtrụ

DANHSÁCHTÊNCÁCNHÀKHOAHỌCCHÚTHÍCH

LỜINÓIĐẦUBạnđọcthânmến!TruyệnKểVềCácNhàBácHọcVậtLýđãramắtcácbạnlầnthứnhấtthành3tập,xuấtbản

nhữngnăm1987,1988,1990.Lầnnàysáchđượcchỉnhlývàingộplàmmộttập.Đểtiệnchoviệctheodõicủabạnđọc,cácbàiviếtđượcxếplạitheotêncácnhàbáchọc,theothứtựchữcái.Nógiúpcácbạnlàmquenvớinhữngnhàbáchọcvậtlýmàcácbạnđãbiếttênquacáctrang

sáchgiáokhoatrườngtrunghọcphổthông,nhưngdùsaocũngvẫnlànhữngngườixalạ.Nókhôngphảilàmộttậptiểusửcácnhàbáchọc.Vìvậy,mặcdùcólúcnóivềcuộcđờicủahọ,nósẽkhônggiớithiệuđầyđủtiểusửcủahọ.TruyệnKểVềCácNhàBácHọcVậtLýgiớithiệuvớicácbạnnhữngtấmgươngcầncù,vượt

khócủacácnhàbáchọcđểđếnvớikhoahọc.MộtsốítngườinhưDanielBernoulli,WilliamThomson,cóthểnóilàđượctắmmìnhtrongkhôngkhíkhoahọccủagiađình,vàđivàokhoahọcmộtcáchhầunhưdĩnhiên.Nhưngrấtnhiềungườikhácđãphảivượtbiếtbaotrởngạitrênconđườngđi tìmtri thứckhoahọc.MikhailLomonosov, JamesWatt,MichaelFaradayxuấtthântừnhữnggiađìnhnghèotúng,kiếmmiếngăncònkhókhăn,nóichiđếnchuyệnhọchành.BlaisePascal,AugustinFresnel,từnhỏđãlànhữngchúbéốmđau,quặtquẹo,luônluônbịbệnhtậtdàyvò,cảkhiđãđếntuổitrưởngthành.Conđườnghọđivàokhoahọcthậtlàkhúckhuỷu,giantruân.Nhưngtínhkiêntrìvượtkhó,lòngsaymêđitìmchânlý,niềmtinvàokhảnăngvôhạncủakhoahọc,đãgiúphọvữngbướctiếnlên,khiếntêntuổicủahọtrởthànhbấttử.TruyệnKểVềCácNhàBácHọcVậtLýcũnggiớithiệuvớicácbạnconđườngdẫncácnhàbác

họcđiđếnnhữngphátminhkỳdiệu.Cóngườinghĩrằngcácnhàbáchọcđềulànhữngnhânvật thầnkỳ,xuấtchúng,bẩmsinhđã làngườiđầy tàinăng.Cóngười thíchcườngđiệucâuchuyệnvềquảtáocủaIsaacNewton:ôngchỉnhìnthấyquảtáorơimà"bỗngnhiên"phátminhrađịnhluậtvạnvậthấpdẫnvôcùngquantrọng.Sựthựcđâucónhưvậy!Cácnhàbáchọclànhữngngườihếtsứctòmò,hamhiểubiết.Họ

khôngbằnglòngvớinhữngtrithứcnửavời.Họkhôngmùquángnghetheocáckếtluậncủangườikhác,dùlàngườicóuytín,cóquyềnthế,nếulýtrícủahọ,nếuthựctiễnkháchquanchưacôngnhậnnhữngkếtluậnấylàđúng.Họluônluôntựđềranhữngcâuhỏiởnhữngnơingườikhácchỉlẳnglặngthừanhậnnhưnhữngđiềudĩnhiên.Họkiêntrì,sángtạo,tìmbằngđượccáchgiảiđápnhữngcâuhỏimàhọđãđềra.Khiđãtìmrachânlýkhoahọc,họkiênquyếtbảovệchânlý,khôngkhoannhượng.Nhưngkhicónhữngchứngminhkháchquanchứngtỏluậnđiểmcủahọlàsai,họcũngcógancôngnhậncáisaicủamìnhđểtiếpthucáiđúng.Trướcsaucũngchỉnhằmlàmchochânlýkhoahọcluônluôntrongsáng.TruyệnKểVềCácNhàBácHọcVậtLýkhôngquêngiớithiệuvớicácbạnýthứccôngdâncủa

cácnhàbáchọc.Họlàcôngdâncủanướchọvàcũnglàcôngdâncủathếgiới.Khôngnhữngbảnthânhọđónggópnhữngphátminhchokhoahọc,họcònchămlopháttriểnkhoahọcvàsửdụngkhoahọcchohạnhphúccủaloàingười.PyotrLebedevđãtừchốimộtchứcvụlươngcaoởnướcngoàiđểsốngthanhđạm,bỏtiềntúi

ra xây dựng phòng thí nghiệm cho các học trò mình được tiếp tục nghiên cứu. ErnestRutherfordnghiêmkhắc,dễcáukỉnh,nhưngthươngyêuhọc trònhưthươngcon,sẵnsàngnhượnglạicảmộtphòngthínghiệmquýgiáchohọctròyêulàPyotrKapitsamangvềLiênXôxâydựngviệnnghiêncứu.NielsBohr,AlbertEinstein,IgorKurchatovđãphảibớtmộtphần

thờigiannghiêncứucủamìnhđể thamgiavàoviệc thức tỉnhnhân loạichốngchiến tranhnguyêntửbảovệhòabình.Nobelđãdànhtấtcảtàisảntolớncủamìnhđểđặtranhữnggiảithưởngkhuyếnkhíchnhữngngườicócônglaolớnphụcvụlợiíchcủanhânloại.Cácnhàbáchọcvậtlýkhôngchỉlànhữngconngườitàigiỏi,vĩđại.Họcònlànhữngngườirất

gầngũivớichúngta.Mỗinhàbáchọcđềucónhữngcáigìmàchúngtahọctậpđược.Nhữngcáiđóđộngviên,khuyếnkhíchchúngta,chỉchochúngtaconđườngđivàokhoahọc.Conđườngđókhôngchỉdànhchomộtsốngườiđượcưutiên,ưuđãi,màsẵnsàngmởrộngchomọingườicóýchí.

I.ARCHIMEDESxứSYRACUSE(287–216TCN)

ARCHIMEDESxứSYRACUSE(287–216TCN)

"Eureka[1]–tatìmrarồi!"NgàynaycònaikhôngbiếtđịnhluậtArchimedes?Địnhluậtnàykhôngnhữngđúngđốivới

cácchấtlỏng,màcònđúngđốivớicảcácchấtkhí.Cáckỹsưkhichếtạotàuthuyền,khícầuv.v...đềuphảiứngdụngđịnhluậtArchimedes.Cáchđâybabốnnghìnnăm,các thuyềnbuônAiCập[2],Phoenicia[3], sauđó là các thuyền

buônHyLạp[4],LaMã[5],đãchởcáchànghóađủloại,đilạitrênĐịaTrungHải[6].Đãcóbaolần,khichấthànglênthuyền,cácthủythủnhìnthấythuyềnlúndầnxuốngnướcdosứcnặngcủahànghóa.Nhưngvìsaochiếcthuyềnnổitrênmặtnước?ĐãcóbaonhiêungườitrướcArchimedes,cốcôngtìmkiếmđịnhluậtvềsựnổicủacácvật

nhưngkhôngthànhcông.ChỉđếnArchimedes,vớiócquansáttinhtếcủanhàbáchọcthiêntài,địnhluậtđómớiđượctìmra.MộthuyềnthoạikểrằngcólầnđứcvuaHiero[7]saimộtngườithợkimhoànchếtạomột

chiếcmũmiệnbằngvàng.Ngờrằngngườithợthiếulươngtâmkiađãbiểnthủmộtsốvàngvàthayvàođóbằngmộtsố

bạc,nhàvuachogọiArchimedesđếnvàphán:—Đâylàchiếcvươngmiệncủatrẫm.Khôngđượclàmhỏngmũ,nhàngươiphảitìmchora

trongnàycóphabạckhông!Archimedeslolắng,ngàyđêmsuynghĩtìmcáchgiảibàitoánhóchiểmnày.Lúcănôngcũng

nghĩđếnnó,lúcđidạoôngcũngnghĩđếnnó,thậmchílúctắmôngcũngnghĩđếnnó.Mộthôm,Archimedesvàotắmtrongnhàtắmcôngcộng,màđầuócvẫnđangbịchiếcvương

miệnámảnh.Khithảmìnhvàobồntắm,ôngbỗngnhậnxétthấymộtđiềumàlâunaykhôngaiđểýđến.Ôngcảmthấykhidìmmìnhtrongnước,thânthểmìnhcóvẻnhẹnhõmhơn,tựanhưcócáigìđẩynótừdưới,nângnólêncao.Mộtýnghĩmớimẻlóesángtrongđầuông.Quêncảmặcáoquần,ôngphấnkhởinhảyrakhỏibồntắm,chạythẳngrangoàiphốvàmừngrỡreovang:"Eureka!Eureka!"(nghĩalà:Tatìmrarồi!Tatìmrarồi!).ÔngđãtìmramộtđịnhluậtmớichophépgiảibàitoáncủaHiero.Đólàđịnhluậtvềsứcđẩy

củamộtchấtlỏnglênmộtvậtnhúngvàochấtđó.SaunàyđịnhluậtđóđượcgọilàđịnhluậtArchimedes.KhôngcótàiliệunàokểlạimộtcáchchínhxácArchimedesđãthínghiệmnhưthếnàođể

kiểmtrachiếcvươngmiện.Cóthểphỏngđoáncáchlàmnhưsau.Ôngđãxácđịnhsứcđẩycủanướclênchiếcvươngmiệnvàlênmộtthỏivàngnguyênchấtcócùngtrọnglượng.Nếuchiếcvươngmiệnbằngvàngnguyênchấtthìsứcđẩytronghaitrườnghợplànhưnhau.Nhưngởđâysứcđẩylạikhácnhau.Archimedespháthiệnđượcrằngchiếcvươngmiệnđãbịphabạc,vàđãxácđịnhđượctỷlệphalàbaonhiêu.Mọingườivôcùngkinhngạc,vàngườithợkimhoàngianlậnđãphảithútội.Nhưvậy lànhằmgiảiquyếtmộtbài toáncụ thể, trongphạmvihẹp,Archimedesđãphát

minhramộtđịnhluậtcóphạmviứngdụngrộngrãi.Kếtquả,đạtđượclớnhơnrấtnhiềuso

vớimụctiêuđềrabanđầu.

Nhàkhoahọc–NhàyêunướcArchimedessinhnăm287trướccôngnguyêntạithànhbangSyracuse[8] trênđảoSicily[9].

ChaônglànhàthiênvănPhidias.Ngaytừnhỏ,cậucontraiđãđượcngườichatruyềncholòngsaymêkhoahọc.LòngsaymêđóđãdẫndắtchàngtraiArchimedeslênđườngvượtbiểnsangAlexandria[10]bênAiCập.Thờiđó,Alexandrianổitiếnglàmộttrungtâmkhoahọclớn.Ởđâycómộtthưviệnkhổnglồchứatrên700ngàncuốnsáchchéptay.ArchimedesđãđếnhọcởđềnMuseion[11],mộtviệnbảotàng,mộtviệnhànlâmquytụhầuhếtcácbộócuyênbácnhấtlúcđó.TạiđâyArchimedesđãđượclàmquenvớicácnhàbáchọcnổitiếngnhưnhàtoánhọcEratosthenesxứCyrene,nhàthiênvănCononxứSamos[*]v.v...Saukhithànhtài,Archimedestrởvềphụcvụxứsở,phụcvụđấtnước.TheolờikểcủaPlutarch[12],nhàvănkiêmnhàsửhọccổHyLạpArchimedesrấtsaymêtoán

học.Cáccôngtrìnhtoánhọccủaôngbaotrùmkhắpmọilĩnhvựctoánhọcđươngthời:hìnhhọc,sốhọc,đạisố.Chođếnnay,mặcdùđãtrảiquabiếtbaonămtháng,nhiềutácphẩmcủaôngđãbịthấttruyền,vậymàchúngtavẫncòngiữlạiđượcmộtdisảntoánhọckháphongphú.Archimedescònlàmộtkỹsưtàiba.Chínhôngđãxâydựngđàithiênvănhay"Vòmcầuvũ

trụ"nhờđóngườitacóthểquansátđượcsựchuyểnđộngcủaMặttrời,Mặttrăngvànămhànhtinh.Tươngtruyền,cólầnởSyracusengườitađóngmộtconthuyềnbatầngrấttovànặngđến

nỗikhôngsao"hạthủy"nóđược.ToànthểcưdânSyracuseđềuđượchuyđộngrakéoconthuyền,nhưngnókhônghềnhúc

nhích.HọbènchomờiArchimedesđến.Ôngnhìnđịathếrồichodựngquanhconthuyềnđổsộnàymộthệthốngđònbẩyvàròngrọc

phứctạp.Hàngtrămbàntaynắmchặtvàodâychão.Thếlàconvậtkhổnglồngoanngoãnbòxuống

nước.KhiđạiquânLaMãdodanhtướngMarcellus[13]chỉhuyđếnxâmlăngSyracuse,Archimedes

đãchocácmáyphóngđábímậtcủamìnhxuấttrận.Cácloạitênđạnđộcđáoấylaovunvútvềphíaquânthùlàmhàngngũđịchquânhỗnloạn.Trongkhiđó trênmặtbiểnbất thần cóvôvànphiếngỗ từmặt thànhvăng ra trúngvào

thuyềnđịchvớimộtsứcmạnhnhưtrờigiáng..."QuânLaMãhoảngsợ,đếnnỗichỉcầnnhìnthấymộtsợigiâythừnghaymộtchiếcgậygỗở

trêntườnglàđãlahétthấtthanh,cholàArchimedesđangquaynhữngcỗmáyvềphíamìnhvàchạythụcmạng".Plutarchđãviếtnhữngdòngnhưthếvàcònviếtthêmcâuchuyệnmangmàusắchuyềnthoại

sauđây:"KhinhữngchiếcthuyềncủaMarcelluslọtvàokhoảngtầmtênbắnthìônggiàArchimedesra

lệnhđưađếnmộtchiếcgươngsáumặtdochínhônglàmra.Ôngcònchođặtmộtloạtgươnggiốngnhưvậy,nhưngnhỏhơn,ởnhữngvịtríđãtínhtrước.Nhữngchiếcgươngđótựquay

đượctrêncácbảnlềvàđượcđặtdướiánhnắngmùahècũngnhưmùađông.Tiasángphảnchiếutừnhữngchiếcgươngđógâyranhữngđámcháyrấtlớnthiêuđốtchiếnthuyềnđịchtừkhichúngcònởcáchmộttầmtênbắn..."Thấtbạichuacay,Marcellusthanthở:"Thếlàchúngtađãphảingừnggiaochiếnvớinhàtoánhọcđórồi.Ôngtangồiyêntrênbờ

biển,đánhđắmchiếnthuyềncủachúngta,bắnchúngtamỗiloạtkhôngbiếtcơmannàolàtênđạn.Ôngtaquảđãvượtxanhữngngườikhổnglồtrongcáccâuchuyệnthầnthoại..."ArchimedeslàcondânthànhphốSyracuse.Ôngđãcùngvớinhândânthànhphố,bằngsức

laođộngvàtàinăngcủabảnthân,xâydựngnênnhữngngôinhàvànhữngđườngphố,nhữngbếncảngvànhữngconthuyền,nhữngvườnhoavànhữnggiànnho...Giờđây,trướchọaxâmlăng,ôngđã sát cánhcùngvớinhândân thànhphốquêhươngđứng lênbảovệ thànhphốmình.Chínhđiểmấyđãlàmchoôngtrởthànhngườikhổnglồbấttử...

"Khôngđượcđụngđếnnhữngđườngtròncủata!"Saumộtthờikỳhãmthànhlâudài,rútcục,năm212trướccôngnguyên,ngườiLaMãđánh

chiếmđượcSyracuse.BọnphảnquốcđãtiếptaychongườiLaMã.BinhlínhLaMãồạtkéovàotrongthànhvàthẳngtaychémgiếttấtcảnhữngaichúngbắt

gặp.VàchúngchạmtráncảvớiônggiàArchimedes.Mộtbứctranhghépmảnhcổxưađãlưulạichochúngtagiâyphútấy.Archimedesngồitrên

mộtchiếcghếconđanghíhoáydùngcâygậyvạchtrêncátnhữnghìnhhìnhhọc,còntrướcmắtôngánhgươmlòechớptrongtaymộttênlínhLaMã.Nghenói,khinhìnthấytênlính,Archimedesthét:"Khôngđượcđụngđếnnhữngđườngtròncủata!"Lúcnày,ôngquênmình,ôngchỉnhớđếnkhoahọc.NhưngtênlínhLaMãngudốtcókểgì

khoahọc.Và,Archimedesđãgụcngãdưới lưỡigươmcủakẻxâmlăng,máuôngnhuốmđỏnhữnghìnhvẽôngvừakhắcvạch...Archimedes,conngườikhổnglồcủanhândânmình,conngườikhipháthiệnrasứcmạnhẩn

tàngtrongchiếcđònbẩygiảnđơnđãthốtkêulên:"Chotamộtđiểmtựatacóthểbẩytungcảtráiđấtnàylên!",vậymàcuốicùnggụcngãdướilưỡigươmtànbạocủabọnxâmlăng.SyracusetrởthànhmộtthànhbangchịusựthốngtrịcủangườiLaMã.Quânxâmlượctìm

cáchngănchặnkhôngchonhândânnhắcđếntêntuổinhàkhoahọcanhhùng,chúngvẫnsợông...Thậmchímộông,chúngngăncấmkhôngchongườiluitới,thờigianxóaphai,giờđâygai

gócphủđầy...Nhưngkhoahọcvẫnsốngvàpháttriển.Thếgianvẫncónhữngconngườingưỡngmộcông

tíchvàkhípháchnhữngnhàkhoahọcđãhysinhvìquêhươngxứsở,vẫncónhữngconngườibùingùixúcđộnglầntìmdấuvếtvànhữngkỷvậtcủacácnhàbáchọccổxưa.Cicero[14],nhàvănkiêmnhàhoạtđộngchínhtrịLaMã,vớimộthoàivọngxúcđộng,đãkểlại

giâyphútônglầnmòđitìmnấmmồcủaArchimedes."...KhiởSicilylòngtôidộilênýnghĩđitìmmộArchimedes.Nhưngvềđiểmnày,ngườiđịa

phươngbiếtrấtít.ThậmchínhiềungườicònquảquyếtrằngmộArchimedeshiệnnaykhông

còndấuvết.Thếnhưng,mộtnỗiniềmkhátkhaothúcgiụctôivàtôivẫnsaymêtìmkiếm.Cuốicùng,giữanhữnglùmcâygaigócvàcỏlác,tôiđãtìmratấmbiatrênmộông.Sởdĩtôi

tìmrađượctấmbianàylànhờtôiđãthuộclòngmấycâuthơkhắctrênđóvàmộthìnhcầulồngtrongmộtkhốitrụkhắcởphíatrên...NgườiLaMãđãmuốnxóanhòatấtcảnhữngkỷniệmvềArchimedestrongtrínhớnhândân

Syracuse.Thếnhưng,chodùbiếtbaothếkỷđãtrôiqua,chodùnhữngthắnglợivàkhúckhảihoàncủa

kẻxâmlăngLaMãđãbiếnthànhhồiức,nhưngđiềuArchimedesđãgiànhgiậtcholoàingườivẫnkhôngthểbịxóanhòa.

II.ANDRÉ-MARIEAMPÈRE(1775–1836)

ANDRÉ-MARIEAMPÈRE(1775–1836)

Làmtoán...khỏibệnhAndré-MarieAmpèresinhngày20-1-1775,làconmộtnhàbuôntơlụakhágiảởthànhphố

Lyon[15]nướcPháp[16].ChaAmpèremuốncontraiminhtrởthànhngườikếnghiệpquảnlýtàisảngiađình,nhưng

Ampèrehờhữngvớiviệclàmănvàhoàntoànkhôngcóýđịnhnốinghiệpcha.HọcmãimàAmpèrevẫnkhôngphânbiệtđượccácmặthàngtơlụa,khôngbiếtnóitháchvàkhôngquencáchchàohàng.ChaAmpèrethấtvọng,phànnànvớivợ:"Tôikhôngtrôngmonggìởnó.Nólàmộtđứaconvôtíchsự...".Ampèređúnglàmộtngườivôtíchsựtrongviệcbuônbánnhưngrấthamhọchỏi.Cậucótính

tòmòbẩmsinh,tựtìmhiểuvàtựgiảithíchnhiềuhiệntượngtựnhiên.Lúcchưabiếtchữ,Ampèređãtậplàmtínhbằngcáchđếmcácviênsỏi.MẹAmpèremuacho

connhiềuđồchơithúvịkhiếnlũtrẻbạncậuphảithèmthuồng:chúlínhchìbồngsúng,chiếcxebiếtchạy...Nhưngnhững thứđóAmpèređểbụibámđầy.Suốtngàycậuchỉmảimêvớinhữngviênsỏi.MộthômcậubéAmpèrebịốm.BàmẹcấmkhôngchoAmpèrerangoàichơi.Nằmmãitrên

giườngcũngchán,Ampèrebènlấynắmsỏitrongtúiravàbắtđầuhýhúilàmtoán.Bàmẹởphòngngoàiđivàothấythếbènlấytấtcảđámsỏivìsợconsẽốmnặngthêm.Ampèrengẩnngơtiếc.Ampèrerấtthíchđườngnhưngkhibàmẹchocậuđườngcátcậukhôngđộngđếnmàchỉđòiđườngviên.Ampèrexinnhiềuđườngviênđếnnỗicảnhàngạcnhiên.Mãisaubàmẹmớivỡlẽ:Ampèrethíchđườngviênvìcậulàmtínhvớinhữngviênđường,vàAmpèrekhỏibệnhlúcnàokhôngbiết!Ampèrerấthamđọcsách.Nămlên4tuổiAmpèređãtựhọcđọc,họcviếtđượctiếngmẹđẻ.

LêntámtuổicậuđãthuộclòngnhiềutrangsáchcóhìnhvẽđẹptrongbộBáchkhoatoànthư.NămlênmườivìmuốnđọcđượcsáchtoáncủacácnhàkhoahọcnổitiếngmàAmpèređãtựhọcthànhcôngtiếngLatin[17].MườihaituổicậuđãđọcxonghaimươitậpcủabộBáchkhoatoànthưvàtấtcảsáchtrongtủsáchgiađình.TừđóAmpèrephảiđiđọcsáchtrongthưviệncủathànhphốLyon.MườitámtuổiAmpèređãđọcgầnhếtcáctácphẩmvềvậtlýhọc,toánhọc,triếthọc...xuấtbảntừtrướcđếnthờiđó.Ampèrelạicómộttrínhớítngườisánhkịp.SaunàyvềgiàôngvẫncònnhớnhiềuđoạntrongbộBáchkhoatoànthưđãđọctừthờithơấu!

TựhọctrởthànhgiáoviênSau khi cha chết, gia đình Ampère sa sút. Anh sống nghèo túng bằng tiền dạy học thuê.

Ampèrexindạyhọcởnhiềunơinhưngkhôngtrườngnàochịunhận,tuyrằngkhiđókhốikiếnthứccủaanhđồsộvàphongphú,vốnliếngtoánhọccủaanhlúcấycólẽphảibằngvốnliếngcủacảmộtđờingườiđisâuvàomôntoán,nhưnganhlạikhôngcóhọcvị,bằngcấp!Tuysốngthiếuthốnanhvẫnkiêntrìnghiêncứumôntoán,vànhữngcôngtrìnhđầutiêncủaAmpèrethuộclĩnhvựctoánxácsuấtđượccôngbốvàonăm1802.KhiđóAmpèreviếtcuốnsách"Lýthuyếttoánhọctrongtròchơi".Sáchcủaanhbánrấtchạyvìcácconbạcưamayrủimongtìmtrongđócơhộilàmgiàu.TrongcuốnsáchnàyAmpèretrìnhbàytoànbộkếtquảnghiêncứumớicủamìnhthuộclĩnhvựclýthuyếtxácsuất.Cuốnsáchđóđãđượcgiớihọcthuậtđánhgiácao.ChínhnhờđómàAmpèremaymắnxinđượcmộtghếgiáoviêntoánhọcởtrườngtrunghọcLyon.TrườnghợpngoạilệcủaAmpèređãgâyxúcđộngtronggiáogiới,vìtrướcđóngườitakhông

côngnhậndanhhiệugiáoviênchonhữngaichỉtựhọchoặckhôngcóbằngcấpgìđángkể.Vànhiềungườiđãbàntánxônxao:"Ampèređãtốtnghiệptrườngđạihọcnào?Ôngtacóhọcvịgìmàđượcbổnhiệmgiáoviên?".BỏquatấtcảnhữnglờigièmphađóAmpèregắngsứclàmviệcvànghiêncứu.Tàinăngcủa

ôngngàycàngbộclộ.Têntuổicủaônglàmlumờnhiềunhânvậtcótiếngtămtronggiớikhoahọcthờiđó.Làmộtnhàtoánhọchàngđầu,ôngđãchỉracáchphảisửdụngngànhkhoahọcnàynhưthếnào?Ôngcoitoánhọclàmộtngànhcủatriếthọc,làcơsởđểnghiêncứuđưacácphátminh trongvật lýhọc trở thànhcáccông thứcđịnh lượngvàvìvậyôngrấtquan tâmnghiêncứuứngdụngtoánhọcvàovậtlýhọc.

"Newtoncủađiệnhọc"Tuyđượccôngnhậnlàgiáosưtrunghọc,Ampèrevẫnsốngxuềnhxoàng,cóbaonhiêutiền

ôngđềudùngđểmuasáchvàdụngcụthínghiệm.Ôngquantâmnghiêncứunhiềuvấnđề,cónhiềucôngtrìnhnghiêncứuvềnhiềulĩnhvựckhácnhau,nhưngôngquantâmnhiềunhấtđếnvật lýhọc.Ôngchốnglạithuyết"chấtnhiệt"thờiđóđượccôngnhậnrộngrãi(thuyết"chấtnhiệt"chorằngnhiệtlàmộtloạichấtlỏngkhôngtrọnglượngthấmvàomọivậtvàcókhảnăngthấmtừvậtnàysangvậtkhác).Ampèrecũnglàngườisớmủnghộthuyếtsóngánhsáng.ĐặcbiệtAmpère làmột trongnhữngngườiđãxâydựngcơsởvàđãđónggópnhiềucho

ngànhkhoahọcmớivềcáchiệntượngđiệntừmàônggọitênlà"điệnđộnglựchọc",têngọinàysauđóđượcchínhthứccôngnhận.Thángchínnăm1820saukhinghethôngbáothínghiệmcủaHansChristianØrsted[*]vềtác

dụngcủadòngđiệnlênkimnamchâmdonhàbáchọcFrançoisArago[*]trìnhbàytrướcViệnhànlâmkhoahọcParis,Ampèređãsuynghĩđếnkhảnăngquycáchiệntượngtừvềhiệntượngđiện,vàôngmuốnloạibỏthuậtngữ"chấttừ"(hiểutheonghĩanhư"chấtnhiệt"thờiđó)khỏingônngữkhoahọc.Ôngliêntụcsuynghĩ,lậpluận,mộttuầnsauđó,ôngđãthôngbáovềgiảthuyếtcủaôngsaunàyđượcgọilà"giảthuyếtAmpère"vàvềnhữngthínghiệmbướcđầuđểcóthểkhẳngđịnhgiảthuyếtđó.Sauđóôngtiếptụckhẩntrươnglàmcácthínghiệmvàliêntụcthôngbáovềcáckếtquảthínghiệmcủaôngtrongmườibảnthôngbáokhoahọctừthángchínđếnthángmườihainăm1820.Năm1826ôngtổngkếtcáckếtquảnghiêncứucủaôngtrongcôngtrìnhquantrọngmangtên"Lýthuyếtcáchiệntượngđiệnđộnglựchọc,rútrathuầntúy

từthínghiệm".LýthuyếtcủaAmpèrechínhlàsựpháttriểnnhữngtưtưởngnêutrongthôngbáođầutiên,

nhưngđãđượckhẳngđịnhbằngthựcnghiệm.Ôngđãđưarahaikháiniệmcơbảncủađiệnhọclà"hiệuđiệnthế"(hồiđóônggọilàsứccăngđiện)và"dòngđiện"tuychưađịnhnghĩađượcthậtrõràng.ChínhAmpèređãđịnhnghĩachiềucủadòngđiệnlàchiềudịchchuyểncủađiệntíchdươngvàđãnêulênkháiniệmvềmạchđiện.Tựlàmlấythínghiệmôngđãpháthiệnrarằnghaidâydẫnđiệnđặtsongsongvàtrongđódòngđiệnchạytheocùngmộtchiềusẽhútnhau,cònnếunhưchohaidòngđiệnchạytráichiềunhauthìhaidâysẽđẩynhau.Từđóôngsuyrarằngxungquanhdâyđiện,cónhững"lựctừ"phânbốtheođườngvòng,vàôngđãđềxướnglêncáigọilà"quytắcAmpère"đốivớithínghiệmØrsted:"Nếu giả thiết một người nằm dọc theo chiều của dây dẫn để cho dòng điện chạy theo

phươngtừchânlênđầuvàquaymặtvàokimnamchâm,thìđầuBắccủakimnamchâmsẽlệchvềphíatráicủangườiđó..."NhưvậylàAmpèređãphátminhralựcđiệntừ.Sauđó,trongnhiềunămôngkiêntrìsuynghĩ

vềsựtươngđươngcủamộtdòngđiệntrònvàmộtnamchâmphẳngnhỏ(látừ),vàđãbắtđầuxâydựngquanniệmvềnamchâm"nhưlàmộttậphợpnhữngdòngđiệnđặttrênnhữngmặtphẳngvuônggócvớiđườngnốiliềnhaicựccủanamchâm".Từđóôngđiđếnkếtluậnrằng,mộtcuộndâyhìnhxoắnruộtgàcódòngđiệnchạyqua(solenoid[18])tươngđươngvớimộtnamchâm.Dođóôngđãkhẳngđịnhrằng,trongthiênnhiênkhôngcó"chấttừ",vàtacóthểquymọihiệntượngtừvềcáctươngtácđiệnđộnglựchọc.Nhưnglúcđầuônglạichorằng,trongcácnamchâmcócácdòngđiệngiốngnhưdòngđiệnthôngthường(dòngđiện"vĩmô")sauđó,ôngđãhoànchỉnhlạiýkiếnđóvànêulêngiảthuyếtvềcácdòngđiệnphântử.Ôngđãkếtluậnrằngtươngtácgiữacácnamchâmlàtươngtácgiữacácdòngđiệnđó.Cáckếtluậnđóđượcsắpxếplạithànhnộidungcơbảncủa"giảthuyếtAmpère".SauđóAmpèređặtvấnđềdựavàothínghiệmđểtìmracôngthứcđịnhlượngvềsựtương

tácgiữahainguyêntốdòngđiện.Đâylàmộtbàitoánrấtkhó,vìnguyêntốdòngđiệnkhôngcóýnghĩavậtlýtrựctiếp,vàkhôngthểthựchiệnđượctrongthínghiệm,giốngnhưchấtđiểmvàđiệntíchđiểm.Thếthìphảigiảiquyếtvấnđềnhưthếnào?Saumộtthờigiansuynghĩtìmtòi,ôngđãdùngphươngphápdựavàosuyluận,nêulêndạngcủacôngthứcchotrườnghợpcácnguyêntốdòngđiện,sauđótổnghợpcáclựctácdụng(tổngcácđạilượngbé,hayphéplấytíchphân)trongmộtsốtrườnghợpđơngiảncủacácdòngđiệncókíchthướchữuhạn,rồisauđóôngđemsosánhkếtquảcuốicùngthuđượcbằngtínhtoánnhưvậyvớikếtquảđođượcbằngthínghiệm,đểđiềuchỉnhlạicôngthứcdựkiếnbanđầucủaông.Saumộtthờigiantínhtoánvàhoànchỉnhcuốicùngôngđãđiđếnmộtcôngthứcphùhợpvớicáckếtquảthựcnghiệm,tuykhônghoàntoàngiốnghẳnvớicôngthứchiệnnayđượcnêulêntrongcácsáchgiáokhoa.Mộtđiềuquantrọnglàôngđãthấyrằnglựctươngtácgiữahainguyêntốdòngđiệnlànhữnglựckhôngxuyêntâm,kháchẳncáclựctươngtácđãbiết,vàkhôngtuântheođịnhluậtthứbacủaNewton.Ampèrecómộttrựcgiáckhoahọchếtsứcnhạybén.NhàbáchọcJamesC.Maxwell[*]người

Anhđãphảithốtlên:"...LýthuyếtvàthựcnghiệmhìnhnhưlàkếtquảtấtnhiênđượcsuyratừkhốióccủaAmpère...".Ampèređãđánhđổquanniệmtáchrờicơhọcvàđiệnhọcthờiđó.Nhữngphátminhcủaôngđãgópphầnkhaiphámộtconđườngmới:biếncôngcơhọcthànhđiệnnăngvàngượclại.Ampèrecũnglàmộtnhàthựcnghiệmtàiba.Ôngđãthiếtkếvàtựchếtạolấynhiềuthiếtbị

phụcvụchothínghiệmcủamình.Nhữngthiếtbịthínghiệmnàyđãtrởthànhnềntảngcủa

nhữngdụngcụđođiệnnhưampekế(ammeter),vônkế(voltmeter),ômkế(ohmmeter)[19],...Ôngcònlàchađẻcủanamchâmđiện,xuyếntừ...AmpèrecónhiềucônglaođốivớiđiệnhọcnhưNewtonđốivớicơhọc.Cácnhàbáchọccùng

thời,trongđócóMaxwell,khâmphụctàinăngcủaAmpèrevàtrìumếngọiônglà"Newtoncủađiệnhọc".Nhữngthànhtựurựcrỡcủamườinămnghiêncứukhoahọcđãnângngườigiáoviêntrung

họclênđịavịviệnsĩViệnhànlâmkhoahọcPháp,giáosưtrườngĐạihọcbáchkhoaParis–nơidànhriêngchocácgiáosưgiỏinhấtnướcPháp–giáosưtriếthọctrườngĐạihọcvănkhoavàthanhtrangànhđạihọcPháp.

NhàkhoahọcđãngtríMộtlầnAmpèređọcbáocáogiớithiệunhữngthànhtựumớivềvậtlýtạiViệnhànlâmkhoa

họcPháp.Khitrởvềchỗôngrấtngạcnhiênnhìnthấycóngườichiếmmấtchiếcghếvẫndànhchominh.Nhàbáchọcđịnhđuổikhéo–bằngcáchđằnghắngmấylần,nhưngngườiđóvẫnnghiêmtrangngồi,khoanhtaytrướcngựcnhưkhôngcóchuyệngìxảyra.BựcmìnhôngtìmđếnôngchủtịchViệnhànlâm:"Thưangài,tôirấtphiềnlòngphảinhờngàicanthiệpđểtrụcxuấtmộtkẻlạmặt,khôngphảilàviệnsĩViệnhànlâmkhoahọc,đãđếnchiếmmấtchỗngồicủatôi..."ôngchủtịchnhìnlại,khibiếtngườiđólàailiềnđưaAmpèrerachỗvắng,cườivànóinhỏvàotainhàbáchọc:"Thưagiáosưngàinhầmrồiđó..."vàôngtamởcuốnniêngiámcủaViệnra,trỏchoAmpèrexemmộthàngchữ:"NapoleonBonaparte[20],HoàngđếnướcPháp,đượcbầulàmviệnsĩViệnhànlâmkhoahọcPháp,ngànhCơhọc,ngày5thángTuyếtnămthứ6"(theolịchcảicáchhồiCáchmạngPháp,tứclàngày5tháng12năm1810theodươnglịch).Ampèresửngsốt,vộiđếnxinlỗivịhoàngđế–việnsĩkia.Napoleonliềnmỉmcườinói:"Ngàihãyxem,nếuquênmấtbạnđồngsựcủamìnhthìcóthểgặpnhữngphútkhóxửnhưvậyđấy!VậyxinmờigiáosưngàymaiđếnđiệnTuileries[21]đểchúngtacódịplàmquenvớinhau".NhưngngàyhômsauNapoleonmỏimắtchờmãicũngchẳngthấyAmpèretớidựtiệcnhưđãhẹnhômtrước.Ampèrecótưchấtthôngminh,nhưngôngsốngkhiêmnhường,ôngđãngtrívàcưxửvụng

về,nhưngchânthành,hiềnlànhvàtốtbụng.Đôikhicóngườicườivềtínhđãngtrícủaông.Songkhôngainỡgiễucợtconngườigiàcảsẵnlònggiúpđỡmọingười.Ngườitakểlạirằngcólần,vàobuổichiều,ôngđidạotrongcôngviênvàmảimêsuynghĩ,chợtôngthấytrướcmặtcóchiếcbảngđen.Theothóiquenôngtiếnlạichiếcbảngvàlấyphấntrongtúiraviếtliêntiếpcáccôngthứcđanglàmchoôngbậntâm.Vàiphútsauchiếcbảngbỗngchuyểnđộng,Ampèređitheo,cốlàmxongcácphéptính.Nhưngchiếcbảngđicàngnhanhhơn,vàôngbuộcphảichạytheonó.Chỉđếnkhibịbỏrớtlại,ôngmớichợttỉnhravàhếtsứcsửngsốt:chiếcbảngmàôngđãviếtcáccôngthứcchínhlạilàthànhsaucủamộtcỗxengựa!

NgườimởđườngchokhoahọcđiềukhiểnVàonhữngnămcuốiđời,Ampèretuyđãgiàyếu,vẫngắngsứclàmmộtcôngtrìnhtolớn.Ông

xếploạitrithứccủaloàingườitrongmộttácphẩmđồsộ:"Luậnvềtriếthọccủakhoahọc".SáchđangsoạndởthìAmpèrequađời.Cuốnsáchchưathâutómđượctếtcảvốnhiểubiếtcủaloàingườinhưôngmongmuốn.Nhưngcuốnsáchđãcóđến224mục.Trongmụcthứtámmươiba,Ampèređềcậpđếnmộtkhoahọcmới:nghiêncứucáchđiều

khiểncôngviệcxãhội.Ôngđặttênchobộmônkhoahọcđólà"kybernetike"[22].TheotừngữHyLạp"kybernetike"nghĩalà"chèoláithuyền".Điềukhiểnhọcrađờitừđó.Ampèrechếtngày10tháng7năm1836.Ai cũng xúc động và thương tiếc nhà bác học lỗi lạc khi nhận được tin từ thành phố

Marseille[23]báođi"André-MarieAmpèrekhôngcònnữa...".Têncủaôngđượcdùngđểđặtchođơnvịcườngđộdòngđiện.

III.ALBERTEINSTEIN(1879–1955)

ALBERTEINSTEIN(1879–1955)

TuổitrẻkhôngmaymắnAlbertEinsteinsinhnăm1879tạiUlm[24],mộtthịtrấnnhỏmiềnnamnướcĐức[25], trong

mộtgiađìnhgốcDoThái[26].BốAlbertkhinhỏcónăngkhiếuvềtoán,nhưngvìnhànghèochỉhọcxongbậctrunghọc,khônghọclênđạihọcđược.MẹAlbertchơiđàndươngcầmrấthay,vàcógiọngháttuyệtvời.Vớimộtcửahiệubuônbánnhỏ,giađìnhEinsteinchỉtạmđủăn,nhưngsốngtrongmộtkhôngkhílạcquan,đầmấm,âmnhạcvàvănhọccổđiểnĐứcluônluônlàniềmvuicủacảnhà.Năm1880,giađìnhchuyểnđếnMunich[27].Albertlàmộtcậubéhiềnlành,ítnói,ítnôđùavớibạnbè.Nhưngcậuđãnổitiếnglàmộtchú

bécôngbằngvàbiếtsuynghĩ.Khibạnbècóđiềugìxíchmích,tranhcãinhau,thườngđếnnhờcậuphânxử.Lên6tuổi,Albertđãhọcchơivĩcầm,nhưngchưacóthíchthúgìlắm,mặcdùvẫnchăm tập luyện. Phải nhiều năm sau đó, khi tập chơi những bản sonata[28] củaMozart[29],Albertmớithấynhữngnétnhạchàihòa,duyêndángcuốnhútmình,vàmớithứcsựmiệtmài,kiêntrìluyệntập,trởthànhngườichơivĩcầmgiỏi,saysưavớiâmnhạc.Năm10tuổi,họcxongtiểuhọc,AlbertvàohọctrườngtrunghọcMunich.Cậuvừahọc,vừa

giúpbốmẹtrongviệckinhdoanh.Khi12tuổi,lúcchuẩnbịbướcvàonămhọcmớilầnđầutiêncậucầmtrongtaycuốnsáchgiáokhoahìnhhọc.Tòmòđọcthửvàitrangđầu,cậubịsựlậpluậnchặtchẽvàđẹpđẽcủacuốnsáchlôicuốn,vànhiềungàysauđó,cậumiệtmàiđọcchođếntrangcuốicùng.Đọcxong,Albertrấtthíchthúvàkhâmphụccáikỳdiệucủahìnhhọc,đặcbiệtlàcáilogic[30]chặtchẽvàtựnhiêncủanó.Albertkhâmphụccáicólýđếnđâuthìcămghétcáiphilý,cáitùytiệnđếnđấy.TrườngtrunghọcMunichlúcđóđãtoátramộtkhôngkhíquânphiệt,thầyđốivớitròkhôngkhácgìcaiđốivớilính,tronggiờhọc,phảinóitheoýthầy,khôngdượccóýkiếnkhác.Albertnổitiếnglàmộthọctròbướngbỉnh,thầygiáodạytiếngĐứccólầnđãnói:"Einstein,emlớnlênsẽchẳnglàmđượccáitíchsựgìđâu".TưtưởngbàiDoTháicũngđãlanđếntrường,vàcậubéươngbướnggốcDoTháiđóđãbịxóatên,khôngchohọcởđónữa,mặcdùkhiđócậulàhọcsinhgiỏinhấtlớpvềtoánvàvậtlý.GiađìnhEinsteinchuyểnsangThụySĩ[31]đểtránhsựđànápngườiDoThái.Alberttiếptục

họcởtrườngtrunghọcAarau[32],nổitiếnglàmộtnhàtrườngmẫumực.Khôngkhítựdolànhmạnhcủanhàtrường:"mộtlàngióhoàinghịtươimát",–nhưsaunàyEinsteinnhậnxét,–khôngbắthọcsinhcúiđầuthừanhậncáigìmàmìnhchưatin,khiếnchoAlberthồhởihọctậpvàtốtnghiệpvàoloạiưu.Việckinhdoanhvẫnkhôngtốtđẹpgì,nhưngbốAlbertcốchoanhđượctiếptụchọc.Albert

vàothẳngtrườngBáchkhoaZürich[33]màkhôngphảithi,anhchọnkhoasưphạm,khoađàotạogiáoviêntoánvàvậtlý.Trườngnàycónhiềugiáosưgiỏi,vàngoàigiờhọcAlbertcònsaysưađọckỹcáccôngtrìnhcủacácnhàvật lýhọcnổi tiếng: JamesC.Maxwell,HermannvonHelmholtz,GustavKirchhoff,LudwigBoltzmann[*]...ChẳngbaolâuAlbertđãbiếtcáchchọnlấycáigìchophépđisâuvàobảnchất,vàbỏquacáigìchỉlàmmệtócmộtcáchkhôngcầnthiết.Albertvùngvẫytrongvậtlýhọctựanhưcátrongnước,nhưngchẳngbaogiờnhớđượcvậntốcâmtrongkhôngkhílàbaonhiêu,bởivì"tìmtrongcuốnsáchtracứunàocũngthấythìnhớlàm

gìchonặngđầu?"EinsteintốtnghiệpxuấtsắctrườngBáchkhoa,nhưngvẫnnổitiếnglàmộtsinhviênvôkỷ

luậtvàtựdochủnghĩa.ĐặcbiệtquanhệcủaanhvớigiáosưHeinrichWeber[*]rấtcăngthẳng.Webergiảngbàihấpdẫn,nhưngtưtưởngcủaônglàcũkỹ,ôngkhôngchấpnhậnnhữngcáimớitrongvậtlýhọc.Einsteinkhôngbaogiờngheônggiảng,chỉtựđọcsáchvàđếnlàmthínghiệm. Khi tiếp xúc với ông, có lần anh không nói "thưa giáo sư",mà chỉ nói "thưa ôngWeber".Webercũngkhôngthathứanhvềnhữngcáiđó.Cuốikhóahọc,tấtcảsinhviêncủatổanhđềuđượcônggiữlạilàmviệcởtrường,trừmộtmìnhanhphảirađi.Hainăm liềnEinsteinkhông cóviệc làm, chỉ thình thoảngnhậndạyhọcngắnhạnởmột

trườngnàođó,hoặckèmcặpchomộthọcsinhnàođó.Anhkhôngthểdựamãivàogiađình,vìôngbốlàmăncũngchậtvật.Anhsốngtựlập,bữađóibữano,"túngthiếugaygắtđếnnỗitôikhôngthểsuynghĩvềmộtvấnđềtrừutượngnàocả".NhưngEinsteinvẫnlạcquanvàhyvọng,chỉ trongkhiviết thưchobạnrất thânanhmớibôngđùatựgọimình là"conngườikhôngthànhđạt".

NhữngphátminhvĩđạicủamộtviênchứchạngbaHainămchậtvật,loăntừngbữa,đãkhiếnEinsteinmắcbệnhđaugan,cănbệnhnàysẽcòn

dằnvặtanhsuốtđờinữa.AnhluônluônoántráchgiáosưWeberđãlàmkhổanh,vàchặnđứngconđườngđivàokhoahọc,màkhoahọcđốivớianhtừlâuđãlàmộtniêmmêsaykhônggìthaythếnổi.Nhưngbạnbèanhkhôngbỏanh.Mùahènăm1902,doôngbốmộtngườibạnthângiớithiệu,Einsteinđượcnhậnđếnlàm

việcởPhòngđăngkýphátminhthànhphốBern[34],vớichứcdanh"Giámđịnhviênkỹthuậthạngba".Saumộtthờigian,anhđãnắmvữngđượccôngviệc,đốivớimỗiphátminhxinđăngký,anhđãnhanhchóngvàdễdànglàmnổirõđượcbảnchấtcủanhữngvấnđềkỹthuật,vàviếtbảnkếtluậnmộtcáchgọngàng,rõràng,logic.Anhthíchthúvớicôngviệcnày,vìnóbắtphảisuynghĩ,cânnhắc,vànóthúcđẩytưduyvậtlý.Mộtđiềuquantrọngnữalànókéoanhrakhỏicảnhbầncùng,tạochoanhmộtvịtríkhiêmtốnnhưngvữngbền.Vớiđồnglươngbénhỏ,anhđãcảmthấygiàucóvàhàilòng,vìngoàitámgiờlàmviệc,anhlạicóđiềukiệnungdungđểnghiêncứuvậtlýhọc.Giámđốccơquancũnghàilòngvớicôngviệccủaanh.Mộtthờigiansau,anhđượctănglương,nhưnganhđãngạcnhiênhỏi:"Saochotôilắmtiềnthếnàyđểlàmgì?"BanămliềnsauđólàmộtthờigianthậthạnhphúcvàhếtsứcphongphúđốivớiEinstein.

Anhcùngmộtsốbạntrẻýhợptâmđầuluônluôngặpmặtnhau,vànhómbạnđótựgọinhaulà"ViệnhànlâmOlympia".Chiềuchiềuhọhaygặpnhausaugiờlàmviệc,cùngnhauăncơm,rồicùngnhauđọcsáchvềvậtlýhọcvàtriếthọc,đọctiểuthuyết,ngâmthơ,tranhluậnvớinhau,ngheEinsteinkéovĩcầmnhữngnhạcphẩmcủaBach[35],Schubert[36]vànhấtlàcủaMozart.Chiềuthứbẩy,cókhihọkéonhaulênnúichơi,vàtròchuyện,tranhluậnsuốtđêm,sángsớmngắmcảnhmặttrờimọc,rồixuốngnúiđiểmtâm,vàtrởvềnhàmệtmỏivàsungsướng.BanămnhưvậyđãtạochoEinsteinmộtniềmvuilớn,mộtsựyêntĩnhtrongtâmhồn,đểtưduykhoahọcđượcthảsứcbaybổng.Năm1905,chỉtrongvòngmộtnăm,Einsteinđãcónămcôngtrìnhnghiêncứucógiátrịđăng

trên"Biênniênvậtlýhọc"làmộttrongnhữngtạpchíkhoahọccótínnhiệmnhátlúcbấygiờ.Côngtrìnhthứnhấtlàmộtnghiêncứunhỏvềkíchthướccủaphântử.Côngtrìnhthứhainói

vềhiệuứngquangđiện,trongcôngtrìnhnàyEinsteinnêuraLýthuyếtvềlượngtửánhsáng.

ÁnhsángkhôngnhữngbứcxạgiánđoạnnhưgiảthuyếtcủaMaxPlanck[*],màcònlantruyềnvàbịhấpthụmộtcáchgiánđoạnnữa.Trongcôngtrìnhthứba,Einsteindựavàothuyếtđộnghọcphântửđểgiải thíchbảnchấtcủachuyểnđộngBrown[37].Công trình thứ tư làmộtsựtrìnhbàytómtắtthuyếttươngđốihẹp.CôngtrìnhthứnămlàmộtkhảosátngắngọnvềcôngthứcE=mc2.Đólànhữngcôngtrìnhhếtsứccơbản,đặcbiệtlàcôngtrìnhthứtư,đánhdấusựrađờicủathuyếttươngđốihẹp.ChúnggópphầnquantrọngtạoramộtbướcngoặcmớitrongvậtlýhọcđầuthếkỷXX.ThànhtựunghiêncứucủaEinsteinnăm1905thậtđángkinhngạc.Einsteinlúcđómới26

tuổi,chưatừnghọcởmộttrườngđạihọctổnghợpnổitiếngnào,khôngcóliênhệvớimộttrường phái vật lý học nào, và không đượcmột nhà bác học lỗi lạc nào chỉ đạo. Sau này,Einsteinnhớlạirằngchotớilúc30tuổivẫnchưađượcgặpmộtnhàvậtlýhọcthựcthụ.Chođếntậnbâygiờ,cácnhàsửhọcvẫnchịubótaykhôngtìmđượccâụtrảlờicholoạicâuhỏi:Einsteintừđâumàxuấthiện?CáigìđãlàmchoEinsteintrởthànhEinstein?Quảvậy,tạisaothuyếttươngđốikhôngđượcphátminhbởiHendrikLorentz[*],bởiHenriPoincaré[*],nhữngnhàbáchọclừngdanhđangnghiêncứutheocùngmộthướngnhưthế?Tạisaonólạiđượcphátminhbởimộtviênchứccấpthấp,mộtgiámđịnhviênhạngba?PhảichăngsứcmạnhthiêntàicủaEinstein làởchỗôngđượcvũtrangbằngmộtphương

pháp,mộtquanđiểmhoàntoànmới?Einsteinđãcónhậnđịnhvềtìnhhìnhkhoahọcthờiđó:ởmộtvàilĩnhvực,nópháttriểnphongphú,nhưngtrongnhữngvấnđềcótínhnguyêntắc,nóbịsựtrìtrệ,giáođiềukìmhãm.Einsteinkhôngsuynghĩnhưmọingười,theocáchsuynghĩ"đượcchấpnhận",màtheocáchsuynghĩmàlinhcảmvậtlývàcáchlậpluậnchậtchẽgợiralànên theo.Einsteinđãmạnhdạnchấpnhậnmộtquanđiểmmới,đoạn tuyệtvớiquanniệmquenthuộcvềkhônggianvàthờigian,dámchấpnhậnnhữngkếtquảkỳquặc,cóvẻnhưphilý,trongkhiPoincaré,Lorentzcũngđangtiếndầnđếncáckếtquảnhưvậymàkhôngdámcôngbố.Cầnnóithêmrằngđâykhôngphảilàmộtsựliềulĩnhnhấtthời,độtxuất.Khicònlàhọcsinh

trunghọcởAarau,Einsteinđãbănkhoăntựhỏi:nếubâygiờtachuyểnđộngvớivậntốcbằngvậntốcánhsáng,thìsẽthấysóngđiệntừnhưthếnào?Phảichăngnóvẫncóđủcácnút,cácbụngliêntiếpnhau,nhưngnútvàbụngsẽđứngyêntạichỗ,vàsóngđiệntừnhưbịchếtcứng,khôngchuyểnđộngtheothờigiannữa?CáibănkhoănđócứámảnhEinsteinmãi,vàđòihỏiphảicócâugiảiđáp...Cólẽthuyếttươngđốiđãnẩymầmngaytừlúcấy?.Saunày,khiôngđãtrởthànhmộtnhàbáchọcdanhtiếng,cónhàbáohỏitàinăngcủaônglà

dokếthừacủachahaycủamẹ.Ôngtrảlời:"Tôichẳngcótàinăngnàocả.Tôichỉcómộtlònghamhiểubiếtghêgớm".

ThiênnhiênhànhđộngtheoquyluậtThuyết tươngđốihẹpđãdẫnđếnnhữngkết luận lạ lùng,khóchấpnhận.Theo thuyếtđó,

trongnhữnghệquántínhchuyểnđộngvớivậntốcrấtlớn,mộtvậtchuyểnđộngsẽbịcongắnlại,khốilượngcủanósẽtănglên,v.v...vậtlýhọccổđiểnkhôngthểchấpnhậnnhữngkếtquảđó..ChínhvìvậymàkhiHendrikLorentz,HenriPoincarétìmranhữngkếtquảtươngtựnhưvậy,cácôngchỉcoiđólànhững"mẹo"toánhọc,khôngcóýnghĩavậtlý.Einsteinmạnhdạnnóirằngchúngphảnánhnhữngtínhchấtvậtlýthựcsựcủavậtchất.Chúngtachưabiếtnhữngtínhchấtđó,nêncoichúnglà"lạ",là"tráivớilẽphải".Chúngtaphảithayđổiquánniệmđểchấpnhậnchúng,chứkhôngđượcbobogiữquanniệmcũđểphủnhậnchúng.Lúcmớirađời,lýthuyếtcủaEinsteinhầunhưbịmọingườiphảnđối,nhưngtớinaykhoahọcvàkỹthuậtđã

chứngminhnólàđúng,vàmọingườiđãcôngnhậnnó.Suốttrongcuộcđờikhoahọccủamình,Einsteinluônluôntuânthủmộttưtưởngchủđạo

vữngchắc.Ôngtinrằngthiênnhiênvậnđộngmộtcáchcóquyluật,hoàntoànkhôngcógìngẫunhiên,vàconngườicókhảnănghiểubiếtcácquyluậtđó.Đầutiênngườitanắmđượcnhữngquyluậtnhỏ,mangtínhbộphận,điềukhiểnmộtlĩnhvựchiệntượnghẹp.Dầndần,ngườitanắmđượcnhữngquyluậtlớnhơn,tổngquáthơn,điềukhiểnnhữnglĩnhvựchiệntượngrộnghơn.Conngườiphảidùngtrítuệcủamìnhmàchiếmlĩnhđượcnhữngquyluậttổngquátnhất,baogồmmọilĩnhvựchiệntượngtrongthiênnhiên.Việcphátminhrathuyếttươngđốihẹplàmộtbướctiếntrênconđườngđó.Đốivớinhững

hệquántínhchuyểnđộngvớivậntốcrấtlớn,xấpxỉvậntốcánhsáng,thựcnghiệmđãchứngtỏrằngquảthậtcácvậtbịco lại,khối lượngcủachúngtăng lên,đúngnhưcácphéptính lýthuyết.Nhưngđốivớinhữngvậntốcthôngthườngtavẫngặphằngngày,tứclàrấtnhỏsovớivậntốcánhsáng,thìsựcocủacácvật,sựtăngcủakhốilượnglàvôcùngnhỏbé,khôngthểcảmthấyvàkhôngthểđođược,vìvậytavẫncóthểdùngcácquyluậtcủathuyếtcổđiểnđểnghiêncứu,tínhtoánmộtcáchrấtchínhxác.Nóimộtcáchkhác,thuyếttươngđốihẹplàmộtthuyếttổngquáthơnthuyếtcổđiển,nhưngkhôngbácbỏthuyếtcổđiển.TưtưởngchủđạonóitrênđócủaEinsteinkhiếnôngkhóchấpnhậnđượcnhữngluậnđiểm

củathuyếtlượngtử,mặcdùônglàngườiđãkhẳngđịnhthuyếtlượngtửánhsángkhinghiêncứuhiệuứngquangđiện.Theothuyếtlượngtử,bảnchấtcủavậtchấtlàgiánđoạnvàmanglưỡngtínhsóng–hạt.Dobảnchấtđó,đốivớitừnghạtvậtchất,đặcbiệtlàcáchạtvimô,khibiếttrạngtháicủahạtvàomộtthờiđiểmnàođó,takhôngthểtínhrađượcvịtríchínhxáccủanótạimộtthờiđiểmtươnglai,vàdođókhôngthểxácđịnhđượcquỹđạocủanó,chỉcóthểxácđịnhđượcxácsuấtđểhạtrơivàomộtvịtrínàođó(khảnănghạtrơivàovịtríđólàmấyphầntrăm).Tìnhtrạngđóđãlàmnổramộtcuộctranhluậngiữacácnhàkhoahọc,kéodàinhiềunăm,vàhếtsứcbổíchđốivớisựpháttriểncửakhoahọc.EinsteinphêphánnhữngluậnđiểmcủaMaxPlanck,MaxBorn[*],...vềthuyếtlượngtử.Ông

chorằngchỉxácđịnhđượcxácsuất,màkhôngxácđịnhđượcquỹđạo,nghĩalàchưahiểuđượchiệntượng,chưahiểuđượcthiênnhiên,ôngnói:nếuôngchủtiệmbiachỉđóngbiavàochainửalít,vàchỉbántừngchainguyên,khôngbáníthơn,thìđólàcáchbánhàngcủaôngchủ,chứkhôngphảibảnchấtcủarượubialàgiánđoạn.Cũngnhưvậy,ánhsángbứcxạ,truyềnđi,vàbịhấpthụtheotừnglượngtử(từngphoton[38]),nhưngđiềuđókhôngchứngminhràngbảnchấtánhsánglàgiánđoạn.Ôngchorằngthuyếtlượngtửlàchưahoànchỉnh,vàphảitìmramộtlýthuyết tổngquát hơn, lý thuyết đó sẽ chophép xác địnhquỹđạo của các hạt vimô.NielsBohr[*]đãthamgiarấttíchcựcvàocuộctranhluậnnày,bácbỏnhữngýkiếncủaEinstein,bổsungthêmnhiềuđiểmvàothuyếtlượngtử.Nhữngcuộctranhluậnhếtsứcbổíchnàyđãđónggóprấtnhiềuvàoviệcxâydựngvàhoànchỉnhcơhọclượngtử,đồngthờicủngcốthêmtìnhbằnghữugiữacácnhàkhoahọc.Mãitậnđến1947,trongmộtbứcthưgửiMaxBorn,Einsteincònviết:"AnhthìtinvàomộtôngThượngđếđangchơixúcxắc[39],còntôithìtinvàotínhquyluậthoàntoàntrongthếgiớicủatồntạikháchquan."LúcEinsteintranhluậnvềthuyếtlượngtửcũngđúnglàlúcôngđangnghiêncứuxâydựng

thuyếttươngđốirộng.Thuyếttươngđốihẹpđãlàtổngquáthơnthuyếtcổđiển,nhưngcũngchỉmớinghiêncứucácchuyểnđộngquántínhthôi.Einsteintựđặtchomìnhnhiệmvụtìmramộtlýthuyếttổngquáthơnnữa,vớinhữngquyluậtchunghơnnữa,baogồmcảchuyểnđộngquántínhvàchuyểnđộngkhôngquántính(cógiatốc).Đóchínhlàthuyếttươngđốirộngmàôngcôngbốnăm1916.

Thuyếtnàyđãnêurasựtươngđươnggiữaquántínhvàhấpdẫn.Nếuxétmộthệquántínhđặt trongmột trườnghấpdẫnđều,vớigia tốchấpdẫnbằngg,vàmộthệkhôngquán tínhchuyểnđộngvớigiatốckhôngđổia=g,thìmọihiệntượngtronghaihệđódiễnranhưnhauvàđượcmôtảbằngnhữngphươngtrìnhnhưnhau.Nhưvậy,trườngquántínhvàtrườnghấpdẫnlàđồngnhấtnhưnhau,vàkhôngcósựphânbiệtvềnguyêntắcgiữachuyểnđộngkhôngquántínhvàchuyểnđộngquántính.Sựđồngnhấttrênchỉđúngtrongnhữngmiềnkhônggiannhỏ.Nếuxéttrongtoànbộkhônggianrộnglớn,thìnhữngmiềnkhônggiancótrườnghấpdẫnnhỏkhôngđángkểlànhữngmiền"phẳng"(tứclà:tuântheohìnhhọcEuclid)cònnhữngmiềncó trường hấp dẫn lớn là nhữngmiền "cong" (tức là tuân theomột hình học phi Euclid).Trườnghấpdẫncànglớn,khônggiancàngbịcongnhiềuhơn.Nếuxétđếnđộcongcủakhônggian,thìchuyểnđộngquántínhvàchuyểnđộngkhôngquántínhđềuđượcdiễntảbằngmộtloạiphươngtrình,mộtloạiquyluậtnhưnhau,trongđócónhữngyếutốthểhiệnđộcongcủakhônggian.Nhưvậy,thuyếttươngđốirộngcógiátrịtổngquáthơnthuyếttươngđốihẹpvàthuyếtcổ

điển.Mộtsốsựkiệnthựcnghiệmđãchứngminhsựđúngđắncủalýthuyếtnày.Tuynhiên,trongđờisốnghằngngàyvàtrongcácđiềukiệnnghiêncứutrêntráiđất,độcongcủakhônggianlàhếtsứcnhỏbé,cóthểbỏquađược,nênchỉcầnápdụngthuyếttươngđốihẹphoặcthuyết cổđiển làđủ.Nhưngkhinghiêncứunhữngkhoảng rộng lớncủakhônggianvũ trụ,không thểkhông tínhđếnđộcongcủanó.Đểđơngiản, trênđâychỉ trìnhbàyđộcongcủakhônggian.Theothuyếttươngđốirộng,khôngnhữngkhônggianbị"cong",màthờigiancũngbị"cong",cónghĩalàvũtrụbị"cong",cảvềmặtkhônggianlẫnvềmặtthờigian.Nhưngtrongphạmvitráiđất,trongđờisốnghằngngày,tavẫncóthểcoivũtrụlà"phẳng".Điềuđócũnggiốngnhưbềmặttráiđấtlàcong,nhưnghằngngàytavẫncoimặtao,mặthồlàphẳng.Trongkhitranhluậnvớicácnhàsánglậpracơhọclượngtử,Einsteinđãphêphánlýthuyết

củahọlàchưahoànchỉnh,vànghĩrằngsẽphảixâydựngmộtlýthuyếthoànchỉnhhơn,tổngquáthơn,đểcóthểxácđịnhđượcmọivịtrítươnglai,mọihànhvitươnglaicủacáchạtvimô,giốngnhưthuyếtcổđiểnđãbáotrướcđượcnhữngthờiđiểmcónhậtthực,nguyệtthựcmộtcáchrấtchínhxác.Vìvậy,saukhicôngbốthuyếttươngđốirộng,ôngđãsuynghĩ,tìmtòicáchxâydựnglýthuyếtđó.Trongthuyếttươngđốirộng,Einsteinđãxétảnhhưởngcủatrườnghấpdẫnđốivớiđộcong

củavũtrụ.Ôngnghĩrằngthuyếtmớitổngquáthơn,sẽphảixétcảảnhhưởngcủatrườngđiệntừđốivớiđộcongđónữa.Lúcđókhoahọcmớichỉbiếtđếncóhailoạitrườngnóitrên,vìvậyEinsteingọilýthuyếtmớicủamìnhlàlýthuyếttrườngthốngnhất:mộtlýthuyếtduynhấtbaogồmcảhailoạitrường,ôngđãbỏcảbachụcnămcuốiđờimìnhđểnghiêncứuxâydựnglýthuyếtđómộtcáchhầunhưđơnđộc.Lýthuyếtnàyđòihỏimộthệthốngtoánhọcrấtphứctạp,vớinhữngphéptínhrấtkhókhăn,màtriểnvọngthànhcôngthìxavời,khảnăngứngdụngthìmongmanh.Năm1938,ôngviếtthưchobạn:"Tôicùngvớicáccộngtácviêntrẻcủatôiđangxâydựngmộtlýthuyếtcựckỳlýthú,tôihyvọngnósẽgiúptavượtquacáithầnbíhiệnnayvềxácsuất...".Mườihainămsau,ônglạiviết:"Thuyếttrườngthốngnhấtbâygiờđãhoànthành...Mặcdùđãbỏrabaonhiêucôngsức,tôivẫnchưathểkiểmtranóbằngcáchnàocả.Tìnhthếnàysẽcònkéodàinhiềunăm,hơnnữacácnhàvậtlýlạikhôngthừanhậnnhữnglậpluậnlogicvàtriếthọccủatôi...".Quảvậy,nhữnglậpluậnthìtrừutượngvàxavời,cònnhữngphươngtrìnhrấtphứctạpthìchưadẫnđếnmộtkếtquảcụthểnàokiểmtrađượcbằngthựcnghiệm,nhưđốivớithuyếttươngđốihẹpvàthuyếttươngđốirộng.Hiệnnaykhoahọcđãbiếtđếnbốnloạitươngtáccơbảnứngvớibốnloạitrườngkhácnhau.

Thêmvàohailoạitươngtáccơbảnđãbiếtlàtươngtáchấpdẫnvàtươngtácđiệntừ,khoahọc

đãbiếtvànghiêncứuhailoạitươngtácnữa.Tươngtácmạnhthểhiệnởbêntronghạtnhânnguyêntửlàloạitươngtácgắnbóchặtchẽcácproton[40]vàneutron[41]tronghạtnhân.Theomộtnghĩatổngquáthơn,đólàtươngtácgắnbócáchạtquark[42]tronghadron[43].Tươngtácyếulàtươngtácthểhiệnởbêntrongcáchạtcơbản,gâyrasựphânrãcủacáchạtđó,vàsựbiếnhóatừhạtcơbảnnàythànhhạtcơbảnkhác.Chotớinay,vậtlýhọccònbiếtrấtítvềhailoạitươngtáccuốinày.Từnăm1967,hainhàvậtlýhọcStevenWeinbergvàAbdusSalam[*]đềramộtlýthuyếtchungbaogồmcảtươngtácđiệntừvàtươngtácyếu.Saunhiềunămtínhtoánvàkiểmtrabằngthựcnghiệm,lýthuyếtnàyđãđượccôngnhận,vàhaiôngđãđượctặnggiảithưởngNobel[44]năm1979cùngvớiSheldonLeeGlashow[*].Cònlàquásớmđểtiênđoánkhinàokhoahọcsẽthốngnhấtđượccảbốnloạitươngtáctrong

mộtlýthuyếttrườngthốngnhất.NhưnglòngtincủaEinsteinvàotínhquyluậtcủathếgiớivậtchất,vàvàokhảnăngconngườikhámpháđượccácquyluậtđó,thậtlàmãnhliệt.Nóluônluônđộngviêncácnhàkhoahọc tiếncôngvàonhữngkhuvựcbíhiểmnhất,khókhănnhấtcủathiênnhiên.

ConngườicũngphảihànhđộngtheoquyluậtEinsteinkhôngnhữngtinvàotínhquyluậtcủathiênnhiên,ôngcòntinrằngconngườiphải

nắmđượcnhữngquyluậtđó,vậndụngchúngvìhạnhphúccủanhânloại,conngườiphảixâydựngđượcmộtxãhộicóquyluật,vàphảisốngtheoquyluật.Ôngkhôngthểchịuđựngđượcsựlừađảo,mánhkhóe,bạolực,ápbức.Khiđãlàmộtnhàbáchọclừngdanh,ôngvẫnsốngrấtgiảndị.Ôngđãsống22nămởPrinceton(Mỹ)[45],chotớikhiquađời,vàngườidânPrincetonvừacoiônglàconngườivĩđại,vừayêumếnôngnhưmộtngườithân.Bạnbèthườngtráchôngănmặcquáxuềnhxoàng.KhimớiđếnPrinceton,ôngtrảlời"ởđâyaimàbiếttôi".Sauđómộtthờigian,ônglạitrảlời:"Ởđâyaimàchẳngbiếttôi",ôngrấtthíchmặcáolencổlọvìáokhôngcầnlàvàkhôngphảithắtcavát.Khiđếnthămbạnởnướcngoài,ôngbạnbănkhoănxinlỗivìnhàởchưađượcđủtiệnnghi,Einsteinđãnói:"Mộtchiếcgiường,mộtcáibàn,mộtcáibútchì,mộtcâyvĩcầm...trờiơi,tôicòncóthểmơướccáigìhơnthếnữa?".Sau khi công bố thuyết tương đối hẹp, Einstein đượcmời làm giáo sư ở Zürich[46] và ở

Prague[47].LúcđóhoàngđếWilhelmII[48]củanướcĐứcmuốngiànhlạitừnướcAnh[49]vịtríđầuđànvềkhoahọckỹthuậtởchâuÂu.WilhelmIIchomởthêmnhiềuViệnnghiêncứutrongViệnhànlâmkhoahọcBerlin,mờinhữngnhàkhoahọcnổitiếngđếnlàmviệc,trảlươngrấtcaovàchoquyềntựdolựachọnđềtàinghiêncứu.MaxPlanckđãtiếncửEinstein,vàcuốinăm1913EinsteinđượccôngnhậnlàviệnsĩViệnhànlâmkhoahọcBerlin.Năm1914,chiếntranhthếgiớilầnthứnhấtbùngnổ.Einsteinlongạivàbựcdọckhithấy

đườngphốBerlin[50]đầynhữngngườihòhétchiếntranh,ônglạicàngkinhtởmkhithấyngaytrongViệnhànlâmcũngcónhữngngườilớntiếnghôtiêudiệtnướcNga[51],nướcPháp,nướcAnh.Ôngtuyênbố:"Tôithàchịubịxératừngmảnh,cònhơnlàthamgiavàocáiviệchènmạtnày...Tôitinvàonhânloại,tôitinrằngnhữngbóngmanàyđãphảibiếnmấttừlâunếunhưtrườnghọcvàbáochíkhônglàmhỏnglươngtricủacácdântộcvìlợiíchcủagiớichínhtrịvàkinhdoanh".Khicáchmạngthángmườithànhcôngnăm1917,ôngnói:"…nhữngngườinhưLenin[52] lànhữngngườigìngiữvàphụchồi lươngtâmcủanhânloại".Năm1922,Einsteinđược tặnggiải thưởngNobel.Domột số cácnhàbáchọcĐức có thế lực lúcđókiênquyếtchốngthuyếttươngđốiđếnmứcđiêncuồng,đểtránhmọisựrắcrối,hộiđồngxétthưởngphảicôngbốtặngthưởngchoEinsteinvìcônglaophátminhrađịnhluậtvềhiệuứngquangđiệnvà

vìnhữngcôngtrìnhnghiêncứuvềvậtlýlýthuyết.Sốtiềnthưởngrấtlớn,Einsteinđãkhôngsửdụngchomình,ônggửimộtnửachongườivợđãlydị,vàmộtnửađểlàmviệcnghĩa.Sauchiếntranh,tìnhhìnhchínhtrịởĐứcvẫnngàycàngxấuđi, tưtưởngdântộchẹphòi

ngàycàngpháttriển.Đầunăm1933,khiAdolfHitler[53]lêncầmquyền,chínhsáchquốcxãđãlantràncảvàogiớikhoahọc,vànhiềunhàkhoahọcvìcódòngmáuDoThái,vìkhôngtánthànhchủnghĩaquốcxãđãbịđànápthẳngtay.Maymắnthay,EinsteincùngvớigiađìnhđangởMỹ[54], ôngđượcmờiđi thỉnhgiảngdàihạnởCalifornia[55]. Lãnh sựĐứcởNewYork[56]đượcchỉthịthuyếtphụcEinsteintrởvềnước.EinsteintuyênbốrằngchừngnàoởĐứcvẫncònchếđộquốcxã,thìôngsẽkhôngvềnước.Mộtthờigiansau,ôngđếnlàmviệcởPrincetonchotớikhiquađời.MộtsốnhàbáchọcĐứclúcđóđãramặttậntụyphụcvụchếđộquốcxã.Đólànhữngngười

trướcđâyđãtừngchủtrươngxâydựngmột"nềnvậtlýhọcĐức"củadântộcĐức.Họkhôngquantâmnộidungcủalýthuyếtkhoahọc,họquantâmđếnngườiđềralýthuyết:ngườiđólàngườiĐứchaythuộcmộtdântộc"thấphèn"khác,ngườiđóủnghộhaychốnglạichủnghĩaquốcxã.Từlâuthuyếttươngđốibịhọđảkíchmộtcáchđiêncuồngvàthôbạo,kểcảbằngvõlực.Thuyếtđóđềcaovaitròcủalýtrítrongnhậnthứcthiênnhiên,vàbảnthânEinsteinthìbảovệtựdo,dânchủ,côngbằngxãhội,chốnglạitưtưởngchủngtộchẹphòi.Đólànhữngđiềuhọkhôngthểchịuđựngđược.Ngaysaukhiquyếtđịnhkhôngvềnước,EinsteinviếtthưchoViệnhànlâmkhoahọcĐức,

tuyênbốrằngvớichínhphủđangcầmquyền,ôngkhôngthểphụcvụđấtnướcđượcvàxintừchứcViệnsĩ.ÔngbiếtrằngtrướcsaubọnquốcxãsẽlàmáplựcbắtViệnhànlâmphảikhaitrừông,vàôngmuốntránhchobạnbè,đặcbiệtlàPlanck,khỏilâmvàomộtsựthửtháchnặngnề:nếubảovệEinstein,họsẽbịđànáp,nếukhaitrừông,họsẽmangnhụcvàothân.Tháng3năm1933,cảnhsátBerlinxôngvàobiệtthựriêngcủaEinstein.Tấtcảtàisảncủa

ôngbịtịchthu,sáchvởvàcáccôngtrìnhkhoahọccủaôngbịđốttrướccôngchúngcùngvớicácsáchbáocộngsản.Trongtậpdanhsáchnhữngkẻthùcủachếđộquốcxãđượccôngbốcôngkhai,Einsteinđứngđầubảngvớitộilớnnhấtlàđãphátminhrathuyếttươngđối,vàvớigiảithưởng50nghìnReichsmark[57](đồngtiềnĐức)choailấyđượcđầuông.ChủnghĩaquốcxãthùghétEinsteinđếntậnxươngtủy.Hitlerráoriếtchuẩnbịchiếntranh.Trướckhichiếntranhnổra(cuốinăm1939),tạiBerlin

đãcónhữngcuộchọpcủacácnhàkhoahọcnguyêntử.Einsteinhếtsứclongại,vìlýthuyếtđãchứngtỏkhảnăngchếtạomộtthứvũkhíkhủngkhiếpchưatừngcó.TrongsốcácnhàkhoahọccònởlạiĐức,biếtđâuchẳngcókẻtángtậnlươngtâmđứngralàmbomnguyêntửchoHitler,vàđiềuđósẽcóýnghĩalàmộtántửhìnhđốivớinhânloại.CácnhàbáchọcMỹvàcácnhàbáchọcdicưsangMỹtíchcựcnghiêncứunhằmchếtạorabomnguyêntửtrướcHitler.Einsteinkhôngthamgiatrựctiếpvàoviệcnày,nhưngvớicươngvịmộtnhàbáchọccóuytínnhấtthếgiói,ôngđãviếtthưthuyếtphụctổngthốngMỹkhẩntrươngchếtạobomnguyêntửđểđánhbạibọnphátxít,vànhắcnhởrằngnướcĐứcquốcxãcũngđanglàmviệcđó.Năm1945,Mỹchếtạođượcbomnguyêntử,vàcuộcthửbomđãthànhcông.Nhưnglúcđóđã

cótintứcđíchxácrằngĐứckhônglàmđượcbomnguyêntử,sauđóĐứcđầuhàngvàNhậtđãlâmvàotìnhthếbạitrậntrôngthấy.Cácnhàbáchọc,kểcảnhiềungườiđãthamgiachếtạobomnguyêntử,thấyrằngviệcthảbomnguyêntửxuốngđấtNhậtlàkhôngcầnthiết.Khôngnhữngnólàđộcác,vônhânđạo,nócòngâymộtkhôngkhíngờvực,mộtcuộcchạyđuavũtrangkhốcliệtgiữacácquốcgia.Nhiềungườiđứngramởcuộcvậnđộngchốngbomnguyêntử.EinsteinlúcđóđãlàcôngdânMỹlạiviếtmộtbứcthưkhácchotổngthốngMỹ,thuyếtphục

tổng thốngkhôngnên thảbomnguyên tử.Cuộcvậnđộngkhông thành công.HaiquảbomnguyêntửđãnổtrênđấtNhật,nhữngdựđoáncủacácnhàkhoahọcđãthànhsựthực,cuộcchạyđuavũtrangmớiđãbắtđầu.Einsteintựchomìnhlàngườicólỗitrongnhữngviệcnày,ôngtưlựnói:"Đúng,chínhtôiđã

bấmnút".Ôngcũngtựchomìnhlàcótráchnhiệmthứctỉnhlươngtâmđồngloạiđểlươngtrilànhmạnhthắngthếvànhữngthànhtựukhoahọcchỉphụcvụchứkhôngđedọavàhủyhoạinhânloại.Chođếncuốiđờimình,ôngmiệtmàixâydựnglýthuyếttrườngthốngnhất,nhưngcũngtựnguyệnchỉ"dànhmộtnửathờigianchonhữngphươngtrình",cònnửathờigiankhácđểthamgiađấutranhchohòabình,chomộtnềnkhoahọcvìhạnhphúccủanhânloại.Đầunăm1955,cácnhàkhoahọcthếgiớitổchứckỷniệmtrọngthể50nămngàyrađờicủa

thuyếttươngđốihẹp,vàmờiôngtớidựlễởBerlin.Ôngđãviếtthưcảmơn,vàtừchốikhôngđếndự,vìtuổigià,sứcyếu.Nhưngôngchorằngđấycũnglàmộtđiềumay,vì"bấtkỳcáigìdínhvớisựsùngbáicánhânđốivớitôibaogiờcũnglàmộtcựchình".Einsteinvốnrấtsợnhữnglễnghitrọngthểvànhữnglờicangợilongtrọngđốivớiông.Mộtthángsau,Einsteinthấykhóchịutrongngườivàđinằmviện.Nửađêmrạngsáng18tháng4năm1955,Einsteinđãquađờimộtcáchnhẹnhàng,tronggiấcngủ.Trongdichúc,ôngyêucầukhônglàmlễrửatộitheotôngiáo,khôngtổchứclễnghitrọng

thể,khôngđọcdiễnvăn,tạctượng,xâymộchí,khôngcôngbốthờigianvàđịađiểmđưađám.Chỉcómườihaingườithânthiếtnhấtđưaquantàitớinhàthiêu,vàsauđórắctrocủaôngchobaytheogió.Cácnhànghiêncứutrướcđóđãxinphépđượcgiữbộnãocủaônglạiđểxemxét:cólẽnóphảicónhữnggìkhácthường.Ôngđãchophépvớimộttháiđộhoàinghi.Quảvậy,cấutạocũngnhưtrọnglượngbộóccủaEinsteincũnggiốngnhưcủamọingười,khôngcóbấtkỳcáigìđặcbiệt.TrênthếgiannàykhôngcótượngđàikỷniệmEinstein.NgôinhàởUlm,nơiôngrađời,đãbị

bomphátantrongchiếntranh.BọnquốcxãđãhủyhoạibiệtthựcủaôngởBerlincùngvớikhotưliệuquýgiá.NhữngkỷniệmvậtchấtvềEinsteinkhôngcònlạibaonhiêu.Nhưngcôngtrìnhnghiêncứuđồsộvàtấmlòngnhânđạocaocảcủanhàbáchọcvĩđạihếtlòngvìkhoahọc,hếtlòngvìconngườivẫncònsốngmãivớithờigian,trongtâmkhảmcủacácthếhệtươnglai.

IV.HENRIBECQUEREL(1852–1808)MARIECURIE(1867–1934)PIERTECURIE(1859–1906)

HENRIBECQUEREL(1852–1808)

MARIECURIE(1867–1934)

PIERTECURIE(1859–1906)

NhữngdònghọkhoahọcCónhữngtrườnghợphiếmhoimàmộtgiađình,mộtdònghọgồmnhiềuthếhệ,đãcóđóng

gópxuấtsắcvàosựpháttriểncủakhoahọc.DònghọBecquerelvàdònghọCuriecũngthuộcnhữngtrườnghợpđó.AntoineCésarBecquerel(1788–1878)làviệnsĩViệnhànlâmkhoahọcParis,đãcónhiều

công trìnhvàphátminhvềcác loạipin, trongđócó loạipinkhôngphâncực.Con traiông,Alexandre-EdmondBecquerel(1820–1891),việnsĩViệnhànlâmkhoahọcParis,đãcónhiềucôngtrìnhnghiêncứuvềquangphổmặttrời.ContraicủaAlexandre-EdmondBecquerel làHenriBecquerel,việnsĩViệnhànlâmkhoahọcParis,đãnghiêncứuhiệntượngphóngxạvàđượctặnggiảithưởngNobelnăm1903.ContraicủaHenriBecquerel,JeanBecquerel(1878–1953)[*] cũng là một nhà vật lý có nhiều công trình nghiên cứu về huỳnh quang và lânquang[58].PierreCurie(1859–1906)làviệnsĩViệnhànlâmkhoahọcParis,đãcùngvớiemtrailàPaul-

Jacques Curie (1856–1941) phát minh ra hiện tượng áp điện, cùng với vợ là MarieSkłodowska-Curienghiêncứuhiệntượngphóngxạ[59]vàphátminhracácchấtpolonium[60]vàradium[61].MarieSkłodowska-CurielàngườigốcBaLandicưsangPháp,saukhilấyPierreCurie thì lấy họ là Skłodowska-Curie. Bà làmột nhàhóahọc xuất sắc, có nhiều công trìnhnghiêncứucùngvớichồngvànghiêncứuriêng.BàlàngườiphụnữđầutiênđượccửlàmgiáosưtrườngĐạihọctổnghợpSorbonne[62],mộttrườngnổitiếngtoànthếgiới.Năm1903bàđượctặnggiảithưởngNobelvềvậtlýhọccùngvớiPierreCurievàHenriBecquerel.Năm1911bàlạiđượctặnggiảithưởngNobelvềhóahọc.BàlàngườiduynhấtđượcnhậngiảithưởngNobelhailần,thuộchailĩnhvựckhoahọckhácnhau.JeanFrédéricJoliot(1900–1958),việnsĩViệnhànlâmkhoahọcParis, làhọctròcủaPierreCurie,cónhiềucôngtrìnhnghiêncứuvềnănglượnghạtnhân,vàlàcaoủyvềnănglượngnguyêntửcủanướcPháp,ônglấycongáicủaPierreCurie,làIrèneCurie,vàđổihọlàJoliot-Curieđểlưulạitêntuổicủathầy,vìPierreCuriekhôngcócontrai. IrèneCurie(1897–1956)saukhi lấychồngđã lấyhọcủachồnglà Joliot-Curie.Bàcùngvớichồngcónhiềunghiêncứuvềnguyêntừ,vàphátminhrahiệntượngphóngxạnhântạo.Năm1935FrédéricvàIrèneJoliot-Curie[*]đượctặnggiảithưởngNobel.

MộtphátminhbấtngờNgàythửhai20-1-1896,trongmộtcuộchọpbấtthườngcủaViệnhànlâmkhoahọcParis,

gần 70 viện sĩ ngồi nghe Henri Poincaré thông báo về một phát minh mới của WilhelmRöntgen[*]:mộtloạitiamới,cókhảnăngxuyênquavải,gỗ,da,thịt,màRöntgenchưabiếtrõbảnchấtlàgìvàgọinólàtiaX[63].Cácviệnsĩchuyềntaynhauchămchúxemmộtbứcảnhchụpbằng tiaXmộtbàn tay trôngrõ tất cảcácđốtxương.Bứcảnhđượcchụpngay trongphòngthínghiệmcủaViệnhànlâm.TrongthínghiệmcủaRöntgen,khichùmtiacathode[64]đậpvàothànhthủytinhcủaốngtia

cathodevàgâyrasựlânquangthìtừđóphóngraloạitiaXbíẩn.KhibìnhluậnphátminhcủaRöntgen,PoincarénêulêngiảthuyếtrằngtiaXcóthểđượcphóngratừcácvậtlânquang,màkhôngcầnđếnvaitròcủatiacathode.Ngaysaukhinghexong thôngbáo,Becquerelvộivàngnhảybổvềphòng thínghiệmcủa

mình.Đãtừlâu,cácnhàkhoahọcquencoicácvấnđềhuỳnhquangvàlânquanglà"chuyệnnhà" của dòng họBecquerel, và Becquerelmuốn tựmình kiểm tra lại ngay giả thuyết củaPoincaré.Ônglấymộttấmkínhảnh[65]bọckínbằnggiấyđen,đặtlênnómộttấmkimloạihìnhdạngkỳ

quặc,vàphủ lên tấmkim loạimột lớpdungdịchmuối lânquang.Chấtmuối lânquangmàBecquerellúcđóvớiđượctrongtầmtaylàmộtmuốicủauranium[66].Ôngphơitấtcảranắngtrong4giờđểkíchthíchsựlânquang.Sauđó,khitrángtấmkínhảnh,ôngthấyrõtrênđóhìnhảnhcủatấmkimloại.Trongnhiềungàysau,ônglặplạithínghiệmđónhiềulần,vàđặtlêntrênkínhảnhnhữngđồngtiền,chiếcchìakhóa,nhữngtinhthểmuốiuranium,nhữngtấmkimloạiđủmọihìnhthù.Lầnnàocũngthấyđượcnhữnghìnhảnhrấtrõ,vàxemrathìgiảthuyếtcủaPoincarécóthểđượcchấpnhận.Ngày24-2-1896ôngbáocáokếtquảtrướccuộchọpcủaViệnhànlâmvàtiếptụcnghiêncứutheohướngđãvạchra.Sáng26-2,Becquerelchuẩnbịsẵnmộttấmkínhảnh,trênđặtnhữngmảnhmuốiuranium,

nhưngtrờiuám,mãikhôngnắng.Ôngđặttấmkínhvàongănkéobànvàđilàmviệckhácđểchờnắng.Nhưngngàyhômđóvàmấyngàysautrờivẫnđầymây.Sáng1-3,trờihửngnắng,cóthểtiếptụcthínghiệm.Tấmkínhảnhđãnằmtrongbóngtối4ngàyliềnvớicácmảnhmuốiuranium.Becquerelquyếtđịnhthaymộttấmkínhảnhmới,vàcứđemtấmcũtrángthửxemsao.Thựclạlùng,trêntấmkínhảnhxuấthiệnrõrànghìnhdángcácmảnhmuốiuranium.Thếmàởđâykhôngcósựkíchthíchcủaánhsáng,khôngcólânquang!Khôngthểhiểuđượcchuyệngìđãxảyra,Becquerelquyếtđịnhlàmlạithínghiệmtheokiểu

nàyđểkiểmtra.Ôngđặthaitấmkínhảnhvàotrongmộthộpkín,đặtởngoàihộpmộttấmthủytinhlêntrênmộttấmkínhảnhvàmộttấmnhômlêntrêntấmkínhảnhkia,rồirắclênđónhữngmảnhuranylsulfate[67].Ôngtrángcáckínhảnhsaukhiđãđểchúng5giờtrongphòngtốivàvẫnthấynổirõhìnhcácmảnhuranylsulfate.NhưvậyởđâyđãxuấthiệncáctiagiốngnhưtiaX,trongkhiuranylsulfatechưabịkíchthíchvàchưaphátquang.VậythìtiaXcóphảidosựlânquangsinhrakhông?Becquerelbáocáocácthínghiệmtrêntrongcuộchọpngày2-3củaViệnhànlâm.Cácviệnsĩrấtngạcnhiên,nêurarấtnhiềucâuhỏimàôngkhôngthểtrảlờirõràngđược,chỉnói:"Tôikhôngbiết","Tôisẽnghiêncứutiếp","Cólẽkỳhọpsautôimớitrảlờiđược".VàBecquerelđãnghiêncứutiếp,ôngdùngcácmuốisulfatecótínhlânquangcủanhiềukim

loạikhác,ngoàiuranium.Trongnhiềungàyliêntục,ôngphơichúngranắng,rọichúngbằngánhsángmagnesium[68]cháybùngđểkíchthíchsựlânquang.Trênkínhảnhhoàntoànkhôngcódấuvếtgìcả.Cóthểkếtluậnchắcchắnrằngtianàykhôngcóliênquangìvớihiệntượnglânquang. Có thể nó làmột loại bức xạmới nào đó của cácmuối uranium, Becquerel lại thínghiệmvớicácmuốikhônglânquangcủauranium.Kếtquảbấtngờlàtrongmọitrườnghợp,

kínhảnhđềuinrõhìnhcácvật.Trongbuổihọpngày26-3,đasốcácviệnsĩtánthành,cáckếtluậncủaBecquerel,nhưngmộtcâuhỏiđượcđặtra:"nếuđâykhôngphảilàtiaX,khôngcóhiệntượnglânquang,vậythìđâylàcáigì?".Saunhiềuthínghiệmkhácvớinhiềuloạimuốikhácnhaucủanhiềukim loạikhácnhau,vàcảvớiuraniumnguyênchấtnữa,đếnmùa thunăm1896Becquerelkếtluậnrằngđâylàmộtloạibứcxạchưabiếtrõcủauranium,ônggọinólàtiauranium,nhiềunhàkhoahọclúcđógọinólàtiaBecquerel,nhưngcáctêngọinàykhôngđứngvữngtrongkhoahọc.Becquereltiếptụcnghiêncứuloạitiamớinàyđểtìmbảnchấtcủanó.MộtđiềuđángngạcnhiênlàsuốtchínthángliềnBecquerelđãliêntụcthínghiệm,liêntục

thôngbáokếtquảnghiêncứu,nhưngcácnhàkhoahọckhôngtỏraquantâmlắmđếnvấnđềnày.Tronghainămliền,Becquerelđãkiêntrìmộtmìnhtiếptụcnghiêncứu.Mộthôm,saukhiđãbiểudiễnsựbứcxạcủacácmẫuuraniumchomộtôngkháchđếnthămphòngthínghiệmcủamình,Becquerelnóivớikhách:"Ôngvừalànhàvậtlý,vừalànhàhóahọc.Ôngthửkiểmtraxemtrongcácchấtbứcxạnàycómộttạpchấtnàođóngmộtvaitròđặcbiệtkhông?".ÔngkháchđólàPierreCurie.Becquerelkhôngthểngờrằngmộtcâugợiýcótínhchấtriêngtưnhưvậylạisẽmởramộtgiaiđoạnmớitrongviệcgiảiquyếtnhữngvấnđềmàôngđangnghiêncứu.

KhôngphảichỉcóuraniumMarieSkłodowskasinhnăm1867tạiWarsaw[69], trongmộtgiađìnhnghèo,bốmẹđều là

giáoviên.CôhọcởmộttrườngtrunghọcNga,vànăm16tuổitốtnghiệptrunghọcvớihuychươngvàng.Côhọcsinhxuấtsắcđómuốnhọcnữamàkhôngđược,vìnghèoquá.Đểgiúpthêmgiađình,cônhậnđiphụđạochocáchọcsinhconnhàgiàu.Tìnhhìnhkhôngcógìkháhơnlên.Năm20tuổicôviếttrongmộtbứcthư:"Tôimơướccómộtgócriêngcủamình...Tôisẵnsàngđánhđổinửađờimìnhđểđượcmộtcuộcsốngđộclập".Dịpmayđãđến.Năm1890,chịruộtcủaMarieđilấychồngởParis[70]vàmờicôemsang

Pariscùngsốngvớimình.Giađìnhanhchịkhônglấygìsungtúc,màMariethìkháitính,khôngmuốnnhờvảquánhiều,nêncôsốngrấtđơngiản,nhưngthựchiệnđượcmộtnguyệnvọngrấtthathiết:côđượcnhậnvàohọcởtrườngĐạihọctổnghợpSorbonne.Côphảihọccậtlựcđểbổsungnhững lỗhổngtrongkiếnthứccủamình,nhưngcôđãtỏra làmộtsinhviêncónhiềunănglựcvàrấtchămchỉ.Năm26tuổi(1893),Marietốtnghiệpkhoavậtlývàlàsinhviênđỗđầucủakhóahọc.Nămsau,Marielạitốtnghiệpkhoahóahọcvàlàsinhviênđỗthứhaicủakhóahọc.Khicònlàsinhviên,MariethườngxuyêndựcácphiênhọpcủaHộivậtlývàrấthàohứng

nghenhữngthôngbáocủacácnhàkhoahọcvềcácphátminhmới.Mùaxuânnăm1894,MarielàmquenvớiPierreCurie,mộtnhàvậtlýtrẻtuổinhưngđãnổitiếngvànămsauhọtổchứclễcưới.MarievàPierrekhôngnhữngđãthànhmộtđôivợchồngrấtmựcthươngyêunhau,màcònlànhữngđồngminhsuốtđờitrênmặttrậnvănhóavàkhoahọc.Năm1897,MarieCuriequyếtđịnhchuẩnbịluậnántiếnsĩ,nhưngcònphânvânvềđềtàicủa

luậnán.PierrenhớlạicuộcnóichuyệnvừaquavớiBecquerelvàkhuyênvợnêntìmhiểusâuvềphátminhcủaBecquerel,vàtrêncơsởđócóthểtìmchomìnhmộtđềtàithíchhợp.MarieCurieđãchọnđềtài:tìmrabảnchấtvàđặctínhcủatiaBecquerel.Bâygiờtrướchết

phảicóvậtliệuvàchỗlàmviệc.PierreCuriexinđượcchovợmộtcănphòngnhỏởtầngtrệtcủaviệnnghiêncứu.Đólàmộtgianphòngẩmthấp,chậtchội,lạnhlẽo,khôngcótrangbivàtiệnnghigì.Trướcđó,nódùnglàmnhàkho,vàbâygiờkhómàhìnhdungđượcnólạilàmột

nơiđểlàmcôngtáckhoahọc.NhưngMarieCurieđãquenchịukhổvàvượtkhókhăn.Bàsẵnsàngbắtđầutừsốkhông;vàlúcnàocũngchỉbănkhoăncómộtđiều:nguồngốcthựcsựphátsinhratiauraniumlàcáigì?Đểtrảlờicâuhỏiđó,bàquyếtđịnhkhảosátnhiềumẫuquặngkhoángvànhiềuloạimuốikhácnhauđểtìmxemcóphảichỉcóuraniumlàcókhảnăngbứcxạkhông.Khikhảosátvớimộtmẫuthorium[71],bàthấyrằngnócũngphátramộttiacótínhchấtnhư"tiauranium"vàcócườngđộxấpxỉnhưvậy.Nhưvậynghĩalàuraniumkhônggiữđộcquyểnbứcxạ,vàtêngọi"tiauranium"làkhôngthíchhợp.Bàđềnghịgọitianàylàtiaphóngxạvàgọiuraniumvàthoriumlàcácnguyêntốphóngxạ.Têngọinàyđượccácnhàkhoahọcchấpnhậnvàđangđượcdùnghiệnnay.

NhữngnguyêntốchưabiếtMarieCurielạitiếptụcnghiêncứuvớicácmẫukhoángmới.Ngày12-4-1898,bàthôngbáo

trướcViệnhànlâmkhoahọcParisnhữngkếtquảnghiêncứumới.Bàđãgặphaimẫuquặngchứauranium,cókhảnăngphóngxạmạnhhơnbảnthânuraniumrấtnhiều.Đólàquặngnhựauraninite(pitchblende)[72](chứauraniumoxide)vàquặngchalcolite[73](chứahydrateđồnguraniumphosphate).Điềuđókhiếntaphảisuynghĩrằngrõràngcácquặngnàyphảichứamộtnguyêntốchưabiếtnàođó,cókhảnăngphóngxạmạnhhơnuranium.Thếnhưngsuynghĩdùsaocũngmớichỉlàsuynghĩthôi!Chỉkhinàotáchrađượcnguyêntốmớivàbầynóratrướcmặtcácnhàbáchọcthìmớigọiđượclàphátminh.PierretinvàokếtquảnghiêncứuvàtinvàotrựcgiáckhoahọccủaMarie.Ôngcảmthấyrõ

tầmquantrọngcủavấnđềnày,vàtạmthờigáclạiviệcnghiêncứucáctinhthểmàôngđangtiếnhànhđểhợpsứcvớivợtrongvấnđềmớimẻvàđầyhấpdẫnnày.Sựliênminhkhoahọcbềnvữngnàycòntiếptụckéodàitámnămnữa,chođếnkhiPierreCuriequađời.HaivợchồngCuriecầnmẫndùngphươngphápphântíchhóahọcthôngthườnglầnlượttáchracácchấtchứatrongquặngnhựauraninite.Kếtquảthínghiệmchophéptinrằngcóhainguyêntốmớinàođókhiếnchoquặnguraniumoxidephóngxạmạnhlạthường.Tháng7năm1898haiôngbàthôngbáođãtáchđượcmộttronghainguyêntốđó,vàgọitênnólàpolonium,đểkỷniệmquêhươngcủaMarieCurie(têngọinướcBaLan[74]bằngtiếngPháplàPologne).Ngày26-12-1898,MarievàPierreCurie thôngbáotrướcViệnhàn lâmkhoahọcParis: "...

chúngtôicóthểtinrằngchấtphóngxạmớinàycònchứamộtnguyêntốmớinữamàchúngtôiđềnghịgọitênlàradium.Chúngtôiđãchếđượcmuốichloride[75]củachấtđó,nócókhảnăngphóngxạgấp900lầnuraniumnguyênchất.Khiphântíchquangphổcủachấtmuốiđó,ngườitađãthấymộtvạchphổmớikhôngthuộcvềbấtkỳnguyêntốđãbiếtnào.Đốivớicácnhàvậtlý,lýlẽnàylàhoàntoànnghiêmtúcvàđángtincậy:đúnglàởđây,cómộtnguyêntốmới.Nhưngcácnhàhóahọcvẫnchưatin:"Cácvịnóirằngđãtìmramộtnguyêntốmới.Xinbàynórađâychochúngtôixem,vàchúngtôisẽbảorằngcácvịnóiđúng".Marie Curie chấp nhận sự thách thức đó. Bà ước lượng hàm lượng radium trong quặng

uraninitelà1%,cónghĩalàmuốntáchđượcmộtlượngradiumnhỏbéthôicũngcầnxửlýmộtlượngquặnghếtsứclớn.Nhưngvềsauthựctếlạichứngtỏrằnghàmlượngradiumnhỏhơnướctínhđến10vạnlần,tứclàphảixửlýmộtlượngquặnglớngấp10vạnlầnlượngướctính.HaivợchồngCurielạibắtđầutừđầu,vàcũnglàtừconsốkhông.Trướchết,phảitìmmột

chỗđểlàmviệc.Pierrexinđượcmộtnhàkhocũởgócsânviệnnghiêncứucủaông,trướcđâyđãlànơichứacácxácchếtđểsinhviêntrườngykhoathựchành.Cănnhànàynềnđất,máidột,khôngcóhệthốngsưởi,vàhoàntoàntrốngtrơ.Saunữa,phảitìmranguyênliệu.Quặngnhựa

uraniumgiárấtđắt,vìnódùngđểchếrađồthủytinhBohemia[76]nổitiếngtrênthếgiới,chắcchắnkhôngthểnàomuanổi.ÔngbàCuriequyếtđịnhkhôngdùngquặngmớikhaithác,màchỉcầndùngquặngphếthảisaukhiđãchếthủytinh.HọnhờmộtôngbạnlàgiáosưngườiÁovậnđộngViệnhànlâmkhoahọcViennagiúpđỡ,vìcácquặngnàynằmởnướcÁo[77].Chẳngbaolâutinvuiđãđến,chínhphủÁotặnghaiôngbàmộttấnquặngphếthải,vàđãchỉthịchobangiámđốcmỏbánthêmvớigiárẻ,nếuhaiôngbàcầnmuathêmnữa.Ngaykhinhậnđượcmónquàquýđó,MarievàPierrebắttayvàocôngviệcmộtcáchhào

hứng.Côngviệccóýnghĩakhoahọcthậtcaoquý,nhưngthểhiệnhằngngàycủanólạirấttầmthườngvàcựcnhọc.Ngàynàyquangàynọ,phảibốcrỡquặngtừxetảivàokho,mỗingàyxửlýkhoảng20kilôgamquặng,chuyểndịchcácbaotải,cácchailọ,rótcácdungdịchtừbìnhnàysangbìnhkhác,đundungdịchtrongchảogangvàkhuấyliêntụcmấytiếngđồnghồ.Đểlàmnhữngviệcnày,ngàynayđãcómáymócvàcácphụtá.NhưngvợchồngCuriephảitừmìnhlàm lấyhết,và làmbằng tay.Côngviệcchân tayđơnđiệuvàcựcnhọcnàykéodài tròn48tháng.Lượngradiumtíchlạidầndần,vôcùngchậmchạpnhưngchắcchắn.Sauthángthứ48,trong

chiếcốngthủytinhbénhỏđãtíchđượcmộtphầnmườigamradium.Lượngradiumnhỏnhoiđóđãđủđểxácđịnhkhốilượngnguyêntửcủachấtmớinàylà225.Radiumphóngxạmạnhhơnuraniumgấpmộttriệulần!Radiumđãchínhthứcđượckhaisinh.Đầunăm1903,sautrònbốnnămlaođộngkhôngkhác

gìkhổsai,Marielạicóthểsốngnhẹnhõmhơn.Năm1903quảlàmộtnămhạnhphúc.Tháng6nămđó,MarieCuriebảovệthànhcôngluậnántiếnsĩ.Chưahết.Tháng11nămđóViệnHoànggia London tặngPierre vàMarie Curie huy chươngDavy[78],một trong những huy chươngkhoa học cao nhất của nước Anh. Vẫn chưa hết. Cũng tháng 11 năm đó, một bức điện từStockholm[79]gửiđếnchúcmừngvàbáotinHenriBecquerel,PierrevàMarieCuriecùngđượcgiảithưởngNobelvềvậtlýhọcvìđãcónhữngphátminhxuấtsắctronglĩnhvựcphóngxạ.SốtiềnthưởngkèmtheogiảithưởngNobelđượcchiachoBecquerelmộtnửavàhaiôngbà

Curiemộtnửalà7vạntrăng.Sốtiềnlớnđóđãđếnthậtđúnglúc,vìquảthựchaiôngbàđangthiếuthốnsaunhiềunămnghiêncứubằngnhữngphươngtiệntựtúc.Kểra,nếumuốn,haiôngbàcóthểgiàucóhơnnhiềumộtcáchhoàntoànchínhđáng.Trênthịtrườngthếgiớilúcđó,mộtgramradiumtrịgiá75vạntrăng.Thếnhưnghaiôngbàđãtừchốikhôngđăngkýphátminhcủamình,vàgiốngnhưRöntgen,đãtừbỏquyềntácgiảphátminh,đểchongànhcôngnghiệpphóngxạnontrẻđượctựdopháttriển.Đangtrênđỉnhcaocủavinhquangchóilọithìnăm1906PierreCuriekhôngmaybịtainạn

ôtôvàquađời.Marievôcùngđaubuồn,nhưngvẫnkiêntrìtheođuổicôngtáckhoahọc.BàlànữgiáosưđầutiêncủatrườngĐạihọcSorbonne.BàđãxâydựngvàlãnhđạoViệnRadium(L'InstitutduRadium,Paris)[80],mộtviệnkhoahọccủaPhápnổitiếngkhắpthếgiới,làmộttrungtâmthếgiớiđàotạocácnhàvậtlýhọcvàhóahọc.BảnthânMarieCurievừalànhàvậtlýxuấtsắc,vừalànhàhóahọcxuấtsắc.Năm1911bàđượctặnggiảithưởngNobelvềhóahọc,vàchotớinaylànhàkhoahọcduynhấtđượchailầnnhậngiảithưởngNobel.Mùathunăm1933,sứckhỏecủaMarieCuriegiảmsútrõrệt,vàtừtháng5năm1934bàphải

nằmliệtgiường.Đólàhậuquảtaihạicủanhữngnămthángphảilàmviệcliêntụchằngngàyvớicácchấtphóngxạmàkhôngcómộtphươngtiệnbảovệantoànnàocả.Thựcraởthờiđócác chấtphóngxạmớibắtđầuđượcnghiêncứu,người ta chưabiếtđược táchại của chấtphóngxạđốivớicơthểconngười,vàchưađềrađượcnhữngbiệnphápbảovệcầnthiết.Tháng7năm1934MarieCuriequađời.TấmgươngtậntụyvớikhoahọccủaPierrevàMarie

Curiecònđượcnhiềungườinoitheo,vàsựnghiệpkhoahọccủahaiôngbàđượcnhiềungườinốitiếp,trongđócócongáilàIrèneJoliot-CurievàconrểlàFrédéricJoliot-Curie,haingườiđãcũngphátminhrahiệntượngphóngxạnhântạovàcùngđượcgiảithưởngNobelnăm1935.

V.DANIELBERNOULLI(1700–1782)

DANIELBERNOULLI(1700–1782)

DònghọquangvinhTronglịchsửvănhóaloàingườicónhữngdònghọđãđónggópchoxãhộinhiềuthếhệliên

tiếpcácnhàkhoahọc,nhạcsĩ,họasĩnổitiếng.TrongsốcácdònghọquangvinhđócódònghọBernoulli[81].Trongsuốtthờigianhơnhaitrămnămmươinăm,tạitrườngĐạihọctổnghợpBasel(Thụy

Sĩ),lúcnàocũngcógiáosưthuộcdònghọBernoulli.RiêngchứcchủnhiệmbộmôntoánởđâythìdònghọBernoulli"chuyềntay"nhauliêntiếphơnmộttrămnăm,từ1687đến1790.Nhữngngườitrongdònghọnàythườnghaytrùngtênnhau.Chonên,cũnggiốngnhưđốivới

cácvuangườitaphânbiệthọclựavàosốthứtựđặtsautên.Vìvậy,nhiềukhingườitagọidònghọnàylà"triềuđạiBernoulli".MởđầuchodònghọlàhaianhemJacobvàJohannBernoulli[*].Jacoblàchủnhiệmbộmôn

toántrườngĐạihọcBasel,Johannlàgiáosưtoánhọc.CảhaianhemđềuđượcViệnhànlâmkhoahọcParisbầulàmViệnsĩ.Năm1705,JacobBernoullitừtrầnvìbệnhlaophổi.BangiámđốctrườngĐạihọcBaselmờiJohann,lúcđóđanggiảngdạytoánhọcvàvậtlýtạimộttrườngđạihọcởHàLan[82],vềBasel[83]thayJacoblàmchủnhiệmbộmôntoán.Đâylàmộttrườnghợpđềcửkhôngcầnphảibỏphiếunhưvẫnlàmtheothườnglệ.Đểđáplạisựtínnhiệmcủanhàtrường,ngayhômnhậnchứcvụmới,Johannđãđọcmộtbáo

cáokhoahọcđặcsắc:"Bànvềnhữngsựkiệnmớicủamôngiảitíchvàhìnhhọccaocấp".JohanncóbacontrailàcácnhàkhoahọcNicolausII,DanielIvàJohannII.Kếtụcsựnghiệp

củachavàbác,haitrongsốbangườiconcủaJohann(làJohannIIvàDanielI)[*],cũngtrởthànhviệnsĩdanhdựcủaViệnhànlâmkhoahọcParis.TínhracảbốnngườicómặtởViệnhànlâmkhoahọcPhápliêntụcgầnmộtthếkỷ.RiêngDanielI,màtavẫnquengọilàDanielBernoulli,đãtừnglàmviệctạiViệnhànlâmkhoa

họcSaintPetersburgsuốttámnămliềnvàđãđểlạichohậuthếđịnhluậtBernoullinổitiếngmàbấtcứmộthọcsinhphổthôngnàocũngbiết.Sangthếhệthứba,bacontraicủaDanielIđềulàgiáosưtoánhọc;cònJohannIIcóhaicon,làJohannIII,việnsĩViệnhànlâmkhóahọcBerlin,vàJacobII[*],nhàtoánhọccủaViệnhànlâmkhoahọcSaintPetersburg.Sangthếhệthứtư,trongdònghọBernoullikhôngcócácnhàtoánhọcvàvậtlýhọcnàonữa,nhưngliêntụccónhững nhà hoạt động xuất sắc trong các lĩnh vực sử học, hội hoạ và âm nhạc. Dòng họBernoullivẫntiếptụcsinhsốngởBaselchotớitậnngàynay.

LờimờitừnướcNgaHiếmcóvịvuanàokịplàmtrongquãngđờicủamìnhnhiềucôngviệcvĩđạinhưPyotrđệ

nhất[84],nhưngnhữngdựđịnhcủaôngcònvĩđạihơnsựnghiệpcủaôngnhiều.Phầnlớnnhữngdựđịnhcủaôngbịlãngquên,songcũngcómộtsốđượcnhữngngườikếvị

ôngthựchiện,trongđócóviệcthànhlậpViệnhànlâmkhoahọcSaintPetersburg.

LúcđầuchủtịchViệnhànlàmkhoạhọcviếtthưgửiđếncácnhàbáchọcdanhtiếngkhắpnơiđểmờihọvềlàmviệctạiSaintPetersburg[85].DanielBernoullilúcđólàmviệctạithànhphốBaselđãviếtthưtrảlời.Trongthư,ôngnhậnlàmviệctạikhoatựnhiênhọcvàviếtthêm:"Tôixinđạihuynhkhôngnênvìtìnhbằnghữumàquátrôngđợiởtôi.Xinđạihuynhhãynóisựthật,chodùđiềuđócóthểbấtlợiđốivớitôi.Tôichỉlàmộtchàngtraimới25tuổi,lạithêmvócngườinhỏbé,nétmặtbầubĩnhnênnhìntôitrẻhơntuổirấtnhiều".NhưngchủtịchViệnhànlâmhiểurấtrõconngườiấy.Mới16tuổichàngtraitrẻấyđãđỗthạcsĩtriếthọc,sauđó5năm,anhđãbảovệthànhcôngluậnán"vềsinhlýthở".Nhữngcôngtrìnhvềtoánhọcvàvậtlýhọccủaanhđãlànhữngdấuhiệubáotrước,anhsẽlàngườikếtụcxứngđángvinhquangcủachavàông–nhữngnhàbáchọcdanhtiếnglẫylừng.Vàomộtngàyđẹptrờinăm1725,BernoullilênđườngsangnướcNga.Vốnđãbiếttiếngông

quacáccôngtrìnhkhoahọc,tạiđâycácbạnđồngnghiệpkhoahọcngườiNgađóntiếpôngnhiệtthànhnhưnhữngngườianhemthânquentừtrước.Thờigiantrôi,nhữngtưởngchỉsốngởđâymộtthờigianngắn,nàongờôngđãsốngsuốt

támnămdòng,xanướcxanhà.Chínhtrongthờigiannày,bằnglaođộngmiệtmài,DanielBernoulliđãtìmrađịnhluậtnổi

tiếngmangtênông,đặtnềnmóngchomôncơhọcchấtlỏngvàchấtkhí.

ĐịnhluậtBernoulliTrongtấtcảcácvậttồntạitrênthếgiới,nhàbáchọcDanielBernoulliquantâmnhiềunhất

đếndòngnước.Nướccuồncuộnngầubọtquahaibờsôngđểlạinhữngxoáynướchunhútrợnngười.Cólúcdòngsônghunghãnphávỡđêkègâyranhữngnạnlụthaongườitốncủa.Nướcchảyquasôngmáng,đườngống,cốngngầmvàođồngtướitắmmùamàng.Vậynướcchảynhưthếnào, "hành vi", "tính cách", "sứcmạnh củanước khi chảy có thayđổi gì không?Tất cảnhữngvấnđềđóđãcuốnhúttoànbộtâmtrí,thờigianvàsứclựccủanhàbáchọc.TrongthưgửichochánhvănphòngViệnhànlâmôngviết:"Đãsáuthángnaytôibắttayvàoviếtmộtluậnvănđầyđủvềcácđịnhluậtchuyểnđộngcủanước...Tâmtrítôibịchoánbởinhữngtưtưởngkỳdiệuvàtôixinđượcmiễncáccôngviệckhácđểcóthểkếtthúccôngtrìnhnhưtôimongmuốn".Trong phòng thí nghiệm củamình, Bernoulli làmkhông biết bao nhiêu thí nghiệm: buộc

nướcchảyquanhữnglỗdùiởthànhbìnhtrênnhữngđộcaokhácnhau,chảyquanhữngốngdàymỏng,tonhỏvàdàingắnkhácnhau,cáckhóahếtđặtchỗnàylạiđặtchỗkia...Bernoullicònxâydựngcảvòinướcphun,cóđiềukhôngphảiđểlàmcảnh,màlàđểđochiềucaocộtnướcvàtínhvậntốcdòngnước.Ởđâyđòihỏiphảicómộttàinghệđiêuluyệnvàmộttínhchínhxáctuyệtvời.CácbuổisinhhoạtkhoahọccủaViệnhànlâmthườngtổchứcvàocácngàythứbavàthứsáu.

HômnàoBernoullibáocáothìcửtọacóthểdễdàngnhậnrangaytừtrước.Vìlẽtrongphòngbàysẵnnàothùngnước,nàobình,nàovòi,nắpkhóa,nàoốngthướcthợ,ốngthuhẹptiếtdiệnđủhình,đủkiểu.DanielBernoulliđãkếtthúcphầnlýthuyếtvàtừtừđiđếngầnthiếtbịthủylực:đólàmột

bìnhthủytinhởbênsườn,ngaysátđáy,cóđụcmộtlỗnhỏvàlắpvàođómộtốngchìcóđậynút.Trênốngchìnàycódùimộtlỗvàgắnvàođómộtốngthủytinh.—Cácngàithấyđó,–Bernoulligiảithíchthínghiệm,mựcnướcởtrongtoànhệởtrongbình

vàtrongốngthủytinhlànhưnhau.Tôiđánhdấumựcđó.Bâygiờtôitháonútra,nướcởtrong

ốngchìbắtđầuchảyvàngaytứckhắcmựcnướctrongốngthủytinh,nhưcácngàinhìnthấy,hạthấphơnrấtnhiềusovớimựcnướctrongbình.Điềuđóchứngtỏrằngápsuấtlênthànhốngtrongchấtlỏngchuyểnđộngnhỏhơntrongchấtlỏngkhôngchuyểnđộng.Cửtọanhìnnhaugậtgùtánthưởng.Mộtphụtágiúpôngđổnướcvàothùngđểgiữchomực

nướckhôngthayđổi.Bernoulliđóngốngchìbằngmộtcáinútmớicókhoanmộtlỗnhỏởgiữa.Nướcbịhãmbớt,bắtđầuchảychậmhơnvàmựcnướctrongốngthủytinhlạidânglênchútíthoàntoànkhớpvớinhữngtínhtoánlýthuyếtmàôngđãdựkiếntừđầu.Diễngiảkhoanthaikếtluận:"Ápsuấtcủadòngchấtlỏnglênthànhốngcànglớnnếuvậntốc

củadòngcàngnhỏvàngượclại".Kếtluậnnày,vềsau,dướidạngcóthayđổichútítđượcgọilàđịnhluậtBernoulli.Thậtlàđơngiản!Thậtlàtuyệtdiệu!Ngườinóitrìnhbàyvớitấtcảtâmhồnvềnhữngđiềumìnhtrăntrở,ấpủ,kiếmtìm,đếnnỗi

bộtócgiảcủaôngbậtvăngxuốngnước...Cònngườinghethìlặngđihoàntoànbịcuốnhútbởisứcthuyếtphụccủanhữnglýlẽchínhxác,nhữngtínhtoánrõràngvànhữngthínghiệmđơngiản,tàitình.ĐịnhluậtBernoulliđãđượctìmranhưthếđó.Ấylàvàonăm1726.Bernoulli trìnhbàyđịnh luậtnàytrongtácphẩm"Thủyđộng lựchọc"củamình,viếtnăm

1728–1729vàxuấtbảnởStrasbourg[86]năm1738.Vớisựrađờicủatácphẩmgồmmườibaphầnnày,DanielBernoulliđượcxemlàngườisáng

lậpramônthủyđộnglựchọclýthuyết.ÔngđượcbầulàmViệnsĩViệnhànlâmkhoahọcParis,BerlinvàLondon.ViệnhànlâmkhoahọcParisđãmườilầntraogiảithưởngchoôngvềnhữngcôngtrìnhxuấtsắcnhấtvềcơhọc,vậtlýhọcvàtoánhọc.

ĐịnhluậtBernoullitrongthựctiễnĐểhiểuđịnhluậtBernoullitrongthựctiễn,chẳngcầnphảiđâuxa,tahãyvàomộthiệucắt

tócbấtkỳvàquansátcáibìnhbơmnướchoa(xemhình1),mộtcơcấuthủylựcđơngiảnnhất,thiếtkếcăncứvàođịnhluậtBernoulli.Khikhôngkhítrongốngnằmngangchưachuyểnđộng,ápsuấtkhôngkhí trongốngthẳngđứngbằngápsuấtkhíquyển:mựcnướchoatrongbìnhbằngmựctrongốngthẳngđứng.Nhưngchỉcầnbácthợcạobópvàoquảbóng,khôngkhítrongốngsẽchuyểnđộng.Vậntốccànglớnthìápsuấtcủakhôngkhítrongốngthẳngđứngcàngnhỏ.Ápsuấtkhíquyểnkhôngthayđổi,tácdụnglênbềmặtnướchoavàđẩynólênốngthẳngđứng,nơicóápsuấtnhỏhơn.Nướchoadânglênvàchỉmộtgiâysauđầubạnđãbịbaophủbởimộtđámmâythơmlừng.

Thếnhưng,địnhluậtBernoullikhôngphảilúcnàocũngcótácdụngtốt:Vàonăm1912,chiếctàubiển"RMSOlympic"[87]đangchạytrênmặtbiểnvàcáchnóchừng

mộttrămmét[88],chiếcthiếtgiáphạm"HMSHawke"[89]nhỏhơnnónhiều,cũngđanglaođihầunhưsongsongvớinó.Khihaicontàuđiđếnmộtvítrígầnnhưnganghàngnhauthìxảyramộtchuyệnhếtsứcbấtngờ:chiếcthiếtgiáphạmtựnhiêntrởquẻ,hìnhnhưnóphụctùngmộtlựclượngvôhìnhnàođó,quayngoắtđầuvềphíacontàulớn,rồicưỡnglạitayláivàlaothẳngvàocontàulớn.Kếtquảlàhaitàuhúcphảinhau.Mũitàu"HMSHawke"đâmngayvàotàu"RMSOlympic"mạnhđếnnỗisườntàu"RMSOlympic"thủngmộtmảnglớn.

Khitòaánxétđếncáiánkỳlạnàythìviênthuyềntrưởngcủacontàu"RMSOlympic"bịkếtán là bên có lỗi, phiên tòa tuyên bố rằng ông ta đã không làm hiệu để cho con tàu "HMSHawke"đanglaongangtớitránhđường.Ởđây,cảcácthuyềntrưởng,cảcácquantòakhônghềnhìnthấymộtđiềugìkháclạ.Kỳthật

đâylàmộttrườnghợphoàntoànkhôngthểdựtínhtrướcđượctrườnghợptàuhútlẫnnhautrênmặtbiển.NguyênnhâncủahiệntượngnàycóthểgiảithíchdựavàođịnhluậtBernoulli.Thậtthế,khi

haicontàuđisongsongthìphầnbiểnởgiữachúnggiốngnhưmộtdòngsôngnhỏ.Trongcácconsôngthôngthườngthìbờsôngkhôngchuyểnđộng,cònởđâythìngượclại,nướckhôngchuyểnđộngmàbờsônglạichuyểnđộng.Nhữngtácdụngcủacáclựcthìchẳngvìthếmàthayđổi chút nào: ở phần hẹp của con sông di động này, nước ép vào thành yếu hơn so với ởkhoảngkhônggianxungquanhtàu.Nóicáchkhác,haisườntàuđốidiệnnhauchịumộtápsuấtcủanướcnhỏhơnsovớiápsuấtởphầnngoàitàu.Thànhthửhaicontàuthếtấtphảichuyểnđộnghướngvàonhauvàdĩnhiêncontàunhỏlệchhướngchuyểnđộngrõrệthơn,còncontàulớnthìhầunhưvẫnchạytheođườngcũ.Nhưvậy,nhữngcontàulớnkhiphóngnhanhgầnnhữngcontàunhỏthườnggâyramộtlực

hútrấtmạnh,dotácdụnghútcủadòngnướcchảy.Điềunàycòncóthểvậndụngđểgiảithíchsựnguyhiểmcủadòngnướcxiếtđốivớingườiđangtắm,tácdụnghútcủanhữngdòngnướcxoáy,củađoànxelửalaonhanhđốivớinhữngngườiđứngcạnhđườngtàu.DùngđịnhluậtBernoullicòncóthểgiảithíchđượccảnhữngtrườnghợp"nhàtốcmái"khi

dôngbão.Cácnhàxâydựngkhilàmnhànhấtthiếtphảilườngđếnsứcgiótácdụngvàotường,vàovách,vàomáinhà.Nhưngtráivớinhữngdựtính,máinhàthườngbị tốckhigiómạnh.ĐiềunàycóthểgiảithíchđượcbằngđịnhluậtBernoulli:ápsuấtkhôngkhíkhôngchuyểnđộngởtrongnhàlớnhơnnhiềuápsuấtkhôngkhíđangchuyểnđộngmạnhởbênngoài,dođómáinhàđượcnângbổnglênvàcuốntheochiềugió...Chỉ cần chúýquan sát, ta có thểdùngđịnh luậtBernoulliđếgiải thíchnhiềuhiện tượng

thườnggặptrongđờisốngxungquanhta.

VI.NIELSBOHR(1885–1962)

NIELSBOHR(1885–1962)

KhôngtựdễdãivớibảnthânmìnhNielsBohrsinhnăm1885trongmộtgiađìnhtríthức,bốlàgiáosưsinhlýhọctrườngĐại

họctổnghợpCopenhagen,thủđôĐanMạch[90].Nielsđihọcnămlênbẩytuổi,cậubéchămhọc,hamhiểubiết,chịukhósuynghĩ,giỏivậtlýhọcvàtoánhọcnhưngtậplàmvănthìbaogiờcũngbịđiểmthấp.Cácthầychêlàbàiviếtquángắnngủn,cònBohrthìchorằngcóbằngấyý,chỉcầnviếtbằngấychữlàđủ.Từnhỏ,Nielsluônluônthíchđượctháolắpmộtcáigìđó.Trongnhà,cậutựtaymìnhsửachữatấtcảnhữnggìhỏnghóc,vàtrướckhitháomộtcáigìrađểsửa,cậuđãcóthóiquenquansáttỷmỉtấtcảcácbộphận,vàtìmhiểukỹxemcơcấumáymóchoạtđộngnhưthếnào.Năm1903,NielsvàohọctrườngĐạihọctổnghợpCopenhagenvàđãtỏralàmộtsinhviên

cónhiềunăng lực.Năm1905HộiHoànggiaĐanMạch (tức làViệnhàn lâmkhoahọcĐanMạch)mởcuộcthivớiđềtài"Dùngdaođộngcủasợidâyđểxácđịnhlựccăngmặtngoàicủachấtlỏng".Đâylàmộtđềtàiđòihỏiphảilàmviệckhoảngmộtnămrưỡi,vớimộttrangbịthínghiệmtốt.Saumộtthờigiancăngthẳng,Nielsđãhoànthànhđềtàiphứctạpđóvàđãđạtthắng lợikhoahọcđầu tiên trongđờimình:anhđược tặng thưởnghuychươngvàng.Năm1907,Bohrtốtnghiệpđạihọcvànăm1909đềtàinghiêncứucũmàanhđãhoànchỉnhthêmđượcđăngtrêntậpsancủaHộiHoànggiaLondon,vớitêngọi"Xácđịnhlựccăngmặtngoàicủanướcbằngphươngphápdaođộngcủasợidây".Cũngvàothờigiannày,Bohrbắtđầuchuẩnbịbảovệluậnánphótiếnsĩ.Trongluậnán,anh

nghiêncứucáctínhchấtvậtlýcủakimloạitrêncơsởthuyếtelectron[91].Luậnánhoànthànhvàomùahènăm1909,vàanhđãbảovệthànhcông.Nhưnganhvẫnchưathấyhàilòng,vìđãpháthiệnranhữngchỗyếungaytrongbảnthânthuyếtelectron.Saumột thời gianngắn, Bohr lại bắt tay vào việc. Anhquyết định viết luận án tiến sĩ về

thuyếtelectronápdụngvàoviệcnghiêncứucáckimloại.Tháng5năm1911,anhbảovệthànhcông luận án tiến sĩ và được cử đi thực tậpmột năm tại phòng thí nghiệm của Joseph J.Thomson[*] ởCambridge[92].Nhưngngay cả khi đó anhvẫn chưayên tâm, vì vẫn thấy cònnhữngvấnđềchưarõràngtrongthuyếtelectron.Anhkhôngcoidanhhiệutiếnsĩlàmụcđíchcuốicùng,anhthấyquantrọnghơnhếtlàphảilàmsángtỏnhữngvấnđềkhoahọc.AnhdịchbảnluậnáncủamìnhsangtiếngAnh,vàdựđịnhsẽđưaThomsonđọcđểxinýkiến.Anhnói:"TôirấthồihộpmuốnbiếtýkiếncủaThomsonvềtoànbộcôngtrình,cũngnhưvềnhữngýphêpháncủatôiđốivớithuyếtelectron".NhưngThomsoncóvẻkhôngvộivànggìđọcngayluậnáncủaBohr.Mộtmặt,ôngđanghết

sứcbậnrộn,mặtkhác,ônglàngườibảovệnhữngquanđiểmcổđiểnvàcảmthấychàngthanhniênNielsBohrkhôngphảilàngườicùngchíhướngvớimình.BohrrấtmuốncôngbốluậnáncủamìnhởnướcAnh,màchưathểnàothựchiệnđược.TronglúcđangphânvânchờđợinhưvậythìmaymắnthayanhlạicơcơhộigặpđượcErnestRutherford[*].

Mộthướngđimới:mẫunguyêntửBohr

Tháng10năm1911,BohrcódịpgặpRutherford tạibữa tiệc truyền thốnghằngnămcủaPhòng thí nghiệm Cavendish[93]. Từ lâu anh đã nghe tiếng và khâm phục tài năng củaRutherford.LầnnàyanhvẫnchưalàmquenđượcvớiRutherford,nhưngđãthấyônglàmộtngườithậtcởimởvàkiênnghị.Anhrấtmuốnđượclàmviệcvớiconngườituyệtdiệunày.Tháng11nămđó,BohrđếnManchester[94]xingặpRutherford.ÔngsẵnsàngnhậnBohrđến

làm việc tại phòng thí nghiệm của mình, nhưng tất nhiên phải chờ sự thỏa thuận củaThomson.Thomsonvuivẻđồngý.ÔngkhônghiểuđượcvàkhôngchiasẻnhữngquanđiểmvậtlýhọccủaBohr,nhưngôngkhôngmuốncảntrởconđườngcủaanh,vàđócũnglàtháiđộkhônngoanvànhìnxatrôngrộngcủanhàbáchọc"cổđiển"lừngdanh.Đầunăm1912BohrtớiManchestervàchọnchomìnhchươngtrìnhnghiêncứulàgiảiquyết

nhữngmâuthuẫncòn tồn tại trongmẫunguyêntửhànhtinhcủaRutherford.Bohr thườngxuyênchiasẻýnghĩcủamìnhvớithầy,vàôngthầylúcnàocũngkhuyênanhphảirấtthậntrọngkhimuốnxâydựnglýthuyếtmớitrêncơsởmẫunguyêntửmàôngđãđềra,xuấtpháttừnhữngphépđotrongthựcnghiệm.Cànggầnhếthạnthựctập,Bohrcàngmiệtmàinghiêncứu.Anhhiểurarằngnếutiếptụcgiữnhữngquanđiểmcổđiển,thìkhôngthểnàogiảiquyếtđượcnhữngmâuthuẫncủamẫunguyêntửhànhtinh.AnhquyếtđịnhphảiápdụngvàomẫunguyêntửnàynhữngquanđiểmlượngtửcủaPlanckvàEinstein.KhitrởvềCopenhagen[95],anhtiếptụcnghiêncứutriểnkhaiýkiếnđó.Mộtthờigiansau,tháng3năm1913BohrgửitớiRutherfordphầnđầucủacôngtrìnhnghiên

cứu.Nộidungchínhcủanólànhưsau.Trongnguyêntửcónhữngtrạngtháidừng,mỗitrạngtháiđóứngvớinhữngquỹđạonhấtđịnhcủacácelectron.Ởtrạngtháidừng,nguyêntửkhôngbứcxạvàkhônghấpthụnănglượng.Khinguyêntửchuyểntừmộttrạngtháidừngnàysangmộttrạngtháidừngkhác,nóhấpthụhoặcphóngramộtlượngtửnănglượnghfđúngbằnghiệunănglượngcủahaitrạngthái,trongđóflàtầnsốcủabứcxạbịhấpthụhoặcphóngra.Tronglýthuyếttrêncómộtsựkếthợpdườngnhưkỳquặcgiữathuyếtlượngtửvớithuyếtcổđiểnđểmôtảchuyểnđộngcủaelectron.Kèmtheocôngtrìnhlàmộtbứcthưgửithầy,trongđóBohrđềnghịRutherfordđánhgiáviệc

anh sử dụng đồng thời cơ học cổ điển và lý thuyết lượng tử về bức xạ. Trong thư trả lời,RutherfordkhenlýluậncủaBohrlàsắcsảovàcóchiềusâu,tuynhiênôngchorằngviệckếthợptưtưởngcủaPlanckvớicơhọccổđiểngâykhókhănđángkểchoviệctiếpthulýluậncủaBohr.Khókhănlớnnhấtlà:khichuyểntừtrạngtháidừngnàysangtrạngtháidừngkhác,làmsaomàelectron"biết"đượcnóphảidaođộngvớitầnsốnào.PhảichăngBohrđãgiảđịnhrằngelectron"biếttrước"nósẽphảidừnglạiởđâu.QuảthựchànhvicủaelectrontronglýthuyếtcủaBohrlàhoàntoànkhôngthểhiểuđượcbằngthuyếtcổđiển.Rutherfordyêucầuphảirútgọnbàiviếtlại.BohrtớiManchesterđểgiảiquyếtvấnđềtạichỗ

và đàm đạo thêm để thuyết phục thầy. Bài báo được in vào tháng 5 năm 1913, sau nàyRutherfordvẫncònnhớmãi"trậnđấungộnghĩnhnày,trongđóanhthanhniênĐanMạchđãtừngbướcdồntôivàochântườngmộtcáchcóbàibản".Bohrtiếptụccôngtrìnhcủamìnhvàpháttriểnthêmlýthuyếtđãhìnhhành.Phầnthứhaicủacôngtrìnhđượccôngbốtháng6,vàphầnthứbacôngbốtháng11năm1913.LýthuyếtcủaBohrlàmộtbướcngoặtlớntrongquanđiểmcủacácnhàvậtlýhọcvềcấutrúc

củanguyêntử.Nóđãgâyranhữngcuộctranhluậnrấtsôinổi.Cuộctranhluậncôngkhaiđầutiêndiễnrangaytừtháng9năm1913.Tạicuộctranhluậnnày,JamesJeans[*]đãphátbiểu:"TiếnsĩBohrđãđiđếnmộtcáchgiảithíchxácđángnhữngquyluậtcủacácvạchphổ...Lúcnày,điềuquantrọngduynhấtkhẳngđịnhsựđúngđắncủalýthuyếtđólànóđãápdụngđược

vàothựctiễn".Đólàmộtlýlẽủnghộthậtmạnhmẽ.JosephJ.ThomsonđãbácbỏmộtcáchsôinổimộtsốđiểmtronglýthuyếtcủaBohr.LouisdeBroglieđãđánhgiáchung:"CônglaorấttolớncủaBohrlàôngđãhiểurõràngcầngiữlạimẫunguyêntửhànhtinhvàthêmvàonónhữngtưtưởngcơbảncủathuyếtlượngtử".

ĐàotạođộingũkhoahọcchotươnglaiTrườngĐạihọcCopenhagenmãivẫnkhôngxinđượcbiênchếđểtuyểnmộtgiáosưvậtlýlý

thuyết.Bohrkhôngthểyêntâmmãivớicươngvịphógiáosưngoàibiênchế.Mùathunăm1914,ôngnhậnlờimờilàmphógiáosưtrườngtoánlýManchester.BohrlạicódịpđượcgầnRutherford.Ônggiảngcácmônnhiệtđộnglựchọc,thuyếtđiệntừvàthuyếtelectron,đồngthờitiếp tục nghiên cứu thêm về lý thuyết nguyên tử. Hai năm sau, trường Đại học tổng hợpCopenhagenmờiôngvềgiữchứcvụgiáosưvậtlýlýthuyết.Sauđó,năm1917ôngđượcbầulàmhộiviênHộiHoànggiaĐanMạch.NielsBohrđãbỏnhiềucôngsứcđểpháttriểnkhoahọctrêntổquốcmình.Ôngmơướcxây

dựngtrênđấtnướcôngmộttrườngpháiquốctếvềvậtlýlýthuyếtgiốngnhưRutherfordđãxâydựngđược,mộttrườngpháivậtlýthựcnghiệmởnướcAnh.ÔngđứngraxâydựngViệnvậtlýlýthuyếtCopenhagen,tựtaymìnhtừđầuvạchrakếhoạchxâydựngmộtcáchrấttỷmỉ.Ngày15tháng9năm1920,Việntổchứclễkhaitrươngtrọngthể,vàngườiđầutiênnhậnđượcgiấymờidựlễchínhlàRutherford,lúcđóđãlàgiámđốcPhòngthínghiệmCavendish.NhữngbuổidiễngiảngcủaBohrđãcónhiềugiáosưcácbộmônkhácđếnnghecùngvớisinh

viên.NhiềunhàvậtlýhọcnướcngoàiđãđếnthựctậpởCopenhagenvàBohrcũngđượcmờiđidiễngiảngởnướcngoài.ViệnvậtlýlýthuyếtcủaBohrthựcsựtrởthànhmộttrungtâmkhoahọcthếgiới,đứngnganghàngvớitrungtâmcủaRutherford.MỗikhiRutherfordđiđónmộtphátminhthựcnghiệmmới,lậptứcBohrnhậnđượcthôngbáo.Bohrvàcácngườicộngsựcủaôngkhẩntrươngphântíchphátminhđóvềmặtlýthuyết,đềranhữngvấnđềmớivàthôngbáolạichoRutherford.Sựhợptácquốctếgiữahaitrungtâmkhoahọcđóđãtạođiềukiệnrấtthuậnlợichokhoahọcpháttriển.Thếgiớikhoahọchồihộptheodõinhữngbảnthôngbáocủacảhaitrungtâmvàtìmthấytrongđónhữnggợiýquantrọngchocôngtácnghiêncứu.Năm1922NielsBohrđược tặnggiải thưởngNobel.Ngàyhộivui củaBohrđãbiến thành

ngàyhộitoàndâncủanướcĐanMạchnhỏbérấtđỗitựhàovềngườicôngdânvĩđạicủamình.Thư,điệnchúcmừngtớitấptừmọinơibayđến.MộttrongnhữngbứcđiệnnồngnhiệtnhấtvàđếnsớmnhấtlàcủaRutherford.Trongthưtrảlời,Bohrviết:"Trongnhữngngàynày,tôiđãnghĩrấtnhiềuđếnông.Tôihiểurõtôiphảichịuơnôngbiếtbao,khôngnhữngvìsựhàohứngmàôngđãgieovàolòngtôi,khôngnhữngvìsựthamgiacủaôngvàocôngviệccủatôi,màcònvìtấmtìnhbằnghữuthủychungcủaôngtừngàymàtôiđãcódiễmphúckhônggìsosánhnổilàđượcgặpônglầnđầutiênởManchester".Cảmphụctấmlòngcủathầycũđốivớimình,Bohrđãmangtấmlòngnhưthếđểchămlohọc

tròcủamình.GiốngnhưRutherford,Bohrlàmộtôngthầytàigiỏi,âncần,nhưngnghiêmkhắc.Ôngsẵnsàngtiếpmọingười,ngaytạinhàriêngcủamình.Khimộtnhàvật lý trẻ tuổimangđếnôngcông trìnhcủamình,ôngxem lướtquavànói:

"Tuyệt!Rấttuyệt!".Nhưngchỉnhữngaitiếpxúcvớiônglầnđầutiênmớivộiphấnkhởivìlờikhenđó.Ônghẹnanhthanhniênđếnnhàriêngđểtraođổitiếp.Vàmộtbuổitối,ôngngồivớianh,đặtramộtloạtcâuhỏi,yêucầuphảitrảlờithậtcụthể.Bàvợông,nhưmộtbàchủnhàlịchsựvàtếnhị,nhẹnhàngbướcvàophòng,mỉmcườigậtđầuchàomàkhôngnóilờinào,vìkhông

muốncắtngangcậuchuyện.Bàđặtlênbànhaitáchcàphêvàmấychiếcbánh,rồilặnglẽbướcra. Ông tiếp tục vạch ra những chỗ yếu, những sai sót của bản viết. Anh thanh niên đángthươngdầndầnnhậnrarằng"côngtrình"củamìnhcònlâumớiđánggọilàcôngtrình,sẵnsàngxévụnnóranémvàosọtrác.Nhưngôngcảnlại,thântìnhchỉchoanhthấycáchhoànchỉnhcôngtrình,độngviênanhrằngnhữngcáisaicủaanhcũnglàbổíchvàsẽgiúpanhlàmđúnghơn.Nửađêmravề,nhàvậtlýtrẻtuổithấyrõmìnhquảlàcònkémcỏi,nhưngtinrằngconđườngmìnhđitiếpsẽdẫnđếnthắnglợi.ViệnvậtlýlýthuyếtcủaBohrđanggiảiquyếtnhữngvấnđềkhókhănbậcnhấtcủalýthuyết

hạtnhân.Côngviệclúcnàocũngkhẩntrươngvàcăngthẳng.BohrđãtạorađượctrongViệncủaôngmộtphongcáchlàmviệcriêng,"phongcáchCopenhagen"vàmộtphươnghướngtưtưởngriêng,"trườngpháiCopenhagen".PhongcáchcủaViệnnàycóđặcđiểmlàhoàntoàntựdotưtưởng,khôngbịràngbuộcbởinhữngướclệđangđượccôngnhận,tôntrọngnhữngýmớilạ,hómhỉnhvàlạcquan.Bohrnói:"Cónhữngvấnđềhếtsứcphứctạpđếnnỗichỉcóthểnóiđếnchúngmộtcáchbôngđùa".Bohrkhôngthểlàmviệcđơnđộc.Ôngchorằngkhoahọcchỉcóthểpháttriểnbằngmộtsựhợptácrộngrãi.Quanhônglúcnàocũngcómộttậpthểđôngđảonhữngnhàvậtlýtrẻ.Ôngcótàilựachọnhọ,tậphợphọ,lãnhđạohọ,đồngthờicùngsátcánhlàmviệcvớihọ.Vềmặtnày,ônggiốngnhưthầycũ,vàcốgắngnoigươngthầycũlàRutherford.BohrcómộthọctrògiỏilànhàvậtlýXô-viếttrẻtuổiLevLandau[*].ĐếnvớiBohrnăm1930,

Landaunhanhchónghòamìnhvàotậpthểkhoahọcmới.BohrcũngnhìnthấyngayởLandaumộtnhàkhoahọcđầytàinăng.SaunàyLandautrởthànhnhàvật lý lýthuyết lớncủaLiênXô[96]vàthếgiới.ÔngcôngnhậnBohrlàbậcthầyduynhấtcủamình,họcởBohrcáchđàotạovàgiáodụcthanhniênđivàokhoahọc.LandauđãthànhlậpởLiênxômộttrườngpháivậtlýlýthuyếtnổitiếng,đãđàotạođượcnhiềunhàvậtlýhọcnổitiếngchoLiênxôvàchothếgiới.Bohr, cũng như các bậc thầy của mình là Thomson, Rutherford và học trò của mình là

Landau,luônluônchămlođàotạonhữngngườikếtụcmìnhđểtiếncôngvàokhoahọc.

KhoahọcphảiphụcvụnhânloạiRutherford làngười luôn luôngiữvữngnhữngnguyên tắc củamình.Ôngchủ trươngnhà

khoahọcchỉ lochuyệnkhoahọc,ôngkhôngchophépđểnhữngvấnđềvềđạo lý, tôngiáo,chínhtrị,làmvẩnđụctưtưởngkhoahọc.Bohrkhácthầyởchỗchủtrươngrằngnhàkhoahọcphảimangkhoahọcraphụcvụnhân

loại,khôngchophépbấtkỳaidùngkhoahọcđểtànphánhânloại.CóngườiđãđánhgiáBohrlàhọctròxuấtsắcnhấtvàlàbạnchiếnđấucủaRutherford,làngườiphảnbiệnđángkínhvàkhôngthểthaythếcủaEinstein,làngườichốngđốiWinstonChurchill[97],làkẻthùkhôngđộitrờichungcủachủnghĩaphátxít.Lờiđánhgiáđóthậtlàchílý.Năm 1934 Bohr đến thăm Liên xô lần đầu tiên. Ông đã tới Moscow[98], Leningrad[99],

Kharkov[100],thămcácviệnnghiêncứu,báocáokhoahọcởnhiềunơivàLandauđãluônluônởbênông.Landauđãnhớlại:"Ôngkhôngchỉnghĩvềcấutrúccủanguyêntử,ôngcònnghĩvềcấutrúccủathếgiớitrongđónhữngngườiđồngthờicủaôngđangsống.HitlerđãnắmquyềnởĐứcvàôngđãhiểuđượcviệcđósẽdẫnđếnđâu.Ôngthùghétchủnghĩaphátxít".Trướcđó,năm1932,chiếcmáygiatốccyclotron[101]đầutiêncủaErnestLawrencebắtđầu

hoạtđộng.CũngnămđóJamesChadwickphátminhraneutron.Năm1934EnricoFermi[*]xâydựnglýthuyếtvềphânrãbeta[102].Đãmởrakhảnăngđisâuvàohạtnhânnguyêntửvàgiải

phóngnănglượngcủahạtnhân.Bohrquyếtđịnhcũngxâydựngmộtmáycyclotronđểnghiêncứuthựcnghiệmtronglĩnhvựcnguyêntửvàhạtnhân.Năm1933AdolfHitlerlêncầmquyềnởĐứcvàbắtđầuthựchiệnmạnhmẽchínhsáchphân

biệtchủngtộc.NhữngngườimangdòngmáuDoThái,nhữngngườikhôngủnghộchủnghĩaquốcxãbịngượcđãi,truynã,trongđócónhiềunhàbáchọcnổitiếng.BohrđãtậntìnhgiúpđỡhọkhihọbímậthoặccôngkhairờibỏnướcĐức.NhiềungườivẫncònđangphânvânthìbỗngnhậnđượcmộtbứcthưchântìnhcủaBohr:"Mờiông(haybà)cứđếnchỗtôivàởtạmítlâu,sauđósẽsuynghĩvàquyếtđịnhxemđiđâulàtốtnhất".Trongnhiềunăm,BohrđãgiúpđỡđượcnhiềunhàkhoahọcĐứcthoátkhỏisựtruynãcủaHitler.Năm1938,trongmộtcuộchộinghịthếgiớivềnhânchủnghọcvàdântộchọc,BohrđãlênánkịchliệtchủnghĩaphânbiệtchủngtộccủaHitler.ĐoànđạibiểuĐứcđãbỏphònghọpđểphảnđốivàBohrđãđượcliệtvàodanhsáchnhữngkẻtửthùcủaĐứcquốcxã.Đầunăm1939,BohrđượctinhainhàbáchọcĐức làOttoHahnvàFritzStraßmann[*], đã

phátminhrasựphânhạchhạtnhânbằngcácneutronchậm.TrongmộtchuyếnđithămMỹ,ôngđãthôngbáochocácnhàbáchọcMỹbiếtvấnđềnày,vàtiênđoánrằngđólừconđườngtrựctiếpdẫnđếnbomnguyêntử.Sauđóítlâu,cácnhàbáchọcMỹthuyếtphụcchínhphủMỹkhẩntrươngnghiêncứuchếtạobomnguyêntửđểđitrướcHitler,BohrởCopenhagencũnghồihộptheodõisựhoạtđộngcủacácnhàvậtlýĐứchiệnđangcòntrongnước,dướisựkiểmsoátcủaHitler,vàtìmmọicáchcóthểđểthuyếtphụchọđừngthamgiavàoviệckhủngkhiếpnày.Ngày9tháng4năm1940,máybayĐứcbắtđầunémbomCopenhagen.NướcĐanMạchnhỏ

béchốngsaonổinướcĐứchùnghậu.ChínhphủĐanMạchxinđầuhàng.ĐiệntíntừkhắpnơitrênthếgiớibaytớiViệnvậtlýlýthuyết.CácnhàkhoahọcnhiềunướcđềnghịBohrrađivàmờiđếnlàmviệcởnướchọ.BohrcódòngmáulaiDoThái,nêncóthểsẽbịđedọanếucònởlạitrongnước.NhưngBohrđãquyếtđịnhởlại.ÔngnghĩrằngônglàngườiđượcgiảithưởngNobel,chắcbọnquốcxãcũngsẽphảinể,vàôngsẽcóđiềukiệnhơnngườikhácđểbảovệnhữngngườicộngsựvớiông,bảovệphòngthínghiệmcủaông.Nhưngtìnhhìnhngàycàngxấuđi,chủnghĩaphátxítngàycànghunghãn,năm1943BohrbímậttrốnsangThụyĐiển[103]vàtừđósangnướcAnhrồisangMỹlàmviệc.MộtmáybaychiếnđấuđưaBohrtừThụyĐiểnsangAnh,Bohrđượcxếpngồitrongkhoangchởbom.KhitớiAnh,Bohrđãngấtxỉu:lúcmáybaylêncao,phicôngbáochoBohrđeomặtnạthởôxy(oxygen)[104],nhưngchắcđangmảisuynghĩvềmộtphươngtrìnhnàođónênBohrđãkhôngnghethấy.SaunàyBohrmớibiếtrằngkhiđóôngđượccoinhưmộtmónhàngvôcùngquýgiá.ViênphicôngđãđượclệnhnếumáybaybịtấncôngthìphảikéocầnmởkhoangbomđểBohrrơixuốngbiển,quyếtkhôngđểmónhàngchiếnlượcnàyrơivàotaykẻthù.SangđấtMỹ,BohrtíchcựcthamgiavàoviệcgiúpMỹvàAnhsớmchếtạođượcbomnguyên

tử,vànhấtthiếtphảiđitrướcĐứcquốcxã.NhưngmộtnămsaugiớiquânsựMỹđãbiếtchắcchắnrằngĐứckhônglàmđượcbomnguyêntử,vàphephátxítsắpsụpđổđếnnơi.ViệcchạyđuađểchếtạovàsửdụngbomnguyêntửtrướcĐứcđãtrởthànhkhôngcầnthiết.Bohrcómộttrựcgiáclớnvềcácvấnđềchínhtrị.ÔngtiênđoánrằngnếuMỹmộtmìnhdùng

bomnguyêntử,thìchỉmộtthờigianngắnLiênxôsẽchếtạođượcbomnguyêntử,vàgiữacáccườngquốc trênthếgiớisẽdiễnramộtcuộcchạyđuavũ trangkinhkhủngvới thứvũkhíkhủngkhiếpđó.Ôngđềnghịngaybâygiờ,trướckhichếtạođượcbomnguyêntử,phảibànchuyệnsửdụngnănglượngnguyêntửvàomụcđíchhòabình.Cácnhàkhoahọctrênthếgiới,cácchínhphủbaogồmcảMỹvàLiênxô,phảihợptáccởimởvớinhauđểnghiêncứunăng

lượngnguyêntửvàkiểmtraviệcsửdụngnănglượngđó,khôngchophépdùngnóđểtànphánhânloại.NhiềunhàkhoahọckhácủnghộtưtưởngcủaBohr.HọcùngphốihợphoạtđộngđểthuyếtphụctổngthốngMỹFranklinD.Roosevelt[105]vàthủtướngAnhChurchill.RooseveltđãtiếpvàchămchúngheBohrnói.HìnhnhưtrênnhiềuđiểmôngtánthànhBohr.BohrcũngđãgặpChurchill,nhưngôngnàyđãcắtlờiBohr,ngừngcuộctiếpkiếnvàkiênquyếtbácbỏýkiếncủaBohr.Tháng4năm1945,Rooseveltđộtngộtquađời.Chođếnphútcuốicùng,nhiềunhàbáchọc

tiếptụcthuyếtphụctổngthốngmới làHarryS.Truman[106]khôngnênthảbomnguyêntử.Nhưngtháng8nămđóTrumanquyếtđịnhthảhaiquảbomnguyêntửxuốngHiroshima[107]vàNagasaki[108],mặcdùkhiđóĐứcđãđầuhàngvàNhậtcũngsắpbạitrận.ThếlàướcmongcủaBohrvàcủanhiềunhàbáchọckhácvềmộtsựhợptáchòabìnhđểsửdụngnănglượngnguyêntửphụcvụhạnhphúcconngườiđãkhôngthựchiệnđược.NhưngBohrkhôngbỏcuộc.Tháng8năm1945,BohrtrởvềĐanMạchvàđượcbầulàmchủ

tịchHộiHoànggiaĐanMạch.Năm1955,tạicuộchộinghịquốctế"Nguyêntửvìhòabình"Bohrđãnồngnhiệtkêugọihợptácquốctếrộngrãitrongnhiềulĩnhvực,đặcbiệttronglĩnhvựcsửdụngnănglượngnguyêntửchomụcđíchhòabình.Cùngnămđó,nhânkỷniệm70nămngàysinhcủaBohr,chínhphủĐanMạchtặngônghuânchươngcaoquýnhất,huânchươngDannebrog[109]hạngnhất,vàViệnhoànggiaĐanMạchquyếtđịnhlậprahuychươngvàngcómanghìnhBohrđểtặngthưởngchonhữngcôngtrìnhkhoahọcxuấtsắc.Năm1957Bohrlàngườiđầutiênđượcgiảithưởng"Nguyêntửvìhòabình".Cuốinăm1963sẽtổchứckỷniệm50nămngàyrađờicủamẫunguyêntửBohrvàlýthuyết

củaBohrvềcấutrúcnguyêntử.Ôngtrànđầyphấnkhởichờđónngàylễ,làdịpsẽgặplạinhiềubạnbèvàhọctròcũ.Nhưngtiếcthayôngđãkhôngdựđượcngàyvuiđó.Ôngmấtđộtngộtngày18-11-1963.Tưtưởngcủaôngvềnhữngquyluậtcơbảncủavậtlýnguyêntửvẫntiếptụcthúcđẩysựpháttriểncủakhoahọcnguyêntử.Đặcbiệtphươngchâmcủaông"Sựtráingượcchínhlàsựbổsung"ghitrêntấmhuychương

vàngmanghìnhôngvẫnlàmộttrongnhữngphươngchâmchỉđạotrongsựnghiêncứuthếgiớivimô.

VII.ROBERTBOYLE(1627–1691)

ROBERTBOYLE(1627–1691)

"...Tấtcảtừthựcnghiệm"Đãhơnmộtnăm,cuộcnộichiếnđẫmmáukéodàiởnướcAnh.Nhữngngườicộnghòa,đứng

đầulàOliverCromwell[110],tiếnhànhmộtcuộcchiếntranhtànkhốcvớinhữngngườiủnghộnhàvua.Quânđộihoànggiachịuhếtthấtbạinàyđếnthấtbạikhác...Và,trongmộttrậnđánh,chủtrạiRichardBoyle[111],côngtướcvùngCorkthuộcIreland[112],đãbịgiết...SươngmùảmđạmbaophủkinhthànhLondon[113].Vàobuổichiềuđó,cảgiađìnhBoylekỷ

niệmtrọngthểngàymấtcủacôngtước.Tronggiannhàlớn,tiểuthưRanelagh[114],congáicủacôngtước,chođốttấtcảcácngọnnến.

Kháchđượcmờiđếndựbuổilễkỷniệmđaubuồnnàyngồinóichuyệnsesẽsauchiếcbàngỗsồidài.Ranelaghngồiởđầubàn.Haibêntiểuthưlàhaicậuem:HuântướcBroghill[115]vàcậuemmườitámtuổiRobertBoyle.Robertuốngcạncốcrượurồilấytaychemắt.TrongtríchànghiệnramiềnIrelandthânyêu:

lâuđàiLismore[116],nơichàngđãsinhravàlớnlên,trườngtrunghọcEton[117]vàngườithầytậntụyMcColm[118],rồinhữngcuộcdulịchđầyhấpdẫnquaÝ[119]vàPháp,rồinhữngnămhọctậpmiệtmàiởGeneva[120]...Và,giờthìchàngđãởLondon...Bằnggiọngnóitrầmtrầm,anhBroghilllàmchàngsựctỉnhvàđưachàngtrởvềhiệnthực:—Anhemmìnhluônluônnhớtớicha.Charấtnghiêmkhắc,đôikhitànnhẫnđốivớichúng

ta,nhưngchađãgiúpmỗichúngtatìmđượcchíhướngcủamìnhtrongcuộcsống.Anhthíchvănchương,nhưngchakhônghềphảnđối,mặcdầutrongthâmtâmngườimuốn

anhtheođuổisựnghiệpquânnhân.Cònem,Robertthânyêu,từbéđãướcmơtrởthànhnhàkhoahọc.Anhcònnhớ,cóhômchabảo:"Muốntrởthànhnhàkhoahọc–phảihọcmãi".Vàchađãtìmtấtcảnhữngthầygiỏichoem,rồigửiemđihọcởÝvàThụySĩ...TiểuthưRanelaghkínđáolaunhữnggiọtlệđọngtrênkhóemắtvànóikhekhẽ:—Thưacácngài,xinmờicácngàichuyểnsangphòngtrà.Ởđóchúngtacóthểlãngquên

nhữngkỷniệmđaubuồn.Trongphòngtrànày,congáicôngtướcthườngtiếpcácnhàbáchọc,nhàvănvàcácchính

kháchdanhtiếng.ỞđâyđãtừngnổranhữngcuộctranhluậnnảylửavàRobertBoyle,ngaytừkhitrởvềLondon,đãtrởthànhkháchmờithườngxuyêncủanhữngcuộchọpmặttươngtự.Cóđiều,nhàbáchọctươnglaimongmuốnđitừnhữngcuộctranhluậntrừutượngđếnnhữngcôngviệccụthể.Đãmấyngàynay,trongphòngkháchnhàbàchịdiễnracuộctranhluậnkháđặcbiệt.Lầnnày

kháchmờicủatiểuthưRanelaghlànhàbáchọcPhápRenéDescartes[*].Và,ngaylậptức,Boyletrởthànhmộttrongnhữngngườitranhluậnkịchliệtnhấtvớiông.Vàobuổichiềuđaubuồnđóhọlạitiếptụccuộctranhluậnbỏdởngàyhômtrước.—Dùsaotôicũngkhôngthểđồngývớingài,–BoylenóivớiDescartes–Khôngthểnàođặt

lýtrícaohơntấtthảyđược.FrancisBacon[*]đãtừngnói"Trithứclàsứcmạnh,sứcmạnhlàtri

thức".Nhưngtrithứcởđâura?—Tôiđãthấytrướcđượccâutrảlờicủaanhbạntrẻ.Descartesthốtlên.–Chắcanhmuốn

nóilà:"Từthựcnghiệm?"—Dĩnhiênrồi,thưangài.Thựcnghiệmlàngườithầyđángtincậynhất.—Thếnhưng,xinhỏi,nhữngthựcnghiệmcủaanhbạntrẻsẽlàcáigìnếuthiếulýtrí.Tấtcả

nhữngcáigìkhoahọcđemlạichochúngtađềulàthànhquảcủalýtrí.Cuộctranhcãikéodài,nhưngchàngtraitrẻBoylevẫnbịdaydứtbởimộtýnghĩ:Chẳnglẽtất

cảchânlýkhoahọc lạichỉdolýtrímanglại?Dùsaoanhvẫnkiêntrìquanđiểmcủamình:"Khôngnóisuông,tấtcảtừthựcnghiệm",đólàkhẩuhiệuchânchínhcủakhoahọc.Kiêntrìđitheophươnghướngđãnêu,trongcảcuộcđời,Boyleđãlaođộngkhôngbiếtmệt

vàđãcónhữngđónggóplớnlaochovậtlývàhóahọc.

"Hộikhoahọcvôhình"Cónhiềuviệc,nghĩthìdễ,nhưngthựcsựbắttayvàolàmmớithấykhó.Đànhrằng"tấtcảtừ

thực nghiệm",mọi cái phải được kiểm tra bằng thực nghiệm, nhưng lấy đâu ra phòng thínghiệmvàcácdụngcụthínghiệm?RobertBoylemơước,khátkhaocómộtphòngthínghiệmriêng.Nhưngbiếtdựavàođâu?

Chẳnglẽđểcáikhóbócáikhôn.HỏinhờchịgiúpđỡvềvậtchấtthìBoylekhôngdám.Phảitựlực...tựlực...vàchínhcáikhóấyđãlàdòngsữathơmnuôidưỡngýchícủanhàđạibáchọctươnglai.CólẽtốthơnhếtlàtrởvềdinhcơcủamìnhởStalbridge[121],vàbiếnnóthànhmộtcơsởnghiêncứu.TừđâyđiOxford[122]cũngkhôngxa,cònLondonthìcũngkhágần:vẫncóthểgặpgỡbạnbènhưtrước...Thếrồi,Boylebắttayngayvàocôngviệc,ôngthuxếpphòngăn,phòngkhách,phòngngủ,

phònglàmviệc.Tấttảngượcxuôi,muacáinọ,sắmcáikia,cáigìkhôngmuađượcthìtựtaymòmẫmlàmra.Mấycănphòngđẹpnhấtdànhlàmphòngthínghiệmvàthưviện,ởđâyhàngtuầnxetrạmchởtừLondonđếnnhữnghòmsáchmới.Boyleđọcrấtnhanh,nhiềukhiôngđọctừsángsớmđếnchiềutối.Côngviệc,trangbịphòngthínghiệmđãhoànthành.Ngoàichai,lọ,bìnhcầu,bìnhcổcong,giáđỡ,chén,nồicất,ốngnghiệm,cân,thuyềntán,bếplòxâygạchv.v..Boylecònmuathêmlòsắtcóchândichuyểnđượctừchỗnọđếnchỗkia.Nhờbạnbègiúpđỡhoặcvaygiậtmuasắmtạicáccửahiệuthủđô,cáchóachấtthôngdụngvàđắttiềncũngđượcchuẩnbịxongxuôi.Và,chínhtạinơiđây,ngaytạiphòngthínghiệmđơnsơnày,vàomộtngàycuốinăm1645,RobertBoyleđãbắtđầunhữngthínghiệmđầutiênvềvậtlý,hóahọcvànônghóahọc.Boylethíchnghiêncứuđồngthờinhiềuvấnđềcùngmộtlúc.Thôngthường,Boylecẩnthậngiaoviệcchocácphụtáphảilàmtrongngày,sauđóôngvàophònglàmviệcđọcchothưkýviếtnhữngbảnluậnvănvềtriếthọc.Boyle,nhàbáchọcbáchkhoa,đãđisâunghiêncứunhữngvấnđềvềsinhhọc,yhọc,vậtlývà

hóahọc,đồngthờiquantâmkhôngítđếncácvấnđềtriếthọc,thầnhọcvàngônngữhọc.LàmônđồcủaFrancisBacon,ngườikhẳngđịnhnguồngốcchủyếucủatrithứclàthựcnghiệm,Boylechútrọngnhiềunhấtđếncácnghiêncứuthựcnghiệm.Lýthúnhấtlànhữngthínghiệmmuốnhìnhmuônvẻcủaôngvềhóahọc.Ôngchorằnghóahọcphảitrởthànhmônkhoahọccơsởtrongtriếthọc.Đốivớingườiđươngthời,hóahọcchỉlànghệthuậtgiúpcácnhàbàochếsảnxuấtthuốcmen,giúpcácnhàgiảkimthuậttìmhònđátriếthọc.NhưngđốivớiBoyle,hóahọclàmộtkhoahọcnếunhưtáchrakhỏigiảkimthuậtvàyhọcthìnóhoàntoàncóthểtrở

thànhmộtkhoahọcđộclập....Trongphòngthínghiệm,côngviệcdiễnrahếtsứcsôinổiBoylengắmnhìn,quansát,thoăn

thoắtđảotừphòngnọsangphòngkia.Rõràngởđây,Boylekhôngchỉlànhàthựcnghiệm,màcònlàngườichỉđạo,ngườidàntrận,chỉhuynhữngngườilínhtiênphongtấncôngvàotrậnđịakhámphánhữngbímậtcủatựnhiên.Vàcũngchínhtạiđây,trongdựđịnhcủaBoyle,trongphòngthínghiệmhoạtđộngâmthầm

nhưngkhẩntrươngnày,cácnhàbáchọcthườngxuyêngặpgỡ,tụhọp,thôngtin,traođổi,bànbạcvớinhauvềnhữngvấnđềnóngbỏngcủakhoahọcvàrútrakếtluận.Mộtkhôngkhílàmviệcsaysưa,sáng tạo,đồngtâmhiệp lực...Boyle,vịchủnhânthôngtuệ, tính tìnhhòanhã,trungthực,nhiệtthành,vớitấmlòngrộngmởvàtàilậpluậnđầysứcthuyếtphục,đãnổilênnhưlinhhồncủacácbuổimạnđàm.Thậtítngườibiếtđếnnhữngbuổigặpmặtcủanhữngnhàthựcnghiệmnhiệttìnhởmộtnơikhuấtnẻovàcáchbứcnày,nhưngrõràngnhữngtưtưởngkỳdiệuđãlóesángởchínhnơiđâyvàmộtkhoahọcmớiđangđượchìnhthành...Cácnhàkhoahọcthựcnghiệmnàytựgọinhómcủamìnhlà"Hộikhoahọcvôhình".Họđùa

vuinhưthếnhưngcóngờđâurằngđólạilàlờitiêntri.Quảthật,hộinàyvềsaupháttriểnsâurộng,thuhútđượcnhiềunhàbáchọcdanhtiếng,có

tiếngvanglớntronggiớikhoahọc.NhiềuthànhviêncủahộisaunàyđãtrởthànhnhữnghộiviênxuấtsắccủaHộiHoànggiaAnhquốctứclàViệnhànlâmkhoahọcAnh.VềsauRobertBoyleđãđượcbầulàmchủtịchHộiHoànggiatừnăm1680chotớikhimất...

PhátminhvĩđạiĐịnhluậtBoyle–Mariotte

Ngườitakểrằng,Boylechocuộcđờisẽtrởnênvôvịnhấtnếunhưởđótấtcảmọicáiđềuđãbiếttrướccảrồivàkhôngcòngìnữađểnghiêncứubằngthựcnghiệm.Boyleviết:"Cácnhàhóahọcchỉthấynhiệmvụcủamìnhlàbàochếthuốc,điềuchếvàbiến

đổicáckim loại.Còn tôi thìnhìnhóahọc theoquanđiểmhoàn toànkhác,khôngnhưthầythuốchoặcnhàgiảkimthuật,mànhưnhàtriếthọc.Giánhưconngườicoitrọnglợiíchcủakhoahọcchânchínhhơnlàlợiíchriêngthìcóthểchứngminhkhôngkhókhăngìrằng,họsẽmanglạilợiíchvôcùngtolớnchothếgiannàynếunhưhọdốctoànbộsứclựccủamìnhvàoviệctiếnhànhcácthựcnghiệmvàthuthậpcácquansát,chứkhôngchỉnêuracáclýthuyếtkhôngkiểmtrađượcbằngthựcnghiệm".Và,cóthểnói,đólàcươnglĩnhkhoahọcmàBoyleđãkiênđịnhthựchiệnsuốtđời...SựviệcsauđâyphầnnàochothấyphẩmcáchđócủaBoyle.Ấylàvàonhữngnăm1660,sau

khiđãdờivềOxford,Boyleđã tranh luậnđểbácbỏýkiếncủaFranciscusLinus[*], giáo sưtrườngdòngGiêsuLiège[123].Mặcdùnhữngthựcnghiệmhiểnnhiênvàđầysứcthuyếtphụccủa Evangelista Torricelli, Blaise Pascal và Otto von Guericke[*] đã được nhiều người thừanhận.Linusvẫncảquyếtrằngchẳngcóápsuấtkhíquyểnnàocảvàcộtthủyngântrongkhíápkế[124]sởdĩkhôngtiếptụctụtxuốnglàdonóđượcgiữbởinhữngsợidâyvôhìnhđặcbiệt.Boylequyếtđịnhdùngthựcnghiệmđểtranhluận,ôngmuốnchứngminhbằngthínghiệm

rằngkhôngkhícótínhđànhồi,vàchính"sựđànhồi"[125]ấycủakhôngkhíđãcânbằngvớitrọnglượngcộtthủyngântrongốngTorricelli.Ônglấymộtốngthủytinhdài,uốncongphầndướicủanósaochohainhánhgầnnhưsong

songvớinhau,vàgắnkínđầunhánhngắnlại.Ôngđổthủyngânvàonhánhdài,vàdođóđã"nhốt"mộtítkhôngkhívàonhánhngắn.Khitiếptụcđổthêmthủyngânvàonhánhdài;ôngnhậnthấyrằngthểtíchkhôngkhícàngnhỏ(độđànhồicànglớn)thìđộcaocủacộtthủyngâncànglớn(trọnglượngcànglớn).Cáckếtquảđođạcđượcghitrênmộtbảng.Khiphântíchcácsốliệutrênbảngghi,ngườiphụtácủaBoylelàRichardTowneley[*]nhậnthấyrằngápsuấtcủakhôngkhítỷlệnghịchvớithểtíchcủanó.Boylecôngnhậnýkiếnđólàđúng,vàchứngminhthêmrằngcảđốivớinhữngápsuấtkhôngkhínhỏhơnápsuấtkhíquyểnnữa,"ápsuấtcủamộtkhốikhíluônluôntỷlệnghịchvớithểtíchcủanó".Nhữngthínghiệmtrênđượcthựchiệntừ1660,vàđượcBoylecôngbốnăm1662.Năm1676,nhàvậtlýhọcPhápEdmeMariotte[*],độclậpvớiBoyle,cũngthựchiệnmộtloạt

thínghiệmvềsựdãnnởvàsựnéncủakhôngkhí,vàcũngđiđếnkếtluậnnhưBoyle.Ngàynay,địnhluậtnóitrênđượcmangtênlàđịnhluậtBoyle–Mariotte.Thựcra,đólàmột

sựbấtcôngcủalịchsử,vìnếuxétquyềnưutiênphátminh,thìphảigọinólà"địnhluậtBoyle–Towneley"mớiđúngsựthật.BêncạnhđịnhluậtBoyle–Mariottenổitiếng,Boylecòncónhữngđónggóplớnlaotrong

lĩnhvựcvậtlývàhóahọc.Chínhônglàngườihoànthànhnhữngcôngtrìnhnghiêncứuđầutiênvềtínhđànhồicủacácvậtrắn,làngườiđầutiênđềxuấttưtưởngvềtínhphứctạpcủaánhsángtrắng,vềkhảnăngnhiễmđiệnbằnghưởngứng.TrongkhiởchâuÂuphổbiếntưtưởngcoinhiệtlàmộtchấtđặcbiệt,khôngcótrọnglượngchứatrongcácvậtthể,thìBoylexemnhiệtnhưlàsựchuyểnđộngcủacácphântử.Ôngcũnglàngườiủnghộnhiệtthànhgiảthuyếtnguyêntử.Ôngchorằngtấtcảcácvậtđượccấutạotừnhữnghạtcựcnhỏvàhoàntoànđồngnhất.Tronglĩnhvựchóahọc,nhờtưduyphântíchsâusắckếthợpvớiócquansáttinhtếvànghệ

thuậtthựcnghiệmtàitình,Boyleđãđóngmộtvaitrònhưngườimởđườngtronglịchsửhóahọc,đãcócônglàmchohóahọctrởthànhmộtkhoahọcđộclập,đãđưaphươngphápthựcnghiệmchặtchẽvàohóahọcvànêurađịnhnghĩađúngđắnvềnguyêntố...Ngoàisáumươituổi,sứckhỏecủaBoylekémsút.Ôngkhôngcònlàmviệcđượctrongphòng

thínghiệm,khôngthamgiađượcvàocáccôngtrìnhnghiêncứu.ÔngtrởvềtưdinhcủamìnhởStalbridge.Ởđây,hàngngày,ônggắnggượngghichéplạinhữngđiềuthulượmđượctrongquátrìnhnghiêncứugầnbốnchụcnămqua...Nhiềulúc,nhớbạn,nhữngngườiđãtừnghợptáckhicònlàmviệcở"Hộikhoahọcvôhình",

nhớcảnhcũngườixưa,ôngđiCambridgethămhỏiNewton,điOxfordgặpgỡbạnbèhoặcđiLondonđàmđạovớicácnhàngụybiện...Nhưngchẳngởđâuôngthíchbằngởnhà,trongphònglàmviệccủamình,giữađốngsáchvở

ngổnngang...Ôngmấtgiữamộtngàymưaảmđạm,ngày30tháng12năm1691.Bạnhữu,họctrò,ngườithânngậmngùinhớtiếcông.Hậuthếđónnhậnởôngmộtdisảnkhoahọcquýgiávàphongphú.Tácphẩm"Nhàhóahọc

hoàinghi"củaôngđượcxemnhưchiếclabàndẫnđườngchocácthếhệnhữngnhàhóahọcsauông.ThihàiôngđượcchôncấttrọngthểtạituviệnWestminster[126],khulăngmộcácdanhnhân

củaquốcgiaAnh.

VIII.CHARLES-AUGUSTINDECOULOMB(1736–1806)

CHARLES-AUGUSTINDECOULOMB(1736–1806)

MộtngườikhôngchuyênvềđiệnTrongsựpháttriểncủavậtlýhọcđôikhicũngcónhữngđiềubấtngờ.Cónhữngphátminh

lớn lại do những người không chuyên trong lĩnh vực đó thực hiện được. Coulomb là mộttrườnghợpnhưvậy.Thậtrađâykhôngphảisựtìnhcờhoàntoàn.Cóthểcóngườiđangnghiêncứusâusắcnhiềuvầnđềtrongmộtlĩnhvựckhác,nhưngvìnhữnglýdonàođó"tìnhcờ"bướcsangmộtlĩnhvựcmới,vàvậndụngthànhcôngnhữngnghiêncứucũcủamìnhđểphátminhđượcnhữngđiềurấtquantrọngtronglĩnhvựcmớiđó.Charles-AugustindeCoulombsinhnăm1736tạiAngoulême[127],mộtthànhphốnhỏởtây

namnướcPháp,cáchthủđôParishơn500km,mộtvùngnôngnghiệpvớinhữngruộngnhoxanhtươi,nhữngloạirượuBordeaux[128],Cognac[129]cótruyềnthốngvànổitiếngkhắpthếgiới.KhócóthểnghĩrằngcảnhthiênnhiênyêntĩnhnàylạiđưaCoulombvàoconđườngphátminhkhoahọc.Coulomblàmộthọcsinhcầncùvàthôngminh, tốtnghiệpxuấtsắctrườngtrunghọcvàtrườngđạihọc,rồitrởthànhsĩquancôngbinhtrongquânđộiPháp.Nhucầuxâydựngnhữngcầucống,côngsựvữngchắcđãthúcđẩyCoulombđivàonghiên

cứulýthuyếtvềcơhọc.Năm1773,ôngđãxâydựngthànhcôngnhữngcơsởlýthuyếtvềsứcbềnvậtliệu.Năm1779ôngcôngbốnhữngcôngtrìnhvềnguyênlýmáyđơngiảnvàcácđịnhluậtmasát.Năm1781ôngđãlàviệnsĩViệnhànlâmkhoahọcParis.Năm1784,Coulombhoànthànhnhữngcôngtrìnhnghiêncứuxuấtsắcvềsựxoắnđànhồi

củanhữngsợidâymảnh.Ôngchứngminhđượcrằngnếumộtsợidâymảnhđồngchấtđànhồibịxoắnnhẹthìlựcxoắn

phụthuộcchấtlàmdây,tỷlệthuậnvớigócxoắnvàvớilũythừabậc4đườngkínhcủadây,vàtỷlệnghịchvớichiềudàicủadây.Lựcxoắnnàylàmộtlựcrấtnhỏ.ĐịnhluậtvềlựcxoắnmàCoulombphátminhchophéptạoramộtphươngpháprấtchínhxácđểđocáclựcnhỏbằngcáchsosánhchúngvớilựcxoắncủasợidây.Dựavàođịnhluậtđó,Coulombđãchếtạoramộtdụngcụđocáclựcnhỏmàônggọilàcái"cânxoắn".Cânxoắngồmmộtsợidâymảnhbằngtơtằmhoặcbằngkimloạiđặttrongmộtốngthủytinh

ởvịtríthẳngđứng.Cuốisợidâygắnmộtchiếckimngắnđặtnằmngang,cóthểquaytrướcnhữngvạchchiađộkhắctrênthànhbìnhthủytinh.Khicómộtlựcnhỏtácđộngvàomộthònbinhỏgắnởmộtđầukim,nólàmchokimquaymộtgócnhỏvàxoắnsợidâylại.Khilựcxoắncânbằngvớilựctácdụng,chiếckimdừnglại.Theođịnhluật,gócxoắntỷlệvớilựctácdụng,vìvậykhixácđịnhđượccácgócxoắn(gócquaycủakim)dohailựckhácnhaugâyra,tacóthểsosánhđượchailựcđó.Cânxoắncóđộchínhxácrấtcao.Culôngđãdùngnóđểđocáclựcvàkhảosátmasátgiữacácchấtlỏngvàcácvậtrắn.Chotớilúcnày,ởtuổi48,quantâmkhoahọccủaCoulomblàcácvấnđềcơhọc.Ôngchưahề

cómộtnghiêncứunàovềđiệnhọc.NhưngcũngđúnglúcnàyCoulombđượcbiếtrằngcácnhàđiệnhọcđangcónhucầuphảiđonhữnglựcđiệnvàlựctừ,lànhữnglựchếtsứcnhỏ.Để"thửsức"chiếccânxoắncủamình,ôngbắtđầuđođạcvàkhảosátnhữnglựcđiệnvàlựctừ,coiđólàmộtviệc"làmthêm",bênngoàinhiệmvụchínhcủamình.Nhưngchínhviệc"làmthêm"này

đãlàmchotêntuổicủaôngtrởthànhbấttử.

VìsaocầnđolựcđiệnvàlựctừTừthờicổđại,conngườiđãbiếtđếnđiệnmasát,nhưngsauđóhơnmộtnghìnnăm,trithức

vềđiệnkhôngtiếnthêmđượcchútnào.TớiđầuthếkỷXVIII,điệnmasátlạiđượcnhiềungườiquantâm,vìđãcónhữngdụngcụchophéptạorađiệnmasátkhámạnh,đủđểphóngratiađiệnvàlàmchocơbắpconngườibịcogiật.TớigiữathếkỷXVIII,bằngnhữngthínghiệmnổitiếngcủamình.BenjaminFranklin[*]chứngminhrằng"điệnthiênnhiên"phóngratừnhữngđámmây(tiachớpvàsét)và"điệnnhântạo"sinhrabằngmasátcócùngmộtbảnchấtnhưnhauvàgâyranhữnghiệntượngnhưnhau.NếunhưởđầuthếkỷXVIII,điệnmớichỉlànhữnghiệntượngrờirạcdùngđểmuavuicho

nhữngngườinhànrỗi,thìtừgiữathếkỷXVIII,cácnhàkhoahọcđãthấyphảinghiêncứuđiệnmộtcáchnghiêmtúc,cóhệthống.Muốnvậy,bêncạnhnhữnghiệntượngđịnhtính,phảitìmranhữngquyluậtđịnhlượngcủacáchiệntượngđiện,phảinghiêncứubảnchấtcủađiện.Franklinchorằngđiệnlàmộtchấtlỏngđặcbiệtgọilà"chấtđiện"chứatrongmọivật.Vật

nàochứa"vừađủ"chấtđiệnthìtrunghòavềđiện,vậtnàochứa"nhiềuhơn"thìmangđiệndương,chứa"íthơn"thìmangđiệnâm.Mộtsốnhàkhoahọckhácchorằngcóhai"chấtđiện"khácnhau.Trongvậtnàohai"chấtđiện"cósốlượng"bằngnhau"thìvậtđótrunghòa,nếumộtloạichấtđiệnnàođósốlượng"nhiềuhơn"loạikhácthìvậtđómangđiệndươnghoặcâm.Mỗigiảthuyếttrêngiảithíchđượcmộtsốhiệntượngđiện,nhưnglạikhônggiảithíchđượcmộtsốhiệntượngkhác.Khôngthểkết luậnđượccácthuyếtđóđúnghaysaivichưaaiđođượcchấtđiệnchứatrongcácvật.Đểnghiêncứuđiệnvềmặtsốlượng,FranzAepinus[*]nêulênnguyênlýnhưsau:Mỗivậtở

trạngtháibìnhthườngđềumangmộtlượngchấtđiệnnhấtđịnh.Cáchạtđiệnđẩylẫnnhauvàhútcácvậtchất.Lựchútvàđẩygiữacáchạtđiệnđó,tứclàgiữacácđiệntích,thìtỷlệvớiđộlớn của các điện tích, nhưng không phụ thuộc khoảng cách của chúng. Sau đó HenryCavendish[*]thừanhậngiảthuyếtcủaAepinus,vàbổsungthêm:Lựchútvàđẩygiữacácđiệntíchtỷlệnghịchvớimộtlũythừacủakhoảngcách,nhưngchưabiếtlàlũythừabậcmấy.Trêncơsởđó,ôngthựchiệnmộtloạttínhtoánvềcáchiệntượngđiệnvàrútrakếtluậnrằngmuốnchocácphéptínhkhôngdẫnđếnnhữngkếtquảvôlý,bậccủalũythừaphảinhỏhơn3.Tiếpđó,Cavendishnghiêncứusựphânbốđiệntíchtrênmộtkhốicầutíchđiện,vàôngcảm

thấyrằngsựphânbốcáchạtcủa"chấtđiện"phảiphụthuộcquyluậthútvàđẩycủacáchạtđó.Bằngcáchlậpluậnvềmặttoánhọc,ôngrútranhậnxétrằngnếunhưlựchútvàđẩygiữacácđiệntíchtỷlệnghịchvớibìnhphươngkhoảngcáchcủachúng,thì"hầuhết"điệntíchsẽdànramặtngoàicủavậtdẫn,vàbêntrongvậtdẫn"hầunhư"khôngcócácđiệntích.Ôngđãlàmthínghiệmvàchứngminhrằngnếulấyhainửaquảcầurỗngbằngkimloạichùmrangoàimộtquảcầukimloạitíchđiệnthìquảcầubêntrongsẽmấthếtđiệntích.Nhữngthínghiệmvànhữnglậpluậnđóđangmởđườngdẫntớinhữngđịnhluậtđịnhtínhvề

cáchiệntượngđiện.Nhưngmuốnkhẳngđịnhcácđịnhluậtđómộtcáchchắcchắn,cầnthựchiệnnhữngphépđochínhxácvềcáclựcđiện.Cáclựcđiệnnàyvôcùngnhỏbé,vàcácnhàđiệnhọcchưacócáchnàođểđochúngcả.Maymắnthay,đúnglúccácnhàđiệnhọcđangbốirốithìchiếccânxoắncủaCoulomb,một

người"ngoạiđạo"đốivớiđiệnhọc,lạipháthuyđượcvaitròquyếtđịnhcủanó.

NgườikhôngchuyênvềđiệnmởđườngchođiệnhọcNăm1785Coulombcôngbốnhữngkếtquảđầutiênvềphépđo lựcđẩycủacácđiệntích

bằngcânxoắn.Ôngđãthựchiệnnhiềuphépđokhácnhau,vàđãcôngbốkếtquảcủabalầnđo,trongđókhigiữcácđiệntíchcùngdấukhôngđổi,vàchokhoảngcáchgiữachúngthayđổitheotỷlệ36:18:8,5thìlựcđẩygiữachúngthayđổitheotỷlệ36:144:575,tứclàlựcđẩygầnđúngtỷlệnghịchvớibìnhphươngkhoảngcách,Coulombđãgiảithíchsựsaikhácđólàdotrongkhitiếnhànhthínghiệmmộtphầnđiệntíchđãbị"rò"đimất.Sauđó,Coulombtiếnhànhđolựchút.Phépđonàykhóhơnnhiều,vìkhichohaihònbinhỏ

tíchđiện,rấtkhóngănsaochochúngkhỏichạmnhau.Dùsao,saunhiềulầnthínghiệm,ôngcũngđãđiđếnkếtquảlàlựchútcủacácđiệntíchcũngtỷlệnghịchvớibìnhphươngkhoảngcáchgiữachúng.Nhữngkếtquảđóthựclàkhíchlệ,thếnhưngCoulombvẫnchưahàilòng.Ônghiểurằngđịnh

luậtmớinàysẽgiữmộtvaitròtrọngyếutrongsựpháttriểncủađiệnhọc.Vìvậykhôngthểdừnglạiởnhữngkếtquả"gầnđúng"đãtìmđược;màphảitiếnlênnhữngđộchínhxáccaohơnnữa.Ôngđãsửdụngvàcảitiếnmộtphươngphápđochínhxácđộcđáo,trướcđóđãđượcápdụngđểđocác lựctừcủacácmũinhọnbằngthép.Phươngphápchínhxácđóngàynayđượcgọilà"phươngphápdaođộng".Chúngtabiếtrằngkhimộtconlắcdaođộng,tầnsốcủanóphụthuộctrọnglựctácdụngvào

conlắc.Giốngnhưvậy,tầnsốdaođộngcủamộtchiếckimtíchđiệndaođộngtrongmộtmặtphẳngnằmngangcũngphụthuộclựcđiệntácdụngvàonó,thànhthửkhiđođượctầnsốdaođộngcủakim,tacóthểxácđịnhđượclựcđiệntácdụng.Coulombđãlàmmộtchiếckimnhỏbằngchấtcáchđiện,daođộngtrongmặtphẳngnằmngang,ởmộtđầuchiếckimcógắnmộttấmkimloạinhỏ,đặtthẳngđứngvàtíchđiện.Phíatrướctấmkimloạicóđặtmộthònbinhỏ,tíchđiệnngượcdấuvớinó.Vớidụngcụnày,cóthểđođượcchínhxáckhoảngcáchgiữatâmcủatấmkimloạivàtâmhònbi.Khichochiếckimdaođộngtrongmộtthờigianđủdài,cóthểxácđịnhchínhxácđượctầnsốdaođộngvàtínhralựcđiệntácđộng.PhươngphápđochínhxácnàycủaCoulombđãkhẳngđịnhhoàntoànđịnhluậtvềsựphụthuộccủalựcđiệntheotỷlệnghịchvớibìnhphươngkhoảngcách.ĐịnhluậtnàyvềsauđượcgọilàđịnhluậtCoulomb.Tiếptụccôngtrìnhcủamình,Coulombđãđolựctácdụnggiữacáctừcực,vàcũngxácđịnh

đượcrằnglựctừcũngtuântheocùngmộtđịnhluậtnhưlựcđiện.VớinhữngđịnhluậtCoulomb,ngườitathấyrằnglựcđiệnvàlựctừtuântheonhữngđịnhluật

tươngtựnhưlựchấpdẫncủaNewton.Đólàmộtpháthiệnquantrọng,gợiýchocácnhàvậtlývậndụngnhiềukháiniệmcủalýthuyếthấpdẫnvàođiệnhọc,vàtạochođiệnhọcmộtbướctiếnmớikhôngthểcótrướcCoulomb.Cóngườinghĩrằngtrongkhoahọccũng"sốnglâulênlãolàng".TrườnghợpcủaCoulombđã

chứngminhrằngkhôngphảinhưvậy.Trongkhoahọcmột"línhmới"cũngcó thể làmnênchiếncônghiểnháchnếu"línhmới"đócóđủbảnlĩnhkhoahọcvànhậycảmkhoahọc.

IX.IGORVASILYEVICHKURCHATOV(1903–1960)

IGORVASILYEVICHKURCHATOV(1903–1960)

NhữngbướcgiantruânđitìmtrithứcMộtxómlànghẻolánh,làngSim[130],gầnthịtrấnUfa[131],ởphíanamdãynúiUral[132].Một

giađìnhcôngchứcnghèo,chồnglàphókiểmlâm,vợlàcôgiáotrườnglàng,sốngtrongmộtxómthợthuyền.Nơiđây,ngày12tháng1năm1903,cậubéIgorrađời,vàchẳngaingờrằngbốnchụcnămsaucậubékhôingôđósẽtrởthànhôngtổcủakhoahọcnguyêntửvàkỹthuậtnguyêntửcủaLiênXô.Năm1912,giađìnhchuyểnđếnSimbirsk[133].Igorbắtđầuhọclớp1.Nhưngchẳngbaolâu

chị của Igor bị ốm nặng, theo lời khuyên của bác sĩ, gia đình Kurchatov chuyển đếnSimferopol[134],trênbánđảoCrimea[135],nơikhíhậuthuậnlợihơnchoviệcchữabệnh.Rồichiếntranhthếgiớinổra,tiếpđếncáchmạngthángmười1917,miềnCrimeabịquânđộiđếquốcvàbọnbạchvệchiếmđóng,cuộcnộichiếnkéodàiđếntận1920.NhữngnămđihọccủacậubéIgorlànhữngnămthiếuthốn,nghèotúng,giữakhóilửachiếntranh.Igorlàmộtchúbéthôngminh,lanhlợi.Ngaytừlớp1,cậuđãđượcthầygiáođánhgiálàmột

họcsinhcónhiềutriểnvọng.Igorhamđọcsách,đọcnhanhvàđọcrấtnhiều.Lúcđầucậuthíchcác truyện phiêu lưu của Jules Verne[136], các cuộc đấu sức gay go của các nhân vật trongtruyệntrướcnhữngbíẩnkỳlạcủathiênnhiên.Vềsaucậulạihướngsaymêcủamìnhsangcáctruyệntrinhthám,vàhồihộptheodõinhữngcuộcđấutríthôngminhđầyhấpdẫngiữacácthámtửnổitiếngvànhữngkẻgianlắmmưumẹo.Igorcũngthíchbóngđávàthíchâmnhạc.NhưnghammêlớnnhấtcủaIgorvàmộtnhómbạnhọccùnglớplàmáymóc,làkỹthuật.Cácemmơướclớnlênsẽtrởthànhkỹsư.Đểchuẩnbịthựchiệnướcmơcủamình,cácemrủnhauđimượnsáchhìnhhọcgiảitích,một

giáotrìnhbậcđạihọc,tổchứctựhọctheogiáotrìnhđóvàcùngnhaugiảinhiềubàitậptrongsách.

Tìnhhìnhkinhtếgiađìnhngàycàngtồitệ.Ngoàiviệchọchành,Igorgiúpbốtrồngrau,quảtrongvườn,cùngbốđicưagỗthuêởxưởngmáy,vàbuổitốicònlàmviệcthêmởxưởng.Đểcómộtnghềchắcchắn,Igorxinhọcởtrườngdạynghềbuổitối,vàđãtốtnghiệpvớinghềthợmộc.Vừa học ở trường, vừa học thêm, vừa làm việc để kiếm sống, thếmà năm1920 Igor tốt

nghiệpphổ thông trunghộc loạiưu,được thưởnghuychươngvàng,vàđượcnhậnvàohọckhoatoán–lýtrườngĐạihọctổnghợpSimferopol.NhữngnămchiếntranhthếgiớivànộichiếnđãtànphánặngnềvùngCrimea.Sinhviênăn

đói,khôngcósáchgiáokhoa,khôngcóđồthínghiệm.Trướckỳthiđầunăm1921,lớpcủaIgorđãthưathớtdần,vàsaukỳthichỉcònchưađủmườisinhviên,trongđócóKurchatovvàmộtanhbạnrấtthânlàSinelnikov[*].Vìcótaynghềthợtiệnvàthợnguội,Sinelnikovxinđượclàmthợnguộiởtrường.Sauđóítlâu,Kurchatovnổitiếngkhéotayđượcnhậnlàmphụtáphòngthínghiệmvậtlý.Donhữngcôngviệclàmthêmnhưvậy,mỗianhđượcphátthêm150grambánhmỳmỗingàyđểbổsungthêmchokhẩuphầnsinhviênănchẳngđủno.Hàngngày,saukhinghegiảngvàăncơmtrưaởnhàăntậpthểsinhviên,haianhvộivàng

đếnphòngthínghiệmvàxưởngthợđểtựmìnhlàmracácloạidụngcụ,lắprápcácthínghiệmthựchànhhoặcthínghiệmbiểudiễntrênlớp.Tốikhuyahaingườilạicùngnhautrởvềphòngkýtúcxálạnhlẽo,khôngcócủisưởiấm,vàthắpngọnđèndầuđểxemlạibàiđếntậnnửađêm.SinelnikovvàKurchatovđềunổitiếnglànhữngsinhviênnhiềutàinăng,đầyhứahẹn.Hai

anhđềuthấyrõtrườngĐạihọcCrimeakhôngthểđápứngđượcýnguyệnkhoahọccủamình,vàquyếtđịnhphảithitốtnghiệptrướcthờihạnrồiđiPetrograd[137]họctiếp.Họcùngnhauxâydựngmộtkếhoạchthisớmcácmônhọc.Kurchatovđônđốcviệcthựchiện,vàngaytừlúcnàyanhsinhviênKurchatovđãthểhiệnphẩmchấtcủamộtnhàlãnhđạokhoahọc.Anhyêucầuthựchiệnchặtchẽkếhoạchđãvạchra,khôngchophépbấtkỳvìlýdonàomàtrìhoãnbấtkỳđiểmnàotrongkếhoạch.Mọimônthiđềuthựchiệnđúngkếhoạch,vàchươngtrìnhhọcbốn nămđã hoàn thành xuất sắc trong ba năm.Mùa thu năm1923, hai bạn cùng nhau điPetrograd,trongtúichỉcóvàiđồngtiềnlẻ,nhưngtronglònglàmộtkhátvọngkhoahọclớnlao,vàtrongtimlàsựsaysưanồngnhiệtcủatuổitrẻ.

TựmởđườngvàocôngtáckhoahọcTớiPetrograd,IgorxinvàohọckhoađóngtầutrườngĐạihọcbáchkhoa.Chủnhiệmkhoa

nhậnanhvàonămthứba,ônggiaohẹntrước:"Anhsẽkhôngđượchọcbổngđâunhé.Anhđãđượcnhànướcnuôichohọcxongđạihọctổnghợp,thếlàanhđangmắcnợnhànước,đánglẽphảiđilàm,anhlạimuốnhọcthêm.TôichiếucốanhnhưvậylàviphạmquychếcủaBộrồiđó."Igorphảitìmcáchvừalàmviệc,vừahọc.AnhvàolàmởđàiquansátkhítượngPavlovsk[138],

gầnPetrograd.Anhđượcgiaonghiêncứusựphóngxạalpha[139]củatuyết.Đólàmộtviệckhókhănnhưnghứngthú,đòihỏiphảithôngminh,khéoléo,tựmìnhgiảiquyếtnhiềuvấnđề.Anhđihọcbuổisáng,đilàmbuổichiều,đườngxa,thậtvấtvả.Cónhữnghômmảimênghiêncứu,khôngthểbỏdởcôngviệc,anhởlạicảđêm,vàhômsauđihọcmuộn,hoặcbỏbuổihọc.Kếtquảđángbuồnlàanhbịxóatênkhỏitrườngđạihọc,vàđànhtừbỏướcmơtrởthànhkỹsưđóngtầubiển.Anhquyếttâmđitiếpconđườngvậtlýhọc.Mùaxuânnăm1924,đàikhítượngcử anh đi Crimea nghiên cứu sự biến đổi tuần hoànmực nước của Biển Đen[140] và BiểnAzov[141].

Saukhihoànthànhnhiệmvụđượcgiao,mùathunăm1924IgorxinlàmtrợlýgiảngviênởtrườngĐạihọcbáchkhoaBaku[142].Mặcdùphươngtiệnrấtthiếuthốn,anhtíchcựclaovàocông tác nghiên cứu.Anh thường viết thư vềPetrogradkể cho Sinelnikov về chương trìnhnghiêncứuvàvềnhữngviệcanhđanglàm.SinelnikovlúcđóđangcôngtácởViệnvậtlýkỹthuật,dướisựlãnhđạocủaAbramIoffe[*].LúcđóIoffeđangthựchiệnmộtkếhoạchrộnglớnđểxâydựngmộtnềnkhoahọcvậtlýmạnhmẽchođấtnướcđangcònnghèonàn,lạchậu.Ôngđang quan tâm tìm những sinh viên giỏi để đào tạo.Một hôm, Sinelnikov nói chuyện vớiAbramIoffevềngườibạnthâncủamình,vàđưaIoffexemnhữngbứcthưcủaKurchatovsôinổikểvềnhữngthínghiệmnghiêncứuquátrìnhtruyềnđiệnquanhữngđiệnmôirắn.IoffenhìnthấyngayởKurchatovmộtthanhniêncótriểnvọng.Ôngmờianhvềcôngtácvàmùaxuânnăm1925KurchatovtrởthànhcộngtácviêncủaViệnvậtlýkỹthuật.Thếlàtrảiquabaoquanhco,khúckhuỷu,luônluônthayđổicôngviệc,thayđổihướngđi,Kurchatovbắtđầutìmrađượcmộtphươnghướnglâudàichocảcuộcđờimình.KurchatovthíchthúnhấtlànhữngbuổihộithảochuyênđềdoAbramIoffechủtrì.Nhiềunhà

khoahọcnổitiếngởPetrograd,vàcảmộtsốnhàkhoahọcnướcngoàicũngđếndựhộithảo.Thườngthường,saunhữngthôngbáongắngọnvềtintứckhoahọcmớinhất,hộinghịnghecácbáocáokhoahọccủacáccộngtácviêncủaViện.Cáccuộcthảoluậnthườngrấtsôinổi,vàkhôngmộtaiđượcrờikhỏicuộchọpnếunhưchưahiểurõbảnchấtnhữngvầnđềđượcbáocáo.Ioffeyêucầutấtcảcáccộngtácviênphảicóbáocáoởcáccuộchộithảo.Nếuaiđósuốtmộtnămkhôngcólầnnàolênbáocáo,Ioffetriệutậpngườiđólại,vàkiêntrìgiảithíchđểanhtahiểurằnganhtakhôngthểtiếptụclàmviệcởViệnđượcnữa.Trongkhôngkhísángtạokhoahọcvớiyêucầucaonhưvậy,Kurchatovvàolàmviệccùng

nhómvớiSinelnikovvàmộtsốngườikhác.Họtoànlànhữngthanhniêntrẻtrung,vuinhộnvàhómhỉnh,hếtsứcsángtạocả trongkhoahọc lẫntrongvuichơi.Từ1925đến1935,nhómKurchatovnghiêncứuvềcácđiệnmôi,vàđãphátminhđượcmộtloạiđiệnmôimớigọilàchấtSeignetteđiện(haychấtsắtđiện)[143].Chúngcóđộthẩmđiệnrấtlớn,giốngnhưcácchấtsắttừcóđộthẩmtừrấtlớn,vàcóứngdụngquantrọngtrongkỹthuật.Từchỗlàtrợlýgiảngviênnăm1924,Kurchatovđãlầnlượttrởthànhcộngtácviênkhoahọc

hạngnhất, rồikỹsưvật lýcấpcao,vànăm1930 trở thành trưởngphòng thínghiệm.Năm1934Kurchatovđượccôngnhậnlàtiếnsĩvàlàgiáosư.

TiếnsâuvàohạtnhânnguyêntửTừ năm 1932, ở Viện vật lý kỹ thuật đã bắt đầu các cuộc hội thảo về vật lý hạt nhân.

Kurchatovlàmộttrongnhữngngườitổchứccáchộithảođó.Năm1933,HộinghịtoànliênbanglầnthứnhấtvềhạtnhânnguyêntửhọpởLeningrad(tứclàthànhphốPetrogradcũ,naylàSaintPetersburg),vàKurchatovlàchủtịchbantổchứchộinghị.Kurchatovbắtđầuđisâuvàonghiêncứuhạtnhân.Năm1935,trongkhinghiêncứusựphóngxạnhântạocủahạtnhânbịbắnphábởineutron,nhómcủaKurchatovđãphátminhmộthiệntượngmớimàônggọitên là sự đồng phân của hạt nhân nguyên tử.Một số hạt nhân không phải lúc nào cũng ởnguyênmộttrạngtháikhôngđổi,chúngcóthểcónhữngtrạngtháikíchthíchnhấtđịnhvớithờigiansống tươngđối lâu.Công tácnghiêncứuhết sứckhẩn trương, chỉ trongvònghainăm,nhómcủaKurchatovđãcôngbố24côngtrìnhnghiêncứumới.Năm1937,HộinghịtoànliênbanglầnthứhaivềhạtnhânnguyêntửhọpởMoscow.Bốn

nămqua,côngtácnghiêncứuđãtiếntriểntốt,nhưngvẫnchưađủmức.Khâuyếunhấtlàvấn

đềkỹthuật.Kurchatovđãbỏnhiềucôngsứcnhằmgiảiquyếtkhâuyếuđó,vànăm1937LiênXôđãxâydựngthànhcôngchiếcmáygiatốccyclotronđầutiênởchâuÂu.Đólàmộtthànhtíchlớn,nhưngnănglượngcáchạtdomáynàytạoravẫnchưađủthỏamãncôngtácnghiêncứu.Cầnxâydựngnhữngcyclotronmạnhhơnnữa.ĐượcAbramIoffeủnghộ,IgorKurchatovvàAbrahamAlikhanov[*]đứngratổchứcchếtạo

mộtchiếccyclotronkhácmạnhhơn.Theokếhoạch,chiếccyclotronmớiphảibắtđầuhoạtđộngngày1thánggiêngnăm1942.Côngviệcrấtphứctạp,cuốnhútnhiềunỗlựcvàthờigian.VậymàKurchatovvẫnkhôngsaolãngcôngtácnghiêncứulýthuyết,vàvẫnđứngratổchứcđượccáccuộchộinghịvềhạtnhânnguyêntửvàonhữngnăm1938,1939và1940.Cáchộinghịtrênđềutậptrungvàovấnđềphânhạch.Tớicuộchộinghịcuốinăm1940,đãphátminhđượcsựtựphânrãcủauranium,trêncơsởnàyKurchatovtổchứcbànvềnhữngphươngphápcụthểđểthựchiệnphảnứngdâychuyềncủahạtnhân.Ôngchorằngconđườngchắcchắnnhấtlàphảilàmgiàuđồngvịuranium235trongquặnguraninitethiênnhiên.Kurchatovbắttayvàocôngviệckhókhănnhấtlàviệctáchcácđồngvịcủauranium.Chưa

đượcbaolâu,HitlertiếnquânvàoLiênXô,vàmọikếhoạchđềubịxáotrộn.Cácviệnnghiêncứu,cácphòngthínghiệmvắnglặnghẳnđivìnhiềunhânviên,cộngtácviênđãramặttrận.Cácmáymóc,dụngcụđượcđónggóiđểđưavềhậuphươngantoàn.Cónhữngngườiđượcmiễnđộngviên,trảvềviện,nhưnglạikiênquyếtrađi.Kurchatovcũngtừchốitiếptụccôngtácnghiêncứucơbản,vàđòiramặttrận,Ioffephảitỏrakiênquyết,nhưngmuốngiữđượcKurchatovởlại,phảigiaochoôngnhiệmvụkhửtừcáctầubiển,đểphụcvụchiếnđấu.NhómcôngtáccủaKurchatovđãhăngháithựchiệnnhiệmvụởcácvùngbiểnĐen,BiểnTrắng[144],BiểnCaspi[145]vàởViễnĐông[146].Thángchạpnăm1941,KurchatovđượclệnhtrởvềKazan,nơiViệnvậtlýkỹthuậtLeningrad

sơ tán.Trênđườngvề, có lầnôngphảiđứngsuốtđêmngoài sângavớibộquầnáomỏng,khôngđủchốnglạiđượcnhiệtđộ-20°C.Cuốithángchạp,vềtớiKadan[147]lạnhlẽovàthiếuăn,Kurchatovbịsưngphổinặng,phảinằmđiềutrịtớitháng3năm1942mớidậylàmviệcđược.LúcnàycuộctiếnquânồạtcủaĐứcđãbịchặnlại.ChínhphủLiênxôđãnắmđượcnhữngtin

tứcchínhxácvềviệccácnhàkhoahọcĐứcvàMỹđangbímậtráoriếtchếtạobomnguyêntử.Liênxôtấtnhiênkhôngthểđứngngoàicuộc.AbramIoffevànhiềunhàviệnsĩkhácđượctriệutậpvềMoscowđểbànvấnđềpháttriểnvậtlýhạtnhânởLiênxô.Khivấnđềđượcđặtralàchỉđịnhai lãnhđạokhoahọcviệcnghiêncứu, cácviệnsĩđã tiếncửKurchatov.Cuối thunăm1942,KurchatovđượctriệutậpvềMoscow,vàbangàysauôngtrởvềvớivẻmặttrầmtưvàxúcđộng,ôngđãđượccửđứngđầunhómcácnhàbáchọccónhiệmvụchếtạobomnguyêntử.Mộtcôngviệckhẩntrươngvàcăngthẳngđãbắtđầu.Nhiềuphòngthínghiệmlớntậptrung

nghiêncứuvấnđềphảnứngdâychuyền,điềuchếnướcnặng,táchcácđồngvịuranium.Tronghàngngũcácnhàbáchọclantruyềnmộttinmới:KurchatovđangthànhlậpởMoscowmột"ViệnUranium".Đầunăm1943,đãcótớihaichụcnhàbáchọclàmviệcdướisựchỉđạocủaKurchatov.Mộtviệnnghiêncứumangmậtdanh"Phòngthínghiệmsố2"đượcxâydựngởngoạiôMoscow,trênmộtcánhđồngrộng,trướcđâylàbãitậpbắncủapháobinh.Hiệnnayviệnđómangtênlà"ViệnnănglượnghạtnhânKurchatov".Mộtnămsau,đầunăm1945,chiếccyclotronmớiđãlắpxongvàbắtđầuhoạtđộng.Tiếpsauđó,nhiềutòanhàmớivàmộtchiếccyclotronmạnhhơnnữalạiđượchoànthànhđểphụcvụviệcxâydựngmộtlòphảnứnghạtnhân dùng uranium và graphit. Đầu năm 1947 bắt đầu triển khai xây dựng lò phản ứnguraniumcôngnghiệpđầutiêncủachâuÂu.Kurchatovhằngngàyđíchthânchỉđạoviệcxâydựng,vànóđãsảnxuấtđượctheokiểucôngnghiệp,tứclàvớihiệusuấtlớn,khácvớicáclòđể

nghiêncứu.Côngtácnghiêncứucầncùvàkhẩntrươngđãdẫnđếnkếtquảto lớn:ngày23thángchínnăm1949,quảbomnguyêntửđầutiêncủaLiênxôchonổthửđãchônvùiđộcquyềncủaMỹvềthứvũkhíkhủngkhiếpnày.Vàothờikỳnày,báochíMỹbắtđầuđưatinvềmộtloạivũkhísiêuđẳng,bomkhinhkhí,có

sứcmạnhhơnbomnguyêntửgấpbội.Hai thángsaukhi thửquảbomnguyêntửthứnhất,Kurchatovlạibắtđầunghiêncứuđồngthờihaivấnđề:chếtạobomkhinhkhívàxâydựngnhàmáyđiệnnguyêntửđểsửdụngnănglượngnguyêntửvàomụcđíchhòabình.Hainhiệmvụđóđãđượchoàn thànhxuấtsắc.Tháng8năm1953quảbomkhinhkhícủaLiênxôđược thửthànhcôngvàtháng6năm1954,nhàmáyđiệnnguyêntửđầutiêncủaLiênxôvàcủathếgiớiđãphátđiện.Lúcdòngđiệnđượcđưalênlưới,Kurchatovvốnngườitrầmtĩnhđãnhẩynhót,nóicườinhưtrẻcon.Năm1956,trêndiễnđànđạihộiXXĐảngCộngsảnLiênxô,Kurchatovđãđềxuấtvấnđềhợp

tácgiữacácnhàkhoahọctrênthếgiớinhằmsửdụngnănglượngnguyêntửvàomụcđíchhòabình.ÔngkêugọichínhphủMỹhưởngứngđềnghịcủachínhphủLiênxôvềviệccấmvũkhínguyêntửvàvũkhíhạtnhân.Trênnhiềudiễnđànkháctrongnướcvàtrênthếgiới,Kurchatovđãluônluônkêugọicấmvũkhínguyêntửvàhạtnhân,vàđềnghịcácnhàkhoahọcthếgiớihợptácvớinhaumộtcáchcôngkhaivàdânchủđểkiểmsoátnănglượnghạtnhân,vànghiêncứurộngrãiviệcsửdụngnănglượngtolớnđóvàomụcđíchhòabình.Bằnghànhđộngcụthể,KurchatovđãchỉđạotiếptụcxâydựngnhiềunhàmáyđiệnnguyêntửkhácởLiênxô.Tháng8năm1956ởLeningradkhởicôngđóng tầuphábăngnguyên tử "Lenin"[148], và tháng chạpnăm1957tầuđãđượchạthủyvàbắtđầuhoạtđộng,thựchiệnướcmơchinhphụcmiềnbắccựccủacácnhàkhoahọcvàcácnhàhànghảiXô-viết.ThờigianlàmviệccủaKurchatovluônluôncăngthẳng,ôngphảithườngxuyênquanhệvới

nhiềuviệnnghiêncứu(màphần lớndohọc tròông lãnhđạo),nhiềubộ,nhiềungànhcôngnghiệpkhácnhau.Conngườivớidángđichậmrãi,vớiđôimắtđenrấtsáng,vớitêngọithânmậtlàông"Râu",đãkhôngbỏsótcôngviệcnàovàhoànthànhxuấtsắcmọinhiệmvụ.Ôngluônluônsẵnsànggiúpđỡngườikhácmộtcáchtếnhịvàthànhtâm,nhưngngượclạiyêucầumọingườiphảithựchiệnchobằngđượcnhữngkếhoạchđãdựkiến,vàlôicuốnmọingườibằngtấmgươngcủachínhbảnthânmình.CôngviệccăngthẳngđãlàmhaomònsứckhỏecủaKurchatov.Tháng2năm1960,ôngmất

độtngộtlúcmới57tuổi.KurchatovlàviệnsĩViệnhànlâmkhoahọcLiênxô,đượcgiảithưởngLenin và giải thưởngquốc gia, vàba lầnđược tuyêndươngAnhhùng laođộng xãhội chủnghĩa.

X.RUDOLFDIESEL(1858–1913)

RUDOLFDIESEL(1858–1913)

Từmộtcuộctriểnlãm...Ấylàvàonăm1890.TrongmộtcuộctriểnlãmởMỹ,mộtkỹsưngườiĐức,dángngườidong

dỏng,ănvậnchỉnhtề,luônluônkẹpmộtcặpkínhtrắngởmũi,đãdừnglạirấtlâu,trầmngâmsuynghĩ trướcmộtkỷvậthếtsứcđơnsơmàđầybíhiểmcủathổdânPolynesia[149]:đó làchiếc"bậtlửa"vôcùngđộcđáo.Gọilàchiếcbậtlửanghecóvẻ"tốitân"chứthựcrađâychỉlàmộtđoạnốngtre,giốngnhưcáiống"phốc",đồchơicủatrẻcon,mộtđầubịtkín,trongcóchứabùinhùivàkèmtheomộtpiston[150].Khingườitađẩymạnhpistonxuống,bùinhùitựnhiênbốccháy.Chiếc"bậtlửa"nàythậmchícóthểsửdụngngaycảgiữatrờimưa!Thậtchẳngaingờ,cáchtahàngbaonhiêunghìnnămvềtrước,trongcảnhsốnghoangsơcủa

người nguyên thủy, tổ tiên người Polynesia đã có nhữngphátminh kỳ diệu, thật khó lòngtưởngtượngnổi.NgườikỹsưĐứcbănkhoăntựhỏi:khôngbiếttạisaobùinhùitựcháyđượcvàôngnêuragiả

thuyết:cólẽ,khiđẩypiston,khôngkhíởdướiđóbịnén,nónglênvàđếnmộtđộnàođóthìlàmcháybùinhùi.Saunàykhinghiêncứuvấnđềnângcaohiệusuấtcủađộngcơđốttrong,nhớlại"chiếcbật

lửa"tàitìnhcủangườiPolynesia,ngườikỹsưgiàuóctòmòvàtrítưởngtượngphongphúkiađãphátminhramộtloạiđộngcơnhiệtmangtênlàđộngcơDiesel[151],nhờnómàtêntuổiôngtrởthànhbấttử...Ngàynay,khinhắcđếntiếng"Diesel"phổbiếnkhắpnơiấy,ngườitathườngchỉnghĩđến

mộtloạimáy,mộtloạiđộngcơítainhớrằngđólàtêncủamộtngười,mộtngườihạnhphúcnhưngcũngđầybấthạnh:RudolfDiesel.

ChươngtrìnhhànhđộngRudolfsinhngày18tháng3năm1859,tronggiađìnhbácthợđóngsáchngườiĐức,đang

làmănsinhsốngtạiParis.NgườitacóthểphânbiệtđượccậubénàyvớibọntrẻlêulổngởParisbởicáivẻsạchsẽ,gọngàngcủabộquầnáoconnhànghèocủacậuta.RudolfyêuParisvàrấtthôngthạothànhphốnày.SốlàRudolfluônluônphảigiúpchamang

sáchđếnkhôngbiếtbaonhiêuđịachỉkhácnhautrongthànhphố.Thếnhưngngàychủnhậttới,giađìnhcậu"cũngnhưai":cũngđibơithuyềnvàcũngquâyquầnănsángtrênthảmcỏxanhvùngngoạiôthànhphố..Chưahềbaogiờcómộtainghĩrằng,bácthợđóngsáchnhânhậukialàngườiĐứcvànhữngđứaconsiêngnăngcủabáccũnglàngườiĐức...NhưngkhicuộcchiếntranhPháp–Phổnổrathìngườitađãnhớratấtcả.HaidântộcPháp–

Đứcvẫnchẳngthùhằngìnhau,giờbịxôvàomộtcuộcchiếntranhtànkhốcvìnhữnglýdohoàntoànxa lạ.Bọncầmquyềnphảnđộng,đãnhen lênởĐứckhẩuhiệubàiPháp"Kẻthùtruyềnkiếp"vàởPhápngọnlửacôngphẫn"TiếntớiBerlin!".Rudolflúcnàybịnguyênrủa;hắthủivàbịgọilàconlợnĐức.Tuymớitrênmườimộttuổi,

nhưngcậucũngýthứcrõđượcchuyệnnàyxúcphạmđếnlòngtựtrọngvàsẽdẫntớinhững

hậuquảkhủngkhiếpnhưthếnào...Vàrồi,vàomộtngàyđầuthu1871,người ta thấymộtcậubémườihai tuổigốcĐứcmột

mìnhkhăngóitừgiãParisthânthuộcvềAugsburg[152],miềntâynamnướcĐức.Tạiđây,tứcốvôthân,mộtmìnhcậuphảitựloliệuthuxếpchỗăn,chỗhọc.Sớmphảivậtlộnvớicuộcsống,cậutrởnênkhôkhan,cứngnhắc,chily.Nhữngđứctínhcầnmẫn,giảndị,khiêmtốn,tiếtkiệm,khoahọctruyềnthốngcủangườiĐứcngàycàngchínmuồi,trởthànhnhữngnéttínhcáchbềnvữngởcậuhọcsinhsiêngnăngvàsớmtừngtrảinày.CólẽchínhvìnhữngphẩmchấtquýgiáấyđãlàmchocậuvươnlêndanhvịngườihọcsinhđứngđầutrườngbáchnghệvàđượcmộtvịgiáosưvốncảmphụctàinăngđưacậuvềhọctậptạitrườngBáchkhoaMunich.TạiđâyRudolfđượcnghemộtbàigiảngđặcsắc,hấpdẫn,cótácdụngquyếtđịnh,chiphốicả

cuộcđờimình.Ấy làvàomùaxuânnăm1878,nhàvật lý tàinăngvàgiàukinhnghiệmCarlvonLinde[*],

ngườiphátminhramáylàmlạnh,giảngthuyếtvềchutrìnhnhiệtđộnglựchọccủanhàvậtlýkiêmkỹsưPhápvĩđạiSadiCarnot[*],nghĩalàvềmộtquátrìnhlýtưởngkỳdiệuchophépbiếnđổiđượctới70%nhiệtlượngcủanhiênliệuthànhcôngcóíchtheonhữngdữkiệnlúcbấygiờ,trongkhiđóthìnhữngmáyhơinướcmớichỉbiếnđổiđược10%nhiệtlượngthànhcôngcóích.Bênlềquyểnvởghichépcủamình,Rudolfđãghivộiđểnhớ:"Nghiêncứukhảnăngứngdụngđườngđẳngnhiệt trong thực tiễn".Anhghi ranhư thế,nhưng cóngờđâu rằngđó là"CHƯƠNGTRÌNHHÀNHĐỘNG"củacảcuộcđờianh,lànộidungcủatoànbộnhữngcôngviệcmàanhsẽlàmtrongtươnglai...TừbuổiấynhữngtưtưởngcủaCarnotcứámảnh,bámriếtanhnhưhìnhvớibóng.Hằngngày,Dieseldậyrấtsớmvàchỉngủđôichútsaubữaăntrưa,tựbiếnmộtngàylàmviệc

thànhhaicabậnrộnvàcăngthẳng.Anhlàmhếtthínghiệmnàyđếnthínghiệmkiavàrồilạithấtbại...Ngàythángtrôiqua,cólúc

anhđãngãlòng,chỉcònmỗicáchtìmnguồnanủitrongnhữnggiaiđiệucủanhàsoạnnhạcRichardWagner[153]màanhhằngyêuthích.—Không,khôngđượcngãlòng,ngườicóýchíphảivượtquađạidươngcuộcsống(Dieseltự

mìnhanủi).Thếrồianhlạitiếptụclàmviệc.AnhnhớlạicâunóicủađạivănhàoGoethe[*]:"Khôngcólao

động,khôngthểcócáithựcsựvĩđại"...Cuốicùng,mộttiasángvụtlóetrongđầuócanh.—Phảirồi,phảibắtchướccơchếchiếc"bậtlửa"củangườiPolynesia,–Dieseltựnhủ,–có

thể...hoàntoàncóthểlàmnhiênliệubốccháydonhiệtđộcaonhờkhôngkhíbịnénmạnh.VàthếlàDiesel,đượcsựtàitrợcủaCôngtytưbảnKrupp[154],vàsựgiúpđỡtậntụycủabác

thợnguộigiàLinden[155],bắttayvàochếtạoloạiđộngcơđốttrongkiểumới.Độngcơnàykhôngcóbộphậnđánhlửa,chỉcóhỗnhợpdầunặngvàkhôngkhíđượcphunvàobuồngcháycủaxi-lanh[156]vàđượcnéntớiápsuất130–300atmôtphe[157].Ngày17tháng2năm1893,họthửnghiệmchiếcđộngcơđốttrongkiểumớiđó.Dieselđang

mảimiếttấtbậtthìthấybácthợgiàbỗngnhiênbỏchiếcmũlưỡitraibámđầydầumỡrakhỏiđầu,taykiathongthảrútchiếckhănnhỏtrongtúikhẽthấmnhữnggiọtmồhôitrêntránvàthởnhẹ.Máyđãchạy!Dieselchạyđến,ômchặtbácLinden,miệngthốtlênkhekhẽ:

—Thôi,thếlàđượcrồi,bácLindenthânyêu...ĐộngcơDieselđãđượckhaisinhđúngvàogiâyphútấy!Tuynhiên,đâymớichỉlàmộtđộng

cơmẫuđểthửnghiệm.Nguyêntắchoạtđộngcủanólàđúng,nhưngthiếtkếcònthiếuhợplý,khóthựchiện,khôngkinhtế.Côngsuấtcủanócònrấtthấp.Dieseltiếptụccảitiếnphátminhcủamình.Đồngthờicáckỹsư,kỹthuậtviêncủanhiềunhà

máythuộcnhiềucôngtytưbảnkháccũngdựavàomẫubanđầucủaDieselđểcảitiếnthiếtkếvàhoạtđộngcủađộngcơdiesel.Tới1897,độngcơdieselđãđạthiệusuất25%,hơnhẳncácđộngcơnhiệtloạikhác,vàmười

năm sạu, nó đạt 35%.Động cơ diesel được áp dụng rộng rãi trong sản xuất. Các nhà kinhdoanhlaovàokhuyếnkhíchnghiêncứuloạiđộngcơnày,vàngượclạiDieselcũngsaysưalaovàoconđườngkinhdoanh.

Nghĩđếncáichết...CôngviệccủaDieselgiờhếtsứckhẩntrương,ôngsốngnhưmộtnhàkinhdoanhthựcthụ.

Nhữngchiếcvalicăngphồng,dánnhữngcáinhãnsặcsỡ,hốihảtheoôngtớicácthànhphốcôngnghiệpvàthươngmại:Nürnberg[158],Berlin,Bar-le-Duc[159],LaFabrie[160],Leipzig[161],Ghent[162]...Nhữngcuộcthaodiễnthànhcôngrựcrỡxenlẫnnhữngcuộcbuônbántấttảngượcxuôi.Dieselcảmthấymìnhlàngườichiếnthắng."Tôiđãvượttấtcảnhữngcáitrướctôitrongngànhchếtạomáy,khiếntôicóthểmạnhdạnkhẳngđịnhrằngtôiđangđiđầutrongsựtiếnbộkỹ thuật..."Nhữngbuổihọpmặt long trọng,nhữngbữa tiệc linhđình,nhữngbàiphátbiểuhùnghồn,mộttòabiệtthựsangtrọngởMunichnhữngmỏdầuquýgiáởGalicia[163],batriệuđồngtiềnvàngkiếmđượctrongmộtnăm...Nhưngôngvẫnchưalàmđượcđiềuôngđãhứa:chiếcđộngcơcủaôngkhôngchạybằngthancámnhưcácchủmỏmiềnRuhr[164]đặtnhiềuhyvọng,màlạichạybằngnhiênliệulỏng.Côngviệccứngàymộtmởmang,khônglúcnàongơi.Biếtbaonhiêulờicạnhkhóe,gièmpha

"Dieselchẳngphátminhrađượccáigìhết...Chẳngquaôngtachỉcópnhặtnhữngcáingườikhácđãsángchếrarồi...".Đểtránhnhữngtiếngongve,nhữnglờiđộcđịa,ôngngồitrênchiếcxehơicủamìnhlaođikhắpchâuÂu,đầuócquaycuồngcăngthẳng,chẳngđủsứcthanhthảndừng lạiđóđây,màcũngchẳngđủsứctiếpnốinhữngcôngviệcxưakia...Trongkhôngkhínhộn nhịp tưng bừng của một cuộc đón tiếp ông khẽ hỏi nhà phát minh vĩ đại ThomasEdison[*]:—Cóbaogiờanhnghĩđếncáichếtkhông?—Tôiđangbậnlàmviệcchứđâuphảiđangnghiêncứuphépsiêuhình,–ngườiMỹấytrảlời.Conngườisiêngnăng,thôngtuệ,nhiệtthànhấygiờđâycảmthấymệtmỏi,rãrời.Vàrồi,ông

cùngmộtnhómkỹsưđáptầu"Dresden"[165]sangLondon.Mộtbữacơmtốithịnhsoạn.Nhữngđiếuxìgàhảohạng...Nhữngngườicùngđitiễnôngvềtậncabinriêng,ôngbắttaycảmơnhọ:—Chúccácbạnngủngon,hẹnđếnsángmaigặpnhé!Sánghômsautrongcabin[166]củaông,ngườitathấygiườngnệmvẫncònnguyênvẹn,còn

trongtúidulịchlàchiếcđồnghồvàng,mộtvậtbấtlythânchưabaogiờôngbỏrangoài.Cònôngthì...mấttích.Cóngườingờrằngôngbịbọngiánđiệpcôngnghiệpthủtiêuđểchiếmđoạtnhữngtàiliệubímậtnhấtcủaông.Lạicóngườiđoánrằng,giớiquânsựĐức,tronglúcsắpnổracuộcchiếntranhmàhọđãchuẩnbịchuđáo,khôngmuốnngườiAnhsửdụngbímậtvềđộngcơdiesel,nênđãámhạiôngđểgiữđộcquyềnbímật.Cóngườilạichodotainạn,rồiđến

chuyệntựtửv.v.HaingàysaungoàicửasôngEscaut[167],nhữngngườidânchàiđãtìmthấyxácmộtngười

đànôngănmặcchỉnhtềnổibậpbềnhtrênmặtnước.Họđãvớtlênvàchèothuyềnvềbến.Nhưngbiểnkhơidườngnhưnổigiận.Giôngbão,sóng,gió,sấmchớphợpsứctạonênmộtcảnhtượnghãihùngtrênmặtbiển.Họthầmnghĩ,cólẽdòngsôngEscautkhôngmuốntraochohọcái"bảovật"nàycủanó.Thếlàhọlẩmnhẩmcầukinhvàlạitrảcáixácấyvềchosóngnước.ThếlàRudolfDieselđãmấtđivĩnhviễn,nhưngnhữngchiếcđộngcơDieselthìmãimãivẫn

cònđây...

XI.MICHAELFARADAY(1791–1867)

MICHAELFARADAY(1791–1867)

ChúthợđóngsáchnghèohamhọcMichaelFaradaysinhratrongmộtgiađìnhnghèo,bốlàmnghềthợrèn.Ngaytừlúccònnhỏ

cậubéFaradayđãtỏrathôngminhvàhamhọc.MộthômthầygiáorấtngạcnhiênkhithấycậuhọcsinhFaradayđếnlớpmuộn,taykhôngmangcặpsách,vẻmặtrầurầu.Ôngvộihỏi:"Cóchuyệngìvậy,Faraday?".Faradaynghẹnngào,nóikhôngrõ tiếng: "Thưathầy,conđếnxinphépthầythôihọcđểởnhàtrôngem,vìdạonàybốconkhôngcóviệclàm,mẹconphảiđigiặtthuê,kiếmthêmtiềnnuôigiađình".Vàcậubéòalênkhócnứcnở.ThầygiáoWheeler[168]xúcđộngrờibụcgiảng,bướclạigầncậuhọctrònghèođãnhiềulầnbỏhọc,vàbâygiờthìchắclàsẽphảithôihọchẳnrồi!ÔngđặttaylênđôivaigầygòcủaFaradayvànói:"HãydũngcảmlênFaraday!Phảibỏhọcnửachừngnhưemlàmộtđiềuđángtiếc,nhưngemphảigiữvữnglòngtinvàocuộcsốngvàluônghinhớnhữngtấmgươnghiếuhọccủangườixưa.Cáikhólàmàigiũaýchíchobền...".Faradayđãquyếttâmthựchiệnlờikhuyênbảochântìnhấy.Mộtthờigiansau,đờisốngcủa

giađìnhcàngkhókhăn,bốFaradayđãdẫncậuđếnxinviệctại"HiệubánsáchvàđóngsáchRiebau"ởLondon.Ôngchủhiệusáchchochúbéởhẳntrongxưởngvớiđiềukiệnphảigiúpôngtamọiviệcvặttrongnhà.Cònchúbéthìchỉcómộtnguyệnvọngduynhấtlà,buổitốixongxuôicôngviệc,đượcphépđọcsách.Vàtừđó,cứtốiđến,mộtmìnhtrongcáigóckínđáocủaxưởngthợdànhlàmnơiở,Faradaybắtđầucôngviệcđọcsáchthíchthúhàngngàycủamình.Nhưng,tráivớilệthườngnhưkhicònởnhà,FaradaykhôngđọcquyểntruyệnthầnthoạiẢ-Rậpnổitiếng"Mộtnghìnmộtđêmlẻ"[169],mà,theolờikhuyêncủaôngRiebau[170],cậubéđọccáccuốnsáchvềkhoahọc.Cậubébắtđầuđọccuốn"Nhữngmẩuchuyệnvềhóahọc"củaJaneMarcet[171].Vừađọcđượcmấy trangđầu, cậubèđãngạcnhiên: "Thì rakhôngkhímàmọingườiđangthởhítlạilàmộthỗnhợpnhiềuthứkhácnhau!".VàFaradaynhỏmdậy,cầmcâynếnđisoitìmmộtcáichậuđựngnướcvàmộtcáicốc.Cậuthấynghihoặcnhữngđiềutácgiảcuốnsáchđãnói,vìvậycậuquyếtđịnhtựtaylàmlạimộtthínghiệmđơngiảncóhướngdẫntrongsách.Cậugắnmộtmẩunếnlêncáinútbấcthảnổitrênmặtchậunước.Cậuđánhdiêmđốtnếncháyúpcáicốcđậykíncảnútbấclẫnnến.Ngọnlửalụidầnrồitắtngấm!Cậuloayhoayđomựcnướctrongcáicốcúpsaukhinếntắt.Cậuthấyrằngđúnglàphầnkhícònlạitrongcốcchiếmkhoảngbốnphầnnămthểtích.Cậuvuisướng,reolênkhekhẽ.Thếlàcậulạimởquyểnsáchrachămchúđọctiếpnhữngtranghấpdẫn.Dướiánhnếnđỏquạchtỏakhóikhétlẹtvàđôilúcbịgióthổitạtđi,cậubésaymêđitìmnhữnglờigiảiđápchonhữngthắcmắccủamình.GiánhưkhôngcóôngRiebauthứcgiấclúcnửađêmđếngiụccậuđingủthìcólẽcậuđãthứcsuốtsángđểđọcchoxongquyểnsách.Faradaytắtnếnđingủ,tronglòngvẫncònnaonứclạthường:"Kỳnàyphảicốđểdànhtiềnmuaốngthínghiệmvàmộtítacid[172]".Từđó,cứtốiđếncậulạimiệtmàiđọccáccuốnsáchkhoahọcvàlàmlạicácthínghiệmnêu

ratrongsách.

"Tròảothuật"

Cómộtlầnngàychủnhậtvềnhàchơi,Faradaygọiemgáivàcácbạncủaemđếnđểlàm"tròảothuật"choxem.Cậulấygiấycắtmộtsốhìnhngườingộnghĩnhđặtvàotrongmộtcáihộpto,nắpđậylàmộttấmthủytinhtrongsuốt."Anhđốcácemdựngnhữngngườibằnggiấynàyđứnglênnhảymúađấy!".Cảbọntrẻồ lênkinhngạcvà lắcđầuchịu.Faradaycười, lấymộtmiếngdạ,xátmạnhmấycáivàotấmthủytinhđậynắphộp.Nhữngngườibằnggiấylậptứcđứngphắtdậy,nhảylên,bámchặtvàotấmthủytinh,rồilạirơixuống,vàcứtiếptụcnhưthếynhư đang nhẩymúa thực sự vậy. Mẹ cậu nhìn thấy sợ hãi hỏi con: "Ma quỷ hay sao thế,Faraday?".Cậulạicười"Điệnđấymẹạ.Cácnhàkhoahọcđãtìmra:khicọxátdạvàothủytinhhoặcnhựathìsinhrađiện.Điệnhútđượccácvậtnhẹ,chonênnólàmchocáchìnhngườibằnggiấynhảymúa!".ĐólàFaradayđãtựtaylàmlạimộtsốthínghiệmtrìnhbàytrongcuốn"Đạibáchkhoatoàn

thưAnh"màcậuđượcđọc.Đượcsựđộngviênvàgiúpđỡcủagiađình,ôngRiebauvàbèbạn,Faradaytranhthủdựcác

lớphọcbuổitốidoHộitriếthọctổchứcvàônggiáoTatum[173]giảng.AnhthợtrẻFaradaychămchúnghegiảng,ghichéprấtđầyđủvàsauđóđóngxéncẩnthậnquyểnvởghicủamình.Anhhốihả traudồikiến thứcđểbù lại thờigianđãmấtkhôngđượccắpsáchđến trường.NhiềuđêmFaradaythiếpđitrênbànhọc.Cólầnanhngủgậttronggiờlàmviệc.Cácthợbạngiúpanhđóngđủsốsáchđượcgiao.Aicũngbiếtanhthiếungủvìđêmnàocũngđọcsáchđếnkhuya.LònghamhọccủaanhđượcgiáosưhóahọcHumphryDavy[*],hộiviênHộikhoahọchoàng

giaLondonchúý.DùchỉđượcsốlươngítỏiFaradayhăngháinhânlàmthưkýghichépchonhàbáchọcDavy,Faradaykhôngnhữngghi chéprất chínhxáccác tư tưởngkhoahọccủaDavymàanhcònthamgiaýkiếnvàoviệcphântíchcácsốliệuthựcnghiệm,nhậnxétcáckếtluậnkháiquátcủanhàbáchọc.GiáosưcàngngàycàngmếnvàtinFaraday.ÔngđãhếtsứcvậnđộngchoFaradayđượcnhậnvàolàmviệcchínhthứcởHộiHoànggia.Cuốicùng,ngày1-3-1813anhthợtrẻFaradayđượcchínhthứcnhậnlàmphụtáởphòngthínghiệmcủagiáosưDavy.CuộcđờicủaFaradayđãbướchẳnsangmộttrangmới.

NgườiphụtáthínghiệmGiáosưDavyđượcViệnhànlâmkhoahọcPhápmờisangthămchâuÂu.ÔngđềnghịFaraday

đicùngvớigiađìnhôngvớitưcáchlàthưkývàphụtákiêmquảnlý.Vớilònghamhiểubiết,Faradayvuivẻnhậnlời.ThếlàanhphụtátrẻtuổiFaradayđượcmaymắnthamdựvàocáccuộchộithảokhoahọcgiữagiáosưDavyvớicácnhàkhoahọcnổitiếngnhưviệnsĩAmpère,giáosưhóahọcNicolasClément[*]...AnhgiúpgiáosưDavylàmcácthínghiệmmớivàsauđóviếtbáocáomôtảgọnvàđầyđủcácloạithínghiệmđãlàm.Thóiquenghichéptựhọctheosáchbáođãgiúpanhrènluyệnđượcnănglựcviếtbáocáokhoahọccôđọng,súctích,chặtchẽ,khiếnchoDavyhàilòng,khenngợi,mặcdùbàvợôngcũngvẫnchỉcoiFaradaynhưmộtkẻlàmcôngthấphèn.Ítlâusaumộtsựkiệnlàmanhrấtvui!AnhđượcyêucầuđếngiảngởlớpbuổitốidoHộitriết

họctổchứcthaychoônggiáocũTatumđãgiàyếu.Anhvuilàphải.Cáchđâymấynămanhcònnáonứcướcaođidựnhữnglớphọcbuổitối.Thếmàgiờđâychínhanh,mộtngườithợchưahọchếtlớphaitiểuhọc,lạilêngiảngbàiđầutiênchonhữngthanhniênnghèohamhọc.Anhđãdànhhơnmộtthángvàoviệcchuẩnbịbàigiảng.Bàigiảngđầutiêncủaanhđạtkếtquảrấttốt:anhvừagiảng,vừabiểudiễnthínghiệm.Cáchnóigẫygọn,mạchlạcvàsựhiểubiếtsâurộngcủaFaradayvềnhiềuvấnđềđãchinhphụclòngtincủamọingười.

Sauđócôngviệcởphòngthínghiệmlạithuhútanhhếtcảthờigian.KhôngquảnngàyđêmanhgiúpgiáosưDavythựchiệncácđơnđặthàngnghiêncứu,trongđócóđơnđặthàngcủaLiênhiệpcôngtythanAnhquốcnghiêncứuvềchiếcđènmỏantoàn.Thờiấykhíthanlàtaihọakhủngkhiếpcủathợmỏ.Nhữngvụnổkhíthanlàmsậphầmvàvùichếthàngtrămngười!FaradayhếtsứcsốtsắngtạomọiđiềukiệnthuậnlợiđểgiáosưDavycóthểhoànthànhcôngtrìnhnghiêncứunhanhchóngnhất.CókhinửađêmanhcũngvuivẻvùngdậykhigiáosưDavygọianhđichuẩnbịdụngcụthínghiệmnhằmkiểmtramộtýnghĩnàođómớinảyratrongđầuócông.Vàkếtquảcủanhữngngàyđêmlàmviệccăngthẳnglàbâygiờgiáosưđãrútrađượckếtluậnvềnguyêntắccấutạocủachiếcđènmỏantoàn.Chiếcđènkhátốt.Faradayđãgiúpgiáosưlàmthínghiệmnhiềulầntrongbuồngchứakhíthan.Songanhthấyrằngcầnphảikiểmtrakỹlưỡnghơnvàcảitiếnchotốthơnnữađểthậtđảmbảoantoàntínhmạngchocôngnhân.TiếcthaygiáosưDavyquátinởtàinăngcủamình,khăngkhănggiữýkiếnlàchiếcđènđãđủđiềukiệnđểsảnxuấthàngloạtvàtrangbịchothợmỏ.Vìtínhmạngquýbáucủangườithợ,FaradaykhôngsợmấtlònggiáosưđãkhángnghịlênHộiđồngkhoahọchoànggia.Ýkiếncủangườiphụtátrẻtuổiđượcchấpnhận.Sauhàngtrămlầnthínghiệmngườitađãtìmrachỗchưatốtcủachiếcđènvàđãhoànchỉnhlại.GiáosưDavylúcđầutựái,saurấtvuimừngvềnănglựccủangườiphụtácủamìnhvàquyếtđịnhgiaohoàntoànchoanhcôngviệcphântíchnhữngmẫuđávôimàcóngườiđãđềnghịgiáosưlàmgiúp.Vàkhianhtỏýngầnngạithìgiáosưcườivànói:"Khôngcầnphảiquákhiêmtốn!Anhđãcóđủđiềukiệnlàmviệcđộclậprồi.CóthểtôisẽgửibảnbáocáocủaanhchođăngtrêntờTạpchíkhoahọccủaHộiHoànggia!".

TiếncôngvàokhoahọcMặcdùđãthànhlậpgiađình,ngườiphụtáthínghiệmcủagiáosưDavyvẫncầncùngàyhai

buổitớichuẩnbịbàigiảngchocácgiáosưcủaHộiHoànggia,vànhiềubuổitrưa,buổitốianhvẫn cặm cụi ở lại phòng thí nghiệm để đọc nốtmột chương sách hoặc làm xongmột thínghiệmdởdang.NgườivợtrẻcủaFaradayrất thôngcảmvớichàngvà luônđộngviênanhtrongsựnghiệpkhoahọc.Nhiềubuổitrưavàtốichịmangcơmđếntậnphòngthínghiệmchoanhđểanhkhỏiphảibỏdởcôngviệc.Anhđượcđảmnhiệmviếtmộtbàigiới thiệu lịchsửnghiêncứuđiệntừ.Anhlaovàođọcsáchbáo,làmlạitấtcảnhữngthínghiệmđãmôtảmộtcáchsaymêđếnquênănquênngủ.Nhữngvấnđềvềđiệnvốnđãlôicuốnanhtừthờiniênthiếu.Nhưngviếtmộtbàinghiêncứukhoahọckhônggiốngnhưkểlạicáchtiếnhànhcác"tròphùthủy"vềđiệnchoemgáinghe.Nhữngngườisẽđọcbàibáođólàgiớikhoahọcđươngthờiđòihỏitácgiảkhôngnhữngtómtắtđượcnhữnggiaiđoạnpháttriểnlịchsửđãquacủamônđiệntừhọcmàcònphảinêulênđượcnhữngvấnđềthờisựmàmônkhoahọcmớimẻđóđangphảigiảiquyết.Bàibáocủaanhđượcđánhgiácao.Sauđóanhlạimiệtmài làmviệctrongphòngthínghiệm,mỗingàytới18tiếngđồnghồ,vàcũngnhiềukhithứctrắngđêmkhôngngủ,vìmột thángtrướcđóanhnhậnđượctin tứcvềmộtpháthiệncủanhàbáchọcĐanMạch,HansChristianØrsted:khichomộtdòngđiệnquamộtdâydẫnđặtsongsongvớimộtkimnamchâmthìkimnamchâmlậptứcquaylệchđi.Nhiềunhàvậtlýlúcđóđãnghĩrằngtừlựccủadòngđiệnhướngvuônggócvớimặtphẳngchứadòngđiệnvàkimnamchâm.Faradaymuốn chứngminh rằng ýnghĩ đó là đúng. Cáchđó ít lâu, tình cờ anh lại nghe thấy tiến sĩWilliamWollaston[*],thưkýcủaHộiHoànggia,nóivớigiáosưDavyrằngthínghiệmcủaôngtachomộtsợidâydẫnđiệnquayquanhmộtnamchâmvẫnbịthấtbại.VàFaradayđãnảyraýnghĩrằng:nếuthựchiệnđượcmộtthínghiệmnhưthếthìsẽchứngminhđượchoàntoànđiềunóitrên.Đãhơnmộtthángmiệtmàitrongphòngthínghiệm,anhcốgắngtìmracáchbốtríthínghiệm,cuốicùnganhđãlầnrađượcđấumối:Anhlấyhaicốcđựngthủyngân,mỗicốccómột

thanhnamchâmđặt thẳngđứng.Ởmộtcốc, thanhnamchâmgắnchặtvàođáy.Ởcốckiathanhnamchâmdiđộngđượcquanhmộtđiểmởđáycốc.Mộtsợidâyđồngđượcthảtừtrênxuống,cắmxuyênquamộtmiếngnútchainổitrênthủyngân,đầudướinhúngvàothủyngân.ĐầutrêncủasợidâynốivàomộtcựccủabộpinVolta[174],thủyngântrongbìnhnốivớicựckia.Ởchiếccốccóthànhnamchâmgắnchặtthìsợidâyđồngcóthểdiđộng,cònởchiếccốccóthanhnamchâmdiđộngđượcthìsợidâylạiđượcgầnchặt.KhiFaradaychodòngđiệnđiquadụngcụthínghiệmthìanhthấy:ởmộtcốcthanhnamchâmtừtừquaytrònxungquanhsợidâyđồngcốđịnh,cònởcốckiasợidâyđồnglạiquayxungquanhthanhnamchâmcốđịnh.Khianhđổichiềudòngđiện,thanhnamchâmvàsợidâylạiquaytheochiềungượclại.Vợanhmangcơmđếnchoanh,đượcchứngkiếnhiện tượngđóđãvuimừngreo lên: "Hiện tượngquayđiệntừ".Cònanhthìxúcđộngquansátthanhnamchâmvàsợidâyđồngquayđềuđềuvàsuynghĩ:"Thínghiệmnấychứngtỏcóthểbiếncáclựctừthànhlựcchuyểnđộng.Điềunàycótầmquantrọnglớnvềmặtthựctiễn...".Vànăm1821anhđãcôngbốbàibáo"Vềnhữngchuyểnđộngđiệntừmới"trêntạpchíkhoahọc.Docáckếtquảnghiêncứuvàđónggópcủaanhvềmặtkhoahọc,tiếnsĩWollastonđãđềnghị

HộiHoànggiaLondonbỏphiếucôngnhậnFaradaylàhộiviênchínhthức.Đềnghịđólàmmọingườibàntánxônxao,vìHộiHoànggiaLondonlàmộttổchứckhoahọcthuộcloạilớnnhấtthếgiới,vàhộiviênđềulàcácnhàbáchọcxuấtsắc.CònFaradaylạixuấtthânlàthợnghèovàtrướcđâychỉmớilàngườigiúpviệcchogiáosưDavy.Hơnnữa,trướcđólạicódưluậnnóilàbàibáo"Vềnhữngchuyểnđộngđiệntừmới"củaFaradaychỉgiớithiệulạinhữngthínghiệmmàFaradayđã"nghelỏm"đượccủatiếnsĩWollaston.NhưngchínhtiếnsĩWollaston,làmộtngườichânchính,đãcảichính lại lờiđồnđạiđó.Vàcuốicùng,năm1824FaradayđãđượctoànthểhộiviênHộiHoànggiaLondonnhấttríbầulàmhộiviênchínhthứccủaHội.

PhátminhvĩđạiSauthínghiệmthànhcôngnăm1821MichaelFaradaynghĩrằng:nếunhưdòngđiệncóthể

sinhratừlựcnhưmộtnamchâmthìlẽnàokhôngthểdùngnamchâmđểtạorađiện!Vàôngtự đặt chomình nhiệm vụ "biến từ thành điện".Một năm sau ông đặc biệt chú ý đến thínghiệmcủanhàbáchọcPhápFrançoisArago:mộtkimnamchâmđặttrênmộtcáiđếbằnggỗlắclưtớivàitrămlầnrồimớidừnglại,nhưngnếuđặtnótrênmộtcáiđếbằngđồngthìkimnamchâmchỉlắclưvàibacáilàdừnglại.Thếmàđồngthìkhôngchịutácdụngcủanamchâm!Vậythìbímậtcủahiệntượng làởđâu?NhàbáchọcPhápAmpèredựđoánrằng, trongthínghiệmcủaAragocóhiệntượngcảmứnggiốngnhưhiệntượngcảmứngđiệnởcácđámmâydông.FaradaycảmthấydựđoáncủaAmpèrelàđúngvàcốgắngsuynghĩxemcócáchnàobốtrímộtthínghiệmđểchứngminhdựđoánđó.Ôngthấyrằngnếuđặtmộtthanhnamchâmbêncạnhmộtcuộndâyđồngthìchẳngbaogiờtạorađượcdòngđiệntrongcuộndâyvàdođócuộndâyvànamchâmkhôngthểtươngtácvớinhau.Haylà,thaychothanhnamchâmtađặtmộtcuộndâythứhaicódòngđiệnchạyquađểtạoranamchâmđiện?Nhưngvẫnthấtbại!CólẽvìdòngđiệncủapinVoltacònquáyếuchăng?Vậylàmthếnàođểtạoramộtnamchâmđiệnmạnh?Saumộtthờigiansuynghĩ,nhờsựgiúpđỡcủangườiphụtáAnderson[175]ôngdùngvànhsắtnon làm lõiốngdâyđiện:quấnmột sốvòngdâyđồngvàomộtnửavànhsátnonthànhốngdâythứnhất(dâydàichừng750cm)rồiđemnốinóvớibộpinVolta,nhưvậylàcóđượcmộtnamchâmđiệnđủmạnh.Đểcóốngdâythứhaiônglạiquấnmộtsốvòngdâydẫn(dàichừng2m)lênnửavànhthứhai.Vàđểkiểmtrakhảnăngxuấthiệndòngđiệntrongốngdâynàyôngđemnốinóvớimộtđiệnkế.Khiôngvừađóngmạchđiệnchodòngđiệnchạyqua

ốngdâythứnhấtôngsuýtkêutolênvìvuisướng:chiếckimđiệnkếnốivớiốngdâythứhaiđộtngộtchaođirồilạitrởvềvịtríbạnđầu!Đợimộtchútkhôngthấygìkháclạ,ôngliềnngắtmạchđiệnởốngdâythứnhất.Lạlùngsao!Chiếckimđiệnkếlạichaođirấtnhanh!Faradayvôcùnghồihộp.Ônglàmlạithínghiệmnhiềulần.Lầnnàođóngmạchhayngắtmạchđiệnôngcũngđềuthấycódòngđiệnxuấthiệntrongốngdâythứhai!NhưthếlàFaradayđãpháthiệnrahiệntượngcảmứngđiệntừ.Hômđólàngày29tháng8năm1831.Faradayrấtxúcđộng.ÔngkhôngthểngồilạiởphòngthínghiệmđểlàmthêmvàquyếtđịnhđidạochơitrênbờsôngThames[176]chođầuócthanhthản.Nhưngkếtquảthínghiệmcứluônluônámảnhông.Trongócônglúcnàocũnghiệnlênnhữngcâuhỏixungquanhthínghiệmđầutiênđó.PhảichăngcómộtmốiliênquannàogiữanhữngdòngđiệnnàyvớinhữnglựctácdụngtrongthínghiệmcủaAragokhiếnchokimnamchâmkhônglắclưlâuđược.Nhưngtạisaodòngđiệncảmứngchỉxuấthiệntrongốngdâythứhaikhiđónghoặcngắtmạchđiệnởốngdâythứnhất?NhữngngàysauđóFaradaysốngtrongtìnhtrạngrấtcăngthẳngvềtríóc.Ôngkhôngnói

chuyệnvớiai,kểcảvợông,vềkếtquảthínghiệm,ôngcũngkhôngtiếptụclàmlạithínghiệmmàtậptrungsuynghĩđểphântíchthínghiệmvàvạchrahướngđimới,bởivìôngbiếtrõrằngmộtkếtluậnhấptấptronglúcnàycóthểlàmchomìnhlạchướng.Vấnđềdầndầnsángtỏ.Faradayhiểurằng,ốngdâythứnhất thựcchất làmộtnamchâm

điện:khicódòngđiệnđiquacuộndâythìlõisắtnoncủanóbịnhiễmtừ,tứclàcótừtính.Vàchínhtừlựccủalõisátđãkíchthíchdòngđiệncảmứngtrongốngdâythứhai.Mộtcâuhỏikhácliềnđượcđặtra:Nếuthaynamchâmđiệnbằngnamchâmvĩnhcửuthìtìnhhìnhsẽrasao?Khinàonamchâmvĩnhcửucũngcóthểkíchthíchđượcdòngđiệncảmứng?Gầnmộtthángsau,ngày24tháng9Faradaymớilạibắttayvàotiếptụclàmthínghiệmvới

mộtnamchâmvĩnhcửu.Vàôngđãtìmthấyrằng:Vớimộtnamchâmvĩnhcửuthìdòngđiệncảmứngchỉxuấthiệntrongốngdâykhinamchâmchuyểnđộngcắtmặtphẳngcácvòngdây.Lạinhữngđêmsuynghĩ!Sauhailầnthínghiệmnữavàongày1tháng10vàngày17tháng10MichaelFaradaymớikhẳngđịnhrằngôngđãkhámphárahiệntượngcảmứngđiệntừmànhàbáchọcAmpèređãdựđoán.NhưngFaradayvẫnchưachịucôngbốnhữngkếtquảxuấtsắccủamình,ôngcònmuốngiải

quyếtvấnđềmộtcáchtriệtđểhơn:làmthếnàotạođượcdòngđiệncảmứnglâudàimộtcáchtiệnlợi,chứkhôngphảichỉthudòngđiệntheokiểuđưathanhnamchâmvàotronglòngốngdâyrồilạikéonórakhỏiốngdây?FaradaylưuýđếncáiđĩabằngđồngcủanhàbáchọcArago;khiquayđĩachungquanhtrụcđứngthẳngthìmộtkimnamchâmđặtnằmsongsongvớimặtdướicủađĩacũngquaytheo.Ônghiểurằngkhiđĩađồngquaygầnmộtnamchâmthìtrongđĩađãxuấthiệndòngđiệncảmứng.Đĩađãtrởthànhmộtnamchâmvàhútkimnamchâmphảiquaytheonó.Vậybâygiờmuốnthuđượcdòngđiện lâudài thìchỉviệcchođĩađồngquayngangquamộtnamchâmđủmạnh.Vàngày28tháng10Faradayđãđitớithínghiệmxuấtsắcnhấtvềcáchtạoradòngđiệncảmứng:khichomộtđĩađồngquayngangquamộtnamchâmvĩnhcửuhìnhmóngngựa,ôngđãthuđượcdòngđiệnổnđịnhlâudàihơnhẳndòngđiệnchobởipinVolta.Vàđếnbâygiờnhàbáchọcmớiquyếtđịnhcôngbốpháthiệncủamình.BảnbáocáocủaMichaelFaradayđọctrướcHộiHoànggiaLondonngày24tháng11năm1831vàloạtthínghiệmvềhiệntượngcảmứngđiệntừcủaôngđãlàmchấnđộngdưluậngiớikhoahọcởtấtcảcácnước.MọingườiđềunhấttríđánhgiárằngphátkiếnvĩđạicủaFaradayđãmởramộtkỷnguyênmớitronglịchsửđiệntừhọcvàcảtronglịchsửkỹthuậtnữa.

"Thuếđiện"

ChiếcđĩađồngquaycủaFaradaythựcsựlàmộtmáyphátđiệnđầutiêndựatrênhiệntượngcảmứngđiệntừ,nhưngdòngđiệndonóphátracònquáyếu,chưatạonênnổitialửađiệnvàthậmchíkhônglàmchochiếcđùiếchcogiật.Chỉcónhữngđiệnkếđủnhạymớipháthiệnnổidòngđiện cảmứng khi đĩa quay. Chính vì thếmàmột hômviênbộ trưởng của chínhphủHoànggiaAnhMenburgtớithămphòngthínghiệmcủaHộiHoànggiađãhỏiđùanhàbáchọc:"Liệubaogiờthìngàicóthểchotôi"đánhthuế"chiếcmáyđiệncủangài?".CâuhỏixoáyđúngvàođiềumàFaradayđangthắcmắc.Haichữ"đánhthuế"củaôngbộtrưởngngụýrằngbaogiờthìđiệncóthểmanglạinhữnglợiíchthiếtthựcchoconngười?Nhưngbaogiờ?BảnthânFaradaycũngchưagiảiđápđượcvàônghiểurằngmuốnchochiếc

máyphátđiệncảmứngđiệntừđượcápdụngvàothựctiễnthìphảicảitiếncáiđĩađồngthôsơkiađểthuđượcdòngđiệnđủmạnh.Vànhàbáchọcđànhgượngcười,trảlờiviênbộtrưởng:"Khônglâuđâu,thưangàibộtrưởng.Tôihoàntoàntintưởngnhưthế...".TrởvềnhàFaradaymangtheoniềmtâmsựbựcdọcđó.Trongkhibàvợloayhoaylàmmónbánhgâteaux[177]màôngthích,Faradayngồithầnngười

suynghĩ.Vấnđềchiếcmáyđiệnlạitrởvềámảnhông.Vềnguyêntắcthìđãrõ:hoặcchuyểndịchthanhnamchâmtrongcuộndâyđồng,hoặcchuyểndịchcuộndâyđồngđốivới thanhnamchâm,đềutạorađượcdòngđiện.Nhưngkhôngthểtạoramộtcuộndâyđồngdàivôtậnđểchodòngđiệnphátsinhmộtcáchliêntụcvàmạnhđược.Điềumắcmứuchínhlàởchỗđó.Nếukhônggiảiquyếtđượcthìnhữngthínghiệmđiệntừcủaôngchỉlànhữngtròchơi,khônghơn không kém... Bà vợ ông đã quen với tính tình của người chồng bác học, trong nhữngtrườnghợpthếnày,tốtnhấtlàyênlặng.Bànhẹnhàngđặttrướcmặtôngchiếcbánhngọthìnhtròn,tranghoàngbằngnhữngsợikembàytrênđĩatheohìnhhoathị,vànóivớiông:"Anhhãynếmthửmộtmiếngbánhngọtemlàmđã...".Faradaycúixuốngnhìnđĩabánhngọt,ôngkhôngcảmthấyđói.Nhưngđểvuilòngvợôngcũngnếmthửmộtmiếng.ChợtFaradayngừngnhai,trântrânnhìnđĩabánhngọt."Nàyemhìnhnhưanhđãtìmralờigiảirồithìphải?""Lờigiảigì?Anhnóichuyệngìmàlạvậy?".Faradaynhưbừngtỉnh.Ôngmỉmcười,xinlỗivợ:"Ờnhỉ...Anhquênchưanóiđểemrõ.Anhđangsuynghĩtừbaolâunayvềnguyêntắccủamộtchiếcmáyphátđiệnbằngcảmứngđiệntừcóthểsửdụngtrongthựctếmàchưatìmđược.Nhưngchínhemvừagợichoanhmộtýrấttàitình!Emhãytưởngtượngnếunhưnhữngmiếngbánhngọtemcắtlànhữngthanhnamchâmđặttheođườngbánkínhcủađĩatròn,lầnlượthướngcáccựckháctênnhaurangoài...Bênngoàiđĩalànhữngcuộndâyđồnggắntrênmộtvànhtròn.Khitaquayđĩacónamchâm,sẽxuấthiệndòngđiệntrongcáccuộndây.Chỉviệctănggiảmsốlượngcácthanhnamchâmvàtốcđộquaycủađĩa, làtacóthểthuđượcdòngđiệnmạnhđếnbaonhiêucũngđược...Thôibâygiờthìemvuilòngchoanhquaytrởlạiphòngthínghiệmmộtlátnhé.Anhcầnkiểmtralạinhữngýđồvừapháchọarađó...".Vợôngchỉcònbiếtlắcđầunhìntheochồng.Bàđãtừngbiết"mộtlát"củaFaradaycónghĩalàthếnào!SaumộtđêmcặmcụimộtmìnhvớinhữngthanhnamchâmvàcuộndâycósẵnFaradayđã

hoànthànhchiếcmáyphátđiệnđầutiêntheomẫuôngnghĩ.Buổisáng,ngườiphụtácủaônghếtsứckinhngạcvàthíchthúnhìnnhữngtialửađiệnxanhlèphátratừnhữngđầudâycủachiếcmáykỳdiệu!Faradayhânhoannóivớianh:"Anhhãyxem!Ôngbộtrưởngcủachúngtađãcóthêmđốitượngđểđánhthuế.Thếmà,vừahômquađây,ôngtađãkhôngngờviệcnàylạixảy,rasớmthế!..."Mãiđếnchiềuôngmớirờiphòngthínghiệm.Vềnhà,ôngvuivẻnóivớivợ"Anhđãthựchiệnđượcướcmơ"biếntừthànhđiện"rồi"...TintứcvềphátminhmớicủaFaradayđãđượcgiớikhoahọcchâuÂuđóntiếpmộtcáchrầm

rộchưatừngthấy.Cácbáochíđềuđăngbằngchữlớnnhữngđầuđềsinhđộng:"Thầnsétbịchinhphục"..."Mànbímậtđãmở!"..."Mộtkỷnguyênmớibắtđầu!"...

Thậtvậy,việcphátminhramộtphươngphápmớisảnxuấtradòngđiệnđãmởracholoàingườinhữngtriểnvọngvôcùngsángsủatronglĩnhvựcsửdụngđiện.Điệnkhôngcònlàđiềugìbíẩn,lànhữngtròquỷthuậtkhônggiảithíchnổi,màđãtrởthànhmộtcáigìrấtgầngũivớiconngười.ChỉvàinămsauphátminhcủaFaradaynhữngkiểumáyphátđiệndựatrênnguyêntắccảmứngđiệntừđãbắtđầuđượcsửdụng,ởcácphòngthínghiệm,cácxưởngmáy...NhàbáchọcNgaHeinrichLenz[*]lạipháthiệnrằng:máyphátđiệnFaradaycũngchínhlàmộtđộngcơđiện,nghĩalàkhichomộtdòngđiệnngoàichạyvàomáy,sẽtạorachuyểnđộngquay.VànhiềuhãngsảnxuấtởAnh,ởPháp,ởĐức,ngaytừnhữngnăm40củathếkỷ19đãphảinộpchocácnhàcầmquyểntưbảnmộtkhoản"thuếđiện"khôngphảinhỏ.Mộtkỷnguyênmớivềđiệnbắtđầu!

NhàbáchọcbìnhdịTrườngĐạihọcOxford[178] tặngMichaelFaradayhọcvịtiếnsĩdanhdự.CácViệnhànlâm

khoahọcPháp,Đức,Nga... tặngôngdanhhiệuviệnsĩ.GiớikhoahọccoiMichaelFaradaylàmộtnhàbáchọcthuộcsốnhữngngườigiỏinhấtcủathếkỷXIX.Nhưng conngười vĩ đại ấy vẫn sống cuộcđời bìnhdị nhưkhi ông còn làmột phụ tá thí

nghiệm.HaivợchồngnhàbáchọcvàcôcongáinuôivẫnsốngởgầmcầuthangcủatrụsởHộiHoànggiabằngđồnglươngítỏicủaông.Mặcdầubâygiờôngđãtrởthànhgiáosưgiámđốcphòngthínghiệm,thaychânthầyhọcHumphryDavyvàđãcómộtphụtáthínghiệmriêng,nhưngcuộcsốngcủaôngvẫnkhôngcógìkháctrướclắmvàôngcũngkhôngxinchínhphủđặcquyềngì.ÔngvẫntựtaychuẩnbịthínghiệmchocácbàigiảngởcảHộiHoànggiavàởHộitriếthọccũngnhưtrongkhinghiêncứu.NhưngbạnbècủaôngvàgiớikhoahọcnướcAnhđãbấtbìnhvềsựđốixửbấtcôngđócủachínhphủAnhvàđãtíchcựcvậnđộngchínhphủAnhtrợcấpchonhàbáchọc.MặcdùmóntiềntrợcấpchẳngcógìquálớnnhưngtừhaynhàbáchọcFaradayđãcóthểhoàntoànkhôngphảilolắngđếncuộcsốngvậtchấtcủagiađìnhvàchuyêntâmvàocôngviệcnghiêncứu.Nhàbáchọctiếptụctiếnhànhnhữngthínghiệmrấtphứctạp,hầunhưtựlàmlấyhết.Một

đặcđiểmlớntrongtácphongnghiêncứukhoahọccủaFaradaylàtậndụnghếtkhảnăngcủacácphươngtiệnvậtchấtđãcóđểsángtạovàchỉđòihỏihơnkhinàothựcsựcầnthiết.Vìvậynhữngphátminhvà cải tiếnvềkhoahọc, kỹ thuật củaFaraday thờiđó luôn luôn làmchongườitakinhngạc.VềđiềunàynhàbáchọcHermannvonHelmholtzngườiĐứcđãnói:"ĐốivớiFaradaythìhìnhnhưchỉcầnmộtítdâyđiện,mộtvàimảnhgỗ,mảnhsắtcũcũngđủđểlàmranhữngphátminhvĩđạinhất".Trongquátrìnhnghiêncứucủamìnhôngđãhìnhthànhdầndầntừngbướcmộtquanniệm

vềđườngsức.Lúcđầuôngnóivềđườngsứctừnhưlàmộthìnhảnhđểhìnhdungcụthểsựphânbốcáclựctừtácdụngtrongkhônggianxungquanhmộtnamchâmhoặcmộtdòngđiện.Sauđóôngnóiđếncácđườngsứcđiện,hoặcđường, cảmứngcũngvớiýnghĩađó.NhữngnghiêncứuvềđiệnhóahọcbắtđầulàmchoFaradaynghĩđếnbảnchấtvậtchấtcủacácđườngsức.Nhữngnghiêncứuđócũngnằmtrongýđồchungcủaônglàtìmramốiquanhệchunggiữacáchiệntượngđiện,từvàhóahọc.Faradayđãcónhiềucôngtrìnhvềtácdụnghóahọccủađongđiện,đã,tìmrađịnhluậtđiệnphânmangtênông,và"sốFaraday"đãtrởthànhmộthằngsốvậtlýquantrọng.Ôngđãđưavàokhoahọccácthuậtngữ:anode[179],cathode,chấtđiệnphân[180],ion[181],anion[182],cation[183],đươnglượngđiệnhóa[184].Ôngcũngđisâuvàoviệckhảosáthiệntượngcảmứngtĩnhđiện.Ởđâyôngquantâmtrướchếtđếnảnhhưởngcủamôitrường.Ôngnghiêncứusựthayđổicáchphânbốđiệntíchtrongtụđiệnkhithayđổichất

điệnmôigiữahaibảncủatụđiện.Ôngđãxácđịnhđượchằngsốđiệnmôicủanhiềuchấtvànêulênrằngkhôngthểtạoranhữngđiệntíchchỉcùngmộtloạidấu.Trêncơsởđóôngxâydựnglýthuyếtvềcảmứngtĩnhđiện.Ôngcũngnghiêncứutínhdẫnđiệncủacácvật,trongđóôngquantâmđặcbiệtđếntínhdẫnđiệncủacácchấtkhíởcácápsuấtkhácnhau.Ôngđãtìmrakhoảngtốitrongmộtcộtkhíkémđangphátsáng,đượcgọilà"khoảngtốiFaraday".Việcôngnêulêntầmquantrọngcủasựnghiêncứuhiệntượngphóngđiệncủachấtkhíđểhiểuđượcbảnchấtcủađiện,đãđượcsựpháttriểnsaunàycủakhoahọchoàntoànxácnhận.Ôngcũngđãdựavàonguyênlýcảmứngđểgiảithíchchuđáoviệcphátsinhracácđườngsứctừ,đồngthờiphátminhraphươngphápbọckimloại(lồngFaraday)đểtránhnhiễmđiệnvàphảnđốiquanđiểmcủađasốcácnhàbáchọcthờiđóchorằngcáchiệntượngđiệntừtruyềntrongkhônggianvớitốcđộvôcùnglớn(tácdụngtứcthời).Đãnhiềunămôngnóivềbảnchấtthốngnhấtcủacáchiệntượngđiện,từvàquanghọc,vànăm1845ôngđãphátminhrasựquaycủamặtphẳngphâncựccủaánhsángtrongtừtrường(hiệuứngFaraday).Cũngvàothờigiannàyôngphátminhratínhnghịchtừ.Ôngchứngtỏbằngthínghiệmrằngcónhiềuchấtcóvẻkhôngcótừtính,nhưngthậtralàcótừtính,nhưngkhácvớicácchấttừthôngthường,chúngcóxuhướngchuyểndịchngượcchiềuđườngsức.Faradaygọinhữngvậtcótừtínhthôngthườnglàchấtthuậntừ,vànhữngvậtcótừtínhngượclạilàchấtnghịchtừ.Saukhiphátminhrahiệntượngcảmứngđiệntừ(1831)ôngđượcmờigiữchứcchủtịchHội

Hoànggia.ĐâylàchứcvụrấtcaovìcácnhàbáchọcnổitiếngnhưIsaacNewton[*],đãtừnglàthànhviêncủaHộinày.NhưngnhàbáchọcFaradayđãtừchốichứcvụđóvànóirằng:"ThựctìnhtôilúcnàocũngchỉmuốnlàmộtFaradaygiảndịthôi!".ÔngcũngkhôngnghetheolờibạnbèkhuyênôngnênđệđơnlênNữhoàngAnhxinphongdànhhiệuquýtộc.Faradaynóivớivợ:"NướcAnhchỉcóhaibachụcnhàbáchọclớn,nhưngcótớihàngngànnhàquýtộc.Lẽnàomỗinhàbáchọclạicầnphảiđứngnganghàngvớinhữngngườiđônggấphàngtrămlầnkiamớithểhiệnđượcsựvinhdựcủamình?".Nhữngnămcuốiđờisứckhỏecủanhàbáchọcbịgiảmsútnghiêmtrọngvàtheolờikhuyên

củavợôngđidulịchchâuÂu.Bathángsốngvớithiênnhiêncùnglòngquyếttâmtrởlạihoạtđộngkhoahọcđãgiúpnhàbáchọcvượtquađượcbệnhtật.Năm1842,trởlạiLondon,nhàbáchọc lại laovàoviệcnghiêncứuvànhữngbàidiễngiảng.CuốinămđóôngđãđặtxongnềnmóngchomộtlýthuyếtxuấtsắcvềđiệntừmàsaunàynhàbáchọcJamesC.Maxwellđãpháttriểnlênthànhlýthuyếtvềtrườngđiệntừ,mộtcơsởkhôngthểthiếuđượccủavậtlýhọchiệnđại.NhàbáchọcFaradaykhôngchỉquantâmđếncácvấnđềkhoahọcthuầntúy.Mặcdùtuổiđã

caoôngvẫnnhậnlàmcốvấncho"Côngtyđiềukhiểntàubiển"Anhtrongsuốt13năm.Mỗithángvàilầnônglạiđirabờbiển,chờxuồngđónranhữnghònđảonằmtrơtrọingoàịkhơiđểquansátnhữngcâyđènbiểnhoạtđộng.Ônggiàngoàinămmươituổiấyvẫnnhanhnhẹnleolênđỉnhcâyđènbiển,thứcsuốtđêmnóichuyệnvớinhữngngườigácđènvàlắngnghehơithởcủabiểncả,khingọtngào,khihungdữ.Kếtquảcủanhữngchuyếnđiđóvànhữngngàyđêmsuynghĩtiếptheođãgiúpchonhàbáchọcsángchếramộthệthốngthôngkhóichocáccâyđènbiểnthắpdầuhỏathờiđó,nhờđóđãlàmtăngđượcđộsángvàtầmchiếuxacủachúng.Năm 1858 nhờ sự vận động tích cực của bạn bè, nhà bác học đã được Nữ hoàng Anh

Victoria[185]tặngmộttòabiệtthựnhỏ.Hômdọnsangnhàmới,nhàbáchọcnóivớicôcongáinuôi:"chủyếulàvìconmàbốnhậntòabiệtthựnàyđấy!CònđốivớibốthìchẳngcógìhơngianphòngởgầmcầuthangcủaHộiHoànggiamàgiađìnhtađãsốngbaonhiêunămnay,vàthậmchícũngchẳnghơngìgócxưởngthợcủaôngRiebaumàbốđãsốngvàlàmviệcthờiniênthiếu!".

Nhàbáchọcvĩđạicũngkhôngsốngđượcnhiềunămởtòabiệtthựấy.Sứckhỏecủaôngngàycàngkémsútrõrệt,ônglàmviệcngàymộtkhókhăn,mặcdầuđãhếtsứcgắnggượng.Ngày12tháng3năm1862đánhdấungày làmviệcnghiêncứucuốicùngcủanhàbáchọcFaraday.Trongcuốnvởghikếtquảnghiêncứucủaôngngườitađọcđượcconsốthínghiệmcuốicùngmàôngđãtiếnhành:thínghiệmsố16041.BanămsauônglạixintừchứcnốtchứcvụgiámđốcphòngthínghiệmcủaHộiHoànggiamàtrênthựctếôngđãthôikhôngđảmnhiệmtừlâuvàđãgiaochongườihọctròtincẩnlàJohnTyndall[*].Mùahènăm1867nhàbáchọcFaradayốmnặng.Ôngbịđiếcvàmấttrínhớ.Nhiềulúcông

quênbẵngngườiđónthămvàchămchúnhìnmộtchiếclòxonhỏtrongtay.Lúcấyôngđangchìmđắmtrongsuytưởngnhưcảđờiôngchưabaogiờngừngsuytưởng.Nằmtrêngiườngbệnh,nhữnglúckhỏekhoắnvàtỉnhtáoôngghichépvàonhậtkýcủamình.Trongnhữngtrangnhậtkýcuốicùngcủaôngngườitađọcthấynhữnglờisauđây:Tôithậtsựluyếntiếcnhữngnămsốngđầyhạnhphúc,trongniềmsaymêlàmviệcvàtrongướcmơtìmđếnnhữngphátminh.Thậtđángbuồnkhitôibiếtmìnhsắptừgiãcõiđời,vàsẽkhôngbaogiờđượctrởlạinhữngngàysôinổi...Đốivớicácbạntrẻ,tôichỉcómộtlờikhuyênđểlại,rútratừkinhnghiệmcuộcsống:Hãylàmviệcvàsuynghĩđingaycảkhichưahềthấymộttiasángnhỏbé,vìdùsao,nhưthếcũngcòntốthơnlàngồikhông!...".Ngày25tháng8năm1867nhàbáchọcvĩnhviễntừgiãcõiđời.NhàbáchọcvĩđạiMichael

Faradaychếtđinhưngđãđểlạichonhânloạinhữngphátminhbấttử.ĐúngnhưlờinhàbáchọcHermannvonHelmholtzngườiĐứcđãnói:"Chừngnàoloàingườicòncầnsửdụngđiện,thìchừngđómọingườicònghinhớcônglao

củaMichaelFaraday".

XII.GALILEOGALILEI(1564–1642)

GALILEOGALILEI(1564–1642)

Tráiđấtđứngyên,AristotlebảothếGalileoGalileichàođờinăm1564tạiPisa[186],mộtthànhphốcổkínhởtâybắcnướcÝthuộc

đạicôngquốcToscana[187],nơiđãtừngcómộtquákhứhuyhoàngtrênbờĐịaTrungHải.TừkhicònnhỏGalileiđãlàmộtcậuhọcsinhthôngminhvàcầncù.Bốcậu,mộtnhạcsĩkhôngmấy tiếng tăm,mơước conmình sẽ trở thànhbác sĩ. Thế là năm1581, chàng thanhniênGalilei17tuổiđượcbốmẹchođihọcđạihọcởngaythànhphốquêhương.NhưngGalileilạicócáchsuynghĩriêngcủamình.Anhcảmthấyhứngthúcủamìnhnghiêngvềtoánhọc,vàchẳngbaolâuanhbỏngànhykhoađểxinhọctoánhọcvàthiênvăn.Khicònởtrườngtrunghọc,Galileiđãđượchọckinhthánh,vàlênđếnbậcđạihọcanhđược

nghebìnhgiảngnhữngtácphẩmcủaAristotle[*].HọcthuyếtcủaAristotleđượcgiáohộicôngnhậnchínhthứcvàđượcgiảngdạyởcáctrườngđạihọc,vìnóphùhợpvớikinhthánh.KinhthánhdạyrằngChúađãtạorathếgiớitrongbảyngày.NgàythứnhấtChúatạoratrái

đấtvàbầutrời,tớingàythứsáuChúatạoraconngười,đặtconngườivàotráiđấtlàtrungtâmcủavũtrụ,vàgiaochoconngườinhiệmvụthaymặtChúađểcaiquảnmuônloàitrêntráiđất.Aristotledạyrằngtráiđấtlàmộtquảcầuđứngyênởtrungtâmcủavũtrụ,cònmặttrăng,mặttrờivàcácvìsaođềuquayquanhtráiđấttrênnhữngđườngtròn.Thếgiớitừmặttrăngtrởlênlàthếgiớicaocảcủatrời,ởđómọithứđềuthiêngliêngtoànvẹn.Mặttrăngthìtrònxoevànhẵnnhụinhưmộtcáiđĩa.Mặttrăng,mặttrời,cũngnhưmọivìsaotrêntrờiđềuchuyểnđộngtrênnhữngđườngtròn, lànhữngđườngtoànvẹnnhất,đẹpđẽnhất.Thếgiớibêndướimặttrănglàthếgiớitrấntục,tầmthường.Vìvậymặtđấtgồghề,lồilõm,vàcácchuyểnđộngtrêntráiđấtphầnlớnlàchuyểnđộngkhôngđềuđặntrênnhữngđườngđigẫykhúc.Chuyệntrăng,saotrêntrờikhôngphảichỉlàchuyệncủacácnhàthiênvăn,màthựcralạilà

chuyệnrấtthiếtthựccủaconngườitrêntráiđất.Conngườiphảicăncứvàochuyểnđộngcủatrăng,saođểxácđịnhngàytháng,xácđịnhcácmùa,vàtínhtoánthờivụtrồngtrọtvàchănnuôi.Ngườiđibiểncũngcăncứvàovịtrícủatrăng,saođểxácđịnhhướngđivàvịtrícủacontầu.Nếucăncứvàothuyếttráiđấtđứngyên,thìcáchànhtinhtrêntrờicólúcchuyểnđộngtiếnlên,cólúclùilại,rồisauđólạitiếptụctiếnlên,vàviệcmôtảchuyểnđộngcủachúnghếtsứckhókhăn.Nhiều sinh viên, nhiềunhàhànghải lúcđóđãphải thốt lên: "LạyChúa, saongườisinhramộtthếgiớiquáưphứctạpvàlủngcủngđếnnhưvậy".Vàothờiđó,năm1543,mộtcuốnsáchcủaNicolausCopernicusđãrađời.Trongcuốnsách

đó,Copernicusnóirằngmặttrờiđứngyên,tráiđấtvàcáctrăng,saođềuquaytrònquanhmặttrời.Theothuyếtđó,cóthểmôtảchuyểnđộngcủacáchànhtinhmộtcáchdễdàng,đơngiảnhơn.NhưnggiáohộivàcácnhàbáchọclúcđóbácbỏthuyếtCopernicus.Lýlẽcủahọrấtđơngiản:

tráiđấtđứngyênvì"Aristotlebảothế",màAristotlethìkhôngthểnóisai.Thựcra,cómộtlýlẽsâuxahơnthếnhiều.NếuCopernicusđúngthìkinhthánhsai,vàđiềuđólàrấtnguyhiểm,khôngthểchấpnhậnđược.ChàngthanhniênGalileivốncómộtđầuócsuynghĩđộclập,vàkhôngthểbằnglòngvớicáilý"Aristotlebảothế".

Tráiđấtquay,thựcnghiệmbảothếGalileoGalilei làmộtsinhviênxuấtsắc,khôngbaogiờ tinngaynhững lờibìnhgiảng,mà

luônluônsuynghĩ,tìmcáchkiểmtralạixemnhữngcáimìnhnghegiảngcóthựcsựlàđúngkhông.Năm22tuổi,Galileiđãcôngbốmộtcôngtrìnhkhoahọcnhỏvềcânthủytĩnh,vànăm25tuổi(1589)đượccửlàmgiáosưtrườngĐạihọcPisa.GiáosưtrẻGalileicócáchsuynghĩvàcáchdạyhọckháchẳncácvịgiáosưcũởđây.CácgiáosưcũvẫnlặplạilờidạycủaAristotlerằngvậtnhẹthìrơichậm,vậtnặngthìrơinhanh,vàvậtcàngnặngrơicàngnhanh,Galileinghingờkếtluậnđóvàquyếtđịnhsẽlàmthínghiệmđểkiểmtra.ThínghiệmtrênthápnghiêngthànhphốPisalàmộtthínghiệmrấtđơngiản,nhưngnólà

mộtthínghiệmnổitiếngtronglịchsửkhoahọc,vàđượccoilàsựmởđầucủamộtphươngphápkhóahọcmới.Pisacómộtcáithápcổkính,đãxâydựnglâuđời,nhưngvìnềnđấtbịlúnnênnónghiêngđimộtcáchdễsợ.TuynhiênnóvẫnđứngvữngvàchotậnđếnngàynaythápnghiêngthànhPisavẫnlàmộtcảnhlạthuhútnhiềukháchdulịch,Galileitừtrêntầngcaocủathápđãđồngthờithảxuốngnhiềuquảcầucókíchthướcnhưnhau,nhưnglàmbằngnhữngchấtkhácnhau:gỗ,gang,vàcáckimloạikhác.Chúngrơixuốngđấtxấpxỉvàocùngmộtlúc.Galileigiảithíchrằngnếunhưkhôngcósứccảncủakhôngkhíthìchúngsẽrơixuốngcùngmộtlúc,vànhưvậyvậtnặngcũngnhưvậtnhẹđềurơivớivậntốcnhưnhau.ThínghiệmđãchứngtỏlờinóicủaAristotlelàsai.Galileimờicácgiáosưkhácđếnchứngkiếnthínghiệmnày.CácgiáosưtônkínhởtrườngĐạihọcPisađềunhấtloạttừchốikhôngđếndự.Cácvịnói:"LờicủaAristotlelàđúng.Thínghiệmthấynhưthếlàthínghiệmsai.Việcgìphảiđếnxemchomấtthìgiờ.MuốnhiểurõthêmthìgiởsáchcủaAristotleramàhọclạichokỹ".KhôngkhílàmviệcởPisakhôngthuậnlợichocôngtácnghiêncứu.Năm1592GalileoGalilei

nhậnlờimờicủaCộnghòaVenezia[188]vàtrởthànhgiáosưtrườngĐạihọcPadova[189].ÔngtiếptụctiếnhànhmộtloạtnhữngthínghiệmmớinhằmchứngminhrằngthuyếtCopernicuslàđúng.Khoảngcuốinăm1608,cótinđồnlantớiVenicerằngởHàLancóngườiđãlàmđượcống

nhòm,nócóthểphóngdạicáevậtởxalêntới2–3lần.Vàithángsau,ốngnhòmđóđãcóbánởVenice.Galileinghĩngayrằngđấycóthểlàmộtdụngcụtốtđểquansátbầutrời.Ôngnghiêncứukỹcấutạocủaốngnhòm,vàlýluậnnhưsau.Khôngthểdùngmộtloạikínhđểlàmốngnhòm,kính lõm thì thunhỏvật lại, kínhphẳngkhông làm thayđổihìnhdạng, cònkính lồiphóngtovậtlên,nhưnglạilàmchoảnhbịméomó.Chỉcóphốihợpmộtkínhlồivàmộtkínhlõmmớicókhảnăngtạoramộtốngnhòmtốt,phóngtocácvậtởxavàkhônglàmchohìnhảnhbịméomó.Galilei xuống các xưởng thủ công, học cáchnấu thủy tinh, đúc vàmài các thấukính.Đấu

thángbảynăm1609,Galileiđãhoànthànhchiếckínhviễnvọngđầutiêncủamình,nócókhảnăngphóngtocácvậtởxalên"gần10lần".Galileitiếptụccảitiếncáchđúcvàmàikínhđểcóthểphóngtocácvật lênhơnnữa,màvẫnkhônglàmméomóhìnhảnh.KínhviễnvọngcủaGalileidầndầnphóngđạiđược"hơn60lần",rồivàitrămlần,vàcuốicùngtới"gần1000lần"[190].Ôngdùngốngkínhđểquansátcácvậttrênmặtđất,cầncùvàtỷmỉmàilạicáckínhđểhìnhảnhtạorakhôngcònbịméomó,vàkhitinchắcrằngkínhviễnvọngđãhoàntoàntốt,ôngbắtđầudùngnóđểquansátbầutrời.ỞthờiGalilei,hiếmcómộtgiáosưđạihọcnàochịuhạmìnhxuốnglàmcôngviệctầmthườngvàkhónhọccủangườithợmàikính,nhưngGalileichorằnglàmnhưvậycònbổíchhơnlàbỏrahàngbuổi,hàngngàyđểtranhcãisuôngvềnhữngcâu,chữcủaAristotle.

Saunhiềuthángmiệtmàichuẩnbị,đêmrạngsáng7-1-1610Galileihướngốngkínhlênbầutrời.Đólàbuổiquansátthiênvănđầutiêncủanhânloạibằngốngkínhthiênvăn,vàcũngbắtđầutừngàyđóGalileipháthiệnđượcnhiềuđiềuhếtsứcmớimẻ,xưanaychưatừngaingờtới.Ôngđãthấytrênmặttrăngcũngcócácmỏmnúi,cácthunglũng,cácmiệngnúilửa,inhệtnhưdướiđất.Nhưvậyhóaramặt trăngkhôngtoànvẹn,khôngnhẵnnhụi,và thếgiới trêntrờicũngchẳngkhácgìthếgiớidướiđất.SaoMộc[191]cóbốnvệtinh.ChúngquaytrònđềuđặnxungquanhSaoMộc,giốngnhưmặttrăngquayquanhtráiđất.Nếuvậythìkhôngphảitrăng,saotrêntrờiđềuquayquanhtráiđất,vàtráiđấtkhôngphảilàtrungtâmvũtrụ,SaoMộccókhicònhơncảtráiđấtvìnócónhữngbốnmặttrăngriêngcủamình.Ngânhàtrêntrờilâunayvẫnđượccoilàmộtdảiliêntục.Ngườiphươngđônggọinólàconsôngbằngbạc,vàngườiphươngtâygọinólàconđườngbằngsữa.NhưngdướiốngkínhthiênvăncủaGalilei,hóaranhữngtêngọinênthơđóđềulàsaicả.Ngânhàgồmvôvànnhữngngôisaoxếpchichítvớinhautrongmộtkhoảnghẹp,vàtuymắtthườngnhìnkhôngthấyrõ,kínhthiênvănđãphântáchchúngmộtcáchthậtrõràngvàcụthể,khôngcócáchnàochốicãiđược.Gầnmộtthángquansátbầutrờiđãđưađếnnhữngkếtluậnhoàntoànkháctrước.Thếgiới

trêntrờikhôngkhácgìthếgiớidướiđất,khôngcógìlàtoànvẹnhơnhoặccaocảhơnthếgiớitrầntục.Vịtrítráiđấtcũngchẳngcógìkháccácthiênthểkhác,vàkhôngcólýdogìđểnóirằngnólàtrungtâmvũtrụ.GalileithấyrõrằngnhữngkếtquảthựcnghiệmquantrọngđósẽchophépchứngminhthuyếtCopernicus,chứngminhrằngchínhtráiđấtquayquanhmặttrời.Galileiphấnkhởimờicácbạnđồngnghiệpvànhiềungườikhácđếnquansátbầutrờibằng

kínhthiênvăn.Nhưngnhiềungườiđãkhôngđến,vìkhôngmuốn"phíthờigiờ",vàchủyếulàvìkhôngcóthiệncảmgìvớihànhđộngbángbổcủaGalilei,dámchốnglạicảkinhthánhlẫnAristotle.Dùsao thìGalilei cũngđã tin tưởngmãnh liệt rằng tráiđấtquayquanhmặt trời.Chínhquansátđãchứngtỏnhưvậy.

Khôngđượcphépnóirằng:TráiđấtquayGalileoGalilei cảmthấycuộcsốngởVenicekhôngcònyênổnnữa.Ôngnhớ lại rằngnăm

1593,chínhVeneziađãtốgiácGiordanoBrunovàgiaoBrunochoRoma[192]xétxử.BrunoủnghộthuyếtCopernicus,vàchorằngtrongvũtrụnàycòncóvôsốtráiđấtkhácvàvôsốmặttrờikhácnữa.ÔngđãbỏnướcItaly,điphiêubạtkhắpchâuÂuđểtruyềnbátưtưởngcủamình.Khiđãngoài50tuổi,ôngnhớquêhươngtrởvề,vàđãbịchínhquyềnVeneziabắtgiữ,giaochoRoma.TòaándịgiáođãkếtánBrunolàkẻdịgiáovàthiêusốngBrunonăm1600.Cáigươngtầy liếpđókhiếnGalileiphảisuynghĩvàtìmcáchphòngthân.Khiđóđạicông

tướcxứToscanalàngườicótưtưởngphóngđạtvàcũnghamthíchkhoahọc.GalileitrởvềTuscanydạyhọcởFlorence[193]đểcầumongsựchechởcủađạicôngtước.Vàcũngtừ1610Galileibắtđầumột cuộcđấu tranhmới, căng thẳngvàkéodài,đểbảovệđến cùng thuyếtCopernicus.Galileiđãxuấtbảnmộtcuốnsáchmôtảlạinhữngquansátthiênvăncủaông,nêulênnhững

lậpluậncụthểđểchứngminhchothuyếtCopernicus.Cácđốithủcủaôngnhấtđịnhkhôngcôngnhậnnhữngkếtquảthựcnghiệm,khôngthèmnhìnvàokínhthiênvăn,vàmởcuộcphảnkíchlại.CácbuổibìnhgiảngởtrườngđạihọccôngkíchGalileilàcótưtưởngtráivớiAristotle.CácbuổigiảngđạotrongnhàthờcũngđedọahọcthuyếtcủaCopernicusvàGalilei,lênánhọcthuyếtđólàchốnglạikinhthánh.Galileikhôngthểchấpnhậnmộtcáchđánhgiánhưvậy.Ôngchorằngconngườivớitrítuệ

ngàycàngsắcsảo,vớiphươngphápthựcnghiệmngàycànghữuhiệu,cókhảnăngtựtìmrachânlýmàkhôngcầnphảimùquángtintheolờidạybảocủabấtkỳaicả.Trongmộtbứcthưgửimộthọctròcủamình,ôngđãphảnđốiviệcviệndẫnkinhthánhtrongcáccuộctranhluậnkhoahọc.Ôngnêulên:Ailàkẻcóthểgiớihạnđượctâmhồnconngười?Ailàkẻdámkhẳngđịnhrằngchúngtađãbiếthếtđượcnhữngcáigìcóthểnhậnthứcđượctrongthếgiới?Bạnbècủaôngchuyềntaychéplạibứcthưđóđểhọctậpphươngphápcủaông,noigươngdũngcảmcủaôngtrongkhoahọc.Kẻthùcủaôngcũngchéplạibứcthưđểnghiêncứu,vàtìmcáchbuộctôiông.Hainămsau,bảnsaobứcthưđượcgửitớitòaándịgiáoRoma,cùngvớilờitốgiácGalileilà

kẻchốnglạitôngiáo,bảovệthuyếtCopernicus.Tòaándịgiáolậphồsơ,chuẩnbịđưaGalileiraxétxử,vàđồngthờixétxửxemhọcthuyếtcủaCopernicuscóphùhợpvớihọcthuyếtcủagiáohộikhông,haynólàmộttàthuyếtdịgiáo,chốnglạikinhthánh,cầnphảinghiêmcấmlưuhành.Cuốinăm1615,GalileibịtriệutớiRoma.Ôngchuẩnbị lý lẽ, tài liệuđểbàovệthuyếtCopernicusmàôngtinchắclàđúng,vàcũnglàđểtựbảovệmình,ôngđãtranhluậnrấtxuấtsắcvàhùnghồn,nhữnglýluậnvànhữngdẫnchứngcụthểcủaônglầnlượtđánhđổmọilýlẽ"trầntục",nêurađểbắtbẻthuyếtCopernicus,tứclànhữnglýlẽkhôngdựavàokinhthánh.RõrànglàthuyếtCopernicuscónhữnglýlẽmạnhmẽ,đángsợ,hoàntoàncókhảnănglàmlunglaycảkinhthánh.Nólàmộtmốinguyhạichogiáohội.Vìvậy,mặcdùkhôngcóđủlýlẽ"trầntục"nàođểbácbỏhọcthuyếtCopernicus,đầunăm1616tòaándịgiáocũngramộtsắclệnhcôngbốhọcthuyếtvềsựchuyểnđộngcủatráiđấtlàtráivớikinhthánh,cấmtruyềnbáthuyếtCopernicus và cấm lưuhành cuốn sách củaGalileimô tả các kết quảquan sát bầu trời đểchứngminhthuyếtCopernicus.Galileivẫnkhôngtừbỏchínhkiến,vẫnủnghộthuyếtCopernicus,nhưngôngphảitạmngừng

việccôngkhaidiễngiảng,tuyêntruyềnchothuyếtCopernicus.Tuynhiên,xétđúnglờivănthìbảnsắc lệnhkhôngcấmviệcchỉ tríchPtolemy[*]vàAristotle.VìvậyGalilei tiếptụcđảkíchmạnhmẽkhoahọckinhviệnmộtcáchcôngkhai,vàđồngthờitiếptụcchuẩnbịchoviệcxâydựngkhoahọcmới.

NhưngdùthếtráiđấtvẫnquayMườibốnnămsaukhithuyếtCopernicusbịcấm,vàcũnglàmườibốnnămkiênnhẫnmiệt

màinghiêncứu,GalileoGalileiđãhoànthànhbảnthảomộtcôngtrìnhrấtcơbản,mangtênlà"Đốithoạivềhaihệthốngthếgiới:hệPtolemyvàhệCopernicus".LúcbấygiờởRoma(Rome)giáohoàngmớiUrbanVIIIđãlênngôi,thaygiáohoàngcũ.Khicònlàhồngygiáochủ,UrbancóquanhệthântìnhvớiGalilei, thậmchícólầnđãlàmthơtặngông,GalileihyvọngrằngbầukhôngkhichínhtrịởRomađãdịuhơntrước,vàôngmangbảnthảotớiRomeđểxinphépxuấtbản.Đúngnhưvậy,cơquankiểmduyệtcủaTòathánhchophépxuấtbản,nhưngchỉyêucầuviết

thêmmộtlờinóiđầunêulênrằngthuyếtCopernicuskhôngphảilàmộthọcthuyếtchínhxác,nóchỉmớilàmộtgiảthuyếtmàthôi,Galileiđãviếtthêmlờinóiđầu,trongđóôngnhắcđếnsắclệnhđãlênánthuyếtCopernicus,vànêulênrằngtrongsáchcủaông,thuyếtCopernicusđượcxemxétnhưmộtgiảthuyết.NhưngôngcũngnhấnmạnhrằnggiảthuyếtcủaCopernicusnếuchưaphảilàcaohơnthuyếttráiđấtđứngyên,thìchíítcũngcaohơnnhữnglýlẽphảnđốicủacácnhàkinhviện.CuốnsáchcủaGalileirađờinăm1632.Nómangtínhchấtluậnchiếnrõràng,vàđượctrình

bày dưới hình thức một cuộc đối thoại giữa ba nhân vật. Người thứ nhất bảo vệ thuyết

Copernicus,vàthựcchấtlàngườiphátngôncủaGalilei,trìnhbàynhữngcôngtrìnhnghiêncứucủaGalilei.Ngườithứnhìtranhluậnvớingườithứnhấtvà,tỏsựthiệncảmvàkhâmphụcđốivới thuyếtCopernicus.Người thứbabảovệnhữngquanđiểmcủapháiAristotle, luôn luônviệndẫnlờinóicủaAristotle,nhưngchỉđểchohaingườikiabắtbẻvàđánhđổtơibời,khôngthểđứngvữngnổi.Nộidungthựcchấtcủacuốn"Đốithoại"làchứngminhsựđúngđắncủathuyếtCopernicus,

bácbỏnhữngsailẩmcủathuyếtAristotle,chỉtríchphươngpháplýluậnsuôngcủacácnhàkinhviện.SaukhimôtảnhữngquansátthiênvăncủaGaiilênhằmchứngminhrằngtráiđấtquayquanhmặttrời,mộtnhânvậttrong"Đốithoại"reolên:"HỡiNicolausCopernicus!Ngườisẽvuimừngbiếtbaokhithấyrằngchânlýcủangườiđãđượccácsựkiệnđókhẳngđịnhthếnào".Cuốicuốnsách,mộtnhânvậtkhácnói:"Chẳnglẽkhôngphảilànựccười,khimàtrongmộtcuộctranhluậnvềmộtvấnđềnàođócóthểchứngminhđược,bỗngcókẻlạinêulênmộtlờiviệndẫnnhiềukhicóliênquanđếnmộtvấnđềkháchẳn,vàdùngnóđểchẹnhọngđốithủ.Nếucácngàimuốncứtiếptụclàmnhưthếtrongkhoahọc,xinđừngtựnhậnmìnhlànhàtriếthọc,hãytựgọimìnhlànhàsửhọc,lànhữngtiếnsĩnhailại".SaukhicuốnsáchcủaGalileirađờiđượcítlâu,cácchađạonhậnthấyrằngnórấtnguyhiểm

đốivớigiáohội,nguyhiểmhơncảnhữngbàiviếtcủanhữngngườiđòicảicáchtôngiáo.Cácnhà"tiếnsĩnhailại"bắtđầumởcuộcphảncông.Theolệnhcủagiáohoàng,tòaándịgiáobắtđầukhởitốvàtriệutậpGalileivềRomeđểhầutòa.Galileiđangốm,xintạmhoãnlại,nhưngtòaántiếptụcgọi,vàdọarằngnếuGalileicòntrìhoãnnữathìsẽbịxiềngxíchvàápgiảivềRome.Thánghainăm1633,GalileinằmcángvềRoma.Tòaxétxửtừngày12-4-1633đếnngày21-6-1633thìtuyênán,Galileiđãkiêntrìtựbảovệ:trongcuốn"Đốithoại",ôngđãtrìnhbàythuyếtCopernicusnhưlàmộtgiảthuyếtkhoahọc,vàôngđãkhôngviphạmlờiyêucầucủacơquankiểmduyệt.Tòaándịgiáophảicôngnhậnôngkhôngphảilàkẻdịgiáo(nếulàkẻdịgiáothìsẽbịthiêusống),màchỉlà"rấtđángnghilàkẻdịgiáo",chođếnnay,tàiliệuvềcácphiêntòavẫncònbịgiữkín.KhôngbiếtGalileicóbịtratấnkhông,vìcáctòaándịgiáothườngvẫndùngnhụchìnhkhihỏicung.ChỉbiếtrằngtrongbảnáncóghiGalileiđãbị"trahỏinghiêmkhắc",vàđã"trảlờinhưmộttínđồngoanđạo".Ngàyhômsau,22-6-1633,GalileoGalileiratrướctòađọclờixámhốidotòaándịgiáoviếtsẵn.Tronglờixámhối,Galileicôngnhậnrằngtráiđấtđứngyên,tỏlờiânhậnđãbảovệthuyếtCopernicus,vàcamđoansẽkhônglàmnhưthếnữa.Tươngtruyềnsaukhibịbuộcphảiđọclờixámhối,lúcrakhỏitòaán,Galileiđãbựctứcdậm

chân,ngửamặtlêntrờithanrằng:"Nhưngdùthếnàothìnóvẫncứquay!".

ÔngđãnhìnthấytấtcảCónhữngngườilênánGalilei,chorằngkhiđọcbảnxámhốiôngđãtỏralàkẻhènnhát,đã

phảnbộinhiệmvụcủanhàkhoahọc.Thựcra,Galileichỉtráhàngchứkhôngđầuhàng.Nếukhôngxámhối,ôngđãbịthiêusốnghoặcbịgiamcầmsuốtđời,vànhưvậykhôngcòntiếptụcđượcsựnghiệpkhoahọcnữa.Saukhiôngxámhối,tòaándịgiáochoôngtrởvềquêhương,cửngườitheodõigiámsátônghàngngày,khôngchophépôngtiếpxúcvớicácnhàkhoahọckháchoặctuyêntruyềnchothuyếtCopernicus.Khi trởvềnhà,Galileivề thựcchấtvẫngiữquanđiểmcủamình.Ôngtiếptụcnghiêncứu

nhưngsứckhỏegiảmsútnhiều,vàcuốicùngôngbịmùmắt,nhưngvẫnkhôngngừnglàmviệcNăm1638,tứclànămnămsauphiênxửán,ôngchoxuấtbảnmộtcôngtrìnhnghiêncứurấtcógiátrị,mangtênlà"Nóichuyệnvềhaimônkhoahọcmới".Đólàmộtcôngtrìnhvềcơhọcvà

âmhọc,nóđặtcơsởchomônkhoahọcvềsứcbềnvậtliệu,vàđãmởđườngchoIsaacNewtonviếtcuốn"Nguyênlý"vềsaunày.GalileoGalileimấtnăm1642,vàchođếnphútcuốicùngcủađờiông,hainhânviêncủatòa

ándịgiáovẫnbámsátkhôngrờimộtbước.Nhưngbênthihàicủaôngcũngcóhaihọctròtrungthànhtúc trực,đó làEvangelistaTorricellivàVincenzoViviani,nhữngngườisaunàytiếpnốisựnghiệpcủathầyvàphátminhraápsuấtkhíquyển.Bấtchấpmọisựđànáp,khoahọcvẫnlàbấtkhuấtvàsốngmãitừthếhệnàysangthếhệkhác.SựcốnghiếncủaGalileoGalileichokhoahọcthựclàvĩđại.Ngàynay,ôngđượccoilàôngtổ

củakhoahọcthựcnghiệm.Ôngđãkiêntrìbácbỏphươngpháplýluậnsuôngvàtrừutượngcủacácnhàkinhviện,dựavàosựtônsùnguytíncánhâncủaAristotle.Ôngđãnêuraphươngphápthựcnghiệmtrongkhoahọc,phươngphápđólàxuấtpháttừthựcnghiệmđểxâydựnglýthuyếtkhoahọcnhằmgiải thíchcáchiệntượng,và lạidùngthựcnghiệmđểkiểmtra lại lýthuyếtxemcóđúngđắnkhông.ĐánhgiácônglaocủaGalilei,nhữngngườiđờisauđãghitrênmộcủaông:"Ôngđãmấtthị

giác,vìtrongthiênnhiênkhôngcòncáigìôngchưanhìnthấy".

XIII.LUIGIGALVANI(1737–1798)ALESSANDROVOLTA(1745–1827)

LUIGIGALVANI(1737–1798)

ALESSANDROVOLTA(1745–1827)

ĐiệnmuavuivàđiệnchữabệnhMộtchụctusĩáomũchỉnhtề,nắmtaynhaudànthànhhàngngang.Cạnhđó,trênmộtcái

bànnhỏ,làchiếcbìnhLeiden[194]mớiđượcphátminh,tổtiêncủanhữngtụđiệnngàynay,vàkhiđóđãcókhảnăngtíchmộtđiệnlượngkhálớn.TusĩđứngđầuhàngvớitaysờvàochiếcbìnhLeiden.Bỗngnhiêncáctusĩbịcogiậtmạnh,mặtmàynhănnhó,chântaychớivới,kẻngãsấp,ngườingãngửa,giầymũvăngkhắpnơi,chẳngcònđâuvẻtrangnghiêmcủakẻtuhành.Nhàvuavàcácquầnthầnvỗtaycườivangthúvị,khenngợingườiđãnghĩratròvuinày.CảnhđódiễnratạimộtbuổivũhộitrongcungđìnhmộtvịvuachâuÂu,giữathếkỷXVIII.Lúcnàybiểudiễncácthínghiệmđiệnđãtrởthànhmộtthứ"mốtmới"khôngnhữngtrong

cáccungđìnhmàcònởcácnơidândãnữa.Trongcáctiệmăn,rạphát,ởđầuphố,giữacácphiênchợ,vàcảtrongmộtsốgiađình,cácthínghiệmđiệnlàmmọingườithíchthú.Địệnlàmnhữngchiếclôngchimbịhút,làmtócdựngđứnglênđầu,làmcáctialửaxanhlèphóngratừnhữngngóntay, làmchiếc tất lụanổ lépbépkhibị lộtnhanhrakhỏiốngchân,...Rấtnhiềungườiđãbiếtđếnđiệnmasát.BenjaminFranklinchứngminhđượcrằngtrongthiênnhiên,trênnhữngđámmây,cũngcóđiện.Ngườitatìmđượcởdướibiểnmộtloàicóphóngrađiện,gọilà"cáđuốiđiện".Téralàđiệnởkhắpnơi,tấtcảvũtrụnàyđềulàđiện,vàtrongcáccơthểsốngcũngcómộtchấtđiệnbíẩnchảytronggâncốtvàcơbắp.Nóđiềuhòahoạtđộng,điềuhòasựsốngcủacácsinhvậtvàcủaconngười.Khiđưađiệnvàocơthểmộtcáchthôthiển,tathấycáccơbắpbịcogiậtdữdội.Cácbácsĩykhoatinrằngnếubiếtcáchđưađiệnvàocơthểmộtcáchđúngđắnhơn,điệnsẽlàmconngườikhỏemạnh,phấnchấn,điệnsẽchữađượcbệnhtật.Khiđó,trênbànlàmviệccủamộtbácsĩykhoa,ngoàiốngnghe,daochích,chailọ,nhấtthiếtphảicóvàidụngcụđiệnmáypháttĩnhđiện,bìnhLeiden,...nếuvịbácsĩđómuốnxãhộicoimìnhlàmộtbácsĩgiỏi,cóuytín.

BácsĩykhoaphátminhvềđiệnLuigiGalvanisinhnăm1737tạiBologna[195],thuộcmiềnBắcItaly.Saukhitốtnghiệpbácsĩy

khoa,ôngtrởthànhgiáosưgiảiphẫuhọctạitrườngĐạihọctổnghợpBologna.Từnăm1773ôngtiếnhànhnghiêncứuvềmặtgiảiphẫusựvậnđộngcơbắpcủaếch.Cũngnhưmọibácsĩykhoabiếttựtrọngthờibấygiờ,trênbànthínghiệmcủaôngcóvàidụngcụthínghiệmđiện,vàtrongđầuóccủaôngcũngchứađựngnhiềuquanniệmmơhồ,lộnxộn,đôikhisailầmvềđiệncủacácnhàkhoahọcđươngthời.Sauđóôngtiếptụcnghiêncứuvậnđộngcơbắpcủaếchvềmặtsinhlý,vàtừ1780bắtđầuthựchiệnnhữngthínghiệmđiệnsinhlýtrêncơbắpcủaếch.Mộthôm,Galvanimổmộtconếchvàlàmtiêubản.Mộtphụtácủaôngtìnhcờchạmnhẹmũi

daomổvàođầudâythầnkinhđùicủaconếch.Bỗngnhiênđùiếchbịcogiật.Mộtphụtákhác

nhậnxétrằngkhichiếcmáyđiệnđểcạnhđóphóngtiađiệnthìđùiếchbịcogiậtcàngmạnh.Galvanirấtngạcnhiênvàmuốnlàmsángtỏbảnchấtcủahiệntượngnày.Ôngđãthựchiệnmột loạt thínghiệmkhác,vànhậnthấyrằngquảvậy,mỗikhimáyđiện

phátratiađiện,nếutadùngmộtvậtkimloạichạmvàođầudâythầnkinhcủaconếchđãmổ,nóbịcogiậtrấtmạnh.Khilàmthínghiệmvớinhiềuconvậtkhác,loạimáunóngcũngnhưloạimáulạnh,vàkhidùngcácloạimáyđiệnkhácnhau,Galvaniđềuthấykếtquảnhưvậy.Galvanilạiđặtcâuhỏi:liệu"điệnthiênnhiên"cógâyranhữnghiệntượnggiốngnhư"điện

nhântạo"đãgâyrakhông?Đểgiảiđápcâuhỏiđó,Ôngcăngmộtsợidâythépdàingoàitrời,bêntrênnhàôngtreovàođónhữngconếchđãmổ.Dâykimloạitreoếchmócvàodâythầnkinhđùiếch.Mộtdâykimloạidàikhácnữamộtđầunốivàochânếch,đầukiathảxuốnggiếngvàngâmvàonước.Saunhiềulầnthínghiệm,ôngghinhậnrằngcứmỗilầncótiachớptrêntrờithìđùiếchlạibịcogiậtmạnh.Khôngnhữngthế,nhữngkhitrờigiông,lúcmộtđámmâybayquagầnsợidâycăngngoàitrời,thìkhôngcầncótiachớpcácđùiếchcũngbịcogiật.Giảiđápxongcâuhỏi trên,Galvani lại tựđặtchomìnhmộtcâuhỏikhác: liệu"điệnthiên

nhiên""bìnhtĩnh"lúctrờiquangmâytạnhcógâyrahiệntượngcogiậtcơbắpcủaếchgiốngnhư"điệnthiênnhiên""sôisục"khigiôngbãokhông?Ôngmổmấyconếchvàdùngnhữngchiếcmócbằngđồngtreochúnglênhàngràosắtbaoquanhvườnnhàông.Quansáttrongmộtthờigian,thỉnhthoảngôngthấycácđùiếchbịcogiậtvàmớiđầuôngchorằngsựbiếnđổicủađiệnkhíquyểngâyracáccogiậtđó.Tiếptụcquansátkỹhơn,ôngghinhậnrằngkhiđùiếchbịcogiật,khôngcódấuhiệunàochứngtỏrằngtrạngtháiđiệncủakhíquyểncóthayđổi.Saunàyôngđãviết"...trongkhinghiêncứudễdàngphạmsailầmvàtưởngrằngtađãtrôngthấyvàđãtìmracáimàtamongmỏitrôngthấyvàtìmra".Ôngquyếtđịnhtiếptụcthínghiệmtrongnhà.Ôngmổmộtconếch,dùngmộtcáimócbằngkimloạimócvàotủysốngcủanó,vàdùngmộtsợidâykimloạinốicáimócvớicácphầnkhácnhautrêncơthểconếch,cơbắpconếchcũngbịcogiậtmạnh.Ôngthayđổicácđiềukiệnthínghiệm,dùngcácloạimócvàdâykimloạikhácnhau,lầnnàoôngcũngthấyhiệntượngnhưvậy.Thếlàkhôngcầncó"điệnnhântạo"hay"điệnthiênnhiên","điệnbìnhtĩnh"hayđiện"sôisục",cơbắpconếchvẫnbịcogiậtnhưmọilầntrước.Nhưthếlàgì?Galvanirấtngạcnhiênvànảyraýkiếnrằngđiệnphátsinhngaytừcơthểcủasinhvật.Ôngviết:"TôichorằngtronghiệntượngnàytựahồnhưcómộtchấtlỏngđặcbiệtchảytừdâythầnkinhđếncơbắpvàtạoramộtmạchđiệngiốngnhưtrongbìnhLeiden".Tiếptụcthínghiệm,Galvaninhậnxétđượcmộtcáchchínhxácrằngnếudùngcáimócbằngsắtvàdâynốibằngsắt,thìhoặckhôngcósựcogiật,hoặccogiậtrấtyếu.Nếudùngmộtvậtbằngsắtvàvậtkiabằngđồng,hoặctốthơnnữalàbằngbạc,thíđùiếchbịcogiậtrấtmạnhvàrấtlâu.Từđóôngrútrakếtluậnrằngsinhvậtvốntựnósinhrađiện,vàônggọiđólà"điệnsinhvật".Tiếptụcthínghiệmthêmnữa,ôngchứngminhrằng"điệnsinhvật","điệnnhântạo"và"điệnthiênnhiên"cóbảnchấtvànhữngtínhchấtgiốngnhau.Năm1791,tứclà11nămsaukhibắtđầunghiêncứu,Galvanicôngbốcôngtrìnhcủamình.

Tronglýthuyếtcủaôngvề"điệnsinhvật"ôngchorằngđiệnđượctíchlũytrongcácmôcủacơbắp.Nótruyềntừcơbắpsangdâythầnkinh,rồitruyềnquacácdâydẫnkimloạiởngoàiđểlạitrởvềcơbắp.NhưvậytheoGalvanicơbắpvàdâythầnkinhđóngvaitrònhưhaibảncủamộttụđiện.CôngtrìnhcủaLuigiGalvaniđượcđónchàomộtcáchnồngnhiệt,vìgiớiyhọclúcđóđanghy

vọngrấtnhiềuvàovaitròcủađiệntrongviệcchữabệnhvànângcaosứckhỏecủaconngười.SựnghiêncứucủaGalvanihếtsứckiêntrì,tỷmỉ,vàđượcthựchiệnvớimộttinhthầntráchnhiệmkhoahọc rất cao.Tuynhiên lý thuyết rút rađược lạikhônghoàn toànchínhxácvàkhôngđápứngđượcsựmongmỏicủagiớiyhọc.NhưngcôngsứccủaGalvanikhôngphảiđãbị

phíhoài.Nóđãlàmộthạtgiốngtốt,khỏemạnhlàmchođiệnhọcsinhsôinảynở.Hạtgiốngtốtđóđãmaymắngặpđượcmộtmảnhđấttốt,màumỡ,làmchonónảymầm,trởthànhmộtcâycaobóngcả.MảnhđấttốtđólàtàinăngkhoahọccủaAlessandroVolta.

MảnhđấtmàumỡAlessandroVoltasinhnăm1745tạiComo[196],mộtthịtrấnnhỏởmiềnbắcItaly,gầnthành

phốMilan[197]nổi tiếng.Giađìnhông làmộtgiađìnhquý tộc lâuđời,khágiả,xuất thântừMilan.Từkhihọctrườngtrunghọc,Alessandrođãlàmộtcậuhọctròthôngminh,chămchỉđãrấtthíchđiệnhọc,đúngnhư"mốt"lúcbấygiờ.Năm18tuổi,anhthanhniênAlessandrođãtíchcựctraođổithưtừvớinhiềunhàbáchọcvềcácvấnđềkhoahọc,vànăm24tuổiđãcôngbốcôngtrìnhnghiêncứuđầutiêncủamình.Năm1774VoltalàgiáoviênvậtlýhọctạitrườngtrunghọcComo,vàcàngtiếptụcsaymênghiêncứuvềđiện.Năm1775ôngphátminhrabảnsinhđiện,mộtdụngcụchophéptạoranhữngđiệntíchlớn.Trướcđâycácmáypháttĩnhđiệndựatrênnguyêntắcmasátchỉchophéptạoranhữngđiện

tíchnhỏ.Năm1759,FranzAepinusmôtảmộtthínghiệmlýthú.Đưamộtchiếcđũathủytinhđãnhiễmđiệnlạigầnmộtđầucủamộtcáithướcbằngđồngthau,đầuđósẽnhiễmđiệnkhácdấuvớiđũathủytinh,vàđầukiathìnhiễmđiệncùngdấu.Sauđó,cóngườiđãthựchiệnmộtthínghiệmlýthúkhác.Đưamộtdải lụanhiễmđiện lạigầnmộtbảnmỏngbằngchìvàđưangóntayđếngầnbảnmỏng.Dảilụabịhútvàobảnchìvàbảnchỉphóngtiađiệnvàongóntay.Khikéodảilụara,điệntíchcủanóvẫncònnguyênnhưcũ,vàbànchìđãtíchđiệnngượcdấu.Nếulậplạithínghiệmnhiềulần,bảnchìsẽphòngtiađiệnnhiềulầnvàcũngđượctíchđiệnngượcdấunhiềulần.Điệntíchcủanótăngdần;vàđiệntíchcủadảiđiệnvẫncònnguyênvẹn.Đólàmộtloạihiệntượngmới,kháchẳncáchiệntượngtĩnhđiệnđãbiết.Cácnhàkhoahọctranhluậnsôinổiđểgiảithíchbảnchấtcủahiệntượngnày.Voltathamgiatranhluận,khôngtánthànhlýthuyếtcủacácnhàkhoahọckhác,vàđềralýthuyếtcủamìnhvềsựcảmứngtĩnhđiện.Trêncơsởlýthuyếtcảmứng,Voltaphátminhrabảnsinhđiện,mộtmáypháttĩnhđiệnbằngcảmứng,chophéptạoranhữngđiệntíchlớnhơnrấtnhiềusovớicácmáypháttĩnhđiệnbằngmasát.Bảnsinhđiệnđượcđónchàorấtnồngnhiệt.Khắpnơingườitachếtạođủcácloạibảnsinh

điện,từloạinhỏ,tháolắpđượcvàxếpđượctrongmộtcáibaonhỏ,đếnloạilớn,cồngkềnh,trongđóbànkimloạicóđườngkínhtới2mvàphảidùngmộthệròngrọcđểnânglên.Năm1782bản thânVolta cũngđãcải tiếnbảnsinhđiện,phốihợpnóvớimột tĩnhđiệnkế, tạothànhmộttĩnhđiệnkếkiểutụđiệncóđộnhậycao,dùngnóđểthựchiệnlầnđầutiêncácphépđotĩnhđiện,vàlầnđầutiênxácđịnhđượcquanhệsốlượnggiữađiệntích,điệndungvàhiệuđiệnthếcủamộttụđiện.Voltalàmộttrongnhữngngườiđầutiênđềrayêucầuphảithựchiệncácphépđosốlượng,vàđãxâydựngcácphépđotrongđiệnhọc.

GiáosưvậtlýtánthànhvàphảnđốibácsĩykhoaAlessandroVoltatrởthànhgiáosưvậtlýtrườngĐạihọctổnghợpParistừ1779.Tạiđây,ông

tiếptụccáccôngtrìnhnghiêncứuvềđiện.Ôngthuộcsốcácnhàvậtlýhọckhôngcôngnhậnsựtồntạicủađiệnsinhvậtnóichung,chỉtrừtrongtrườnghợpcủa"cáđuốiđiện"màthôi.KhiđọccôngtrìnhcủaLuigiGalvanicôngbốnăm1791,ônghoàntoànhoàinghikếtluậnvềđiệnsinhhọcvàgiảthuyếtcoicơbắpvàdâythầnkinhtạothànhnhữngtụđiệngâyrađiệnsinhhọc.

VoltakhôngcóýđịnhkiểmtralạithínghiệmcủaGalvani.Nhưngdocácbạnđồngnghiệpnhiềulầnđềnghị,ngày24-3-1792ôngđãlàmlạithínghiệmđó,vàkếtquảthínghiệmđãphátanhoàinghicủaông.Ngày3-4-1792ôngviếtmộtbứcthưchoGalvani,bàytỏsựtintưởngmạnhmẽvàophátminhkỳdiệunày.Ngày5-5-1792,trongmộtbàigiảngởtrườngđạihọc,ôngcangợiphátminhquantrọngcủaGalvani,tiênđoánkhảnăngtiếptụcpháttriểnmạnhmẽcủanó,nhưngbắtđầuđềranhữngyêucầumới.Ôngchorằngkhinghiêncứuhiệntượngnàyphảiđiđếnnhữngkếtquảchặtchẽhơnvềsốlượng:"Làmsaocóthểxácđịnhđượcnguyênnhânnếunhưtakhôngxácđịnhchẳngnhữngtínhchấtmàcòncảsốlượngvàcườngđộcủacáchiệntượng".Ôngnhậnxétrằngcơthểconếchchỉlàmộttĩnhđiệnkếchínhxácgấphàngchụclầnloạitĩnhđiệnkếchínhxácnhấthiệnnay.Ôngbắtđầusuynghĩrằngconếchởđâycóthểchỉlàmộtchiếcmáyđođiện,chứkhôngphảilàmộtmáyphátđiện.Khilàmthínghiệmnhiềulần,cũngnhưGalvani,ôngnhậnxétrằngmuốnchođùiếchcomạnh,phảidùngnhữngchiếcmócvàdâydẫnbằngnhữngkimloạikhácnhau.LuigiGalvani,vớicáchsuynghĩcủanhàgiảiphẫuhọc,chorằng"điệnsinhvật"khác"điện

nhântạo"ởchỗkhitruyềnquanhữngvậtdẫnkhác loạithìhiệuquảcủanómạnhmẽhơn.Voltalạinhìnsâuvàomặtvậtlýhọc.Ôngđặtcâuhỏi:tạisaophảidùngnhữngkimloạikhácnhau?Cóthậtrằngdâydẫnởđâychỉlàmộttácnhânthụđộngkhông?Haynólàmộttácnhânhoạtđộng,vàchínhnóphávỡsựcânbằng,sựyêntĩnh,vàbắt"chấtđiện"phảitruyềnđi?Trong bài giảng thứ hai ở trường đại học, ngày 14-5-1792 ông chứngminh rằng cơ bắp

khônggâyrahiệntượng,màchỉlàmộthệquảthứcấpcủahiệntượng,ôngđãbiểudiễnmộtthínghiệmlýthú.Khiđặtởđầulưỡimộtmiếngthiếchoặcchìđặtởphầngiữalưỡimộtđồngtiềnbằngvànghoặcbạc,vànốihaivậtbằngmộtdâydẫnkimloại,lưỡisẽcảmthấyvịchua.Cảmgiácđógiốngnhưkhitađưađầulưỡilạigầnmộtvậtdẫntíchđiện.Voltanhậnxétrằnglưỡiởđâylàmộtmáychỉthịnhậy,nóchỉchobiếtrằngcó"chấtđiện"truyềnqua.Tớitháng6năm1792,tứclà3thángsaukhiVoltalàmlạithínghiệmcủaGalvani,ôngkhông

cònnghihoặcgìnữa.Ôngkếtluậnrằngsựtiếpxúccủahaikimloạikhácnhaugâyramột"sựphávỡcânbằng"giữahaikimloạiđóvàđẩy"chấtđiện"truyềnđi."Sựphávỡcânbằng"đóngàynayđượcgọilàhiệuđiệnthếtiếpxúc,vàkếtluậnnóitrêncủaVoltachínhlànộidungcủađịnhluậtvềhiệuđiệnthếtiếpxúc.Hiệuđiệnthếtiếpxúcgiữahaikimloạilàrấtnhỏ.NhưngVoltađãdùngtĩnhđiệnkếkiểutụđiệnmàôngđãphátminhđểđođượcnó.Lúcđóchưacóđơnvịhiệuđiệnthế,vàVoltaquyướcchọnhiệuđiệnthếtiếpxúcgiữabạcvàđồnglàmchuẩn.Ôngđãđạtđượccáckếtquảnhưsau:*bạc–đồng1*đồng–sắt2*sắt–thiếc3*thiếc–chì1*chì–kẽm5GalvanikhôngchấpnhậnkếtluậncủaVolta.Ôngđãlàmlạicácthínghiệm,loạitrừcácvật

kimloạirakhỏithínghiệmmàvẫnlàmchođùiếchbịcogiật,vàchứngminhrằngcó"điệnsinhvật".Voltangượclại,đãloạitrừconếchvàcáctácnhânsinhhọckháckhỏithínghiệm,vàpháthiệnđiệntiếpxúcbằngcácdụngcụvậtlý.Sauđó,cácnhàkhoahọcđãphânthànhhaipháitranhluậnvớinhaurấtsôinổi.TớigiữathếkỷXIX,khoahọcmớichứngminhđượcrằngquảthậtcó"điệnsinhhọc"màpháiVoltaphủnhận,nhưngđiệnsinhhọckhôngcóbảnchấtkhácvớiđiệnthôngthườngnhưpháiGalvanikhẳngđịnh.

SaukhiVoltatìmrahiệuđiệnthếtiếpxúcgiữahaikimloại,ôngnhậnthấyrằnghiệuđiệnthếđórấtnhỏvàhiệuquảcủanórấtyếu.Ôngtìmcáchnângcaohiệuquảđó.Khitạothànhmộtchuỗigồmnhiềukimloạikhácnhau,vàonhữngnăm1796–1797;Voltaquansátđượcrằnghiệuđiệnthếgiữacáckimloạiởhaiđầuchuỗicũngchỉbằnghiệuđiệnthếgiữahaikimloạiđókhichúngtiếpxúctrựctiếpvớinhau.Nhưvậyviệcghépnhiềukimloạivớinhaukhônglàmtănghiệuđiệnthế.Cuốinăm1799ôngđãđạtđượckếtquảmongmuốn.Ôngdùngnhữngtấmnhỏhìnhtrònlàmbằnghaithứkimloại,ghépthànhnhữngcặpgồmhaikimloạikhácnhau.Khi xếp các cặp đó thànhmột chồng, theo cùng hướngnhưnhau, và đặt xen giữa các cặpnhữngmiếngvảihoặccactôngtẩmmộtdungdịchmuốihoặckiềm,thìhiệuđiệnthếgiữacáckimloạingoàicùngtỷlệvớisốlượngcáccặp.Ngày20-3-1800,VoltathôngbáokếtquảnghiêncứucủamìnhchoHộiHoànggianướcAnh,vàgọidụngcụcủamìnhlà"chồngđiện"hoặc"cộtđiện".Dụngcụđólầnđầutiênchophéptạoramộtdòngđiệnduytrìkhálâu,vớimộthiệuđiệnthếkhálớn.SaunàyngườiPhápgọinólà"cộtVolta"(piledeVolta),vàchúngtagọinólà"pinVolta"hoặc"pin"(PinlàphiênâmtiếngPháppile,nghĩalàcột,chồng).TừkhiVoltaphátminh ra chiếcpin, điệnđã từmột trò tiêukhiểnbiến thànhđối tượng

nghiêncứucủakhoahọcvàkỹthuật.Từkhiphátminhradòngđiện,điệnhọcđãpháttriểnmạnhmẽ,cóứngdụngrộngrãitrongkhoahọc,kỹthuậtvàđờisống,vàtrởthànhmộtnhântốkhôngthểthiếucủanềnvănminhnhânloại.ĐểghinhớcônglaocủaLuigiGalvanivàAlessandroVolta,dòngđiệntạorabằngcácphản

ứnghóahọc(trongcácpinvàắcquy[198])đượcgọilàdòngđiệngalvanic,vàđơnvịđiệnthếđượcgọilàvôn(volt)[199].

XIV.CHRISTIAANHUYGENS(1629–1695)

CHRISTIAANHUYGENS(1629–1695)

ĐứatrẻkỳdiệuLàngườiconthứhaitrongmộtgiađìnhHàLangồmnămanhem,ChristiaanHuygenstỏra

hơnhẳnnhữngngườianhemcủamìnhcũngnhưnhữngbạncùnglớpvềtàinăngnhiềumặtvàtrítuệtuyệtvời.Nhìnnhữngchiếcmáynhỏgiốngnhưthật,nhữngcâyđànđẽogọttinhvivànhữngốngkính

tạoranhữnghìnhảnhrựcrỡ,thầygiáoHenricusBruno[200]khôngnénnổixúcđộngvàviếtthưchobốChristiaanlúcấyđangởxa:"Tôiphảithừanhậnrằng,Christiaanlàđứatrẻkỳdiệutrongbọntrẻ.Cậutatỏracónhiềutàinăngtronglĩnhvựccơhọcvàthiếtkếchếtạo.Cậutađãlàmđượcnhữngcỗmáyđếnlạkỳ...".TàinăngcủaChristiaanbộclộrấtsớm:mớitámtuổi,cậuđãnắmvữngtiếngLatin,thông

thạobốnphéptínhsốhọcvàchơivĩcầmrấthay.Chíntuổi,Christiaanđãnắmvữnghìnhhọcvàcơsởcủathiênvănhọcđếnmứccóthểtựxácđịnhđượcthờigianmặttrờimọcvà lặntrongsuốtcảnăm.Mườituổi,ChristiaansaymênghiêncứuthơLatin.Mườimộttuổi,cậuchơithạoloạiđànlute[201]phổbiếnhồiđó.Mườihaituổi,cậuđãnắmđượcnhữngquytắccơbảncủalogichọc,vàđọcđượcsáchbằngtiếngHyLạp,tiếngPhápvàtiếngÝ.Năm14tuổi,ChristiaanhọctoánvớinhàtoánhọcnổitiếngFransvanSchooten[*],bạncủa

RenéDescartes.Lúcnàycậuđãđọctácphẩm"Sốhọc"củaDiophantus[*],nắmđượclýthuyếtphươngtrìnhđạisốbậccao,đặcbiệtlàbậcba,nghiêncứutácphẩm"Hìnhhọc"củaDescartes,làmquenvớinhữngbàitoánđặcsắcvềquỹtíchcủanhàtoánhọcHyLạpcổđạiPappus[*]vànhữngbàitoántìmcựcđạivàcựctiểucủaFermat[*].Năm 16 tuổi, Christiaan Huygens vào học luật và toán học tại trường Đại học tổng hợp

Leiden.TrongthờigiannàycậunghiêncứunhữngtácphẩmbấthủcủaArchimedes,"ThiếtdiệnConics[202]"củaApollonius,quanghọccủaVitellovàJohannesKepler[*],"Trắcquanghọc"[203]củaRenéDescartes, thiênvănhọccủaPtolemyvàCopernicusvàsauhết làcơhọccủaSimonStevin[*]...Vàcứthế,nhưmộtđứatrẻháuđói,Huygensđọchếttácphẩmnàyđếntácphẩmkháccủa

cácbậctiềnbối.Tấtnhiên,cậukhôngđọcmộtcáchthụđộng,màđọcvớitháiđộphêphánvàsángtạo.Chẳnghạn,Stevinnói rằnghìnhdángcânbằngcủamộtsợidây trẹovõng tựdogiữahai

điểmlàmộtparabola[204].Huygenshếtsứcbănkhoăn,vàbằngmộttrựcgiácsắcnhạy,cậuliêntưởngtớitrườnghợpcầutreo.Vàbằngnhữngtínhtoánrấtchínhxác,cậuđãchứngminhrằngđiềukhẳngđịnhđókhôngđúng.Trongtrườnghợpchung,sợidâythậtracódạngmộtđườngvõng,haycòngọilàđườngdâyxíchcòndạnghìnhparabolachỉlàmộttrườnghợpđặcbiệt.GiáosưFransvanSchooten,ngườihướngdẫnHuygens,đãgửinhữngcôngtrìnhnghiêncứu

đầutiêncủangườihọctrò16tuổichoRenéDescartesđểxinýkiếnnhậnxét.Descartestỏlòngkhenngợivàviết:"MặcdùHuygenschưahoàntoànrútrađượcnhữngcáicầnthiếtchocậuta,nhưngđiềuđókhôngcógì là lạ,bởi lẽcậumuốntìmnhữngcáimàchưamộtaiđạt

được.Cậutabắtđầucôngviệcnghiêncứunàythậtkhócóthểngờđược,khiếntôivữngtinrằngcậutasẽtrởthànhnhàbáchọclỗilạctronglĩnhvựcnày".Vớithờigian,lờitiênđoáncủaDescartesđãtrởthànhhiệnthực.

ArchimedesmớiNhữngcôngtrìnhkhoahọccủacácbậctiềnbốiđãđểlạidấuấnsâusắctrongtríchàngthanh

niêntàibaHuygens.TrongsốcácnhàbáchọcấythìArchimedeslàngườiđãlàmHuygensyêumếnvàkínhtrọnghơntấtcả.HuygenskhâmphụcthiêntàicủaArchimedes,xúcđộngtrướclòng yêu nước, nồng nàn và tinh thần hy sinh vì khoa học của nhà bác học vĩ đại thànhSyracusenày.NhưngcáilàmchoHuygenstâmniệmnoitheolàsựứngdụngnhữngcôngtrìnhnghiêncứuvào thực tiễn.Nhànônggiãgạohoặcdùngcầncẩukéonước tưới ruộngđồng,ngườithợgiậmchânlênbànđạphoặcdùngbúanhổđinh,ngườikỹsưđóngtàuv.v...tấtcảđềuphảisửdụngnhữngquyluậtẩnnáutrongchiếcđònbẩyhaytrongcácvậtnổigiảnđơncủaArchimedes.Cóthểnói,mẫuhìnhArchimedesđãảnhhưởngđếntoànbộthiêntàisángtạocủaHuygens.Nếunhưtrongluậnvăn"Vềphépđocung",Archimedesđãchomộtgiátrịtươngđốichínhxáccủasốπ[205]thìtrongluậnvăn"Vềphépcầuphươnghìnhtròn"Huygensđềnghịmột phương pháp tính số π có hiệu quả hơn. Nếu như trong tác phẩm "Về các vật nổi",Archimedesđãtrìnhbàyđịnhluậtnổitiếngmangtênôngthìtrongluậnvăn"Vềlýthuyếtsựnổicủacácvật"chàngthanhniênHuygensđãpháttriểntiếpnhữngtưtưởngcủaArchimedesthiên tài. Không phải vô cớmà chaHuygens thường hay gọi đùaHuygens là "Archimedesmới","Archimedescủacha".NếunhưArchimedesbănkhoăn,mấtănmấtngủvì"bàitoán"vềchiếcvươngmiệncủavua

HierothìkhiquansátbầutrờiHuygensvôcùngbựctức,khôngtàinàochịuđựngnổinhữngchiếcđồnghồđỏngđảnhtínhnếtthấtthường.NgayGalileilúcsinhthời,khitìmracái"baogiờcũngkéodài trongnhữngkhoảng thờigianbằngnhau", tức tínhđẳng thờicủacon lắc,cũngđãmơtớiviệcdùngconlắcđểcảitiếnđồnghồ.Nhưngtiếcthayôngchưakịpthựchiệnýđịnhcủamình.HuygensnhớlạinhữngthínghiệmvàkếtluậncủaGalileivàanhquyếtđịnhbắttayvàochếtạonhữngchiếcđồnghồdùngconlắc.Nhưng,muốnthiếtkếđượcnhữngchiếcđồnghồnhưthế,Huygensđãphảinghiêncứu,tínhtoánhếtsứccôngphu,phảixemxétđủmọimặtvềconlắcvàphảitạođượcchuyểnđộngđiềuchỉnhchạyđềubằngconlắcđó.AnhđãphảixemlạivàkiểmtratấtcảnhữngkếtluậncủaGalileixungquanhvấnđềconlắc.Saunày,khinhớlại,Huygensviết:"LúcnàyđòihỏiphảicủngcốvàbổsungnhữngchỗcầnthiếtchohọcthuyếtcủaGalileivĩđạivềsựrơicủacácvật".Cuốicùng,trảiquanhữngthángngàylaođộngcăngthẳng,nhữngđêmmấtngủ,bảnthiếtkế

vềchiếcđồnghồconlắcđầutiênđãrađời.Phấnkhởitrướcthànhquảlớnlao,trongthưbáotinvuichothầyhọcFransvanSchooten,Huygensviết:"Trongnhữngngàynày,ngườihọctròcủathầyđãthiếtkếđượcmộtmẫuđồnghồmới.Loạiđồnghồnàycókhảnăngđothờigianchínhxáctớimứcdùngnócónhiềuhyvọngxácđịnhđượccảkinhđộthậmchíngaytrongtrườnghợpmangnóđitrênbiển".Dựatheobảnthiếtkếđãvạchsẵn,vớiđôibàntayvàngvàtinhthầnlaođộngkhẩntrương,Huygensđãcùngmộtngườibạnlàmộtthợthủcôngnổitiếngchếtạothànhcôngchiếcđồnghồconlắcđầutiêntrênthếgiới.Đólàvàonăm1657,lúcấyHuygensmới28tuổi.Nhờviệcphátminhraconlắcvànhữngđịnhluậtchuyểnđộngcủaconlắc,Huygensđãcải

tiếnhẳnbộphậnduytrìdaođộngtrongđồnghồ.Đồnghồđãtrởthànhđốitượngnghiêncửuvàlàđiểmxuấtphátcủanhiềubộphậnmáymóccơgiới.Nhờcóconlắc,đồnghồđểbàn,đồng

hồtreotườngđãtrởnênphổbiến.Đánhgiátầmquantrọngcủaphátminhrađồnghồ,KarlMarx[206]viết:"Đồnghồlàchiếcmáytựđộngđầutiêndùngvàomụcđíchthựctiễn.Trêncơsởchiếcđồnghồđãpháttriếntoànbộlýluậnvềviệctạoranhữngchuyểnđộngđều".Vẫnkhônghàilòngvớinhữngkếtquảđạtđược,Huygenstiếptụcnghiêncứucảitiếnđồng

hồ.Vàanhđãphátminhraconlắcxoắntứclàmộtbánhxegắnvớimộtdâytócxoắnruộtgàthaychoconlắcthường.Nhờnhữngphátminhnày,ngườitachếtạođượccảnhữngđồnghồđeotayvàbỏtúi,làmchokỹnghệchếtạođồnghồởHàLanrấtphátđạt.ViệcphátminhrađồnghồconlắcvàlýthuyếtvềconlắcđãlàmchotêntuổiHuygenslừng

lẫykhắpchâuÂu.Ngàynay,nhìnvàođồnghồ,chúngtachỉthấybacáikimchuyểnđộngtrênmộtmặtcócácchữsố.Chúngtakhôngthấyđượcẩnsaucáimặtđồnghồấylàcảmộtcôngxưởng.Và,chúngtalạicàngkhôngthấynhữngconngườiđãvìnhữngmáymócấymàdângtrọncảcuộcđờivàtinhlực!

NgườikhởixướngthuyếtsốngánhsángNhữngđónggópcủaHuygenstronglĩnhvựctoánhọcvàcơhọcthậtlàlớnlao,songcống

hiếnvĩđạinhấtcủaôngphảikểđếntronglĩnhvựcquanghọc.ÔnglàngườiđãxâydựngthuyếtsóngánhsángvànêuranguyênlýHuygensnổitiếng.Trước ông, Isaac Newton đã phát hiện ra sự tán sắc ánh sáng, đã nghiên cứu các "vân

Newton"vàđềxuấtthuyếthạtánhsáng.TheoNewton,ánhsánglàmộtdòngcáchạtđặcbiệtnhỏbéđượcphátratừcácvậtsángvàbaytheođườngthẳng.Kíchthướccủacáchạtứngvớicáctiamàukhácnhauthìkhácnhau:hạtcủacáctiamàuđỏlớnhơnhạtcủacáctiamàutím.Sựphảnxạánhsángchẳngqualàsựphảnxạcủacácquảcầuđànhồikhivachạmvàomặtphẳng.Cònsựkhúcxạánhsánglàdotácdụngcủamôitrườnglênhạtánhsángtạimặtphângiớicủahaimôitrường,làmchocáchạtđóthayđổihướngtruyền.Thờiấy,ngườitachưacócơsởthựcnghiệmđểkiểmtracáckếtluậnnày.Vềsau,nhờLéonFoucault[*]đođượcvậntốcánhsáng,ngườitapháthiệnrarằngcácquanđiểmcủaNewtonmâuthuầnvớithựcnghiệm.Nhưngdouytínkhoahọcgầnnhưtuyệtđốicủanhàđạibáchọc,thuyếthạtcủaôngđãthốngtrịtrongkhoahọccuốithếkỷXVIII.Thếnhưng,giữalúcthuyếthạtđangphổbiếnrộngrãi,giữalúcdanhtiếngNewtonđanglẫy

lừngtronggiớikhoahọc,đãcómộtconngườitáobạo,bằngmộtócquansáttinhtường,mộttrựcgiácsắcnhạy,dámcảgannghingờthuyếthạtánhsángcủaNewton.ConngườiấychínhlàHuygens.Nhớlạinhữngngàycònnhỏthơthẩnbênbờhồdướihàngdươngliễu,cậubéHuygensném

nhữngviêncuộixuốngmặthồnướclặngvàquansátnhữngvòngsángloangxatrênmặtnước.Ngẫunhiên,trênmặtnước,mộtmẩugỗbậpbềnh,cậuthấymẩugỗchỉnhấpnhô,daođộngtheonướcchứkhôngbịcuốnđitheosóng,chứngtỏrằngcáchạtnướcthìdaođộngtạichỗcònsóngthìlanmãiraxa.Gặptrườnghợptrênhồcóthuyền,cậuvẫnngờsauthuyềnsẽkhôngcósóngtruyềnđến,ấythếmàcậulạithấysóngtruyềnđếncảnhữngnơiởkhákhuấtsauthuyền.Đôilúctrênhồlạicóhaithuyềnđậusátgầnnhau,chỉcáchmộtkhehởnhỏ,sóngtruyềnquakhethànhnhữngsóngtròncótâmởmộtvịtrítrênkhe,tựanhưcónhữngsóngmớiphátđitừkheđó.ChínhnhữnghìnhảnhquansáthồithơấuấyđãgiúpHuygensnêugiảthuyếtsóngvềánh

sángvànêunguyênlýnổitiếngmangtênông.

NhữngkếtquảthựcnghiệmsaunàyđãxácnhậntínhđúngđắncủathuyếtsóngánhsángcủaHuygens.Chomộtchùmsóngsángchiếuquamộtlỗnhỏkhoéttrênmộtvậtchắnrồiđậplênmànảnh.

Lỗnhỏsẽgâyrahiệntượngnhiễuxạvàtrênmànảnhtathuđượcbứctranhnhiễuxạ.Đólàmộthệnhữngvànhsángtốixenkẽnhau(tựanhưnhữngvònggợnlồivàlõmxenkẽ

nhautrênsóngnước).Nếuánhsángkhônglàsóngthìtrênmàntachỉthuđượcmộthìnhtrònsángđều.Chonên,hiệntượngnhiễuxạlàmộthiệntượngđặctrưngchosóng,chỗnàoxảyrahiệntượngnhiễuxạthìchắcchắnởđócósóng.ThuyếtsóngánhsángđãđượcHuygenstrìnhbàytạihộinghịViệnhànlâmkhoahọcParis

năm1678vàcôngbốtrongtácphẩm"Luậnvănvềánhsáng"xuấtbànbằngtiếngPhápnăm1690.Vềsau,nhờThomasYoung[*]nghiêncứuhiệntượnggiaothoavànhiễuxạánhsáng,đồng

thờiđượcAugustinFresnel[*]bổsungbổđềFresnelvàonguyênlýHuygensthànhnguyênlýHuygens–Fresnel,ngườitađãgiảithíchđượcmộtcáchmỹmãnmộthiệntượngbíẩncủathiênnhiên:đólàhiệntượnggiaothoaánhsáng,từđóthuyếtsóngánhsángthắngthếhoàntoànthuyếthạtcủaNewtonvàtrởthànhthuyếtkhoahọcđầutiênvềbảnchấtánhsáng.Thậtchẳngaingờ,khicậubéchơinghịchnémđábênbờhồlạichínhlàđangchuẩnbịcho

mìnhtiếnđếnnhữngphátminhvĩđạitrongquanghọc!Cứnhưthế,từnhữngphátminhkhoahọcđầutiênchođếncuốiđời,đềuđặnnămnàoông

cũngcóítnhấtmộtcốnghiến.Cóthểgọiônglàmộtcáimáy.Cứmỗikhicáimáynàychạylàthếnàocũngbậtrađượccáigì

đó.Ngày8-7-1695ôngchếtđộtngột.Khiđótrongtầnghầmngộtngạtcủanhàin,tiếngmáyvẫn

rít,vàcuốn"Vũtrụluận",tácphẩmcuốicùngcủaông,đangđượcinra.Ngaycảcáichếtcũngkhôngthểcảnngăntưtưởngcủaôngtiếptụcđếnvớinhânloại.

XV.JAMESPRESCOTTJOULE(1818–1889)

JAMESPRESCOTTJOULE(1818–1889)

ĐịnhluậtJoule–LenzSaukhiAlessandroVoltaphátminhrapinVolta(1800),trongtaycácnhàvậtlýhọcđãcó

mộtnguồnđiệnphátramộtdòngđiệnduytrìliêntục.Việcnghiêncứudòngđiệnđượctriểnkhairộngrãi.Cácnhànghiêncứuđềuthấyrằngdòngđiệnphátranhiệt,làmnóngcácvậtdẫnđiện,vàmuốntìmraquyluậtcủasựphátnhiệtđó.Suốtbốnchụcnămcáccuộcnghiêncứuđóđềukhôngthànhcông,hoặcbịbỏdởdang.Nguyênnhânchủyếulàvìcácnhàvậtlýhọclúcđóchưacókháiniệmrõràngvềcườngđộdòngđiệnvàvềđiệntrở,chưaxácđịnhđượccácđơnvịđểđocácđạilượngđó.MộtnguyênnhânquantrọngnữalàđịnhluậtOhm[207]chưađượccácnhàvậtlýbiếtđến,nhiềungườikhithínghiệmđãmắcnốitiếpvàomạchđiệnnhữngđiệntrởkhácnhau,tưởngrằnglàmnhưvậychỉđểbiếnđổiđiệntrởchungcủatoànmạch,màkhôngbiếtrằng,cườngđộdòngđiệncũngbịbiếnđổitheo.Năm1841,chàngthanhniênJamesJoule,chủmộtnhàmáyrượubiaởLondon,nghiêncứu

vậtlýnghiệpdưnhữnglúcnhànrỗi,cũngbấttaynghiêncứusựphátnhiệtcủadòngđiện.Khilắp bộ thí nghiệm củamình Joule đã dựa theo những gợi ý của Faraday và cách bố trí thínghiệmcủacácnhànghiêncứukhác.Đểnghiêncứumộtdâydẫn,Jouleđãquấnnótrênmộtthanhthủytinhnhỏ,vànhúngtấtcảvàomộtnhiệtlượngkếvớimộtnhiệtkếnhậy.Jouleđãtiếnhànhbalầnthínghiệm,ởmỗilầnthínghiệm,ôngmắcnốitiếphaiđiệntrởnhúngtronghainhiệtlượngkếnhưnhau.Nhưvậydòngđiệnđiquacácđiệntrởcócùngmộtcườngđộnhưnhau.Trongcảbalầnthínghiệm;khithayđổicácđiệntrở,ôngnhậnxétrằngnhiệtlượngtỏaraởmỗidâydẫntỷlệvớiđiệntrởcủadâydẫn.Saukếtquảbanđầuđó,Jouleđặtvấnđềnghiêncứuảnhhưởngcủacườngđộdòngđiệnđối

vớisựtỏanhiệttrongdâydẫn.Ôngđãnêulêngiảthuyếtnhưsau.Ôngchorằngnhiệttỏaralàdocáchạtcủa"chấtđiện"vađậpvàocáchạtvậtchấtcủavậtdẫn.Nếuvậykhităngcườngđộcủadòngđiệnsẽcóhaiyếutốảnhhưởngđếnnhiệtlượngtỏara.Mộtlàvậntốccáchạtđiệntănglên,vàdođósựvađậpcủatừnghạtđiệnvàohạtvậtchấtsẽmạnhhơnlên.Hailàsốlượngcáchạtđiệnchuyểnđộngtrongđơnvịthờigiantănglên,dođósốhạtđiệnvađậpvàotừnghạtvậtchấtsẽnhiềuhơn.Trêncơsởlậpluậnnhưvậy,Joulechorằngtácdụngcủadòngđiệnphảităngtỷlệvớibìnhphươngcủacườngđộ.Joulekiểmtragiảthuyếtcủamìnhbằngthựcnghiệm.Kếtquảcácphépđorấtsátvớicác

phéptínhdựatheogiảthuyếttrên.Joulekếtluậnrằngítnhấtđốivớicácdâydẫnbằngkimloại,tacóthểrútrađịnhluật:lượngnhiệttỏaratỷlệthuậnvớiđiệntrởvàvớibìnhphươngcườngđộdòngđiện.Cách lập luậncủa Joule làkhôngchặtchẽ,và thínghiệmkiểmtracũngchỉmới thựchiện

trongmộtphạmvihẹp.KếtluậncủaJoulechưađượccôngnhậnngayvàcònbịnhiềungườichỉtrích.Năm1844,việnsĩViệnhànlâmkhoahọcSaintPetersburglàHeinrichLenz(1804–1865)thựchiệnmộtloạtthínghiệmchínhxácvàcũngđiđếnkếtluậnnhưJoulekhẳngđịnhđượcsựđúngđắncủađịnhluật.NgàynayđịnhluậtnàyđượcgọilàđịnhluậtJoule–Lenz.

ĐươnglượngcơcủanhiệtChotớigiữathếkỷXIX,trongvậtlýhọcchưacókháiniệmnănglượng.BácsĩykhoaRobert

Mayer[*] lúcđócôngbốmột loạtcông trìnhnghiêncứu,ôngchorằng trong thiênnhiêncónhiềuloại"lựctựnhiên"(hiểutheonghĩangàynaylà:nănglượng)khácnhau,chúngcóthểbiếnhóatừloạinàythànhloạikhácvàtrongkhibiếnhóanhưvậy,chúngđượcbảotoàn,nghĩalàkhôngtựsinhramàcũngkhôngtựmấtđi.Ôngchorằngnhiệtcóthểchuyểnthànhcôngcơhọcvàngượclại,vàsựchuyểnhóađóbaogiờcũngtuântheonhữngtỷlệnhấtđịnh,mộtlượngnhiệtnhấtđịnhtươngđươngvớimộtcôngcơhọcnhấtđịnh.Ôngtínhđượcbằng lýthuyếtđươnglượngcơcủanhiệtlà425kGm/kcal.CôngtrìnhcủaMayerkhôngđượccácnhàvậtlýchúý,vìnóthuầntúylýthuyết,mangnhiều

lậpluậncótínhtriếthọc,vàchủyếuvìMayerlà"kẻngoạiđạo",khôngphảilànhàvậtlý.Joulecómộtlợithếhơncácnhàvậtlýkhác:ôngcũnglà"kẻngoạiđạo".Ôngkhôngbịcác

địnhkiếnchiphối,ôngquantâmđếnmộttưtưởnghay,màkhôngcầnbănkhoănngườiphátbiểuratưtưởngđólàngườithếnào.Chínhđiềuđóđãgiúpôngsaunàytrởthànhmộtnhàvậtlýthựcthụ.Saukhiphátminhrađịnhluậtvềsựtỏanhiệtcủadâydẫn,Jouleđặtvấnđềtìmnguồngốc

củanhiệttỏaratrongmạchđiện.Ôngkhảosátnhiệtlượngtoànphầntỏaratrongtoànmạchđiện,baogồmcảcácpinVolta,vàtínhđượcrằngnhiệtlượngđóđúngbằngnhiệtluợngdocácphảnứnghóahọctrongpintạora.DođóJoulenêuragiảthuyếtrằngnguồngốccủadòngđiệnchínhlàcácquátrìnhhóahọcdiễnratrongpinVolta.Nhưngđòngđiệncũngcóthểđượctạorabởicácmáyphátđiệntừ,ởđókhôngcócácphản

ứnghóahọc.Vậynguồngốcnhiệtlượngtỏaraởđâylàgì?Jouletiếptụclàmthínghiệmđểkiểmtra.Jouleđặtmộtcuộndâydẫncólõisắtvàotrongmộtốngchứađầynước.Ôngchocảchiếcống

cóchứasợidâyđóquaytròntrongtừtrườngcủamộtnamchâm.Trongcuộndâydẫnphátsinhdòngđiệncảmứng,Jouleđochínhxáccườngđộdòngđiện,trongdâydẫnvànhiệtlượngdodâydẫntỏaratrongnước.Jouleđiđếnkếtluậnlàdòngđiệncảmứngcũngtỏanhiệtnhưdòngđiệngalvanic,vàcũng tuân theocùngmộtđịnh luật,nghĩa lànhiệt lượng tỏara tỷ lệthuậnvớiđiệntrởvàvớibìnhphươngcườngđộ.Tiếpsauđóônglặplạithínghiệmtrên,nhưngkhôngquayốngchứasợidâydẫnbằngtay.

Ôngbắtchiếcốngquaydotácdụngcủahaiquảnặngrơitừmộtđộcaonhấtđịnh.Bằngcáchđó,ôngđođượccôngđểlàmquaychiếcống,vànhiệttỏaratrongống.Từđóôngxácđịnhđượcđươnglượngcơcủanhiệtlà460kGm/kcal.Saunữaônglàmmộtthínghiệmkháctrongđócôngcơhọcbiếnđổitrựctiếpthànhnhiệt,

màkhôngcầnquatrunggiancủadòngđiện.Thínghiệmkinhđiểnnàyđượcmôtảtrongcácsáchgiáokhoavậtlýhọc.TừthínghiệmnàyJoulerútrađượcgiátrịchínhxáchơnchođươnglượng cơ của nhiệt: 424 kGm/kcal. Kết quả đó được công bố năm1849.Như vậy Joule đãchứngminh được bằng thực nghiệm điềumà trước đây Robert Mayer đã tính ra bằng lýthuyết.ĐểkỷniệmcônglaocủaJamesPrescottJoule,nhiệtlượngdodòngđiệntỏarađượcgọilà

nhiệtlượngJoule.TêncủaJoulecũngđượclấyđểđặttênchođơnvịnănglượng[208].Khiđịnhluậtbảotoànvàchuyểnhóanănglượngchưađượccôngnhậnrộngkhắp,ýnghĩa

củađươnglượngcơcủanhiệtcómộtvẻhìnhnhưthầnbí.Quảvậy,tạisaotrongmọitrường

hợp,ởmọinơi,lượngnhiệt1kcal[209]lạitạoramộtcôngđúngbằng424kGm[210]khôngbaogiờhơnvàkhôngbaogiờkém?Ngàynaychúngtahiểurằngnhiệttỏarakhidòngđiệnđiquadâydẫn,hoặcnhiệtbịtiêuhao

đểsinhracôngcơhọcđềulànhữngsựchuyểnhóacủanănglượng.NhiệtnăngvàcơnăngđềuđượcđobằngmộtđơnvịchunglàJoule.Khitaviết1J=0,239calhoặclcal=4,184J,đóchỉlànhữngcôngthứcđểchuyểnđổitừmộtđơnvịnằmtronghệthốngđolườnghợppháp(Joule)sangmộtđơnvịđãquendùng,nhưngkhôngnằmtronghệthốnghợppháp(cal).Năm1847,trongmộtbàigiảng,Jouleđãnói:"...hoạtlực[211]cóthểbiếnthànhnhiệt,nhiệtcó

thểbiếnthànhhoạtlực,hoặcthànhsựhúttừxa.Nhưvậycảbacáicụthểlànhiệt,hoạtlực,vàsựhúttừxa–biếnđổicáinọthànhcáikia.Trongtấtcảnhữngbiếnđổiđó,khôngcócáigìbịmấtđicả".Đóchínhlàtưtưởngbảotoànnănglượngphátbiểutrềncơsởthựcnghiệm.JamesPrescott

Jouleđượccoilàmộttrongnhữngngườiđãphátminhđịnhluậtbảotoànvàchuyểnhóanănglượng.

XVI.PYOTRNIKOLAEVICHLEBEDEV(1866–1912)

PYOTRNIKOLAEVICHLEBEDEV(1866–1912)

TìmramìnhĐấy,connghĩkỹđi.Nếuconđitheoconđườngthươngmạinhưchaông,consẽsốngsung

túcnhưhiệnnay,thậmchícònkháhơnnữa;bằngkhôngconsẽphảitậpsốngcuộcđờiđạmbạcvàbốsẽbuộcphảicắtbớtcáckhoảnchiphíchocon.ÔngbốcốthuyếtphụccậuconPyotr.Và,đểdỗdànhcon,ôngđãsắmchocậunàoáoquầnhợp"mốt",nàotàuthuyềndulịch,ngựa

đuaxekéo,chẳngthiếuthứgì.Vớicuộcsốngkhágiảnhưthế,cộngthêmvẻmặtlinhlợi,điểntrai,Pyotrrấtdễđivàocon

đườngănchơixahoa,phóngđãng.Nhưngthậttrớtrêu,tuyhọctrườngthươngmại,cậuhọcsinhấylạighétcayghétđắngnghềbuôn.Cậughinhậtký:"Cứnghĩtớicáithươngtrườngtẻnhạtmàtôisẽphảilaovàotôilạicảmthấy

buồnchánvôngần.Ởđấy,suốtđờitôiphảingồilìtrongcáicănphòngtùtúng,trướcnhữngchồngsổsáchdàycộpghighichépchépmộtcáchmáymóchếttrangnàyđếntrangkhác...Mọitàinăng,chíhướngtrongtôiđềusẽthuichột".Thếnhưng,sáchvở,côngtáckhoahọcđãsớmhấpdẫnPyotr.Cậurấtthíchđọcsách,nhấtlà

cácsáchvậtlývàkỹthuậtđiện.Suốtngàycậubậnrộnvớinhữngthínghiệmcủamình.Làmthínghiệm,tìmtòicáimới–đólàcôngviệcđemlạichocậuhàohứngvàniềmvui.Cậuthấycuộcđờimìnhkhôngthểrờixakhoahọc.Cậuviếtchomẹ:"NếuconđượctùyýlựachọngiữamộtbênlàcủacảicủamộtôngvuaẤn

Độnhưngphảirờibỏkhoahọcvàmộtbênlàcuộcsốngnghèonàntrongmộttầnggácthiếutiệnnghi,nhưngvớimộtviệnnghiêncứuphongphúmàconđượcquyềnđếnlàmviệc,consẽchẳngngạingẩnmộtchútnàomàkhôngchọncáithứhai".PyotrLebedevdứtkhoáttừbỏviệchọcthươngmạivàxinvàomộttrườngthựchànhcódạy

cácmônkhoahọctựnhiên.Cậuviếtthưtâmsựvớimẹ:"Conngàycàngsaymêmônvậtlý.Giờđâyconbắtđầuvỡlẽ,con

khôngthểsốngnếuthiếumônvậtlý".Nhờlònghamhọcvàthóiquenlaođộngsiêngnăng,ngaylúc16tuổi,Lebedevđãgiảiquyết

đượcnhiềuvấnđềkỹthuậtphứctạp;vượtxakhảnăngcủalứatuổicậukhánhiều.Dùsao,nhiệttìnhcũngkhôngthểbùđượcnhữnglỗhổngvềkiếnthức.Lebedevnhậnrađiềuđóvàquyết định theo học tại một trường ở trình độ cao hơn. Cậu xin vào trường Kỹ thuậtMoskva[212],naylàtrườngĐạihọcKỹthuậtQuốcgiaMoskvaBauman[213]nổitiếng.Chínhtạitrườngnày,kỹnăngthựchànhcủaLebedevđượcpháttriểnmạnhmẽ.Cậugiỏihàn,

tiệnvànguội.Đôitaykhéoleocủacậuđượcrèngiũa,chuẩnbịchocậusaunàytrởthànhnhàthựcnghiệmtàiba.Năm1887,theolờikhuyêncủathầy,LebedevthuxếphànhtranglênđườngsangĐứcđểhọc

sâuhơnnữa.CậuxinvàohọctạitrườngĐạihọcStrasbourg,dướisựhướngdẫncủagiáosưAugustKundt[*],ngườimàsaunàyLebedevtônxưnglà"nghệsĩvànhàthơcủavậtlýhọc".

LàmộtnhàkhoahọcvàmộtgiáosưcónhiềukinhnghiệmKundtđãnhanhchóngnhậnthấyrằngLebedevlàmộtsinhviêncótài.ÔngđãtạochoLebedevtấtcảnhữngđiềukiệnthuậnlợiđểhoànthànhcácthínghiệm.ÔngđãnuôidưỡngởLebedevtấtcảnhữngphẩmcháttiêubiểucủanhàbáchọctươnglai:tàinăng,trítuệ,lòngdũngcảmvàkhátvọngđisâuvàonhữngvấnđềkhoahọckhókhănnhất.Năm1891,PyotrLebedevbảovệthànhcôngluậnántiếnsĩ.Và,cũngnăm1891,saubốnnăm

xaquê,LebedevtrởvềMoscow.TheolờimờicủaAlexanderStoletov[*],nhàvậtlýNgalỗilạc,LebedevđếnlàmviệctạitrườngĐạihọctổnghợpMoskva.Tạiđâyônglaomìnhvàocôngviệcvàđãvạchrakếhoạchtolớncủamình.Ôngđãviết:"Maxwellđãchỉrarằng,tiasánghoặctianhiệt,khidọilênvậthấpthụ,sẽsảnratrênvậtmộtápsuấttheophươngtới...".Thếrồi,việcnghiêncứuápsuấtánhsángđãtrởthànhsựnghiệpcủacảcuộcđời,tiếcthayngắnngủi,củaLebedev.

"Cân"ánhsángTrongmộtlầntròchuyệnvớinhàthựcvậthọcNganổitiếngKlimentTimiryazev[*],nhàvật

lýhọcAnhWilliamThomson[*]nóivớivẻthánphục:"TôisuốtđờiđãchốnglạiMaxwell,khôngthừanhậnápsuấtánhsángcủaôngấy,vậymàgiờđâyLebedevcủacácôngđãbuộctôiphảiquyhàngtrướcnhữngthínghiệmcủaôngta".TrướcLebedev,ngaytừnăm1873,nhàvậtlýAnhJamesC.Maxwellđãđưarakếtluậnrằng

tiasángphảigâyraápsuấtcơhọclênnhữngvậtnógặptrênđường.Biếtbaonhiêuýđồđoápsuấtánhsángcủacácnhàbáchọccótêntuổiđềukhôngđiđếnthànhcông.NgayAugustinFresnel,nhàthựcnghiệmPháptàibacũngphảichịubótay.CònnhàhóahọckiêmvậtlýAnhWilliamCrookes[*]cũngmớichỉvạchmặtđượcnhững"kẻgâyrối"cảntrởviệcđo.VìthếtakhônglấylàmlạrằngởcuốithếkỷXIX,nhiềunhàkhoahọckhôngchịuthừanhậnýkiếnchorằngánhsángcóápsuất.Conđườngtừlýthuyếtđếnchứngminhbằngthựcnghiệmthậtđầychônggai!Làmsaocóthểđođượcsứcépcựckỳnhỏbécủatiasángmặttrờilêngươngkhinócònthua

xasứcépcủamộtchúmuỗiđậunhẹtrêngương?Nhưngkhókhănđâuphảichỉcóthế.Lạicònphảilàmsaoloạitrừđượctácdụngcủadòngkhíđốilưuvàhiệuứngbứcxạkếnảysinhtronglúcđó.Thậtvậy,trongkhithínghiệm,dướitácdụngcủaánhsáng,khôngkhíđượchunnóng,tạo

thànhnhữngdòngđốilưu.Cácdòngnàytácdụnglêngươngmộtlựclớnhơnbảnthânlựctácdụngcủaánhsánghằng trămnghìn lần!Lạicònhiệuứngbứcxạkếgâyrađocácphân tửkhôngkhínảyđitừmặtđượchunnóngcủagương!Nhưchúngtabiết,ởmặtđượcsoisángnhiệtđộbaogiờcũngcaohơnmặtkia,cácphântửkhôngkhínảyđitừmặtấyrõràngvớivậntốccaohơnvàlàmchogươnggiậtlùimạnhhơnsovớimặtkiakhôngđượcchiếusáng.Thànhthử,dohiệuứngbứcxạkế,gươngchịutácdụngcủamộtápsuấtcùngchiềuvớiápsuấtánhsáng...VữngtinvàolýthuyếtcủaMaxwell,họctậpkinhnghiệmcủanhữngngườiđitrước,Lebedev

bắttayvàotrừkhửnhững"kẻgâyrối".Chínhôngđãchếtạo,thunhặt,màigiũacácchitiếtchobộdụngcụtựôngnghĩra.Vàrồicũnglạichínhôngthayđổi,giũađigiũalại,kiếmtìm,thugóp,hoànchỉnhcácdụngcụ...Làmthếnàođâyđểthuđượcápsuấtánhsángdướidạng"thuầnkhiết"?Câuhỏiấychừng

nhưchoáncảtâmtríôngsuốtnhữngthángnămđằngđẵng.

Đúngrồi,phải"cân",phải"cân"...ánhsáng.Muốnthànhcôngnhấtthiếtphảigiảmsốphântửkhôngkhíbaoquanhđĩacân.Ôngđặtmộtcânxoắnnhỏ,rấtnhạy,dotựtaymìnhchếtạo,vàotrongmộtbìnhthủytinhvàdùngbơmchânkhôngđểhútkhôngkhí.Nhưngvớicácbơmchânkhônghoànthiệnnhấtthờiấy,trongbìnhvẫncònlạiquánhiềuphântửkhôngkhí.Lebedevnghĩramộtmẹo.Ôngbỏvàotrongbìnhmộtgiọtthủyngân,đốtnóngtừtừ,đồngthờitiếptụchútkhôngkhí.Thủyngânbốchơivàdồnđuổitấtcảnhữngphântửkhôngkhícònlạirakhỏibình.Thếcònbâygiờlàmthếnàotránhđượchơithủyngân,Lebedevđãlàmlạnhbìnhxuống-40°C,tớilúcthủyngânđônglạitrênthànhbình.Lebedevđãloạitrừcácdòngđốilưubằngmộtphápthuậttàitình.Ôngbuộccáctiasángcủa

cùngmộtnguồnphảilầnlượtrọilêncảhaiphíacủađĩacân.Lẽdĩnhiên,trongtrườnghợpấy,cảhaibênphảitráisẽcócùngđiềukiệnnhiệtđộvàlúcấysẽkhôngcódòngđốilưu.BâygiờLebedevchuyểnsangxửlýhiệuứngbứcxạkế.Saukhithiếtkếhàngchụcthínghiệm

nhằmmụcđíchtómbắtquyluậthànhđộngcủahiệuứngbứcxạkế,Lebedevnhậnthấynógiảmkhiápsuấtkhôngkhítrongbìnhgiảm.NgoàiraLebedevcònpháthiệnrarằng,hiệuứngbứcxạkếtăngtỷlệvớiđộdàycủađĩacân.Giờđây,tuykhôngthểloạitrừhẳnđượchiệuứngbứcxạkế,nhưngrõràngcóthểtínhđượcnó.Lebedevđãnghĩcáchlàmhaiđĩacântrênmỏnghơnhaiđĩadướirấtnhiều.Tiasángrọilầnlượtlênmộtđĩamỏngrồimộtđĩadày.Sựchênhlệchcủagócxoắnsẽchobiếtđộlớncủaápsuấtdohiệuứngbứcxạkếgâyra.Nhưthếlàbàitoánđãđượcgiảiquyết!Nóithìđơngiản,nhưngtrongsựđơngiảnấyẩndấunhữngkhókhănchồngchấtvànhữngcố

gắngphithường,nhiềukhitưởngnhưkhôngvượtnổi,đểđiđếnthànhcông.Thếlà,saubanămtrờitìmtòicăngthẳng,thựchiệnnhữngthínghiệmtinhvi,năm1899,lần

đầutiêntronglịchsửkhoahọc,Lebedevpháthiệnđượcrằngánhsángquảthựcđãtácdụngmộtsứcéplêncácvậtthểvàđãđođượcđộlớncủanó,chứngminhbằngthựcnghiệmtínhđúngđắncủalýthuyếtMaxwell.Vàomùahạnăm1900,LebedevtrìnhbàykếtquảcôngtrìnhnghiêncứucủamìnhtạiHội

nghịquốctếcácnhàvậtlýởParis.Và,côngtrìnhhoànchỉnh"Khảosátthựcnghiệmvềápsuấtánhsáng"củaôngđượccôngbốnăm1901trêntờtạpchíĐức"Biênniênvậtlýhọc".Đánhgiávềkếtquảcủacôngtrìnhnày,nhàvậtlýĐứcFriedrichPaschen[*]đãviếtchoông:

"Tôicoikếtquảcủaôngnhưlàsựtiếnbộlớnnhấtcủavậtlýhọctrongnhữngnămgầnđây...Tôiđánhgiáđượcnhữngkhókhănmàôngđãgặp,đặcbiệtlàítlâutrướcđâybảnthântôiđãthửchứngminhsựtồntạicủaápsuấtánhsángvàcũngđãlàmthửnhữngthínghiệmtươngtự,nhưngkhônghềthuđượcmộtkếtquảcụthểnào...".Saukhicôngbố,phátminhcủaLebedevnhanhchóngđượccácnhàvậttísửdụngmộtcách

rộngrãi,xemnhưcơsởcủanhữnglýthuyếtmớivềvậtlývũtrụ.ViệnhànlâmkhoahọcNgađãtặngPyotrLebedevgiảithưởngvềcôngtrìnhnghiêncứuđặc

sắcnóitrên.

XâydựngtrườngpháiLebedevthườngnóivớimọingười:"Saunày,chodùtôicóchết,nhưngcôngviệcvẫnđược

tiếnhànhđếncùng".Quảvậy,Lebedevđãxâydựngsaumìnhcảmộtthếhệhọctrò,mộttậpthểnghiêncứucótổ

chức,mộttrườngpháivậtlýhọcNgaưutú.Ôngkhôngđơnthuầnchỉlànhànghiêncứutàiba,

màcònlànhàlãnhđạokhoahọccừkhôi,ôngtậphợpđượccáchọctròquanhmình,lôicuốnhọđi theoconđườngcủamình, truyềnchohọniềm tinvànghị lựcđi theoconđườngdó,khôngquảngianlaovấtvả.Ngaytừnăm1893,lúcmớitrởvềnước,Lebedevđãviếttrongnhậtký:"Cáckếhoạchvàý

nghĩdồidàođếnnỗikhôngđểtôiyêntâmlàmviệc".Ôngtậphợphọctrò,truyềnđạttưtưởngvàđộngviênhọctrònghiêncứutìmtòi...Tấtcảđề

tàinghiêncứucủacáchọctròôngđềuxoayquanhnhữngvấnđềmàbảnthânôngchúý.Chẳnghạn,khinghiêncứuvềápsuấtánhsáng,ôngchorằngnócũngcónhữngtínhchấtnhưápsuấtcủasóngâm,cũngnhưcủasóngđiệntừnóichung.Ôngđãcùngvớicáchọctròcủamìnhtìmcáchchứngminhgiảthuyếtđóbằngthựcnghiệm.DướisựdắtdẫncủaLebedev,họđãchứngminhđượcrằngcácsóngâmcũngtácdụngmộtsứcéplêncácvậtthể,vàquảthậtđãlàmquaymộttấmgươngnhỏhìnhchữnhật.SốhọctròcủaLebedevngàycàngnhiềuvàhọngàycàngđisâuvàonhữngvấnđềcốtlõicủa

vậtlýhọc.MỗingườiđềuđượcLebedevvạchrachomộtnhiệmvụriêng,mộtkếhoạchriêng.Songtấtcảđềunhưnhữngbộphậncủamộtcơthểsống,nhưnhữngconsuốichảyvàocùngmộtdòngsông.Ởđâysựthốngnhấtvềtưtưởng,ýchívàviệclàmđãgắnbóthầyvớitròvàtròvớitròtạothànhmộttậpthểnhữngnhànghiêncứu.TimiryazevđãmôtảcungcáchlàmăncủatậpthểthầytròLebedevnhưsau:"Lebedevđã

hướngdẫncôngviệccủa20–25nhànghiêncứutrẻ,đónggópvàocáccôngtrìnhcủahọsứcsángtạodồidàovàócphátminhtuyệtdiệucủamình.Hướngdẫn25côngtrìnhlàmộtcôngviệcthậmchícònkhóhơnđấucờvới25đốithủcùngmộtlúc".Trong hồi ký của các học trò đều có nhắc đến hình ảnh của người thầymẫumực, người

hướngdẫnnghiêmtúc,mộtconngườitậntình,mộtnhàbáchọctàinăng.VladimirZernov[*]viết:"Tuyđôilúcthầykhắtkheđốivớinhữngngườimớibắtđầunghiêncứu,nhưngchúngtôithấyrõsựtậntìnhvôhạncủathầyđốivớichúngtôi,nhiệttâmgiúpđỡnhữngngườimớibắtđầukhihọgặpkhókhăn.Niềmcảmthôngrộnglượngcủathầykhithấyhọctròthấtbạiđãlàmchochúngtôikhôngcònđểtâmđếnsựkhekhắtcủathầyvàsẵnsàngđitheobấtcứconđườngnàothấyđãchọn...".Lebedevkhôngnhữngchỉchúýđàotạohọctrò,ôngcònmuốnhọctròôngtươnglaisẽlà

nhữngngườiđứngđầucáctrườngpháivậtlýNgavàđãrasứctruyềnchohọkhokinhnghiệmphongphúvềmặttổchứcvàhướngdẫncácnhànghiêncứumớivàonghề.TrongbứcthưgửiPyotrLazarev[*],ngườimàLebedevđoánchắcsaunàysẽđứngđầumộttrườngpháivậtlý,ôngviết:"Khigiaonhiệmvụchomộtngườimớibắtđầu,haynóicáchkhác,khiđặtnhiệmvụđàotạomộtnhàkhoahọctươnglai,chúngtaphảithấyrõtráchnhiệmtinhthầncủachúngtađốivớingườiđó.Khôngcógìdễbằng làmnhụt chímộtngườimớibắtđầuđivào conđườngnghiêncứu,chỉcầnđặtngườiđótrướcmộtvấnđềtuyrấtlýthúnhưngđầybấttrắc:anhtasẽthấymìnhđứngtrướcmộtmớbòngbongchitiết,sẽlãngphíthìgiờrồitrởnênchánnản.Dovậytráchnhiệmtinhthầncủaanhlàchỉgiaochomộtngườimớibắtđầumộtviệcmàanhdámchắclàkếtquảsẽrõràngvàcóthểđạtđược".Họctròcủaôngtớinăm1905đãcótrên30người.Trongsốđócónhiềungườisaunàytrở

thànhcácnhàkhoahọcnổi tiếngnhưcácviệnsĩPyotrLazarev,VladimirArkadiev, SergeyVavilov,TorichanKravets[*]v.v...

Tiếpnhậncáichết

ỞLebedev,lýtưởngkhoahọchìnhthànhrấtsớm.Conđườngsốngcủaôngđãđượcđịnhrõngay từkhicònngồi trênghếnhà trường.Saumột thờigiandàihọc tậpởnướcngoài,khichuẩnbịvềnước,Lebedevviếtthưchomẹ:"Concònnhớ,cáchđâyhơn10năm,sựhàihòatuyệtmỹđếnkhóhiểutronggiớitựnhiênđãhấpdẫnvàcuốnhútcon,nhữngdánghìnhkỳdiệuẩnhiệnmờmờsaulànkhóihồngbíẩnđầythivị.Bâygiờlànkhóiấyđãtanđivàconđãnhìnthấy,vẻđẹpvĩnhcửuchânchínhcủatòalâuđàivũtrụ:mụcđích,ýnghĩa,niềmvui,tấtcảcuộcđờilàởđó".ĐốivớiLebedev,sốngtứclàsángtạo,làtìmhiểunhữnghiệntượngvậtlýphứctạpnhất,là

tìmranhữngbímậtthâmsâunhấtcủatựnhiên.Sauphátminhraápsuấtánhsáng,Lebedevlạiđặtramộtkếhoạchmới,chuẩnbịbướcvào

mộtcuộcchiếnđấumới,chinhphụcthiênnhiênvàtinchắcrằngsẽđoạtđượccủathiênnhiênmộtbímậtkháccònđanggiấukín.Ôngquyếtđịnhđisâunghiêncứusóngđiệntừvàtìmhiểubảnchấtcủatừtrườngtráiđất.ÝnghĩtiếnhànhmộtloạtthínghiệmmớiđãđếnvớiLebedevngaysaukhiônghoànthành

côngtrìnhnghiêncứuvềápsuấtánhsáng.Ôngđãpháchọamộtcáchrõràngkếhoạchnghiêncứutươnglai.TrongmộtbứcthưgửiTimiryazev,ôngviết:"Tôinghĩrằngtôiđangđụngđầuvàomộtmốiliênhệcựckỳquantrọng...".Thếnhưng,ôngđãphảitrảgiáquáđắtchonhữngphátminhvànhữngdựkiếncủamình.

Nhữngđêmthứctrắngkéodài,cườngđộlaođộngquámức,sựcăngthẳngđángsợvềcảthểxáclẫntinhthầnđãgiángmạnhvàosứckhỏecủanhàbáchọc.Bệnhđautimngấmngầmđãgâyrachoôngnhữngcơnchoángvànhữngcơncothắtdữdội.Đãcólúcbácsĩbuộcôngphảinghỉviệcvàđiandưỡng.LạithêmchếđộcảnhsátphảnđộngcủachínhphủNgahoàngđànápdãmannhữngcuộcnổi

dậycủasinhviênvàgâysứcépđốivớigiớitríthứcyêunướcNgalàmchobệnhtìnhcủaPyotrLebedev trầm trọng hơn.Mặc dầu sức khỏe sa sút, ông cùng với 124nhà khoa học lỗi lạctrườngĐạihọctổnghợpMoskva,đứngđầulàKlimentTimiryazev,đãxintừchứcđểphảnđốisựđộcđoáncủachínhquyền.Đốivớiông,rờibỏtrườngđạihọc,rờibỏphòngthínghiệm,đólàđiềuđaukhổ,làsựhysinh

chuaxót.Mộtcuộcđấutranhgiằngcodaydứtdiễnratrongông.Ôngviết:"Cácnhàsửhọc,cácluậtsư,cácbácsĩđềucóthểtừbỏtrườngđingay.Nhưngtôicòncóphòngthínghiệm,vàđiềuđauđớnchotôinhấtlàcóhơn20họctròsẽđitheotôi.Làmgiánđoạncôngviệccủahọkhôngphảilàviệckhó,nhưngcáikhónhấtvàkhôngthểlàmđượclàbốtrícôngviệccủahọởmộtnơinàokhác.Càngnghĩtôicàngthấyđâylàvấnđềsinhtử".Rờikhỏitrườngđạihọcôngsẽmấttheocảtiềntrợcấp,sẽmấtchỗởtạiViệnvậtlý,sẽmất

mọi thứ trongđời –mất điều kiện tiếp tục công việcmàông saymênhất vàmất luôn cảphươngkếnuôisốnggiađình.ĐúnglúcđóônghailầnnhậnđượclờimờiđếnViệnNobeltạiStockholmlãnhđạomộtphòng

thínghiệmlớnvớimộtsốlươnghậuhĩ.Nhưngôngđãkhướctừlờimời,vẫnởlạitrongnướcvàtựbỏtiềnriêngrathànhlậpmộtphòngthínghiệmmớiđểtiếptụccôngtácnghiêncứuvớihọctròcủamình.Bệnhtậthoànhhành,khổđaudằnvặt,cuộcsốngkhókhănđènặnglênvainhàbáchọc.Biết

khôngthểtránhkhỏicáichết,ôngbìnhthảntiếpnhậnnónhưmộtđịnhmệnhtấtyếu.Ôngviết:"Đờitưcủatôikhôngcómộtniềmvuinàođểđếnnỗitôiphảibuồnkhổkhitừgiãnó...Tôichỉtiếcrằngtôichếtđisẽmangtheomộtcáimáynghiêncứuthiênnhiênhoànhảo,đưalạiích

lợichoconngười;tôicũngsẽmangtheocảkếhoạchcủatôi,vìlẽtôichưatruyềnđượcchoaikinhnghiệmphongphúvàtàithựcnghiệmcủatôi.Tôibiếtrằng,sau20nămnữa,kếhoạch,đósẽđượcnhữngngườikhácthựchiện,nhưngchậm20nămtrờithửhỏikhoahọcthiệthạibiếtbaonhiêu?!".Ôngmấtngày14tháng3năm1912,khimới46tuổi.Cáichếtcủaôngđãnhenlênlànsóngphảnkhángđầyphẫnnộcủacácnhàkhoahọctiếnbộ

NgachốnglạisựđộctàicủachếđộNgahoàng.KlimentTimiryazevđãcôngphẫnthétlên:"Khôngphảichỉcólưỡidaomáychémmớigiết

người.LebedevđãbịgiếtdosựđànápởtrườngĐạihọctổnghợpMoskva!".Trongtậphồikýcủamình,VladimirZernovviết:"Chiếcquantài,trongđónhàkhoahọclỗi

lạcyênnghỉvàmấtđivĩnhviễn,đượcphủđầynhữngvònghoacủacácviệnsĩ,giáosư,cáchộiviênVănhóa,thânnhân,sinhviênvà.nhữngngườitheo,học.Cáchọctròđãkhóctrướclinhcữucủathầymìnhnhưnhữngngườiconkhóctrướclinhcữucủachamẹmìnhvậy".

XVII.MIKHAILVASILYEVICHLOMONOSOV(1711–1765)

MIKHAILVASILYEVICHLOMONOSOV(1711–1765)

ThờiđạicủaLomonosovMikhailLomonosovrađờivàođầuthếkỷXVIII.KhiđónướcNgacònlàmộtnướcphongkiến

lạchậu,nềnkinhtếchủyếudựavàosứclaođộngcủanôngnô,côngnghiệpchưapháttriểnbaonhiêu.Giáohộigiữmộtvaitròthenchốttrongsựpháttriểnvănhóacủađấtnước.Haitrườngđạihọclớnlúcbấygiờ,HọcviệnKievvàHọcviệnMoskva,lànhữngtrườngcủagiáohội,chủyếudạygiáolývàtriếthọckinhviện,hầunhưkhôngquantâmđếncácmônkhoahọctựnhiên.TrongkhiđóthìởAnh,Phápchủnghĩa tưbảnđãhìnhthànhvàđã tổchứcđượcnhữngViệnhànlâmkhoahọcnổitiếngởParisvàLondon.VuanướcNgalúcđó,Pyotrđệnhất(PyotrĐạiđế)làmộtngườicóchíhướnglớn,muốnđưa

nướcNgarakhỏicảnhlạchậu,trìtrệ,tiếnlênthànhmộtcườngquốcchâuÂu.Ônghiểurằngmuốnthế,phảipháttriểnkhoahọc,kỹthuật,phảiđàotạonhântài.BảnthânPyotrđãđitớicácnướcchâuÂu,đíchthânhọcnghềđóngtàu,họccáchbuônbán.Saukhivềnước,ôngcửnhiềuthanhniênranướcngoàihọckhoahọcquânsự,họcnghềkỹsư,nghềhànghài.Ôngmởnhiềutrườnghọckỹthuật,choxuấtbảnsáchbáokỹthuật, tổchứcViệnhàn lâmkhoahọcSaintPetersburg,chủtrươngphát triểnkhoahọc,kỹthuậtvàtáchgiáodụcvàkhoahọcrakhỏiảnhhưởngcủagiáohội.Đểnhanhchóngđi lên trongđiềukiệnkinhtếcòn lạchậu,Pyotrchủtrươngmờicácnhà

khoahọclớnởchâuÂuđếnViệnhànlâmkhoahọcSaintPetersburg,tạochohọnhữngđiềukiệntốtđểnghiêncứukhoahọcvàvậndụngkhoahọcvàoviệcnângcaonềnkinhtếvàtiềmlựcquânsựcủanướcNga.ĐồngthờiPyotrcũngsửdụngcácnhàkhoahọcnướcngoàiđểđàotạocánbộkhoahọctrongnước.ChủtrươngsángsuốtđócủaPyotrvấpphảisựchốngđốicủagiáohộivàcủagiaicấpphong

kiếnNga.HọbiếtrằngmuốnchonướcNgacósứcmạnhkinhtếvàquânsự,cầnphảipháttriểnkhoahọc.Nhưnghọlạisợrằngkhoahọcpháttriểnsẽlàmnẩynởtưtưởngduyvật,vôthần,vànhiềutưtưởngchínhtrị"độchại"khácnữa.Từ1725,saukhiPyotrmấtđi,tháiđộđầymâuthuẫnđócủacáctầnglớpthốngtrịnướcNgađãkhiếnhọcúiđầusùngbáicácnhàkhoahọc,cácnhàkinhdoanhnướcngoài,giaochohọnhiềutrọngtráchtrongbộmáynhànước,nhưnglạingăncảnviệchọchànhcủathanhniêntrongnước,chặnlạitrướchọconđườngtiếnvàokhoahọc.Đểcủngcốchỗngồicủahọ,cácviênchứccaocấpngườinướcngoàirasứctungraluậnđiệurằngngườiNgakhôngthểnàotrởthànhnhàbáchọchoặcnhàvănnghệ,vàluậnđiệuđóđượccácnhàcầmquyềnNgatánthưởngvàủnghộ.Lomonosovđãđivàokhoahọctronghoàncảnhnhưvậy.

ConđườngđivàokhoahọcMikhailLomonosovsinhnăm1711tạimột làngnhỏvenbiểnphíabắcnướcNga,gần thị

trấnArkhangelsk[214].ChaMikhailLomonosov làmộtnôngdân làmthêmnghềđánhcá,giađìnhsốngđủno.ChođếnnaytiểusửcủaMikhailLomonosovvẫncòncónhữngchỗchưađượcbiếtrõràng.

"ỞmiềnquêcủaLomonosovlúcđócónhiếungườibiếtđọc,biếtviết,thậmchímộtsốngườicònhamđọcsáchnữa.Tớinăm12tuổi,cậubéMikhailđãđọcthôngviếtthạo,khôngnhữngđọcsáchđạocủagiáohộimàcòn thíchđọccảcác sách "ngoàiđời"nữa.Cóhai cuốnsách"ngoàiđời"màMikhailsaysưađọcmãinhiềulần,cuốn"Ngữpháp"củaMeletiusSmotrytskyvàcuốn"Sốhọc"củaLeontyMagnitsky[*].Đólànhữngcuốnsáchnổitiếngthờibấygiờ,phảnảnhđượcđầyđủtrìnhđộngữvănNgavàtoánhọcthếkỷXVIII.ChúngđãkhơidậytrongtâmhồnMikhaillònghamthíchkhoahọc,vàkhátvọngmuốnnắmvữngkhoahọcvìkhoahọctạorakhảnănglàmchủthiênnhiên.Mikhailthấyrằngtựmìnhđọcsáchlàchưađủ,chúbécònmuốnđượcđến trườnghọc nữa.Nhưngướcmơđó không thể thành sự thực.Quanh vùngMikhailởchỉcómộttrườnghọcduynhấtcủagiáohội,nhưngtrườngđókhôngnhậnconcáicácnhà"dânhèn"vàohọc.Mikhail không chịu bỏ cuộc. Năm 1730,mặc dù cha hết sức can ngăn, chàng thanh niên

Mikhail19tuổiquyếttâmtừgiãgiađìnhđiMoscowtìmnơihọctập.Vớivàibộquầnáobọctrongmộtchiếckhănnhỏmóctoòngtengtrênđầuchiếcgậyngắnvàmộtsốtiềnănđườngítỏi,MikhailđibộvượthàngtrămkilômétđểtớiMoscow.Ởđây,cũngnhưởkhắpnơitrongnướcNga,connhà"thứdân"khôngđượcnhậnvàotrườngđạihọc.Mikhailđãtìmcáchkhaiman,tựnhậnmìnhlàcontraimộtnhàquýtộc,vàcuốicùngđãđượcnhậnvàohọctạiHọcviệnMoskvacủagiáohội.Nămnămởhọcviện lànămnămsốngrấtgiankhổvàtúngthiếu.Lomonosovvừađi làm

thêmđểkiếmtiềnăn,vừadốcsứchọchành,mongtiếnsâuvàokhoahọc.Nhưngcànghọc,Lomonosovcàngthấychánnảnvìnhàtrườngchỉdạygiáolý,kinhviện,khônggiúpchoanhtiếnthêmđượcbướcnàotrongkhoahọctựnhiên.ĐượcbiếtHọcviệnKievcódạykhoahọctựnhiên,năm1734LomonosovcốxinđượcbiệtpháixuốngKiev[215]mộtthờigian.NhưnganhđãthấtvọngquaytrởvềMoscow,vìHọcviệnKievcũngchỉdạynhững"câuchữrỗngtuếchcủatriếthọcAristotle",chứkhôngphảilàkhoahọctựnhiênthậtsự.Năm1735,mộtsựtìnhcờmaymắnđãtạoramộtbướcngoặtquantrọngtrongcuộcđời

Lomonosov.TheochỉthịcủaNghịviệnNga,HọcviệnMoskvachọn12sinhviênxuấtsắcnhấtchođihọctạiViệnhànlâmkhoahọcSaintPetersburg,MikhailLomonosovđượcchọntrongsố12ngườiđó,vàsau8thánghọctạiSaintPetersburg,đượcViệnhànlâmcửđihọctiếpởĐức.Lomonosovđượchọcnhữnggiáosưxuấtsắc,đượcđàotạochuyênvềluyệnkimvàmỏ.Năm1741ôngtrởvềViệnhànlâmSaintPetersburgcôngtácvànăm1745ởtuổi34,ôngđượccôngnhậnlàgiáosưhóahọc,việnsĩViệnhànlâm.

Lomonosov,ngườitổchứcnềnkhoahọcNgaMikhailLomonosovbắtđầucuộcđờikhoahọctrongmộthoàncảnhkhókhănvàphứctạp.

ViệnhànlâmkhoahọcSaintPetersburglúcđóthựcsựnằmdướisựđiềukhiểncủachánhvănphòngJohannDanielSchumacher.SchumacherlàmộtnhânviêncaocấpngườiĐức,hẹphòivàthiểncận,lochochứcvụvàquyềnlợicủamìnhnhiềuhơnlàlochokhoahọc.ÔngtacảntrởviệcđàotạocánbộkhoahọcngườiNga.BảnthânLomonosovcũngđãphảikhókhănlắmmớiđượcôngtanhậnvàocôngtácởviệnhànlâm.Ôngtacũnggâytrởngạichocôngtáckhoahọccủa các viện sĩ, khiến cho nhiều viện sĩ người nước ngoài nổi tiếng như Daniel Bernoulli,LeonhardEuler[*],trướckiađượcPyotrđệnhấtmờitớiSaintPetersburg,khiđócũngtừbỏSaintPetersburgrađi.Lomonosovđãcónhữnghoạtđộngkhoahọchếtsứcđadạng,bảnthânônglàgiáosưhóa

học,nhưngôngcũngcónhiềunghiêncứuvềvậtlýthiênvăn,địachất,địalý.Ôngcũngnghiên

cứucảvềlịchsửvàngônngữhọc,ôngsángtácthơ,vàđểlạinhiềubứchọa,trongđónổitiếngnhấtlàcácbức"ChândungPyotr"và"TrậnđánhPoltava[216]".Ngoàiviệctrựctiếpnghiêncứukhoahọc,MikhailLomonosovcònlàmộtnhàhoạtđộngxã

hội,mộtnhàtổchứckhoahọc,đấutranhkhôngmệtmỏichoviệcxâydựngmộtnềnkhoahọcvàmộtđộingũcánbộkhoahọccủanướcNga.TrongViệnhànlâmkhoahọcSaintPetersburg,Lomonosovchốngsự tônsùngquáđángcácnhàkhoahọcnướcngoài, chống lạiđích thânSchumacher,vàbằngnhữnghànhđộngcụ thể, chỉ rõsựkémcỏicủamộtsốnhàkhoahọcnướcngoàitrongviệnhànlâm.LomonosovđãdànhnhiềucôngsứcchoviệcpháttriểnkhoahọcởnướcNga.Mộtmặt,ông

tíchcựctổchứcvàthamgiatrựctiếpvàoviệcphổbiếncáctrithứckhoahọctrongdânchúng.Mặtkhác,ôngtổchứcviệcđàotạocánbộkhoahọctrêncơsởmởrộngmạnglướigiáodụcởnướcNga.ÔngđãbỏnhiềucôngsứcđểxâydựngtrườngĐạihọctổnghợpMoskva,đóthựcsựlàtrườngđạihọcđầutiêncủanướcNga,hiểutheođúngnghĩacủanó.HiệnnaytrườngĐạihọctổnghợpMoskvamangtênMikhailLomonosovlàngườisánglậpranó,làmộtlòđàotạocánbộkhoahọcnổitiếngtrênthếgiới,vàlàniềmtựhàocủanềnkhoahọcLiênXô.VaitròcủaLomonosovnổibậtrõràng:tronglịchsửvănhóaNga,vànhàthơAlexanderPushkin[217]đánhgiárấtcaotàinăngnhiềumặtvàcốnghiếnlớnlaocủaLomonosovđãgọiônglà"TrườngđạihọcđầutiêncủanướcNga".

Lomonosov,nhàkhoahọclỗilạcLomonosovđivàokhoahọctronglúcnềnkhoahọcNgacònrấtthấpkém.Lĩnhvựcnghiên

cứucủaônglạirấtlớn,vìvớitrítuệvànhậnthứcrộngrãicủamình,ôngthấyrằngchỗnàocũngcóvấnđềphảinghiêncứu.Ôngvừanghiêncứukhoahọc,vừahoạtđộngxãhội,vừaphảiđấutranhchốngnhững"kẻthùcủanềnkhoahọcNga",tứclàtầnglớpthốngtrịquýtộcvàtănglữ.Sứckhỏebịhaomòn,ôngmấtnăm1765,khichưatròn54tuổi.Lúccònsống,ôngmớichỉhoàn chỉnh và côngbốđượcmộtphầnba các công trình củamình.Hai phầnba còn lại lànhữngghichép,nhậnxét,nhữngcôngtrìnhdangdở,thểhiệnmộtnhãnquankhoahọccótầmxa,đitrướcthờiđạicủamình.NhữngcôngtrìnhđầutiêncủaLomonosovlàvềhóahọc.Cácnhàgiảkimthuậtthờitrung

thếkỷcốtìmcáchchếrahònđátriếthọcđểbiếnđấtđáthànhvàng.ThấtbạicủamôngiảkimthuậtkhiếncácnhàhóahọcthếkỷXVIIvạchrachomìnhmộtmụctiêuthựctếhơn:tìmcáchphachếcácloạithuốcchữabệnhvàcácchấtcầnthiếttrongthựctế.Hóahọcđượcgọilàmộtnghệthuật,vàmangnặngtínhkinhnghiệmchủnghĩa,khôngdựatrênmộtcơsởlýluậnnào.Lomonosov nhận xét rằng hóa học vẫn còn bị bao phủ trong bóng tối dày đặc, và nhữngnguyênnhânthựcsựcủacáchiệntượngkỳlạđốivớitavẫncònlàđiềubíẩn.Đólàthiếusótlớncủahóahọcthờiđó.Lomonosovnói:"Nhàhóahọcchânchínhphảivừalànhàlýthuyết,vừalànhàthựchành",và"trongcùngmộtconngười,phảicómộtnhàhóahọckhéoléovàmộtnhàtoánhọcsâusắc".Lomonosovchorằngchuyểnđộngcủacáchạtnhỏlàcơsởcủamọihiệntượnghóahọc,vì

vậy"aimuốnnắmsâucácchânlýhóahọcthìphảinghiêncứucơhọc,vàmuốnnghiêncứucơhọcthìphảiamhiểutoánhọc".Trongcáccôngtrìnhnghiêncứucủamình,Lomonosovgiảithíchnguyênnhâncủanhiệtvàcủatínhđànhồicủacácchấtkhílàsựchuyểnđộngcủacáchạtnhỏlytimàgiácquancủatakhôngcảmgiácđược.Ônglàmộttrongnhữngngườisánglậprathuyếtcơhọcvềnhiệtvàthuyếtđộnghọcchấtkhí.

TronghệthốngkhoahọccủaLomonosov,"địnhluậtphổbiến"vềsựbảotoàngiữmộtvịtríquantrọng.ÔngphátbiểuđịnhluậtđólầnđầutiêntrongmộtbứcthưgửiEulernăm1748.Ôngviết:"Mọisựbiếnđổitrongthiênnhiênđềudiễnrasaochonếuthêmmộtcáigìvàomộtcáigìđó,thìphảibớtcáiấyđiởmộtcáigìkhác.Thídụnhưnếuthêmbaonhiêuvậtchấtvàomộtvậtnàođóthìcóbấynhiêuvậtchấtphảibịbớtđiởmộtvậtkhác,tôidùngbaonhiêugiờđểngủthìphảibớtđibấynhiêugiờđểthức,v.v...vìđólàmộtđịnhluậtphổbiếncủathiênnhiên,nênnócũngđượcấpdụngcảchocácquytácchuyểnđộng:mộtvậtdovachạmmàlàmmộtvậtkhácchuyểnđộng,nómấtđibaonhiêuchuyểnđộngcủanóthìlạitruyềnbấynhiêuchuyểnđộngchovậtkia".Mườihainămsau,năm1760,Lomonosovmớichínhthứccôngbốđịnhluậtđó,nhưngnócũngvẫnmớichỉlàmộtphátbiểuđịnhtính,chưaphảilàmộtđịnhluậtđịnhlượngchặtchẽ.Điềuđólàtấtnhiên,vìthờiLomonosovtrongcơhọcchưaxácđịnhđượccáigìlàsốđocủachuyểnđộng(đólàđộnglượngmvhaylàđộngnăng½mv2?),trongđiệnhọcvàtừhọccũngchưacócácnghiêncứuđịnhlượng.Lomonosovđãdùngcânđểnghiêncứucácphảnứnghóahọcvềmặtđịnhtính.Năm1756,

ôngđãthựchiệnnhiềuthínghiệmvàcôngbốkếtquảnhưsau.Ôngchonhiềuloạikimloạivàonhữngbìnhgắnkín,vàđốtnónglênchokimloạiphảnứngvớikhôngkhítrongbình.Ôngcâncáibìnhtrướcvàsauphảnứng.Kếtquảlànếukhôngchokhôngkhíbênngoàilọtvàobìnhthìtrọnglượngcủabìnhkhôngđổi.Đólàthínghiệmđầutiêntronglịchsửkhoahọc,dùngcânđểkiểmtrađịnhluậtbảotoàntrọnglượngtrongcácphảnứnghóahọc.NhưngLomonosovkhôngtán thành quan điểm củaNewton cho trọng lượng là số đo lượng vật chất[218]. Vì vậy ôngkhôngcoiđịnhluậtbảotoàntrọnglượnglàđịnhluậtbảotoànvậtchất.Ôngphânvân,khôngtìmrađượccáchgiảithíchsựbảotoàntrọnglượngtrongcácphảnứnghóahọc.Vìvậyôngchỉmôtảcácthínghiệm,nhưngkhôngtừđómàphátbiểuthànhđịnhluậtbảotoàntronglượng.ĐịnhluậtnàyvềsauđượcAntoineLavoisier[*]phátbiểukhiôngnghiêncứulýthuyếtvềsựcháy.Nhưtrênđãnói,MikhailLomonosovlàmộttrítuệtinhtế,đitrướcthờiđạimìnhcóchỗsớm

hơncảmộtthếkỷ.Nhữngquanniệmđúngđắncủaôngchưađượctrìnhđộkhoahọcthờiđóchứngminh,vàchưađượccácnhàkhoahọcđươngthờitánthành.Saunày,khitiếptụcnghiêncứunhữngcôngtrìnhcònbỏdởcủaLomonosovvàđốichiếuchúngvớinhữngthànhtựumớinhấtcủakhoahọc,ngườitamớicàngthấyrõgiátrịsâusắccủanhữngquanniệmđó.

XVIII.JAMESCLERKMAXWELL(1831–1879)

JAMESCLERKMAXWELL(1831–1879)

DấuhiệucủatàinăngEdinburgh[219] làmộtthànhphốcổthuộcxứScotland[220]nướcAnh.Vàongày13tháng6

năm1831,cậubéJamesClerkMaxwellđãrađờitạithànhphốnày.Sovớicáchđâytrên150năm,lúccậubéJamesrađời,thànhphốvẫnkhôngthayđổigìnhiềulắm:nhữngcộtốngkhóicaovẫnngàyđêmnhảkhói,nhữngcâysồicaovẫntỏabóngtrongnhữngngàynắngấm,nhữngchúchimvẫnrỉrảkêuhóttrongcáclùmcây.ThậmchíngôinhàJameschàođờicũngvẫnnhưxưa:vẫnngôinhàbatầngcổlỗvớinhữngbứctườngdàyvàkhungcửasổcao.Cảdãyphốxemchừngcũngchẳngcógìthayđổilớnlao,chỉcóthêmmộtcáibảnggỗđơnsơnhưngnhiềuýnghĩađóngvàotườngnhàMaxwelltrênđócókhắcdòngchữ"JamesClerkMaxwell,nhàvậtlý,đãrađờitạinơiđâyngày13tháng6năm1831".Vàcũngcònmộtđiềukhácnữatrongđờisốngcủacáigócphốnhỏbé,bìnhdịnày:trướckia

phốxáimắng,thưangười,giờđâydukhách,nhấtlàcácnhàkhoahọc,từkhắptứphươngkéođếnvớitấmlòngngưỡngmộ,ấpủkhátvọngtậnmắtnhìnthấyngôinhà,nơisảnsinhranhàđạibáchọcđãgópphầngiúploàingườitiếnmộtbướcquantrọngtrênconđườngnhậnthứcngàycàngsâusắchơnvềthếgiớivậtchất.SaukhisinhJamesđượcítlâu,ôngbốnảysinhraýđịnhbấtngờ,làmchobầubạnkhôngai

hiểunổi.Mộtbuổisángkia,ônglặnglẽthuxếphànhtrangđưavợconvềsốngởvùngquêMiddlebie[221].Ôngmuốnconmìnhlớnlêngiữalòngthiênnhiênthoángđãng,cócâycối,sôngnước.Ôngkhôngmuốnconmìnhbịgiamtrongnhữngbứctườngđálạnh,ámkhóivàẩmmốc.Vàởđây,giữacảnhsắcthiênnhiênkỳvĩ,tấtthảyđãsớmkhơigợitrítuệvốnđãvôcùng

nhạycảmcủacậubéJames,đồngthờinhenlêntrongtâmkhảmcậumộtlònghamhiểubiếtlớnlao.MẹJamesđãviếtthưchongườithânnóivềđứaconmình,bứcthưđóngàynayvẫncòngiữ

được:"CháuJamesnămnay lênba.Cháuchơinghịchcánhcửa,khóa,ổkhóakhônglúcnàongơi tay. Cháu suốt ngày hỏi: "Tại sao lại thế nhỉ, hãy bảo con cách làm những thứ đó"...Chuôngtrongnhàvẫntốtcháuđứnglặnghànggiờtrongbếpquansát,rồitựbấmchuôngvàhồhởinóivớibốmẹcháuchuyệngìđãxảyra,đoạncháukéotaybốđikhắpmọichỗbắtchỉchocáilỗcódâyđiệnđiqua".Mườituổi,JamesđượcgửiđihọcởEdinburgh.Tạiđây,xanhà,mọiviệccậuđềuphảitựlo

liệulấy.Cậuthiếusựkhuyênbảocủachavàbàntaytrìumếncủamẹ,luônluônhồitưởnglạinhữngngàysốngởlàngquê.Ởtrường,Jamesđượchọcmônhìnhhọc.Kểcũnglạ,Jamesmêsay,háohứcmônhọcnàyđến

mứcđammê,quênhếtmộtchuyệntrênđời.Và,chẳngbaolâu,Jamesđãvượtxacácbạn.Kểcũngcólýkhingườitabảorằngtàinăngcủaconngườilànhữngchiếcphímcủacâyđàn

dươngcầm,cònhứngthúlàbàntaycủangườinghệsĩ.ĐốivớiJames,hứngthúmêsaynảynởtừrấtsớmấychínhlàdấuhiệucủatàinăng.Chínhhứngthúấysaunàytạoragiaiđiệu,giaiđiệuvềsựhàihòacủatựnhiênvĩđại!Côngtrìnhnghiêncứucủa"cậubé"mườilămtuổi

Trênconđườngpháthiệnramình,mỗingườicómộtcáchđểtựkhẳngđịnh.Cóngườiungdùngthongthả,xemxétkỹlưỡng,chọnchomìnhmộtcôngviệc,ítlâuthấtvọngvàlạitìmviệckhác.Cóngười làmđủmọiviệcvànhảy từviệcnày sangviệckhác cũngdễdàng,hyvọngnhanhchóngtìmthấychútgìđóphùhợpvớimình.NhưngJamesthìchẳngphảikiếmtìm,sựphùhợpấytựđếnvớicậu.Cậuđivàokhoahọccũngtựnhiênnhưchimhót,hoanởvànhữnggiọtsươngmaiđọngtrêncánhhoalónglánhánhmặttrời.SựkiệnsauđâytrongcuộcđờiMaxwellchứngminhđiềuđó:Mộthôm,ôngbốđếnthămJamesởtrườngtrunghọc.Khivề,ôngdẫnJamesđếnthămHội

khoahọchoànggia.Tạiđây,JamesnghethấycácnhàbáchọcđangtranhluậnvớinhauvềmộttrongnhữngđiềubíẩncủangườiEtruscacổđại[222].Khôngbiếtcáccôngthứctoáncaocấp,tạisạohọcóthểchếtạođượcnhữngcáibìnhhìnhtráixoanlýtưởng(hìnhellipse)[223],chôntheongườichếttrongcácngôimộcổ.Cácnhàbáchọcbấtlực,khôngsaomườngtượngnổi,cònJamesthìbứtrứtkhôngyên,cốsuynghĩtìmtòiphươngphápấy.Chacậuvôcùngsửngsốt,rồitừsửngsốtchuyểnsangtựhào,khithấycậucontraiđãvạchmộthìnhtráixoanlýtưởngbằngcáchđónghaicáiđinhvàobảnggỗ,lấymộtsợichỉvòngquahaicáiđinh,nốihaiđầucủasợichỉlại,rồicăngsợichỉbằngđầunhọnbútchìvàdiđộngđầubútchìtrênbảnggỗ.Bâygiờphươngphápnàyđượcnhiềungườibiếtđến,nhưngítainhớrằngngườiđầutiên

kháiquáttưtưởngcủaphươngphápnàylạilàcậuhọcsinhtrunghọcthếkỷtrướctênlàJamesClerkMaxwell.TacóthểnghĩlờigiảicủaMaxwelllàmộttrườnghợpmayrủingẫunhiên:Không,khôngphải

thế.ĐâylàcôngtrìnhnghiêncứukhoahọcđầutiêncủaMaxwell.Côngtrìnhnàyđãtrảiquamộtsựsuyngẫmchínchắnvàsâusắc,nóilêntrựcgiáckhoahọcnhạybénvàtầmhiểubiếtsâurộngcủatácgiả.Côngtrìnhnàyđãđượcgiớikhoahọcthừanhậnvàđượccôngbốtrong"CôngtrìnhnghiêncứucủaHộikhoahọchoànggiaEdinburgh".Vìđâylàtrườnghợpđộcnhấttừtrướctớinay,màtácgiảcôngtrìnhlạilàmộtcậuhọctrò,chonêntronghộinghị,Jameskhôngđượcđọcbảnbáocáocủamình,màlạidomộtnhàbáchọcdanhtiếngđọcthay.Còndướicáchàngghế,cácvịtaitomặtlớnthìngồiđóvớidángvẻítnhiềuphachútthẹnthùng,vìhọphảilắngnghevớiniềmthánphụcýkiếncủamột"chúlỏicon"mớitítuổiđầu!Maxwellnămđómớimườilămtuổi.

PhátminhnốitiếpphátminhĐốivớiMaxwellviệctìmraphươngphápvẽcáchìnhtráixoanlýtưởngcóthểxemnhưbông

hoađầuvụbáohiệumộtmùasaiquả.Saubanăm,năm18tuổi,Maxwellcôngbốtácphẩmnghiêncứulýthuyếtcânbằngcủacác

vậtđànhồi,chứngminhmộtđịnhluậtrấtquantrọngtronglýthuyếtđànhồivàcơhọcxâydựng,vềsauđượcgọilàđịnhluậtMaxwell.Lúcnày,JamesvàohọctrườngĐạihọcEdinburgh.Saukhitốtnghiệp,anhvàohọctrường

Cambridge;nơitrướckiaIsaacNewtonđãtừngtheohọc.ỞđâylầnđầutiênMaxwellđượcđọcnhữngcôngtrìnhcủaMichaelFaradayvàháohứctrướcnhữngchântrờirộngmởtrongcáccôngtrìnhđó.Chàngtrai20tuổiMaxwellviết:"Tôiquyếtđịnhkhôngđọcmộtcôngtrìnhtoánhọcnàoởlĩnhvựcnàynếunhưchưanghiêncứuvềcơbản"Nhữngcôngtrìnhthựcnghiệmvềđiện"[224]củaFaraday.Năm24tuổi JamesClerkMaxwell trởthànhgiáosư.Năm1856ôngxinđếndạyvật lýtại

trườngĐạihọcAberdeen[225]cạnhquênhà.Năm1871,ôngđượccửlàmchủnhiệmkhoavậtlýthựcnghiệmcủatrườngĐạihọcCambridge.NhờsựthamgiacủaMaxwell,tạiđâyđãxâydựngđượcmộtphòngthínghiệmnổitiếngđặttênlàPhòngthínghiệmCavendishvàMaxwellđượccửlàmgiámđốcđầutiên.Năm1857,MaxwellđượcgiảithưởngAdams[226]vềcôngtrìnhnghiêncứutínhbềnvữngcủa

vànhđaiSaoThổ(Saturn)[227].Năm1860,Maxwellđượcgiải thưởngRumford(RumfordMedal)[228]vềnhữngcông trình

nghiêncứuvềquangsinhlýhọc.Ôngcũngchínhlàngườiđầutiênápdụngphươngphápxácsuấttrongviệcxâydựngthuyết

độnghọcchấtkhí.Công laocủaông trong lĩnhvựcnàyvềsauđãđượcLudwigBoltzmann,JosiahGibbs,OttoStern[*]v.v...tiếptụcpháttriển,tổngquáthóavàđãđượcápdụngrộngrãiđểxâydựnglýthuyếtvềdẫnnhiệt,dẫnđiện,nộimasát...trongcáctrạngtháikhí,trạngtháirắnvàlỏng.ChỉbấynhiêucôngtrìnhcũngđủlàmchotêntuổiMaxwellbấttử.Songsựnghiệpbấthủcủa

toàn bộ cuộc đờiMaxwell lại là những công trình nghiên cứu về lý thuyết trường điện từ.Maxwellđãdànhgần20nămtrờichocáccôngtrìnhnghiêncứunàyvàôngthườngtựvímìnhmộtcáchkhiêmtốnlàngườidiễndịchbằngngônngữtoánhọccácquanniệmcủaMichaelFaraday.NhưngvớiMaxwell,cácýniệmthiêntàicủaFaradaytrởnênsâusắc,thốngnhấtvàhoànchỉnh.Trongtácphẩm"Khảoluậnvềđiệnvàtừ",MaxwellđãchẳngnhữngxéttoànbộcáchiệntượngđiệnvàtừdựatrênkháiniệmtrườngtheođúngtinhthầncủaFaraday,màcòntiếptụcpháttriểnmộtcáchsángtạocácđịnhluậtđiệnvàtừ.LýthuyếttoánhọccủaMaxwellkhôngnhữnggiảithíchđượctấtcảcácquátrìnhđiệntừđãbiếtmàcònmởmànchomộtphátkiếnmớicó tầmquantrọng lớn lao.Đó làviệc tiênđoánsựtồntạicácsóngđiện từtức lànhữngsựbiếnthiêntuầnhoànvàliênquanchặtchẽvớinhaucủađiệntrườngvàtừtrườnglantruyềntrongkhônggiantừđiểmnàytớiđiểmkia.Năm1865,Maxwelllạiđưaraýkiếnthiêntàinóirằngánhsángcũnglànhữngsóngđiệntừ.

TừnhữngphươngtrìnhMaxwell,ngườitacóthểrútrakếtluậnlàvậntốclantruyềncủacácsóngđiệntừ(cũnglàvậntốcánhsáng)trongchânkhôngthìbằngtỷsốcủasốđođiệntíchtronghệđơnvịđiệntừvàsốđođiệntíchtronghệđơnvịtĩnhđiện.SựtrùnghợpđángchúýgiữacácđạilượngthuộchailĩnhvựcvậtlýtưởngnhưkháchẳnnhauấyđãlàmchomọingườihếtsứcquantâmvàcũnglàmộttrongnhữngbằngchứngvữngvàngnhấtchứngthựccholýthuyếtMaxwelltrướckhiHeinrichHertz[*]pháthiệnrasóngđiệntừ.Cũngtrongtácphẩm"Khảoluậnvềđiệnvàtừ",Maxwellcònđưarakếtluậnnóirằngtiasáng

phảigâyraápsuấtcơhọclênnhữngvậtnógặptrênđường.KếtluậnnàyvềsauđượcnhàbáchọcthiêntàiPyotrLebedevchứngthựcmộtcáchđầyđủ.TiếptụcsựnghiệpcủaFaraday,Maxwelllàngườiđãđặtcơsởchomộtgiaiđoạnmớicủa

mônvậtlýtoánhọclàgiaiđoạnxâydựnglýthuyếtvềtrường.AlbertEinsteincoiMaxwelllàmộtanhhùnglớncủatiếnbộxãhộiloàingười,ngườiđãbằng

côngtrìnhsángtạocủamình,đưalýthuyếttrườngđếnthắnglợirựcrỡ.Nhânloạimãimãichịuơnnhàvật lývĩđạiMaxwell.NhờcóMaxwellcuộcsốngcủahàng

triệutriệuconngườitrởnênphongphúhơnvớicácphươngtiệnkhôngthểthiếuđượctrongsinhhoạtvàsảnxuất.Vớinhữngcốnghiếncủamình,JamesClerkMaxwellđãhoànthànhsứmạngquangvinhlà

hoànthiệnvậtlýcổđiển,chuẩnbịmảnhđấtchosựpháttriểncủavậtlýhọchiệnđại,vậtlý

họccủathếkỷXX.JamesClerkMaxwellmấtngàymồng5tháng10năm1879vìbệnhungthưdạdày,lúcông

mới43tuổiđời.Biếtmìnhsắpchếtvìcănbệnhhiểmnghèo,ôngbìnhthảnđónnhậncáichết,vớiniềmanủisâu lắng làđã làmtấtcảvì tiếnbộxãhội loàingười,vìsứmạngnhậnthứcnhữngbíẩncủatựnhiên!

XIX.ALBERTABRAHAMMICHELSON(1852–1931)

ALBERTABRAHAMMICHELSON(1852–1931)

Chàngthiếuúyhảiquântrởthànhnhàkhoahọc"ThínghiệmMichelson"giờđây,đãtrởthànhmộtthínghiệmkinhđiểnđượcmôtảtrong

cácsáchgiáokhoavậtlýhọccácnước.Michelsonđãtiếnhànhthínghiệmnàychotớikhichết.Michelsonnổitiếnglàconngườisuốtđờichỉlàmmộtthínghiệm,ôngsinhtạimộtthịtrấn

nhỏởBaLan.Chaôngcũnggiốngnhưnhiềuđồngbàoôngthờiấy,khôngthấycóhạnhphúcởtổquốcmình,đãđitìmnóởbênkiađạidương.LúcấyAlbertmớivừahaituổi.ThoạtđầubốcậudựđịnhlậpnghiệpởNewYork,mởcửahiệukimhoàn.Nhưngcôngviệc

diễnrakhôngnhưýmuốn.VàởđâyôngngheđồnvềmộtmiềnCaliforniahoàngkimthựcsự,hàngnghìnngườikhaithácvàngđangđổđến.ThếlàôngSamuelMichelson[229] lại thuxếphànhtrang,sắmthêmhàngchocửahiệutươnglaivàlạimạohiểmbắtđầucuộchànhtrìnhgiannanxuyênqualụcđịa.Đếnmỏkhoángsảnquý,ôngSamuelMichelsonthuxếpnơiănchốnởvàkhaitrươngcửa

hàngtạphóacủamìnhgiốnghệtcáccửahàngởtổquốcBaLancủaông.Nhữngngườitìmvàngthườnglànhữngconngườikhắckhổ,thâmtrầm.Nhưngtrongsốấy

cómộtngườirấtmếncậubémắtnâu,cómớtócxanhđen,đãkểchocậunhiềuchuyệnphiêulưuvàdạycậuchơivĩcầm.Alberthọcrấtchuyêncầnvàsuốtđờivẫncảmơnngườiđó.Trongcuộcđờikhóahọcsaunày,câyvĩcầmđãgiúpônggiảmbớtnỗicôđơn.ỞCalifornia, giađìnhMichelson làmănkhôngphátđạt.Mạch chứavànggiảmsútnhanh

chóngvàchẳngmấychốcđãcạnkiệt.HọlạithuxếpchuyểnđếnVirginia[230].Ởtrường,Alberthọckhá,nhưngchỉkhávềmôntoán,ngoàirachẳngquantâmđặcbiệtđến

mônhọcnàocả.Bàmẹmuốnconmìnhsaunàylớnlêntrởthànhbácsĩ.Cònôngbố,khibànđếntươnglaicủacậucontrai,thườngyênlặng:họcởtrườngđạihọcthìphảitrảtiền,màtiềnthìlấyđâura.Ởnơigạochâucủiquếnày,giađìnhtámmiệngănđâuphảichuyệnthường!Cuốicùng,AlbertchọnHọcviệnhảiquân.Cậuchọnthếkhôngphảivìmêsayvẻlãngmạncủa

biểnkhơi,vàcũngkhôngphảivìmơướctrởthànhmộtsĩquanhảiquâncựphách,màchỉvì

họcviệnnàycóchohọcbổng,thậmchícònchocảtiềntầuxeđếnAnnapolis[231]nơihọcviệnđóng,vànómởrachocậuconđườngđivàokhoahọc.NhưngMichelsonđạtđượcnguyệnvọngđókhôngphảidễdàng.ỞbangNevada[232],nơigia

đìnhMichelsoncưtrú,họcviệnhảiquânchỉdànhchomộtchỗvàngườiđượcnhậnvàochắcchắnkhôngphảilàAlbert.Cậubuồnlắm!Cậuphảihànhđộng.Mộtýnghĩlóelêntrongđầuócchàngtrai17tuổi.Cậuthuxếphànhtrang,mộtmìnhđiđếnthànhphốWashington,D.C.[233]vớiýnghĩtáobạo:

trựctiếpđềnghịtổngthốngtạođiềukiệnchocậuđượcvàoHọcviện.Cậubiếtrấtrõ,cứsángsớm,vàogiờnhấtđịnh,tổngthốngthườngđidạovớiconchóyêuquýcủamình.CậuđợiởcổngNhàTrắng[234].Vừathấytổngthốngxuấthiện,cậulấyhếtcanđảmbướcđếntrướcmắtông.Lúcđãvềgià,Michelsonmỉmcườinhớlạilúcấyđãhứavớitổngthống,rằngôngcóthểtựhàovìcậunếucậuđượcvàohọcviện.Điềuđángngạcnhiênkhôngphảilàtổngthốngđãchúýlắngnghecậuvàdànhchocậumộttrongnhữngchỗcònđểtrốngdođíchthânôngphânphối,màlàởchỗcậuthiếuniênnàyđãgiữđúnglờihứacủamình.Cậuđãtrởthànhnhàvậtlýthựcnghiệmkiệtxuất,cậuđãtrởthànhngườiMỹđầutiênđượcgiảithưởngNobelnăm1907,cậuđãtrởthànhniềmtựhàovàvinhquangcủanướcMỹ...Tronghọcviện,Michelsonhọctậptrungbình:rấtnhiềumôncậukhôngthích,chẳnghạnlịch

sửvàvănhọc.Thếnhưngvềđộnglựchọcvàtoánhọccậuxếpthứhai,cònvềquanghọcvàâmhọccậuthuộcloạigiỏinhất.Cólần,ônggiámđốchọcviện,trướcđóđãtừnglàsĩquanhảiquân,nóivớicậu:"Nếuanhdànhítthờigianhơnvàotấtcảcácmônkhoahọctựnhiênđó,vàchuyênchúvàomônpháothìcó lẽ lúcnàođóanhsẽcó íchchotổquốc".NhưngmaythayAlbertMichelsonlạikhôngtheolờikhuyêncủaônggiámđốc.Bốnnămởhọcviện...Cóthểnóiđượcgìvềbốnnămđó?Michelsonthườngnhớlạinhững

thángnămấyvớimộtnỗibuồnnhớmanmácnhưngườitanhớlạinhữngcáigìquýgiáđãbịnhữngngọnsóngthờigianchạyđuổikhôncùngxóaphai.Cậuthíchchơithểthao,quầnvợt,đấukiếm,đấubốc.Nghekể,cólầncậuđãtrởthànhnhàvôđịchđấubốchạngnhẹtronghọcviện.Lúcmớivàohọc,Họcviệncó86họcviên,nhưngkhitốtnghiệpchỉcòncảthảy29người,

trongsốđócóAlbertMichelson.Anh làmviệchainămtrênmộtcontàuquânsựvớicấpbậcthiếuúyvàkhihếtnghĩavụ,

đượcgọivềhọcviện,làmviệctạikhoavậtlývàhóahọc.Lúcnày,Michelsonchưalàmđượcgìchokhoahọc.Ấyvậymàchỉmộtnămrưỡisau,cácbáo

chíđãviếtnhiềuvềnhàkhoahọctrẻ.TêntuổiMichelsonđãlẫylừngkhắpchâuMỹ,châuÂu...

Thínghiệm"âm"chấnđộnghoàncầuJamesC.Maxwell,ngườisáng lậprađiệnđộng lựchọccổđiển,đã tiênđoánrằngđiện từ

trườngcóthểtruyềnđidướidạngsóng,vớivậntốcxấpxỉbằng300.000km/s,tứclàtrùngvớivậntốcánhsáng.Ôngcũngđãnêulênrằngsóngánhsángvàsóngđiệntừđềucócùngmộtbảnchất,chúngđềulànhữngdaođộngcủaaether[235]lantruyềntrongkhônggiandướidạngsóng.Chođếnkhiquađời,Maxwellvẫnkhôngchứngminhđượcbằngthựcnghiệmnhữngtiênđoánthầntìnhcủamình.Theoquanniệmcủacácnhàvậtlýhọcthờiđó,nếuánhsánglàmộtchuyểnđộngsóngcủa

aether(mộtmôitrườngcómặtkhắpnơivàđứngyêntrongvũtrụ)thìvậntốcánhsángđối

vớiaetherphảilàmộtlượngkhôngđổi.Nhưngtráiđấtđangchuyểnđộngtrọngvũtrụvớivậntốckhoảng30km/s.Đốivớimộtngườiquansáttrêntráiđấtvàmộttiasángphátđitừmộtnguồnsángtrêntráiđấtthìvậntốcánhsángphụthuộcvậntốccủanguồnsángvàcủangườiquansátđốivớiaether,nếuquảthậtcóaetherđangđứngyêntrongvũtrụ.Năm1878,mộtnămtrướckhiquađời,Maxwellđãnêulênmộtthínghiệmtưởngtượngcho

phéppháthiệnchuyểnđộngcủatráiđấttrongaether.Nếuchohaitiasángtruyềnđinhữngquãngđườnglbằngnhau,nhưngtheohaichiềungượcnhauthìánhsángsẽtớiđíchkhôngđồngthờimộtlúc,màsẽcómộtkhoảngthờigianchênhlệchΔt.Điềunàygiốngnhưhaingườibơivớivậntốcnhưnhau,nhưngmộtngườibơingượcdòngsôngvàngườikiabơixuôidòng.TheothínghiệmtưởngtượngcủaMaxwell,nếubiếtvậntốcánhsángc,biếtlvàΔtthìsẽtínhđượcdễdàngvậntốccủatráiđấttrongaether.Nhưngtrongthựctế,giátrịcủalbaogiờcũnghếtsứcnhỏbésovớigiátrịcủac,vìvậyΔtnhỏđếnmứckhôngcócáchnàođođượcnó.Năm1881, AlbertMichelson đã tìm ramột biện pháp tài tình để biến thí nghiệm tưởng

tượngcủaMaxwellthànhthínghiệmthựchiệnđược.Michelsonchuẩnbịthínghiệmtỷmỉ,côngphu.Ôngphátminhramộtdụngcụvôcùngtinh

vimàgiờđâyđượcgọilà"giaothoakếMichelson".Kểvềđộchínhxác,giaothoakếcủaôngvượtxatấtcảnhữnggiaothoakếđãcótrướckia.Thínghiệmbắtđầu,nhàvậtlýtheodõidụngcụmộtcáchcăngthẳng.Ngàynàyquangàykhác,ôngcầnmẫnquaygiaothoakếnhíchdầntheomọiphương,vàquansátkỹhìnhảnhcácvângiaothoa.Kếtquảthậtbấtngờ:khôngthấycócáigìchứngtỏchuyểnđộngcủatráiđấttrongaether.Vậythìaether,"mi"ởđâu?Haycóthể,vìtráiđấtkhiquaytheoquỹđạoxungquanhmặttrờiđãcuốnaethertheomình,dovậymàgiaothoakếkhôngpháthiệnthấysựthayđổivềvậntốcánhsángchăng?Lúcấy,kếtquảthí nghiệm, kết quả "âm", kết quả phủ định, sẽ được giải thích hết sức mỹ mãn. NhưngMichelsonchưadámtinvàođiềuđó.Vàônglạithínghiệm,thínghiệmtiếp...Cáckếtquảlạivẫnnhưcũ.Ôngcôngbốkếtquảvàphátbiểugiảđịnhcủamình.Cóthểlàtráiđấtđãcuốntheoaether

khinóchuyểnđộng,vànhưvậyphầnaetherbaoquanhtráiđấtlàđứngyênsovớitráiđất,đólànguyênnhângâyrakếtquả"âm"củathínghiệm.Nhưngnhiềunhàvậtlýhọckhôngcôngnhậngiảthuyếtđó.Đểgiảithíchnhiềuhiệntượngvậtlýkhác,cóngườichorằngaetherkhôngbịtráiđấtkéotheo,cóngườichorằngnóbịkéotheomộtphầnthôi.Kếtquả"âm"lạivẫnlàmộtđiềubíhiểm.Một lầnMichelsongặpgiáo sưhóahọc,EdwardMorley.ÔngkémMorley14 tuổi!Morley

cũnglàconngườichuộngchínhxác.Trọngcácđođạccủamình,Morleythườngđeođuổiđếnđộchínhxáchầunhưtuyệtđối.Trong20nămtrờiMorleynghiêncứulượngôxyvàhydro[236]trongnướcnguyênchất.Ôngthườngkiênnhẫntínhtoánđếnsốthậpphânthứnăm.Ngaytừnhữngngàyđầugặpgỡ,haingườiđãtrởthànhđôibạn.Michelsonchừngnhưnhìn

thấychínhbảnthânmìnhtrongMorley.Vớiconngườinhưvậy,ôngcóthểhoàntoàntincẩn.Nhưngkhihaiconngườiấyngồicạnhnhau,cólẽchẳngmộtaicóthểnghĩrằngởhaicon

người bề ngoài khác nhau là thế lại có rất nhiều điểm giống nhau. Vào tuổi trung niênMichelsonvẫnrấtyêuthểthao,vẫnlàcầuthủquầnvợtxuấtsắc,vẫnrấtnhanhnhẹnvàtrángkiện.Ôngcócáinhìnsắcnhạy,tínhcươngquyết,khôngchútdaođộngvàsẵnsànghànhđộntrongbấtcứkhoảnhkhắcnào.Michelsonluônluônănmặctềchỉnh,gọngàng...CònMorley...nhìnbềngoàithìtráingượchẳnvớiMichelson.Ôngănmặcxuềnhxoàng,trong

nhữngbộquầnáorộngthùngthình,mớtóckhôngchải,rốibù,dàilợpđếntậnvai.Bộriamàuđồngsángcongvểnhkéogầnđếnmangtai...Nhưngcảhaicùngquantâmđếnnhữngvấnđềxoayquanhaether,cùngưachuộngchính

xác,cùngcóbiệttàichếtạonhữngdụngcụtinhvi...Giờđâycảhaicùnghợpsứccải tiếngiaothoakếMichelsonchotinhvihơn.Cácdụngcụ

đượcchếtạohếtsứccẩnthậnđểloạitrừtấtcảnhữngnhiễuloạncóthểxẩyratrongthờigianthínghiệm.Thếrồi,năm1887thínghiệmđượctiếnhànhlại.Vàcũnggiốngnhưtrước,kếtquảyhệtnhư

Michelsonđãtừngnhậnđược.Michelsonchắcmẩm,lầnnàyvớigiaothoakế"siêu"chínhxácmớicủaôngvàMorley,mayracóthểpháthiệnthấysựthayđổivềvậntốcánhsáng...Ấythếmàlạicũngvẫnkếtquảấy!Ônglạichocôngbốkếtquảâmcủamình,lầnđầutiênchứngminhvớiđộchínhxáccaorằng

vậntốcánhsángkhôngphụthuộcvàochuyểnđộngcủatráiđất,rằngđạilượngđólàmộthằngsố.Michelson không tìm được cáimà ông đã săn lùng suốtmấy chục năm ròng. Những thí

nghiệmtinhvicủaôngđãđưatớikếtquả"âm".SongtheocáchdiễntảcủaJohnBernal,nhàvậtlýhọcxuấtsắcthếkỷXX,thì"...đólàkếtquả"âm"vĩđạinhấttrongtấtcảnhữngkếtquả"âm"tronglịchsửkhoahọc".Kếtquảnàynhưlàbảnkhaitửchogiảthuyếtvềđạidươngaetherbấtđộng!Saunày, trêncáinềnmàAlbertMichelsonđãdọnsẵn,AlbertEinsteinsẽxâydựngthuyết

tươngđốicủamình.CònMichelson,conngườihầunhưcảcuộcđờidângtrọnchokhoahọcmàôngyêuthích,

hìnhnhưchưaýthứchếtđượcýnghĩađiềuôngđãlàm.Khikểvềthínghiệmnày,cólầnôngnói:"Theotôi,thínghiệmnàyđãkhôngđếnnỗitốncôngvôích,bởivìviệckiếmtìmcáchgiảiquyếtvấnđềđặtrađãdẫntớiviệcphátminhragiaothoakế".Thếđấy.Chỉcógiaothoakế,cònngoàirakhôngcógìnữacả!ThếcònEinstein?ÔngluônluônnóirằngthínghiệmMichelsonđãảnhhưởngsâusắcđến

côngviệccủaôngvàôngvôcùngbiếtơnnhàbáchọcMỹkỳlạnày,mộtconngườixemthínghiệmlàcáichínhcốttrongcuộcđời.Tạiđịahạtnày,tacóthểmệnhdanhMichelsonlàônghoàngcủatínhchínhxác,làthiêntàicủanhữnggiảiphápđơngiảnđếnngạcnhiên!Người ta kể rằng trong thời gian giữ chức giáo sư trường Khoa học thực hành Case ở

Cleveland[237],bangOhio[238],Michelsonlạiquayvềvớivấnđềxácđịnhvậntốcánhsángmộtcáchchínhxác.Ônglạibắtđầutấtcảnhữngcáigìđãlàm,đãtiếnhànhkhoảngtrên20phépđo,kếtquảmớinhấtlàbằng299.853km/s.Sauđó45năm,kếtquảnàylạiđượcônglàmchínhxáchơnnữa.Cólần,khiôngvànhữngngườiphụtákhảosátđườngđicủaánhsángdọctheođườngxelửa

NewYork–Chicago[239]–St.Louis[240],nhiềuphóngviênhỏiông:—Thưagiáosư,giáosưlàmgìvậy?—Tôiđovậntốcánhsáng.—Đothếđểlàmgì?Ôngtrảlời:—Vìđâylàvấnđềvôcùnglýthú!

Sau50năm,Einsteinđãnêurachoôngđúngcâuhỏiấyvàcũnglạinhậnđượccâutrảlờiyhệtnhưvậy.Cóthểnói,hầunhưsuốtđờiMichelsonđãlàmcùngmộtthínghiệm.ThínghiệmMichelson,

vớiýnghĩavậtlýthenchốtcủanó,chínhlàxuấtphátđiểm,làcáithựctiễnkhoahọccủathờiđại,đãgiúpchoEinsteinvớikhảnăngtưduytrừutượnghiếmcócủaông,bướctớinhữngđỉnhcaocủathiêntài.

TrêngiườngbệnhvẫnchỉhuythínghiệmCóthểnói,đốivớiMichelson,việcđovậntốcánhsángcómộtcáigìđóđạiloạinhưchuyện

"maám"...Tớinăm70tuổi,ônglạitrởvềvớivấnđềlúcbanđầu.Nhữngđođạcđầutiêncủaông,tuyđã

làmmọingườikinhngạcvìđộchínhxáccủachúng,songtrênthựctếôngcảmthấyvẫnchưađủchínhxác.ÔngđiCalifornia,nơitrướcđâyngọngiócuộcsốngđãxôđẩychaôngđếnđâylậpnghiệpvà

cũngchínhtạinơinày,nhữngnămthơấu,ônglầnđầutiênnhậnbiếtvềthếgiới.Ôngquyếtđịnhsẽlàmchínhxáccâutrảlờivềmộttrongnhữngbímậthấpdẫnnhấtcủatựnhiênngaytạinơinày.ỞCalifornia,trênngọnSanAntonio[241], tạiđộcaogần2kilômétsovớimặtbiển,ôngđặt

mộtthiếtbị,vàmộtthiếtbịkháctrênngọnWilson[242],cáchnhaukhoảng35km.Nhiềuđêmliêntục,mộtchùmtiasánghẹp,saukhiphảnxạtừhệgươngđặttrênnúiSanAntonio,xuyênquađêmtốivàđậpvàogươngparabolic[243]ởtrênnúiWilson.Banămtrời,bắtđầutừnăm1924đếncuốinăm1927hầunhưtốinàocũngvậythínghiệm

nọnốitiếpthínghiệmkia.Cuốicùngôngthuđượckếtquảtrungbìnhcủavậntốcánhsánglà299.796km/s.Lúcnàytuổiđãcao,tócbạcdamồi,Michelsoncóquyềnlắngmìnhnhìnlạicuộcđờivàtự

thấychínhôngđãsốngnhưônghằngmongmuốn.Nhưngkhông,Michelsonvẫnchưathậthàilòngvớikếtquảđãđạtđược.Ônglạinghĩvềmột

thínghiệmmới.Ôngmuốnlàmkhoảngcáchgiữahaigươngdàixahơnnữa...Trongthờigianlàmthínghiệmcuốicùng,mâymùvàkhóiđãgâykhókhănkhôngítchoông,

vìởCaliforniangườitahayđốtrừng.Đểtránhtấtcảnhữngkẻgâyrốiđó,nhàvậtlýchotiasángđiquachânkhông.Lúcấysẽchẳngainóikhíquyểnảnhhưởngđếnthínghiệm.Phảichếtạomộtcáiốngrấtlớn:đườngkínhgầnmộtmét,dài1,6kilômét.Ngườitarúthết

khôngkhírakhỏiống:chỉmỗicôngviệcnàycũngmấthẳnmấyngày.Trướckiachưatừngbaogiờđovậntốcánhsángtrongchânkhônggầnnhưhoàntoàn.Mộtnămrưỡitrời,hàngtrămphéptính...Lúcnày,ngoàihiệntrường,nơitiếnhànhthínghiệm,bỗngdưngngườitathấyvắngbóng

nhàbáchọcgià.Ôngbấtthìnhlìnhbịchảymáunão.Tuyvậy,nằmtrêngiường,ôngvẫngắnggượngdồnhếthơisức"chỉhuy"thínghiệm,gópýgiảiquyếtnhữngvấnđềnảysinhtrongquátrìnhthínghiệm.Kếtquảtìmthấyvậntốcánhsángbằng299.776±4km/s[244].Thànhcôngnàylàmôngphấnchấn.Độchínhxácvừađạtđượcchừngnhưđưalạisinhkhí

choông.Ôngcảmthấydễchịuhơn,ôngđilạiđược,thậmchícònnhờngườidìutớithamdự

mộthộinghịkhoahọccómặtEinsteinvànhiềunhàkhoahọclớntừnhiềunướctrênthếgiới.Trongbữa tiệcchúcmừngmình,Einsteinđứng lên,kínhcẩnhướngvềphíaônggiàđang

ngồimộtcáchkhiêmtốngiữanhữngngườikhácvànói:"ThưangàiMichelsonvôcùngkínhmến!Chínhngàiđãbắtđầunhữngcôngtrìnhnghiêncứucủamìnhkhitôicònlàmộtđứatrẻcon.Ngàiđãmởrachocácnhàvậtlýnhữngconđườngmớivàbằngnhữngthínghiệmtuyệtvờicủamình,ngàiđãkhaipháconđườngđitớithuyếttươngđối.Nếukhôngcócáccôngtrìnhcủangài,lýthuyếtấyngayngàynaycũngvẫnchỉlàmộtgiảthuyếtlýthú.Chínhlýthuyếtấyđãnhậnđượcsựkhẳngđịnhthựctếđầutiêntrongcácthínghiệmcủangài".NhữngngườinhìnthấyMichelsonvàogiâyphútấyđãnóilạirằng,nhàbáchọcgiàvôcùng

xúcđộng.ÔngđứngdậyômchặtEinstein, tay ông run run, đôimắt ônghoeđỏ. Cảphòngkháchnhưlắngxuống...VớidanhnghĩacánhânvàthaymặtngườibạnEdwardMorleyđãquácốcáchđótámnăm,

ôngcảmơnEinsteinvìnhữnglờiđánhgiátốtđẹp.Vàđâycũnglàlầnphátbiểucuốicùngcủaông.Ôngmuốnquaytrởlạilàmviệc,nhưngngày

mồng1tháng3,ôngnằmliệtgiườngkhôngsaodậyđược.Sứckhỏeônggiảmsútrấtnhanh.Trướclúchônmêtámtiếngđồnghồ,ôngcònviếtmộtcáchlạcquan:"Sứckhỏetôirồisẽổnthôi".Vợôngvàmộtcôcongái,hai côhộ lý luôn luôn túc trựcbênông.Ngày9-5-1931,Albert

AbrahamMichelsontrúthơithởcuốicùng.Biếttinôngquađời,EinsteinlúcnàyđanggiảngtạitrườngĐạihọcOxfordnướcAnh,đãnói:

"Michelsonlàmộtnghệsĩvĩđạinhấttrongthếgiớithínghiệmkhoahọc".Thihàiông,theodichúc,đượchỏatángvàtrođượcthảbaytheogió…

XX.EDMEMARIOTTE(1620–1684)

EDMEMARIOTTE(1620–1684)TạinhàthờSaint-Martin-sous-BeaunemiềnDijon[245]nướcPhápcómộtvịlinhmụclạkỳ.

Tuysángsánglinhmụcvẫnlàmlễchocácconchiêncầunguyện,vẫnbanphépmìnhthánhchúa,nhưngsauđóvềnhànguyện,đánglýphảiđọckinhbổn,đọcsángthếkỷ,thìlinhmụclạitìm hiểu các tác phẩm của Galileo Galilei, Evangelista Torricelli, Blaise Pascal, Otto vonGuericke.Đốivớilinhmục,nhữngsựtíchtrong"Cựuước"và"Tânước"hìnhnhưgắnvớimộtthếgiớiảomộng,vớinhữngcáigìsiêuthực,hoangđường;còntácphẩmcủacácnhàbáchọcthìchỉrõchotathấybảnchấtvàquyluậtcủacáchiệntượngtrongthếgiớixungquanh...Linhmụctựnghĩ:"KinhthánhdạytaphảitinởChúa,Chúabanphúclànhchocácconchiên,

vậymàsaodướitriều"Đứcvuamặttrời"này,vuaLuisXIV[246],thếgianvẫncònnhiềucảnhcựckhổlầmthan?Chiếntranh,tangtóc,mấtmùa,dịchbệnhluônluônbámsátngườidânlaođộngnhưhìnhvớibóng.Nhànướckhôngngạingầndùngbiệnphápmuaquanbántước,sưuthuếnặngnề,vaygiậtcưỡngbứcđểbùvàonhữnglỗthiếuhụttrongngânsách.Nôngdâncùngquẫn,phải"gặmbánhmỳđenvớinướclãvàrễcây"...Không,khôngthểđược,muốncácconchiêntrongbảnhạtthoátkhỏicảnhngutối,túngnghèohẳnphảiđitheoconđườngkhác...conđườngmởmangdântrí...Linhmụcsuốtngàyđọcsáchhoặc,cặmcụibênnhữngbộdụngcụ,chailọ,ốngnghiệm,bình

cầu...Cóhômngười ta thấy linhmục thức thâuđêm, trongbộáongườiphụ tá, làmhết thínghiệmnàyđếnthínghiệmkia,ghighichépchép.Năm1666,khiởPhápthànhlậpViệnhànlâmkhoahọcthìvịlinhmụcđángkínhnàylậptức

trởthànhmộttrongnhữngviệnsĩđầutiêncủaViệnhànlâm.ÔngtíchcựcthamgiamọisinhhoạtcủaViệnvàhầunhưkhôngvắngmặtmộtbuổihộihọpnào.Trongcảcuộcđời,bằngnhữnghoạtđộngkhoahọcbềnbỉvàsángtạo,ôngđãcónhữngđóng

gópxuấtsắctrongcáclĩnhvựccơhọcchấtkhívàchấtlỏng,nhiệthọcvàquanghọc.Vịlinhmụccómộtsốphậntrớtrêuđólàai?ĐólàEdmeMariotte,sinhnăm1620tạiDijon

vàmấttạiParisngày12tháng5năm1684.ĐónggóplớnnhấtcủaMariottechokhoahọclàđịnhluậtMariotte.Địnhluậtnàyôngtìmra

saumột thời giankiênnhẫn tiếnhànhmột số rất lớn các thínghiệmvềnénvà làm loãngkhôngkhí tương tựnhưcác thínghiệmcủaRobertBoyle.Ôngđãđiđếnđịnh luậtnày sauBoyle16nămvàhoàntoànđộclậpvớiBoyle,dođónóđượcgọilàđịnhluậtBoyle–Mariotte.Trongtácphẩm"Nhữngthínghiệmvềbảnchấtcủakhôngkhí",Mariotteđãmôtảtỷmỉcác

thínghiệm,nêuđịnhluật,đồngthờicònchỉrõnhữngứngdụngmuônhìnhmuônvẻcủađịnhluậtdoôngpháthiệnra,đặcbiệtlàtrongviệctínhđộcaocủacácđịađiểmcăncứvàocáccứliệucủakhíápkế.NhữngcôngtrìnhnghiêncứucủaEdmeMariottevềthủylựchọcvàthủytĩnhhọc,đượcViện

hànlâmthôngbáovàonăm1669vàđượcxuấtbảnnăm1717,saukhiôngmất,đãcómộtảnhhưởnglớnlaođếnsựpháttriểntiếptụccủathủylựchọcvàthủytĩnhhọc.Trongnhữngngàyốmnặng,biếtkhôngthểquakhỏi,Mariotteđãngậmngùitraobảnthảocuốn"Luậnvănvềsựchuyểnđộngcủanướcvàcủacácchấtlỏngkhác"chobạnminhlànhàbáchọcPhilippedeLaHire[*]vớiđềnghịnhờông,vìlợiíchcủakhoahọc,hoànthànhnốtphầncònlạivàchoxuất

bản.DeLaHiređãhoàntấtcôngviệcmộtcáchmỹmãnvàcuốnsáchđượcxuấtbảnnăm1686.Tronglĩnhvựcquanghọc,Mariotteđãnghiêncứunhiềuvềmàusắc,đặcbiệtlànhữngvành

màusắcquanhmặttrờivàmặttrăng,đãnghiêncứucầuvồng,sựnhiễuxạcủaánhsáng,đãchỉrasựkhácbiệtgiữacáctianhiệtvàtiasáng,đồngthờiđãchếtạonhiềudụngcụvậtlýkhácnhau.ĐiềuđặcbiệtlýthúlàchínhMariotteđãpháthiệnra"điểmmù"trongmắt.Kểcũnglạ,loài

ngườiđãtồntạihàngbaonhiêuvạnnăm,vậymàmãiđếnthếkỷXVII,nhờcónhàvậtlýnổitiếngnàyngườitamớibiếtrằngtrênvõngmạccủamắtngườicómột"điểmmù"màtrướckiachẳngaingờtới.Thínghiệmnàytiếnhànhvàonăm1668,đãlàmchocáccậnthầncủavuaLouisXIVvôcùng

thíchthú.Mariotteđểhaingườiđứngquaymặtvàonhauvàcáchnhauchừng2métrồiđềnghịhọnhìn

vàomộtđiểmởbêncạnhbằngmộtmắt–lúcấycảhaingườiđềupháthiệnrarằngđốiphươngcủamìnhkhôngcóđầu...Bạnbántínbánnghiư?Đềnghịbạnhãylàmthínghiệmđơngiảnsauđây(xemhình).

Bạnhãyđặthìnhvẽtrêncáchmắtphảicủabạn(mắttráinhắmlại)chừng20centimétvàdùngmắtphảinhìncáigạchchéoởphíatráitrênhìnhvẽ,đưadầnhìnhvẽlạigầnmắtbạn:nhưvậykhitớimộtkhoảngcáchnhấtđịnhthìcáiđiểmđenởnơihaivòngtròncắtnhaukiahoàntoànmấtđikhôngnhìnthấynữa.Điểmđennàytuyvẫnởtrongphạmvicủakhuvựccóthểnhìnthấyđược,ấythếmàbạnkhôngthểnhìnthấynóđược,cònhaivòngtrònởbênphảivàbêntráiđiểmđenấythìbạnvẫncóthểnhìnthấyrấtrõràng.Vịtrícủa"điểmmù"nàytrênvõngmạcchínhlànơimàdâythầnkinhthịgiácđivàonhãn

cầunhưngchưachiarathànhnhữngnhánhnhỏcócáctếbàonhạysáng.Sởdĩchúngtakhôngcảmthấycáilỗhổngđenởtrongnhãntrườnglàdothóiquenđãcó

trongcảmộtthờigiandài.Sứctưởngtượngcủachúngtavôtìnhđãđiềnvàolỗhổngđóbằngnhữnghiểubiếtcủabốicảnhxungquanh:chẳnghạn,nhưởhìnhvẽtrên,tuychúngtakhôngnhìn thấyđiểmđenđó,nhưng chúng ta vẫn tiếp tụckéodàimột cách tưởng tượngnhữngđườngtrònvàtinrằngđãnhìnthấyrõhaivòngtròncắtnhauởchỗđó.Khônghiểusứcmạnhnàođãxuikhiếnvịthầytuđángkínhtựnguyệntrútbỏchiếcáo lễ

trangtrọngđểkhoáclênmìnhchiếcáobờ-lu(blouse)[247]đơnsơtrongcácphòngthínghiệm?NhàtoánhọcPháp,việnsĩhànlâmMarquisdeCondorcet[*],đãtrảlờihộchúngta:"Hiếmcó

nhàbáchọcnàothểhiệnlòngyêuchânlýmãnhliệtvàsâulắngnhưMariotte".Tiếcthay,mộtconngườikỳdiệuvàđángkhâmphụcnhưthếmàngàynaychưaaitìmra

đượcngàysinhchínhxáccủaông.Chândungcủaôngngàynaycũngkhôngcòngiữđược.Bứctranhduynhấtcònlưulạilàcảnh

cácviệnsĩViệnhànlâmkhoahọcParislàmviệctrongthưviệnhoànggianăm1671.Phóngđạibứctranhhiếmhoinàytacóđượcmộtdángvócmơhồvềông.Thếnhưng,dấuấncủaôngtrongkhoahọc,hìnhảnhcủaôngtrongtâmhồnhậuthếthìvôcùngsâunặng!

XXI.ISAACNEWTON(1643–1727)

ISAACNEWTON(1643–1727)

ChúbéluônnghĩranhữngtròchơikỳlạĐêmđãkhuyatrờitốimịtmàbàconởcáctrangtrạivẫnchưađingủ.Họthìthàobaocho

nhaumộttinghêsợvàlấmlétnhìnlênbầutrời"Quỷthamabắt,cáigìthếkia?Matrơi,thầnlửahaylàsaochổi[248]?"Cáivậttrắngnhờ,hìnhthùquáidị,hắtramộtthứánhsángđỏnhưmáuấycứchaođảo,lồnglộn,vútlên,hạxuống,trôngthậtkhiếpđảmnhưmuốnbáotrướcmộttaiươnghaymộtđiềuchẳnglànhtrongtrangtrại.Duycómộtchúbékhôngbịcuốnvàocảnhsợhãiấy.Chúđứngtrongsânnhàmình,dướigốc

câytáo,chốcchốclạigiậtgiậtsợidâycầmtrongtaylàmchocáivậtquáiđảnkiacànghunghăngnhảynhót,hămdọa.Cuốicùng,chắcđãcháncáitrògiảitríấychúliềntừtừcuộndâylại.Dânlàngsữngsờ,dánmắtnhìnlênbầutrời.Họthấycáiquáiđảncóconngươiđỏnhưtiết

kiavevẩyđuôi,chaođilạirồilaothẳngxuốngtrangtrạicủahọ,savàokhuvườnNewton.MọingườiđổxôtớithìchứngkiếncảnhNewtonđangthudiềuvềvàtắtchiếcđènlồngbằng

giấybóngkínhđỏbuộclủnglẳngởđuôi.Cácônggiàbàcảchépmiệng,lắcđầu,lầmrầmnguyềnrủamấycâugìđórồitảnravề.Họ

đoántươnglaithằngbérồisẽchẳngragì!Lạimộtlầnkhác,ngườitathấyxuấthiệnởcạnhnhàNewtonmộtcốixaygiónhỏxíu.Giữa

lúcấy,trờiđanglặnggió,vậymàcánhquạtcủacốixayhuyềnbíđóvẫncứquaytít.Mấyngườihàngxómđiquachỉđưamắtnhìnlấmlétvớimộtcảmgiácrờnrợn,rồirảocẳngbướcmaunhưbịmađuổi:họngờthằngbétinhnghịchấycóphépma!Khinhìnquanhkhôngthấyai,Newtonmớilénmởcánhcửacốixayvàlôiramộtchúchuột

đểchoăn.Thìra,khichạytrongcốixay,chuộtđãđánhquaymộtbánhxe,làmcáccánhquạtchuyểnđộng.Cậugọichúchuộtnàylàanhthợxaybộtvàthườngkêucavềtínhhayăncắpvặtcủaanhta,đãchénsạchcảlúamỳđổvàoxaytrongcối!Cóđồngxunào,Newtonbỏhếtramuabúa,kìm,cưa,đụcvànhữngthiếtbịkháccầndùng

trongviệcchếtạomôhình.CólầnđếnnhàdượcsĩClarke,cậuxinđượcchiếchộpxinhxắn.Vềnhà,cậuđãcặmcụiđến

quênănquênngủchếtạoramộtđồnghồnước,chiềucaokhoảngtrênmộtmét,cókimchỉgiờchuyểnđộngđượctrênmộtmặtcónhiềuhìnhvẽ.SángnàoNewtoncũngđổthêmnướcvàođồnghồvàtấtcảmáymócđượcđặtngaytrongphòngngủcủaNewton,ởgácthượng,sátmáinhà.Newtoncònsángchếrachiếcxephảnlựcchạybằnghơinước,đồnghồmặttrờiv.v...Vốntínhtrầmlặngâmthầm,lúcnàocũngđămchiêusuynghĩ,Newtonítthíchchơiđùađông

bạnlắmbè.Giâyphúthạnhphúcnhấtcủacậulàđượcẩnmìnhởmộtgócvườnđọcsáchhoặcthảhồnmơmộngtheomộtýnghĩxaxôi.Cóthìgiờrỗicậulạiđếnphòngthínghiệmcủaôngdược sĩWilliam Clarke[249] hoặc mêmải sáng chế những đồ chơi khác lạ. Chính nhờ vậy,Newtonđãrèn luyệnđượcchomìnhnhữngthóiquenthựcnghiệmrấtbổ íchchocôngtácnghiêncứukhoahọcsaunày.

Thậtchẳngaingờ,nhữngtròchơithờithơấuấylạilàbướcchuẩnbịchocậubéđẻnon,ốmyếu,mồcôichangaytừtrướclúclọtlòngtrởthành"nhàbáchọcvĩđạitrongcácnhàbáchọcvĩđại"–ngườimàsaukhichết,trênbứctượngtưởngniệmông,ngườitakhắccâuthơcủaLucretius[250]:"Ngườiđãvượtlêntrêntấtcảnhữngthiêntài"."Lúcnàocũngnghĩđếnnó!"Từthờicổđạingườitaquanniệmcóthếgiớitrêntrờivàthếgiớidướiđất.Aristotlequả

quyếtrằng,haithếgiớiấymâuthuẫnnhau,rằngkhôngmộtvậtthểnàodướiđấtlạicóthểtrởthànhvậtthểtrêntrời.Khái quát những kết quả nghiên cứu của Nicolaus Copernicus, Johannes Kepler, Galileo

Galileivàcủariêngmình,IsaacNewtonđãtìmrađịnhluậtvạnvậthấpdẫn–linhhồncủahọcthuyếtNewtonvềvũtrụ.Theođịnhluậtnàythìcáchànhtinhđềubịmặttrờihútvàmặttrờicũngbịcáchànhtinh

hút.Tráiđấthútmặttrăngcũnggiốngnhưnóhútbấtkỳvậtnàotrênmặtđất.Dựa vào định luật vạn vật hấp dẫn, các nhà thiên văn đã nghiên cứu được rất chính xác

chuyểnđộngcủacácthiênthểvàtínhtrướcrấtđúngcáckỳnhậtthựcvànguyệtthực.ĐánhgiácốnghiếnvĩđạinàycủaNewton,nhàtoánhọcnổitiếngngườiPhápJoseph-Louis

Lagrange[*]viết:"Ông làconngườihạnhphúcnhất,chỉmột lầnmàxác lậpđượccảmộthệthốngthếgiới".Ngạcnhiêntrướcnănglựcsángtạophithườngnày,cólầnbạnbèđãhỏiNewtonvềbíquyết

củathànhcông.Ôngđãtrảlờikhôngdodự:"Lúcnàocũngnghĩđếnnó".Ngừngmộtlátônggiảithíchthêm:"Lúcnàotôicũngchúýtớiđốitượngnghiêncứuvàtôikiêntrìchotớikhisựviệcdầndầnhiệnrõravàtrởnênhoàntoànsángtỏ".Dựavàonhững lờinóiấycủaNewton,nhàsinhhọcvĩđạiPhápGeorgesCuvier[*]vàđịnh

nghĩa"thiêntàilàsựchúýmiệtmài".Chínhcũngdosựchúýtậptrungcaođộ,vôcùngbềnvững,rấtkhódichuyểnvàhướngvàonộitâmmànhiềulúcNewton"quênhếtsựđời",chẳngcònđểýgìđếnnhữngcáixungquanh.Vàđâycũngchínhlàcănnguyêncủanhữnggiaithoạivềtínhđãngtríngâyngôđếnnựccườicủaông.Ngườitakểrằng,cólầnNewtonmờikhách,khibữaănđãđượcdọnra,mộtýnghĩchợtlóe

lêntrongđầuóc,ôngvộichạyvàophònglàmviệcvàcứthếmảimiếtlàmviệctrongphòng.Biếttính,khôngmuốnlàmđứtluồngsuytưcủabạn,ôngkháchăncơmmộtmìnhrồilẳnglặngravề.Mãisau,khibụngđãđóimềm,Newtonmớiởphònglàmviệcbướcra.Ngồivàobàn,nhìnthấycácmónănđãăndở,ôngnhưsựctỉnh,vỗbànđứngdậyvàgậtgù:"Ờờ,téramìnhănrồi,suýtnữathìlầm!".Và,ônglạiquaytrởlạiphònglàmviệc,tiếptụcmiệtmàichođếnkhuya.Cónhữnglúcphảiđiđâyđiđó,đánglẽphảidắtngựaleolênquảđồiphíatrướcnhà,nhưngvì

quámảimêtheođuổinhữngýnghĩcủamình,Newtoncứthếdắtngựangượcvềphíasaunhàđếnnămdặm.Nhiềukhidắtngựađi,ngựađãtuộtkhỏidâycươngphithẳngvềnhàtừbaogiờ,cònNewtonthìcứnắmchắcdâycươngvà tiếp tụcđikhônghềhaybiếtconngựaquýcủamìnhđãbiếnmấtrồi!Mộtngườibàconcùnghọvớiôngđãkểvềôngnhưsau:"Newtonmảimênghiêncứuđến

quênănquênngủ.Nhiềukhitạtvàophòngông,tôithấybữaănvẫncònnguyên.Chỉsaukhicóngườinhắc,ôngmớidừnglạiănqualoavàimiếng.Rấtítkhiôngđinằmtrướchaibagiờđêm,

nhiềukhiông làmviệcthâuđêm.Ôngkhôngbaogiờngủngày.Cókhiđangdạochơi trongvườn,ôngbỗngđứngdừnglại,đâmbổlêncầuthangvàchạythẳngvàophòngcặmcụiviếtsauchiếcbàncon,quêncảngồi.Cứnhưcáicungcáchbậnrộn,loâu,làmviệccăngthẳngnhưthế,tôichorằngôngđãvượtquagiớihạnsứclựcvàtàinghệcủaloàingười".Chínhtinhthầnlàmviệckhẩntrươngghêgớmvàsựtậptrungtinhlựccaođộnhưthếđãcho

phépônghoànthànhtácphẩmnhanđề"Nhữngnguyênlýtoánhọccủatriếthọctựnhiên".Trongtácphẩmnày,NewtonđãtổngkếttấtcảnhữngthànhtựumànhânloạiđãđạtđượctrongsuốthainghìnnămsaukhiAristotlequađời.Tấtcảnhữngcáiquýgiánhấtmàcácnhàbáchọcđãlàmđượctrongthờigianđóđềutìmđượcchỗcủamìnhtrong"Nhữngnguyênlý"củaNewton.Ônglọcbỏnhữngđiềusailầm,kiểmtralạinhữngcáiđúngđắn,làmnốtnhữngviệccònbỏdởvàhoànchỉnhcôngtrìnhlaođộnghàngnghìnnămcủabiếtbaongườitrongmộtcuốnsách!Vớisựxuấthiệncuốnsáchnàyđãmởramộtkỷnguyênmớitrongsựpháttriểncủakhoa

học.Và,chínhnóđãlàmchoNewtontrởthànhNewton!

ĐứngtrênvainhữngngườikhổnglồNăm 1679, Isaac Newton bắt đầu viết cuốn "Những nguyên lý toán học của triết học tự

nhiên",và7nămsau,vàonăm1686,ônghoànthànhtácphẩm.ToànbộcuốnsáchđượcviếtbằngtiếngLatin,phươngtiệngiaotiếpthôngthườngcủagiới

khoahọcthờibấygiờ.Cuốnsáchgồmbatập:tậpmộtnóivềchuyểnđộngcủacácvậttrongmôitrườngkhôngcósứccản;tậphainóivềchuyểnđộngtrongmôitrườngcósứccản;tậpbanóitớiviệcápdụngcáckếtquảcủahaitậptrênvàoviệcgiảithíchHệMặttrời[251].CáchtrìnhbàycủaNewtonvềcácnguyênlýcủađộnglựchọctrongtậpmộtđãtrởthànhnềnmóngchonhữngsáchgiáokhoavềvấnđềnàychotớitậnngàynay.Vớibađịnhluậtchuyểnđộngvàđịnhluậtvạnvậthấpdẫnnổitiếng,Newtonđãxâydựng

môncơhọcmàngàynaychúngtaquengọilà"Cơhọccổđiển".Chỉcóđiềutrongnguyênbản,Newtonđãphátbiểucácđịnhluậtđónhưsau:*Địnhluật1:Bấtkỳvậtnàocũnggiữnguyêntrạngtháiđứngyênhaychuyểnđộngthẳngđều

chừngnàonócònchưabịcáclựctácdụngbắtbuộcphảithayđổitrạngtháiđó.*Định luật2:Sựbiếnđổi củađộng lượng tỷ lệvới lực tácdụngvàxảy ra theochiềucủa

đườngthẳngmàlựctácdụng.*Địnhluật3:Tácdụngbaogiờcũngkèmtheophảntácdụngbằngnóvàngượcchiềuvớinó,

nóicáchkhác,tươngtácgiữahaivậtvớinhauthìbằngnhauvàngượcchiềunhau.Bađịnhluậtnàychínhlàcơsởcủa"CơhọcNewton".Sửdụngcácđịnhluậtấycóthểgiải

đượcnhữngbàitoáncơbảncủacơhọc:biếtchuyểnđộng,tìmlựcgâyrachuyểnđộngđó,vàngượclại,biếtlực,tìmrachuyểnđộng.Muốngiảicácbàitoánđócầnphảicómộtcôngcụtoánhọc mới. Công cụ này được Isaac Newton và nhà triết học kiêm toán học Đức GottfriedLeibniz[*],nghiêncứuđộclậpvớinhau,tìmra.Côngcụtoánhọcđógọilàphéptínhviphânvàtíchphân.Trongnguyên tác,Newtongọinó làphươngpháp lưusố.Phươngpháp,nàychophépngườitakhibiếtquyluậtbiếnthiêncủamộtđạilượngnàođó,cóthểtínhđượctốcđộbiếnthiêncủađạilượngấyvàngượclại,khibiếttốcđộbiếnthiêncủađạilượngcóthểtìmđượcquyluậtbiếnthiêncủađạilượng.Đượctrangbịbằngnhữngtrithứccủacácđịnhluậtcơbảncủacơhọcvàmộtcôngcụtoán

họcmới,Newtonvớimộtlòngdũngcảmthiêntài,đãbắttayvàogiảiquyếtmộtvấnđềlớnlaolàxâydựnglýthuyếtvềHệMặttrời.Ôngđãcăncứvàochuyểnđộngquansátđượccủacáchànhtinhmàxáclậpđượcđịnhluậtcủalựcràngbuộccáchànhtinhvàmặttrời,vàtrêncơsởđịnhluậtnàyđãxâydựngđượclýthuyếtvềchuyểnđộngcủacácthiênthể.LinhhồncủahọcthuyếtNewtonvềvũtrụlàđịnhluậtvạnvậthấpdẫn.Vớithiêntàixuấtchúng,Newtonđãchứngminhrằngvớiđịnhluậtchuyểnđộnglàduynhất

vànhưnhauđốivớitráiđấtcũngnhưđốivớicácthiênthể.Mặttrăngxoayxungquanhtráiđất,cáchànhtinhchạyquanhmặttrời,nhữngngôisaochổi(comets)phiêudiêutrongkhônggianvàmọitinhtúcũngđềutuântheonhữngđịnhluậtcóhiệulựcyhệtcảvớiquảtáorơitrêncànhcâyxuống,cảvớiđámbụibịgiólốccuốnđitrênđường,cũngnhưvớihònđádobàntayngườinémrahoặcviênđạnvútkhỏinòngsúng...BứctranhvũtrụdoNewtonsánglậprõràngđãđánhtanuylựccủaChúaTrời.Ởđây,chính

lànhữngquyluậttrầntục,doconngườipháthiệnchứkhôngphảibàntaycủachúađangđiềukhiểnthếgiới.DựavàonhữngquyluậtvềchuyểnđộngdoNewtonsánglậpEdmondHalley[*]đãtiênđoán

được chu kỳ xuất hiện và quỹ đạo chuyển động của sao chổimang tên ông. VàUrbain LeVerrier[*]chỉbằngnhữngtínhtoántoánhọc,đãpháthiệnđượcvịtrímộthànhtinhmới,chưaaibiếtđếnlàHảiVươngTinh(Neptune)[252].NhữngthắnglợidồndậpvàtolớnhơnnữachờđợihọcthuyếtvềvũtrụcủaCopernicus–

Galilei–NewtonởthếkỷXX.Ởngưỡngcủathếkỷnày,dựatrêncơhọcNewton,nhàbáchọcngườiNgaKonstantinTsiolkovskybắtđầuxâydựnglýthuyếtcủanhữngchuyếnbayvũtrụ.Ngày4-7-1957,LiênXôđãphóngthànhcôngvệtinhnhântạođầutiêncủatráiđất.Ngày12-4-1961,cuộcduhànhvũtrụđầutiêncủaconngườixungquanhtráiđấtđãđượcthựchiện.YuriGagarin[253],ngườiđầutiêntrêntráiđấtđãđivàovũtrụvàbayvòngquanhtráiđất.Đườngđicủacácvệ tinhnhântạovàcontầuvũtrụđềuđượctínhtoántrêncơsởcácđịnh luậtcủaNewton.NgàynayngườitacòngiữlạiđượcnhữngtàiliệuchobiếtIsaacNewtonđãđiđếnđịnhluật

vạnvậthấpdẫntrong"nhữngnămdịchhạch"[254]nhưthếnào.MộttrongnhữngngườicùngthờivớiNewtonlàWilliamStukeley[255]đãthuthậpnhữngmẩuchuyệnvàhồikývềNewtoncónhắcđếnmộtbuổiôngtađếnthămNewtontrongnhữngnămNewtonđãcótuổi.Trongtập"Hồiký"củamình,Stukeleyviết:"Saubữacơmtrưa,trờinónglắm,chúngtôiravườnvàuốngtràdướibóngrâmcủacâytáo,lúcấychỉcóhaichúngtôi.Nhânđấy,Newtonkểlạichonghechínhcũngtronghoàncảnhnhưthếnàyôngđãnảyraýnghĩvềlựchấpdẫn.Tronglúcôngđangđắmmìnhsuytưởngthìbỗngmộtquảtáorụngtừtrêncâyxuống.Độtnhiênôngnảyraýnghĩvềlựchấpdẫn.Ôngthầmnghĩ,vìsaoquảtáobaogiờcũngrơixuốngđấttheođườngdâydọi,tạisaonókhôngrơilệchđimàbaogiờcũnghướngvàotâmtráiđất?Nhấtđịnhphảicómộtlựchútcủavậtchấttậptrungtạitâmtráiđất.Nếumộtvậtchấthútmộtvậtchấtkhácnhưvậythìquảtáocũnghúttráiđấtyhệtnhưtráiđấthútquảtáo.Dođó,nhấtđịnhphảicómộtlựcphổbiếntrongkhắpvũtrụtươngtựnhưcáimàtagọilàtrọnglực.Nhưvậylà,từmộtsựkiệnriênglẻ–sựrơicủaquảtáo–Newtonđãđitớimộtsựkháiquát

rộnglớnvềlựchấpdẫn"phổbiếntrongkhắpvũtrụ".Dĩnhiên,ýnghĩcủaôngđãđượcchuẩnbịđầyđủđểđitớisựkháiquátcaonàyrồi.ÔngđãbiếthệthốngCopernicus,nhữngphátkiếncủaGalilei,nhữngđịnhluậtvềchuyểnđộngcủacáchànhtinhcủaKeplervàđãsuynghĩlâudàivềnguyênnhânbuộccáchànhtinhphảichuyểnđộngtheocácđịnhluậtđó.

Vớibảntínhvôcùngkhiêmtốnvàtấmlòngquýtrọngcônglaocủacácbậctiềnbối,khicóngườihỏivềnhữngđónggópcủamìnhchokhoahọc,Newtonđãtrảlời:"Vìtôiđượcđứngtrênvainhữngngườikhổnglồ,nêntôinhìndõiđượcxahơn!"."Tómbắt"đượcánhsángmặttrời!Tựcổchíkim,ánhsángluônluônđemlạisứcsốngchomuônvật,lànguồncảmhứngchothi

nhân,họasĩvàthậmchícảcáctriếtgianữa.Tuyvậynóvẫnlàmộtđiềubímậtmàconngườikhônghiểunổi.Trongthiênnhiênkhôngcóvậtgìkhótómbắtbằngánhsáng.Khôngmộtbímậtnàotrongthiênnhiênlạiđượcgiữgìn,cấtdấucẩnthậnnhưbímậtvề"bảnchấtcủaánhsáng".Ngườithờicổchorằngánhsángchảytừmắtragiốngnhưnướcchảytừmộtcáivòi.Muốn

nhìnrõvật, taphảihướngdòngánhsángvàocácvậtđó,cũnggiốngnhưkhisờmótabiếtđược tính chấtbềngoài củavậtđóvậy.Conmắtngườimùkhôngphát raánhsáng, vì thếngườimùnhìnchẳngthấygì!ChỉđếnthếkỷXVII,Newtonđãthaythếnhữngcảmgiácchủquanvềánhsángbằngtiếngnói

kháchquancủanhữngphépđo,củacácconsố,củaquy luậtvật lývàgỡthếbícho"quanghọc",đưanóvàoconđườngpháttriểnhoàntoànmớimẻ.Newtonkểlại,vàonăm1665,dobệnhdịchhạchhoànhhành(chỉriêngởLondonđãphải

hỏathiêu31ngànxácchết),nênôngphảitạmlánhvềnôngthôn.Chínhtrongthờigiannày,ôngđãtiếnhànhnhữngthínghiệmnổitiếngvềsựtánsắcánhsáng.Ôngchomộtchùmtianắngđãlọtquamộtlỗtròntrôncánhcửasổdọivàomộtlãngkínhbằngthủytinh.Chùmtiakhúcxạtronglăngkínhvàtrênmàntathuđượcmộtảnhdàicácmàusắccủacầuvồng.TrướcNewtonngườitacũngđãbiếtánhsángđiqualăngkínhthìchocácmàusắccầuvồnggọilàquangphổ.Cóđiều,ngườitagiảithíchrằngđólàdothủytinhđãtácdụnglênánhsángtrắngvàbiếnđổimàucủanó.Căncứvàocácthínghiệmcủamình,Newtonđãsuyrarằng,điềuđókhôngđúng.Theoôngthìánhsángtrắnglàmộtánhsángphứctạp,mộthỗnhợpcơhọccủavôsốnhữngtiakhácnhau,cáctiasángđóbịthủytinhkhúcxạtheomứcđộkhácnhau.Lăngkínhkhôngbiếnđổiánhsángtrắng,nóđãphântíchánhsángtrắngthànhnhữnghợpphầnđơngiản,mànếuchúngtatổnghợplạithìlạitrởvềđúngmàutrắngbanđầu.Bâygiờ,nếutatáchramộttiađơnsắctrongcầuvổngcủamộtlăngkínhtiađỏchẳnghạnvàchonóđậplênmộtlăngkínhthứhại,thìkhôngthấyxẩyramộtsựphântíchmới,nhưthếcónghĩalàlầnphântíchthứnhấttronglăngkínhđãthựcsựtáchđượcnhữngcáigìcốđịnh.Tiếptụcchochiếuvàolăngkínhthứhainhữngtiakhácdolăngkínhthứnhấtphântáchravàđánhdấuvịtrícủachúngtrêntườngsaukhikhúcxạqualăngkínhthứhai,Newtonxácđịnhđượcrằngcáctiaxanhbịkhúcxạnhiềuhơncáctiađỏ.Newtonkhẳngđịnhthêmsựkiệnnàybằngnhữngthínghiệmkhác.Chẳnghạn,nếuquansátqualăngkínhmộtmẩugiấy,mộtnửaBoyleđỏ,mộtnửaBoylexanh,thìnếuđáycủalãngkínhquaylêntrên,phầnmàuxanhsẽdịchlêncaohơnphầnmàuđộ.Cònnếuđáyquayxuốngdướithìngượclại,nửamàuxanhsẽởthấphơnnửamàuđỏ.Newtontổngkếtcácthínghiệmcủamình:"Nhưvậylàđãkhámpháđượcnguyênnhânthựcsựcủasựbiếndạngdàicủaảnh,đólàdoánhsánggồmnhữngtiacótínhkhúcxạkhácnhau".Tínhkhúcxạkhácnhaucủacáctialàđặctrưngcủamầusắccủachúng.Nhưthếlà,lầnđầu

tiêntronglịchsửquanghọc,Newtonđãthaythếtrigiácchủquanvềmàusắcbằngsựđánhgiákháchquanvậtlývềmàusắccủatiasáng.Sauhơn200năm,bằngnhữngdụngcụđohoànchỉnh,ngườitavẫnthấysựtrùngkhớp"đẹp

đẽ"giữanhữngđođạccủaông(khixácđịnhcácmàuhoàntoànbằngmắtthường)vớinhữngkếtquảđocủathếhệnhữngnhàbáchọcsauông.Điềunàykhiếnchúngtacàngkhâmphục

ôngvàxemônglànhàthựcnghiệmbậcthầy.Năm1704,IsaacNewtonchoxuấtbảncuốn"Quanghọc"củamình.Qua"Quanghọc"chúng

tađượcbiết,đểtạorađược"hiệntượngmàusắcdiệukỳ",Newtonđãphảithựctếbắttayvàoviệcmàikínhđểcóđượcnhữnghìnhdạngkháchìnhcầu.Đồngthời,cũngtrong"Quanghọc",Newtoncònmôtảnhữngcôngtrìnhcủamìnhvềvấnđềmàinhẵngươngkimloạivàchếtạokínhviễnvọngtíhon.Mộtđiềulýthúlàvàonăm1675,Newtonđãxâydựngmộtlýthuyếtánhsángtrongđóông

kếthợpquanniệmsóngvớiquanniệmhạtcókhảnăngbảotoànnhữngthuộctính"nguyênsơ"củamình.MộtýnghĩtuyệtdiệunữacủaNewtonlàôngchorằngcácvậtthểcóthểchuyểnhóathànhánhsángvàngượclại.Ôngviết:"Sựchuyểnhóacủacácvậtthểthànhánhsángvàcủaánhsángthànhvậtthểphùhợpvớitiếntrìnhcủathiênnhiên,dườngnhưthiênnhiênsaymêvớinhữngbiếnchuyển".Vàsựthật,vàonăm1933–1934,ngườitađãkhámpháranhữngsựchuyểnhóacủacáchạtelectronvàpositron[256]thànhánhsángvàngượclại.Ôngquảlàngườiđầutiên"tómbắt"đượcánhsángmặttrời,khảosátnó,đolườngnóvàdự

đoánvềnhững"hànhvi"bíhiểmcủanómộtcáchsâusắc.

SốphậntrớtrêuLịchsửkhoahọclàmộtbikịchnghìnhồi.Bikịchcủatưtưởngvàcủacảnhữngngườisáng

tạoratưtưởng.CuộcđờicủanhàbáchọcvĩđạiIsaacNewtoncũnglàmộtbikịchđầynhữngnghịchlý.Vốntínhkhiêmnhườngvàthậntrọng,Newtonkhôngbaogiờvộivãcôngbốnhữngcông

trìnhcủamìnhkhichưacóđủnhữngcơsởvànhữngbằngchứngxácđáng.Ôngkhôngmuốngâyranhữnglờidịnghịvànhữngcuộctranhluậnxungquanhtácphẩmcủamình.Chínhtrongthờigiantạmlánhvềnôngthôntừ1665đếnhếtnăm1666,Newtonđãviếtcả

thảynămbàivềmộtcôngcụtoánhọcmới.Nhưngôngđãkhôngcôngbốmộtbàinàocảvàrấtlâuvềsauthếgiớivẫnchưabiếtđượcsựxuấthiệncủathiêntài.VàđâycũngchínhlànguyênnhâncủanhữngcuộctranhcãinặngnềgiữaôngvàLeibniztrongnhiềunămtrời.Vàonăm1668,Newtonchếtạođượcmôhìnhmộtkiểukínhviễnvọngmới:kínhviễnvọng

phảnxạ.Ôngviết:"Quakínhnày,tôiđãnhìnthấySaoMộclàmộtvòngtrònrõrệtcùngvớicácvệtinhcủanóvànhìnthấySaoKim[257]giốngnhưmộtcáisừngbò".Banămsau,năm1671,Newtonchếtạođượcmộtkínhviễnvọngphảnxạthứhai.Kínhviễnvọngnàyđãlàmchấnđộngdư luậnvàkhi gửi vềLondon,đích thânnhàvua cùngvới cáchội viênHộikhoahọchoànggiađãđến tậnnơiquansát.Tháng2năm1672,Newtonđãđọc trướcHộikhoahọchoànggiabảnbáocáo:"Lýthuyếtmớivềánhsángvàmàusắc".Nhưng,cáimớikhôngthểchiếnthắngnếukhôngcóđấutranh.Nhiềungườiđãphátbiểuphảnđốicác thínghiệmvànhấtlàcáckếtluậncủaNewton.Thậmchícóngười,nhưRobertHookechẳnghạn,còntranhquyềnưutiênvớiNewtontrongviệcphátminhragươngphảnxạ.CuộcluậnchiếnvềcácphátminhquanghọccủaNewtonkéodàitrongnhiềunămvàđãđưalạichoôngnhữnggiâyphútcăngthẳngnặngnềđếnmứcôngđãcólờithềkhôngcôngbốđiềugìnữavềquanghọcchừngnàoHookecònsống.Và,ôngđãgiữđúnglờihứađó.Mãi tớinăm1704, lúc ấyRobertHookekhông cònnữa,Newtonmới cho in cuốn "Quang

học",màôngđãviếttừhồicònởCambridge,kèmthêmhaibàiluậnvăntoánhọc:"Vềphépcầuphươngcácđườngcong"và"Liệtkênhữngđườngbậcba".Nhưngsốphậnthậttrớtrêu,

Newtonmuốntránhmộtcuộctranhcãithìlạirơivàomộtcuộctranhcãikháckhôngtránhđược.Choxuấtbản"Quanghọc"saukhiđốiphươngcủamìnhđãquađời.Newtontưởngtránhđượctranhchấp,nàongờlạibịkéovàomộtcuộctranhchấpmớivớiLeibniz:Ailàngườiphátminhraphéptínhviphânvàtíchphân?Cuộctranhcãinàykéodàinhiềunămròngchotớitậnlúcôngquađời,chẳngnhữnggiữaông

vàGottfriedLeibniz,màcòncảgiữacácnhàviết lịchsửkhoahọcAnhvàĐức.Đếnnay thìngườitađãxácđịnhđượcrằng,cảhainhàkhoahọcđóđềuđãđitớiphátminhtrênđộclậpvớinhau.Cóđiều,NewtonđãđitớiphátminhcủamìnhsớmhơnLeibnizmấynăm,nhưngchỉvìmộtlờinguyềnchuaxót,màôngđãlặngthinhkhônghềcôngbốmộttígìvềvấnđềđócả!Làmộtconngườicủathờiđại,ôngcũngmangdấuấncủathờiđạimình.Dướiánhsángcủa

địnhluậtvạnvậthấpdẫn,IsaacNewtonđãsángtạoralýthuyếtchuyểnđộngcủacácthiênthểlàmlunglaychỗdựacủathếgiớiquantôngiáo.Thếnhưng,cuốitácphẩm"Nhữngnguyênlý",ôngviết:"Chođếnbâygiờ,tôiđãgiảithích

đượccáchiệntượngthiênvănvàhiệntượngthủytriềutrênbiển,dựavàolựchấpdẫnnhưngtôi chưanêu rađượcnguyênnhân củabản thân lựchấpdẫn". Cuối cùng, ôngquay về tìmnguyênnhânđótrongChúa,ôngxemVũtrụnhưmộtbộmáyđồnghồlớn.Và,bộmáyđóđãđượcThượngđếbancho"cáihíchbanđầu"đểnólàmviệcvàchỉsauđócácthiênthểmớibịcuốnvàoguồngchuyểnđộngvĩnhcửu!Thừanhậnkhônggianvàthờigiantồntạikháchquan,Newtonđãđứngtrênquanđiểmduy

vật,nhưngtáchkhônggianvàthờigianrakhỏivậtchất,chokhônggiannhưmộtcáihòmrỗngchứađầynhữngvậtthểvậtchất,Newtonlạisavàoquanđiểmsiêuhình.DavidGregory,mộtngườicùngthờivớiNewton,cóghitrongnhậtkýcủamìnhrằngNewtonmuốnbổsungchocuốn"Quanghọc"củamìnhcâuhỏi"Khônggiankhôngcóvậtthểchứacáigì?".Gregoryviết:"Sựthựchiểnnhiênlàôngtintưởngvàomộtđấngthầnlinhcómặtởkhắpnơitheonghĩađencủanó"...NhữngngườikếtụcNewtonđãdẩndầngạnbỏnhữngchỗvẩnđụctronghọcthuyếtcủaông,

làmchonótrởthànhmộthọcthuyếtchínhxácvàcógiátrịrộngrãi.IsaacNewtonđãhoànthànhsựnghiệpcủaCopernicusvàGalileivàxâydựngcơsởvữngchắcchovậtlýhọcvàthiênvănhọc.Nhữngphátminhmớitrongvậtlýhọclàmthayđổinhữngquanniệmcơbảncủavậtlýđã

khôngbácbỏnhữngnguyên lýdoNewtonxác lập,màchỉhạnchếphạmviápdụngnhữngnguyênlýđó.Trongphạmvicủamình,cácđịnhluậtNewtonsẽmãimãiđượcápdụngchừngnàocòntồntạiloàingười,còntồntạikhoahọcvàkỹthuậtcủaloàingười.ChúngtakhâmphụcthiêntàicủaNewton,ngườiđãkhámpháđượctrongmớhỗntạpcáchiệntượngmuônmàumuônvẻnhữngđịnhluậtđơngiản,sâusắcvàđẹpđẽ.IsaacNewtontừtrầnvàođêm20rạngngày21tháng3năm1727.Thihàiôngđượcchôncất

trọngthểtạituviệnWestminster,khulăngmộcácdanhnhânnướcAnh.Tạingôinhàthờnhỏ,nơisinhcủaông,cóđềbàithơhaidòngcủanhàthơAnhAlexander

Pope[258]:«Thiênnhiênvàcácquyluậtcủathiênnhiênbịđêmtốichephủ.Thượngđếphán:"NàyhãysinhraNewton",thếlàtấtcảbừngsáng.»Trướckhimấtítlâu,dườngnhưnhìnlạiđờimình,cuộcđờibềngoàicóvẻêmđềmlặnglẽ

nhưngbêntrongthìsôinổi,căngthẳngvàđầysốnggió,Newtoncónói:"Tôikhônghiểusaunàyngườiđờisẽnóigìvềtôi,còntôithìcảmthấyrằngtôichỉlàmộtđứatrẻnhỏsaymêvới

nhữnghònđángũsắcvớinhữngmảnhvỏsòđẹpđẽ,màtrướcmắttôilàmộtđạidươngchânlýbaola,chưamấyngườinghiêncứu".Trongthờiđạichúngta,nhàkhoahọckhôngcònlàđứatrẻnhỏvuichơitrênbãibiểnnữa,

màđãtrởthànhmộtchàngtraidũngmãnh,đanglaovàođạidươngbaolađó.VớiđứckhiêmtốnvàlòngnhớơnNewtonsâusắc,AlbertEinsteincâycộttrụcủavậtlýhọc

thếkỷchúngtađãviếtsaukhiphêphánnhữnghạnchếcủacơhọcNewton:"Newton!Ngườihãythathứchotôi,ngườiđãtìmđượcconđườngmàtrongthờiđạinày

mộtkẻcótưduysắcsảonhấtvàsứcsángtạolớnnhấtcóthểtìmnổiđược.Nhữngquanđiểmmàngườiđãsángtạorangàynayvẫncònquyếtđịnhsứcbậtcủachúngtôitronglĩnhvựcvậtlýmặcdầuchúngtôitừnayvềsauhiểuđượcrằngnếuchúngtôimuốntiếntớimộtsựhiểubiếtsâusắcvềtậphợpcácmốiquanhệ,thìcácquanđiểmđóphảiđượcthaythếbằngnhữngquanđiểmkhác,cònnằmxahơnngoàiphạmvikinhnghiệmtrựctiếp".ĐólàsựđánhgiáchínhxácnhấtvàsâusắcnhấtvềIsaacNewtonmàEinsteinđãphátbiểu

thaychochúngta.

XXII.ALFREDNOBEL(1833–1896)VÀGIẢITHƯỞNGNOBEL

ALFREDNOBEL(1833–1896)AlfredNobelkhôngphảilànhàvậtlý,nhưnggiảithưởngNobel(Nobelprize)từlâuđãlàmột

khíchlệlớnlaothúcđẩysựnghiêncứuvậtlýhọc.Giải thưởngNobelđượcxét tặnghằngnămchonhữngngườiđãcóđónggópxuất sắcvề

khoahọc,vănhọc,hoặccóhànhđộngbácáinổibật.Nóđược lậpratheonguyệnvọngcủaNobeltrongdichúccủamình.Alfred Nobel là nhà hóa học và nhà kỹ nghệ Thụy Điển. Ông đã phát minh ra chất nổ

dynamite[259] (năm1866),mộtchấtnổcósứccôngphá lớnhơnrấtnhiềusovới thuốcnổthôngthường.Dynamitevàcácchấtnổkháccónguồngốclàdynamitenhanhchóngđượcứngdụngmọinơitrongviệckhaimỏ,xâydựng,làmcầuđường,...Vìphátminhcủaôngđãđượcđăngký,đượcphápluậtbảohộ,nênôngđãtrởnênrấtgiàucó.Nhưngôngcũngrấtbănkhoănkhithấyphátminhcủaôngcũngđượcdùngnhiềutrongpháhoại,trongchiếntranh.Đếncuốiđời,ôngcảmthấyânhận,tựahồnhưmìnhcũngcólỗikhiphátminhcủamìnhgâytaihọachoconngười,vàôngthấycầnlàmcáigìđểchuộc lỗi,cầnkhuyếnkhíchnhữngviệccó íchchonhânloại.Năm1895,mộtnămtrướckhichết,ônglàmchúcthưđểlạitàisảncủaôngđánggiá31triệu

krona[260]ThụyĐiển(khoảng186triệuđô la[261]Mỹ)đểđặtranhữnggiải thưởnglớntặngnhữngngườiđãlàmđượcnhữngviệcânnghĩađốivớinhânloại.CăncứvàodichúccủaNobel,ViệnhànlâmkhoahọcThụyĐiểnđặtranămgiảithưởnghàngnămtặngchonhữngngườiđãcónhữngcôngtrìnhhoặchoạtđộngxuấtsắcthuộcnămlĩnhvực:vậtlýhọc,hóahọc,sinhlývàyhọc,vănhọc,hòabình.Nămloạigiảithưởngnàyđượcbắtđầutặngtừnăm1901,đếnnăm1969lạiđặtthêmmộtgiảithưởngthứsáuvềkhoahọckinhtế.Mỗinămmộtlần,giảithưởngNobelđượcxéttặngchonhữngngườicócôngtrìnhxuấtsắc

vàonăm trước.Việnhàn lâmkhoahọcThụyĐiển cùngvớimộthộiđồngquốc tế xemxétnhữngđềnghịcủacácViệnhànlâmcácnướcvàcủacácnhàbáchọclớntrênthếgiới,kiểmtrakỹlưỡngcáccôngtrìnhđượcđềxuất,vàchỉtặngthưởngchonhữngcôngtrìnhcógiátrịcao,đãcóứngdụngthựctếvàđãđượcmọingườicôngnhận.Lễtraogiảithưởnghằngnămđược

tổchứctrọngthểtạithủđôStockholmvàođúngngày10thángchạp,làngàymấtcủaNobel.VuaThụyĐiểnđíchthântraobằngdanhdự,huychươngdanhdựvàtấmsécvớigiátrịtiềnthưởng chongườiđượcgiải, tiếpđó làmộtbuổi chiêuđãi sang trọng.Ngàyhômsau,mỗingườiđượcthưởngđềuđọcmộtbảnbáocáokhoahọcởtrườngĐạihọctổnghợpStockholm.Nhữngbáocáođóthườngmangtínhchấttổnghợpvàcógiátrịkhoahọccao.Giải thưởngNobelđượcthếgiớikhoahọcđánhgiárấtcao,nólàniềmtựhàochínhđángcủanhữngngườiđượctặngthưởngvàlàướcmơcủanhữngngườilàmcôngtáckhoahọc.MụcđíchcủagiảithưởngNobellàcaođẹpnhưvậy,cácthểthứctiếnhànhxétvàtặnggiảilà

cụthểnhưvậy?Nhưng...ởđâumàchẳngcóngoạilệ.WilhelmRöntgenlàngườiđầutiênđượctặnggiảithưởngNobelvềvậtlýhọc,năm1901.Ông

làngườirấtkhiêmtốn,vàhayrụtrètrướcđámđôngngười,ôngđãkiênquyếtkhôngthamdựbấtkỳnghilễnàotổchứctrướccôngchúng,vàngaytừlầntraogiảithưởngđầutiên,bantổchứcđãphảinhượngbộ.PhilippLenard[*]lànhàvậtlýhọcĐứcđượctặnggiảithưởngNobelnăm1905vìnhữngcông

trìnhnghiêncứuvềtiacathode.TrướcđóítlâuôngđãtranhgiànhvớiRöntgenvềquyềnưutiênphátminhratiaX,nhưnggiớikhoahọckhôngchấpnhậnnhữngyêusáchcủaông.Sauđó,khiAdolfHitlersắplêncầmquyền,ôngđãủnghộtưtưởngphânbiệtchủngtộccủabọnquốcxã,lớntiếngđòixâydựngmột"nềnvậtlýhọcĐức",chốnglạimọitưtưởngkhoahọckhôngphảicủadântộcĐức,đặcbiệtđiêncuồngchốnglạithuyếttươngđốiEinsteinmàônggọilà"thứkhoahọcDoTháigiảhiệu"và"lýthuyếtcộngsản".KhiHitlernắmchínhquyền,ôngđãhếtlònghếtsứcphụcvụchếđộquốcxã.NhàvậtlýhọcĐứcJohannesStark[*]đượcgiảithưởngNobelnăm1919vìphátminhvềsự

táchvạchphổtrongđiệntrường,ôngcũnghòatheoLenardtrongviệcxâydựng"nềnvậtlýhọcĐức" và chống lại các nhà vật lý họcDo Thái. Sau khi nhận số tiền lớn kèm theo giảithưởngNobel,Starkđãmuamộtxưởngsảnxuấtđồsứ,vàloviệclàmănpháttàinhiềuhơnlànghiêncứukhoahọc.ViệcsửdụngtiềnthưởngnhưvậyviphạmđiềulệcủaquỹtiềnthưởngStockholm,vìvậyStarkđãbịcáchchứcgiáosưvàkhôngđượcgiảngdạyởtrườngđạihọcnữa.EinsteinđượctặnggiảithưởngNobelnăm1921.Đánglẽôngphảiđượctặngthưởngsớm

hơn, vì thuyết tương đối hẹp ra đời từ năm1905 và thuyết tương đối rộng từ năm1916.Nhưnghộiđồngxétthưởngđãphânvânvàphảichờđợithêm,vìlýthuyếtcủaEinsteinđãgâyrấtnhiềutranhluận,vàbịnhiềungườichỉtrích,kểcảnhữngnhàchínhtrị,triếthọcvànhữngnhàhoạtđộngtôngiáo.Tớinăm1921,việctặngthưởngEinsteincũngkhôngthậtsuônsẻ.Khixétthưởng,hộiđồngbaogiờcũngxemxétmộtcáchtoàndiệncốnghiếnkhoahọccủangườiđượcđềcử,nhưngtheothủtục,trongquyếtđịnhbaogiờcũngghitặngthưởngchomộtphátminhcụthểnàođó.ĐốivớiEinstein,đươngnhiênlàphảitặngthưởngchosựphátminhrathuyết tươngđối,nhưngnếughinhưvậynhấtđịnhsẽbịPhilippLenardvà JohannesStarkphảnđốikịchliệt.Đểtránhmọiphiềnphức,trongquyếtđịnhcủaViệnhànlâmkhoahọcThụyĐiểnđãghi:"Vìphátminhvềhiệuứngquangđiệnvàvìcáccôngtrìnhtronglĩnhvựcvậtlýlýthuyết".Thếmàngaysaukhiquyếtđịnhđượccôngbố,LenardđãgửiđiệnđếnStockholmđểphảnđối.Einsteinđãgửimộtnửasốtiềnthưởngchongườivợđãlydịđểgiúpbàsinhsốngvànuôihaingườicon,nửacònlạiônggửitặngcácquỹtừthiện.CácnhàkhoahọcđượcgiảithưởngNobelcónhữngtháiđộrấtkhácnhautrướccuộcsống.

NhưngdùsaothìgiảithưởngNobelvẫnmãimãilàướcmơchânchínhcủanhữngngườihếtlòngvìkhoahọc.ĐểghilạicônglaocủaAlfredNobel,chínhphủThụyĐiểnđãthànhlậpởthủđôStockholm

mộtviệnnghiêncứukhoahọcmangtênlàViệnNobel.Năm1957,mộtnhómcácnhàvậtlýThụyĐiển,AnhvàMỹlàmviệcởViệnNobelđãphátminhmộtnguyêntốnhântạo(khôngcósẵntrongthiênnhiên)bằngcáchdùngnhữngionmangnhiềuđiệntíchbắnphácácnguyêntốđãbiết.Nguyêntốmớiđóđượcxếpvàoôthứ102củabảngtuầnhoànMendeleev[*]vàđượcgọilànobelium[262].

XXIII.JAMESWATT(1736–1819)

JAMESWATT(1736–1819)

"Phảichiếnthắngthiênnhiên!"Vàomộtngàythánggiêngnăm1736,chúbéJamesWattrađờitạimộtxómchàinghèotrên

bờsôngClydethịtrấnGreenock[263]nướcAnh...Tuytạngngườiốmyếu,nhưngchúbérấtchămhọcvàthôngminh.ÔngnộiWatt,Thomas

Watt(1642–1734),vốnlàmộtnhàtoánhọcvàthầygiáodạytoán.ÔngbốWattđãcócôngrènchoconnắmvữngtoánhọcngaytừthuởnhỏ.Ôngcócácdụngcụđóngtàu,tựsángchếracầncẩu,thuthậpcácdụngcụvàmởmộtxưởngđóngtàu.Chínhtrongcáixưởngnày,ngoàinhữnglúcđicâumàcậurấtsaymê,Wattcóthểngồihàng

mấygiờliềnđụcđẽo,cưabào,lấydấuvàghépmộng.Cậutựlàmnhữngđồchơidochínhcậunghĩra.SựtậpdượtđóđãgiúpchoócsángtạocủaWattngàycàngpháttriển.Năm13tuổitrởđilàgiaiđoạnpháttriểnđặcbiệtcủaWatt.Kểcũnglạkỳ,trongcuộcđờicủa

mộtconngười,hìnhnhưcómộtthờikỳmàtàinăngtựnhiênbừnglóe.Lúcnàynócầnđượcvuntrồngvàchămsócđặcbiệt,bỏquathờikỳnày,mầmmốngcủatàinăngcóthểlặnchìmđikhôngbaogiờtrởlại.Chínhvàocáilúchiếmhoiđócủathờiniênthiếu,Wattmaymắnđượcđếnsốngởnhàngười

bác,mộtgiáosưcổvăntạitrườngĐạihọctổnghợpGlasgow.Tạiđây,trongphòngthínghiệmnhàtrường,khácnàonhưcágặpnước,Watttựlàmcácthínghiệmvềlýhóa.Cậuưacôđộc,thíchtưlựvàmòmẫmmộtmình.Chỗnàokhảnghicậukiểmtralạiýnghĩcủamìnhbằngthựcnghiệm.Theolờikểcủamộtngườibạn,đồngthờilàngườiviếttiểusửvềWatt,giáosưJohnRobinson[*],thìnhàphátminhtươnglainày"…cókhảnăngbiếnmọivậtthànhđốitượngcủamộtsựnghiêncứunghiêmtúc".Bácgáicậuđãnóivềkhảnănglàmviệcphithườngcủacậunhưsau:"Chỉtrongvàigiờcậukịplàmnhữngcôngviệcmàngườithườngphảilàmtrongsuốtmấyngày".CứnhưvậycậulớnlênởmiềnScotlandhẻolánhvàtrởthànhmộtcậubétòmò,hamhiểu

biết,thíchsuynghĩvàluônkhátkhaosángchếmộtcáigìđóhữuíchchoconngười.

Nhưngtiếcthay,ởGlasgow[264]mọicáiđềuthiếuthốnvàhiếmtìmđượcngườigiúpcậunắmvữngtaynghề.CậuquyếtđịnhphảitớiLondonhọcviệc,mặcdùđãhìnhdungtrướcphảivượtkhôngbiết

baotrởngại,khókhăn.Mườihaingàyliêntụcngồitrênxengựa,cậuđếnLondonvàomộtchiềuđônggiálạnh.Cậu

tìmngayđếnhọcviệctạimộtxưởngsảnxuấtcácdụngcụđibiển.Cậulàmviệcrấtnhiều,xemxét,họchỏi,bắtchướccácbácthợgià.TheolờikểnhữngngườiviếttiểusửvềJamesWatt:"CólẽtrongthờigianhọcviệccậuchưađidạođếnhailầntrêncácđườngphốLondon".NămấyWattvừa19tuổi.Saumộtnăm,vớivốnkiếnthứcvàtaynghềđãrènrũađược,WatttrởvềGlasgow,mởmột

xưởngcơkhívàsauđólàmphụtáchếtạodụngcụởtrườngđạihọc.LúcnàyWattnổitiếnglànhàchếtạodụngcụlànhnghề.Anhhamhọcvôcùng,vẫnthườngxuyêntựhọc.Ngoàira,anhcòntranhthủđếnnghegiảngởtrườngđạihọcvềlýthuyếtnhiệthọcvànhiềumônhọckhác.ChẳngbaolâuWattđãnắmvữngbangoạingữvàlàmmọingườiphảikinhngạcvềnhữnghiểubiếtsâusắccủaanhtrongcáclĩnhvựctriếthọc,thơca,nhạchọavàđiêukhắc.Phònganhtrởthànhnơitụhọpthườngxuyêncủacácnhàkhoahọc.Họtranhluận,bànbạc,

thuyếttrình,giớithiệu.ChínhtrongthờigianđóWatttíchlũymộtkhốilượngkiếnthứckhổnglồcầnthiếtchomục

đíchcuộcđờimình.Anh thườngnóivớibạnbè: "Chúng takhông thể lệ thuộcvào thiênnhiên,màphải chiến

thắngthiênnhiên!".

NhậnbằngphátminhNăm1764làmộtnămcóýnghĩahếtsứcđặcbiệttrongcuộcđờicủaJamesWatt.Trường Đại học Glasgow giao cho Watt sửa chữa một mẫu máy hơi nước do Thomas

Newcomen[*]thiếtkế.Khibắttayvàoviệc,Wattgặpmộtloạtkhókhăn.Nhưthườnglệ,ôngsuynghĩvềnhữngvấnđềmấuchốtcủamôhìnhnàyvàchẳngmấychốcôngnhậnrarằng,cốtlõicủatấtthảykhôngphảilàcáimôhìnhươngbướngkiamàlàbảnthânnhữngnguyênlýlàmcơsởchoviệcchếtạocáimáyđó.—Ừ,giánhưbâygiờđúckếtđượctấtcảnhữngkinhnghiệmthànhcônghaythấtbạicủa

nhữngngườiđitrước,rútranhữngnguyênlýcơsởcủamáythìchắcvấnđềsẽtrởnênsángrõ.Ông nhớ lại những mẫu máy của Denis Papin, Thomas Savery, Otto von Guericke, IvanPolzunov,thậmchícủacảHeronxứAlexandria[*]sốngcáchtakhoảng2000nămvềtrước.Ôngđãtiếnhànhrấtnhiềuthínghiệmvàđốichiếuvớilýthuyếtvềnhiệthồiđó,nhưngsuốtmộtnămròng,tốnbaonhiêumồhôivàsứclực,máyhơinướcNewcomenvẫnkhôngcảitiếnđượctínào.Thếrồi,bỗngmộthôm...Nhớlạingàyhômấy,Wattviết:"Vàomộtngàythứbảy(năm1765)

diệukỳ,tôiđangdạobước...MọiýnghĩcủatôitậptrungvàogiảiquyếtvấnđềlàmtôibứtrứtTrongóctôibỗnglóelênýnghĩ:vìhơinướclàvậtđànhồichonênnósẽchoánđầycảkhoảngchânkhông.Nếudùngmộtốngnốixi-lanhvớithiếtbịxảđặtởbênngoàithìhơinướcsẽluồnvàođó.Chínhtạichỗnàytacóthểlàmngưnghơinướcmàkhôngcầnlàmlạnhxi-lanh.Lúcđếngolf-house[265],trongóctôiđãcóbiểutượngđầyđủvềnhữngcáicầnlàm."Đấy,ýnghĩcảitiếnmáyhơinướcNewcomenđãrađờinhưthếđấy.TrongmáyNewcomen,

ngườitatướinướclạnhvàoxi-lanhđểlàmngưnghơi.Bâygiờphảitáchbìnhngưnghơirakhỏixi-lanhvàđểchoáplựccủahơinướclàmchạymáychứkhôngdùngáplựccủakhôngkhí.Việcphátminhrabìnhngưnghơitáchriêngtuyđơngiảnnhưngnólàphátminhvĩđạinhất

trongtoànbộlịchsửcủamáyhơinước.NóđãlàmchoWattgiờđâytrởthànhniềmtựhàocủadântộcôngvàđồngbàoông.Ngaysaukhiđichơivề,Wattbắt tayngayvào thínghiệmvà làmmộtsốmôhìnhchứng

minhnhữngýnghĩvừaxuấthiệnlàđúngđắn.Ngàynay,kháchthamquancóthểnhìntậnmắtnhữngmôhìnhnàytạiViệnbảotàngkhoahọcLondon.Ngày9thángGiêngnăm1769,ôngđăngkývànhậnbằngphátminh:"Cácphươngphápgiảm

tiêuphíhơinướcvàdođógiảmnhiênliệutrongcácmáyđốtbằnglửa".Lúcnày,têntuổiWattđượcnhiềungườibiếtđến.Wattquyếtđịnhbắttayvàoviệcchếtạo

máyhơinướcvàướcmơsẽcóngàyđiềukhiểnmộtxưởnglớnsảnxuấttoànbộcácthiếtbịvềmáyhơinước.Đượcthànhcôngcổvũ,Wattlàmviệcquênăn,quênngủ.Ôngđãsángtạoratrênhaimươi

bộphậntrongmáyhơinước.Trướcđâyngườitahoàntoànkhôngđođượcmựcnướctrongnồihơi,cónhiềulúcnướccạncháycảnồi.Wattnghĩramột"ốngmựcnước"dựatrênnguyêntắcbìnhthôngnhau,chophépthườngxuyêntheodõiđượcmựcnước.Trướcđâyngười takhôngđiềukhiểnđượcápsuấttrongnồihơimàchỉbiếtdùngnắphơibảohiểm,mỗikhiápsuấttrongnồităngtớimứcnguyhiểm,nắpbảohiểmsẽchohơithoátrangoài,tránhđượcnguycơnổnồi.Wattđãchếramột"đồnghồđoápsuấthơi"trongnồi.CũngchínhWattđãnghĩraviệcsửdụng"bánhxeđà"đểđiềuhòatốcđộcủamáyhơi.Mộtsángkiếnquantrọngnữalà"máytiếtchếWatt"gồmmộtkhungquayhìnhthoi,haiđỉnhcóhaiquảcầu,nhằmgiữchosốvòngquaycủachiếcmáykhôngthayđổi.NhờnhữngsángkiếntàitìnhcủaWatt,chiếcmáyđầutiêncủaônghơnhẳnmáyNewcomen

vềmặttiếtkiệmnhiênliệu,nênnónhanhchóngđượcsửdụngởcácmỏvàdầndầnthaythếhẳnmáyNewcomenởkhắpmọinơi.Tuynhiên,cũngnhưnhữngmáyhơinướctrướcđó,máytheokiểucấutạođầutiêncủaWatt

cũngchỉdùngđượcđểbơmnước,haykéobễởlòluyệnkimlàcùng,nghĩalàchỉdùngđượctrongtrườnghợpcácbộphậnthừahànhcủamáycóchuyểnđộngđivề.Vìthếnókhôngthểlàloạiđộngcơnhiệtvạnnăng.Đãđếnlúcphảicóchiếcmáytạochuyểnđộngtrònmớicótácdụngởmọingànhsảnxuất.NhiệmvụấyđènặnglênvaiWattvàôngđãgiảiquyếtthànhcôngmỹmãn,xứngđángđược

mệnhdanhlà"Chađẻcủamáyhơinước".

Côngty"BoultonvàWatt"Vớilòngmongmỏihoànthiệnmáyhơinước,WattquyếtđịnhđiLondon...Mộtbuổichiều,đangngồitrầmngâmtrướcbàngiảikháttrongkháchsạn,Wattbỗngthấy

mộtngườitrẻtuổi,ănmặclịchsựtiếnlạigần.—Xinchàoông,rấthânhạnhđượclàmquenvớiông.Xintựgiớithiệu,tôilàBoulton[266],

mộtnhàdoanhnghiệpởBirmingham[267].—CòntôilàWatt...—Vâng,tôibiết,ônglànhàphátminhtiếngtăm.Tôimuốnđượchợptácvớiôngvìtấmlòng

ngưỡngmộ...VềphầnWatt,điềukiệnquảntrọngnhấtđốivớiôngchỉlàcóđiềukiệntiếptụcnhữngthí

nghiệmhoànthiệnmáyhơinước,cònnhữngvấnđềkhácôngkhôngquantâmnhiềulắm.ThếlàbắtđầutừhômđóWatttrởthànhngườiphụtráchkỹthuậttrongnhữngxưởngmáy

củaMatthewBoulton.Đượcrộngđườnghoạtđộng,Watttiếptụcnhữngthínghiệmdangdở.Saunhiềulầnthấtbạivànhữngđêmthaothức,Wattđãthànhcông.Ôngbốtríthêmmộthệthốngnhữngbộphậnmắcănkhớpvớinhauđểbiếnchuyểnđộngthẳng,thànhchuyểnđộngquay:cầncủapiston,đượcnốivớimộtthanhthépgọilàbiên.Biênlạinốivớitayquay.Đầutayquaygắnliềnvớitrụcquaycủavôlăng[268].Ngoàira,ởchỗpistonnốivớibiên,ôngđặtthêmmộtbộphậnluitớidọctheomộtkhetrượtsongsongvớicầnpiston.Nhờbộphậnnàynênbiêncóthểchuyểnđộngchếchmàkhônglàmthanhtrượtdaođộngsanghaibên.Nhưvậy,chuyểnđộngthẳngcủapistonđượctruyềnquabiênvàbiếnđổithànhchuyểnđộngquaycủavôlăng.Thếlàchiếcmáyhơinướchoànthiệnđầutiên,kếthợptấtcảkinhnghiệmcủanhữngngười

đitrướcvànhữngsángkiếnthiêntàicủaWattđãrađời.Trongkiểumáynàycóđủnhữngyếutốcơbảncủamộtmáyhơinướcnhưchúngtathấyngàynay.SovớikiểumáycủaNewcomen,nókhácxamộttrờimộtvực.Kếtquảthửđãvượtxacảsựmongước.Máychỉcần3kgthanđểsảnxuấtramột"mãlực",

trongkhikiểumáycủaNewcomenphảixàigần...haitạ.Máycũnggọnnhẹ,cóthểsửdụngởbấtcứđâu.JamesWattđăngkývànhậnbằngphátminhvềchiếcmáynàynăm1784.Phấnkhởitrướcthànhcôngrựcrỡ,Watttiếptụcnghĩthêmhàngloạtkiểumáykhácnữa,

nàolàmáycưađĩa,nàolàbúamáy,rồimáycán,máymàiv.v...Côngty"BoultonvàWatt"chuyểnhẳnsangsảnxuấtmáyhơinướcvạnnăng,vàchỉtrongít

năm,nhữngkiểumáy "hiệnđại"mangnhãnhiệu "BoultonvàWatt"đã trànngậpkhắp thịtrườngchâuÂu.VớikhốiócthôngminhvàđôibàntaykhéoléocủaWatt,lịchsửkỹthuậtđãthậtsựbướcvào

mộtthờiđạimới:thờiđạimáyhơinước.ĐánhgiánhữngđónggópxuấtsắccủaJamesWattđốivớicácđộngcơnhiệthiệnđại,chúng

tacóthểnóirằng,Wattkhônghoànthiện,màthựctếđãphátminhramáyhơinước.ÔngđượcbầulàmhộiviênHộikhoahọchoànggiavàviệnsĩnhiềuViệnhànlâmkhoahọc

nướcngoài.Nhữngnămcuốiđời,ôngđidulịchnhiềunơi,thườngxuyênvềthămxómchàinghèo,dòng

sôngClydevàthịtrấnGreenock,thườngxuyêntraođổithưtừvớinhiềungườivàtậntìnhgiúpđỡcácnhàsángchếphátminhtrẻtuổi.Thậtkỳlạ,càngvềgiàôngcàngsángsuốtvàkhỏemạnh.Bộócônglúcnàocũngtỉnhtáo,

minhmẫn.Và,chỉmộtlần,ôngcảmthấyhơikhóở.Ônghiểurằng,cáichếtđãđến,vàôngđónnhậnnó

mộtcáchthanhthản,bởilẽônghiểurằngôngđãcốnghiếnhếtsứcmìnhchonhânloại.

XXIV.GEORGSIMONOHM(1789–1854)

GEORGSIMONOHM(1789–1854)

Cócầnnghiêncứubộphậnthụđộngkhông?ViệcphátminhrapinVoltanăm1800đượcđónchàonồngnhiệtkhắpchâuÂu.Năm1801

HoàngđếNapoleonmờiAlessandroVoltasangParisdiễngiảngvàbiểudiễncácthínghiệmcủamìnhởViệnhànlâmPháp.CácnhàkhoahọcđuanhaunghiêncứucấutrúcvàhoạtđộngcủapinVolta,bộphậnhoạtđộngcủamạchđiện,tạoramộtdòngđiệnduytrìlâudài.Thếcòndâydẫn?CácnhànghiêncứuđầuthếkỷXIXgọinólàbộphậnthụđộngcủamạch

điện.Chứcnăngkhiêmtốncủanóchỉlàchứcnăngcủamộtconkênhđể"chấtđiện"chảyđượctừcựcnàyđếncựckiacủachiếcpin.Khôngcầnnghiêncứudâydẫn,vìđólàsựmấtcôngvôíchvàomộtviệckhôngbổích.ChotớigiữathếkỷXIX,sốngườiquantâmnghiêncứudâydẫncóthểđếmđượctrênđầungóntay.Năm1802,VasilyPetrovnhậnxétrằngtácdụngcủapinVoltagiảmkhichiếudàidâydẫn

tăng,vànótăngkhitiếtdiệndâydẫntăng.Năm1815,ngườitađãbiếtrằngcáckimloạikhácnhaucókhảnăngdẫnđiệnkhácnhau.Năm1821,HumphryDavyđãsắpxếpcáckimloạitheomộtdãycókhảnăngdẫnđiệntăngdần:sắt,bạchkim,thiếc,kẽm,vàng,đồng,bạc.Ôngcũngchứngminhđượcrằngkhảnăngdẫnđiệncủadâydẫntỷlệthuậnvớitiếtdiệncủanóvàtỷlệnghịchvớichiềudàicủanó.Davylàtácgiảcủamộtthínghiệmnổitiếng:ôngdùngmộtmạchdẫngồmnhiềudâydẫnbằngkimloạikhácnhaunhưngcótiếtdiệnnhưnhau,khităngcườngđộdòngđiện,mạchdẫnnónglên,códâydẫnđỏlên,hoặcsángtrắngra,nhưngcódâydẫnkháctrôngvẫnbìnhthường.Đólàsựchứngminhrấttrựcquanvềkhảnăngdẫnđiệnkhácnhaucủacáckimloạikhácnhau.Cácthínghiệmnhưtrênlúcđócònlàrấthiếmhoi,vàmớichỉmangtínhchấtđịnhtính.Chưa

cókháiniệmchínhxácvềcườngđộdòngđiện,vềđiệntrởvàđộdẫnđiện.Ohmđãbắtđầucôngtrìnhnghiêncứucủamìnhtronghoàncảnhnhưvậy.

NhữngcôngtrìnhcủamộtgiáoviêntỉnhlẻGeorgSimonOhmsinhnăm1789tạiErlangen[269],một thànhphốcôngnghiệpnhỏở tây

namnướcĐức.Saukhitốtnghiệpđạihọc,ôngtrởthànhgiáoviênvậtlýhọc,dạyhọcởnhiềuđịaphươngkhácnhau,saysưanghiêncứuđiệnhọc,vàmongướctrởthànhgiáosưđạihọc.Tiếcthay,vấnđềôngnghiêncứu,mộtvấnđềrấtquantrọngđốivớisựpháttriểnđiệnhọc,lạirấtítđượcchúýlúcbấygiờ.Cácnhàvậtlýhọckhiđóchưacókháiniệmcườngđộdòngđiện,nhưngđãbiếtrằngdòng

điệncótácdụngtừ,thểhiệnbằnglựctácdụnglênkimnamchâmmàtacóthểđođượcbằngcânxoắncủaCoulomb.Ngườitathừanhậnrằng"tácdụngtừ"củadòngđiệntỷlệvới"độlớn"củadòngđiện.Cácnhàthựcnghiệmbiếtrằngtácdụngtừcủadòngđiệnbiếnđổikhitabiếnđổinhữngyếu

tốcủamạchđiệnkhépkín:nguồnđiệnvàdâydẫnnốiliềncáccựccủanguồnđiện.Mộtvấnđềđượcđặtra:cómộtquyluậtnàoliênhệtácdụngtừvớinhữngđạilượngđặctrưngchonguồn

điệnvàchodâydẫnkhông?Cácnhàvậtlýhọclinhcảmrằngphảicómộtquyluậtnàođó.Nhưnglúcnàychưacókhái

niệmvềhiệuđiệnthế,vềsuấtđiệnđộng.NgườitacòntranhluậnvềcơcấuhoạtđộngcủapinVolta,cònchưabiết"điệnđứngyên"và"điệnchuyểnđộng"làgì,chưarõmốitượngquangiữacáclựcmàhailoạiđiệnđogâyra.BảnthânOhmkhibắtđầunghiêncứucũngđãgọidòngđiệnlà"điệntiếpxúc"đểphânbiệtnóvới"điệnmasát"thuộcloạitĩnhđiện.Ohmđãđặtvấnđềnhưsau:Nếutadùngmộtsợidâyđànhồitreomộtkimnamchâmởphía

trênmộtdâydẫncódòngđiệnchảyqua,thìgócquaycủakimnamchâmsẽchotabiếtnhữngthôngtinvềdòngđiệnchảytrongdây,vềnhữngbiếnđổicủadòngđiệnkhicóbiếnđổitrongcácyếutốcủamạchđiệnkhépkín(nguồnđiệnvàdâydẫn).OhmđãchếtạomộtchiếccânxoắntheokiểucủaCoulombđểđomộtcáchchínhxáctácdụngtừcủadòngđiện.GiữahaiđiểmtrongmộtmạchđiệncủamộtbộpinVolta,ôngđặtnhữngđiệntrởbằngnhữngkimloạikhácnhauvàcótiếtdiệnnhưnhau.Ôngthayđổichiềudàicủachúng,saochochúngtạoranhữngđộlệchnhưnhaucủakimnamchâmtrongcânxoắn.Bằngcáchđó,ôngnghiêncứusựphụthuộccủacườngđộdòngđiệnvàođiệntrởcủadâydẫn.Trongkếtquảnghiêncứuđầutiêncôngbốnăm1825,ôngquansátthấyrằngkhichiềudàicủadâydẫntănglênthìcườngđộdòngđiện "bịhaohụt" (độ lệch củanamchâmgiảm), ôngđãđiđếnkết luận sai lầm rằngcườngđộdòngđiệnphụthuộcđiệntrởtheomộthàmsốlogarit[270].VìsaoOhmđãđiđếnnhữngsailầmnhưvậy?Lúcbấygiờcácphépđocònchưathậtchính

xác,chưabảođảmđượcviệcchếtạocácdâydẫntheonhữngkíchthướcthậtxácđịnh.Nhưngcómộtnguyênnhânlớngâyrasailầm,đólàsựphâncựccủapin,mộthiệntượnglúcđóchưaaibiết.Ngàynayngườitađãcónhữngbiệnphápchếtạonhằmchốnglạisựphâncựccủapin.Nhưngvàothờiđópinrấtchóngbịphâncực.Khilàmthínghiệmtrongmộtthờigianhơikéodài,sựphâncựccủapinlàmchodòngđiệnsinhrabịgiảmdần,vàkếtquảthínghiệmkhôngcònchínhxácnữa.JohannPoggendorff,mộtnhàvậtlýhọcnổitiếnglúcbấygiờ,đãhiểunhượcđiểmđócủapin

Volta.ÔngkhuyênOhmnêndùngmộtnguồnđiệnkhácổnđịnhhơn,đólàcặpnhiệtđiệndoThomasSeebeckmớiphátminh[271].Seebeckkhiđóthamgiavàomộtcuộctranhluậnsôinổivềbảnchấtcủadòngđiệngalvanic.Cácnhàvậtlýchiathànhhaiphái:mộtpháichorằngdòngđiệnsinhranhờcácphảnứnghóahọctrongpin.Pháikiachorằngdòngđiệndosựtiếpxúccủacáckimloạisinhra.Seebeckủnghộthuyếtđiệntiếpxúc,vàlàmthínghiệmđểtạoradòngđiệnchỉbằngsựtiếpxúccủacáckimloại,màkhôngcầnđếncácdungdịchmuốihoặckiềm.Trong khi thí nghiệmông tình cờ phátminh ra cặp nhiệt điện dùng đồng và bismuth[272].Nguyêntắccủacặpnhiệtđiệnnhưsau:dùngmộtthanhđồngvàmộtthanhbismuthhànvớinhauởcảhaiđầu.Nếuduytrìnhiệtđộcủahaimúihànởnhữnggiátrịkhácnhauvàkhôngđổi(thídụ:nhúngmộtmúihànvàonướcđáđangtanvàmúihànkiavàonướcđangsôi)thìtrongcácthanhsẽphátsinhmộtdòngđiệnổnđịnh,tỷlệvớihiệunhiệtđộởhaimốihàn.Nếugiữđượcnhiệtđộổnđịnhtrongmộtthờigiandài,tasẽtạoramộtdòngđiệnổnđịnhtrongmộtthờigiandài,tránhđượcsựsuygiảmcủadòngđiệndophâncựctrongpinVolta.CặpnhiệtđiệntrởthànhmộtcôngcụcóhiệulựctrongtayOhm.Ohmdùngmộtcặpnhiệtđiệnđồng–bismuth,ởmạchngoàicủanómắclầnlượttámdây

dẫnbằngđồngcóđườngkínhnhưnhau,nhưngchiềudàikhácnhau.Ôngdùngmộtcânxoắnđểđotácdụngtừcủadâydẫnlênkimnamchâm.Saukhilầnlượtthínghiệmvớicảtámdâydẫn,ôngthấyrằngcáckếtquảcủacácphépđocóthểđượcbiểudiễnbằngphươngtrình:

trongđóXlàcườngđộtácdụngtừcủadâydẫn(đobằnggócxoắncủacânxoắn),xlàchiềudàicủadâydẫn,alàmộthằngsốphụthuộckhảnăngsinhđiệncủacặpnhiệtđiện,blàmộthằngsốphụthuộcđiệntrởcủacácbộphậnkháctrongmạchđiện.SauđóOhmthayđổicáccặpnhiệtđiệnkhácvàcácdâydẫnkhác.Thínghiệmlặplạinhiều

lầnđềudẫnđếnphươngtrìnhnhưtrên.Nếuhiểuhiệntượngtheoquanniệmhiệnnaycủavậtlýhọc,vàthayXbằngcườngđộdòngđiệnI,thayabằngsuấtđiệnđộngE,thayb+xbằngđiệntrởtổngcộngcủatoànmạch,baogồmđiệntrởtrongvàđiệntrởngoàiR+r,tasẽcócôngthứccủađịnhluậtOhmtheocáchviếthiệnnay:

Saukhirútrađượccôngthứccủamình,Ohmđãsửdụngnóđểnghiêncứudòngđiệnởmạchngoàikhicácnguồnđiệnđượcmắcnốitiếpvàsongsong.Ôngđãgiảithíchvấnđềdòngđiệnởmạchngoàidonhữngyếutốnàoxácđịnh.Đólàmộtvấnđềmàcácnhànghiêncứulúcbấygiờcònquanniệmmộtcáchrấtmơhồ.Ohmcôngbốkếtquảnghiêncứutrênvàonăm1827.Ônghyvọngrằngnhữngnghiêncứu

thựcnghiệmđócủaôngsẽmởđườngchoôngtrởthànhgiáosưđạihọc,điềumongướcmàôngđãấpủtừlâu.

ChưađượcngườiđờibiếtđếnCácbàibáocủaOhmchẳngđượcmấyngườichúý.Trongnhiềunămsau,Ohmphảibỏnhiều

côngsứcđểchứngminhrằngmìnhđãphátminhramộtchânlýquantrọng,nhưngvẫnvôhiệuquả.Khôngaiquantâmnghiêncứudâydẫn.Khôngainghĩrằngtrongđiệnhọclạicómộtđịnhluậttổngquátnhưvậy,nhấtlàđịnhluậtđólạidomộtgiáoviêntỉnhlẻphátminhđược.NămnămsauphátminhcủaOhm,MichaelFaradayđãphảidànhhẳnmột loạtnhữngthí

nghiệmđặcbiệtđểchứngminhrằng"điệnthôngthường"(điệnmasát),điệngalvanic,điệntrongcặpnhiệtđiện,...cócùngbảnchấtnhưnhau.Thựcra,Ohmđãcoiđiềuđólàdĩnhiên,vìtrongcôngthứccủaôngsuấtđiệnđộngkhôngphụthuộcvàobảnchấtdòngđiện,vàcácđạilượngnằmtrongcôngthứckhôngphụthuộctínhchấtcácthànhphầncủamạchđiện.GeorgOhmrờibỏtỉnh lẻ, lênthủđôBerlindạyhọcđểcóđiềukiệnphântíchcáckếtquả

nghiêncứuvềmặtlýluận.Ôngđãhìnhthànhkháiniệmvànêurađịnhnghĩachínhxácvềsuấtđiệnđộng,độdẫnđiện,vàcườngđộdòngđiện,ôngđãnêuraquyluậtcủasựbiếnthiênđiệnthếdọctheomạchđiện.TuyvậycáccôngtrìnhcủaOhmvẫnkhôngđượcchúý.Mộtvàingườicónhắcđếnchúngcũngchỉđểchếdiễu"mộtcănbệnhhoangtưởngmàkếtquảcuốicùnglàhạthấpgiátrịcủathiênnhiên".Téraphátminhđịnhluậtđãkhó,màlàmchonóđượcchấpnhận,đượcứngdụng,lạicònkhóhơnnữa.Mườinămsaukhicôngbố,địnhluậtOhmvàcáccôngtrìnhnghiêncứukháccủaOhmmới

đượccácnhàkhoahọcbắtđầucôngnhậnởĐức,Nga,Anh,Mỹ,Italy.Năm1842,côngtrìnhcủaOhmđượcmộttổchứckhoahọcởAnhthưởnghuychương.Nhưngsauđó,nhiềungườivẫncònhoàinghitínhtổngquátcủađịnhluậtOhm.Năm1849OhmđượcbổnhiệmlàmgiáosưđạihọcngoàibiênchếởMunich,khiđóôngđã60tuổi.Năm1852,tứclàhainămtrướckhiquađời,ôngđượccôngnhậnlàgiáosưtrongbiênchế.Khiôngmất,năm1854,địnhluậtOhmvẫnchưađượccôngnhậnhoàntoàn.Năm1876,HộiAnhquốc(tứclàViệnhànlâmkhoahọcnướcAnh)đãthànhlậpmộtủybanđặcbiệtđểkiểmtralạiđịnhluậtOhmmộtcáchchínhxáctheomộtphươngphápdoMaxwellvạchra.ChotớicuốithếkỷXIXđịnhluậtOhmmớiđược

cácnhàvậtlýhọccôngnhậnhoàntoàn.ĐểghinhớcônglaocủaGeorgSimonOhmmộtcáchmuộnmằncácnhàvậtlýhọcđãlấytên

Ohmđặttênchođơnvịđiệntrở.

XXV.HANSCHRISTIANØRSTED(1777–1851)

HANSCHRISTIANØRSTED(1777–1851)

VậnmaycủanhàkhoahọcNgườitanóirằngtrênđờicónhữngngườigặpmay.Cảtrongkhoahọccũngcónhữngnhà

báchọcgặpmay, thídụnhưnhàvật lýhọcĐanMạchHansChristianØrsted.PhátkiếncủaØrstedlàmộttrongsốítphátkiếncóvẻnhưhoàntoànngẫunhiên,nhưmộtvậnmay.TrongmộtgiờgiảngcủagiáosưvậtlýØrstedvềmốiliênhệgiữađiệnvànhiệt,cácsinhviênchămchúlắngnghechừngnhưmuốnnuốtlấytừnglờicủavịgiáosưtrẻtuổivàđầynhiệttình.Cảlớpimphăngphắc...VịgiáosưtrẻtuổitrườngĐạihọctổnghợpCopenhagenØrstedcẩnthậnnốihaicựccủabộ

pinVoltabằngmộtdâydẫnvàhướngsinhviênchúýxemdâydẫnnónglênvàthậmchícókhinóngđỏ lênnhư thếnào,đồng thời suyngẫmxemhiện tượnggìđã xẩy ra trongdâydẫn.Nhưngtìnhcờ,vàcũngthậtlàsựtìnhcờhiếmcó,bêncạnhdâydẫnvôtìnhcómộtkimnamchâmđặttrênmộtmũinhọn,Vàgiữalúcấy,cũnglạitìnhcờ,chẳngbiếtcócáigìxuikhiến,mộtsinhviênbấtchợtđểýđếnchiếckimnamchâmvốnchẳngcóliênquangìđếnđềtàibàigiảngvàthấykimlắclưlệchkhỏivịtríbanđầu.Chàngsinhviêntòmòđótênlàgì,ngàynaykhôngcònaibiết.Chỉbiết, saukhinhìn thấyhiện tượng lạ lùngđó,chàngđãkhôngdằn lòngnổi,mạnhdạnđứnglênnhờthầygiảithích.Ørstedsửngsốt,lặngđivàcửchỉcóphầnlúngtúng.Vịgiáosưngắtmạch,kimnamchâm

chừngnhưđượcbuôngthả,lạitrởvềvịtrícũ.Đóngmạch,kimrunrẩyvàlạilệchđi.Thửđổichiềudòngđiệnxemsao,Ørstedthấykimlệchsangphíangượclại...Mắtnhàbáchọcsánglên,miệngônglắpbắpkhôngnóithànhlời...Ôngxúcđộngthựcsự,

khôngsaocưỡngnổihệtnhưchiếckimnamchâmvừavađậpphảimộtcáigìbấtchợt.Mộtniềmhưngphấntràolên,lantỏa,sôiđộngtrongkhắpngườiông...Ônglinhcảmthấythầytròông,trongcáilớphọcbìnhdịnày,làmcáithínghiệmđơnsơnày,đãpháthiệnramộtcáigìkhácthườngvôcùngkỳvĩtronggiớitựnhiên...Ấylàvàongày15tháng2năm1820ngàykhaisinhmộtlĩnhvựcnghiêncứuvậtlýmới:ĐIỆN

TỪHỌC.

MộttrítuệđãsẵnsàngNăm1806, viên trợ giáo29 tuổiØrsted thuộc tổ bộmônđược trườngĐại học tổnghợp

Copenhagenthựchiệnđượcniềmmơướcbấylâucủamìnhlàđượcnhậndanhhiệugiáosưđạihọc.Thếnhưng,cóđiềulạ,ôngđượcphongdanhhiệugiáosưkhôngphảivềdượchọc,màlạivề...vậtlý.Kểcũnglạthaychoconngườitrongquátrìnhpháthiệnramình,nhiềukhihọcmộtchuyênmôn,lúcvàođờilạitìmthấymìnhchỗkhác...Sinh trưởng trong một gia đình dược sĩ, lớn lên theo học trường Đại học tổng hợp

Copenhagen,năm20tuổiØrstedtốtnghiệpdượckhoa.Năm22tuổiØrstedbảovệ luậnántiếnsĩtriếthọc.Ởthờiđó,"triếthọc"làtêngọichungcủacácmônkhoahọc,baogồmcảkhoahọctựnhiên.TrongthờigianhainămlàmviệctạicácphòngthínghiệmchâuÂu,Ørstedthấymìnhcóthirrnhướngvềhaimônvậtlývàhóahọc.TrởvềCopenhagen,Ørstedđọccácbàigiảngvềhaimônkhoahọcđó.Cuộchànhtrìnhnghiêncứukhoahọclầnthứhai,cũnghainăm,tạicácnướcchâuÂucàng

khẳngđịnhnănglựccủaØrstedvàcànglàmchonhàphátminhtươnglaiđisâuvàovậtlývàhóahọc.ÔngđặcbiệtsaymêvớicácthínghiệmvềđiệncủaCoulomb,Galvani,Voltav.v...Thờigiannàykhoahọcđãtíchlũyđượcmộtsốsựkiệnchohaysétcómốiliênquangìđó

vớitừ.ĐầuthếkỷXIX,FrançoisArago,nhàbáchọcPháp,trongcuốnsáchnhanđề"Sấmvàsét"của

mìnhđãkể:"...Tháng7năm1681,tàuthủy"Albemarle"bịsétđánh.Đêmđến,căncứvàovịtrícácngôisao,mọingườipháthiệnrarằng,trongbachiếclabàncóhaichiếc,đánglẽkimvẫnchỉhướngbắcnhưtrướcthìlạiquayngượcchỉhướngnam,còncựcbắccủachiếclabànthứbabâygiờlạichỉhướngtây...".Ởmộtđoạnkhác,Aragoghi:"...Tháng6năm1731,mộtthươngnhânởWakefieldđãđặtở

gócnhàmộtcáihòmlớnđựngdaokéo,thìanĩavàcácdụngcụkhácbằngsắtthép.Sétđánhvàonhàđúnggóccócáihòm.Hòmvỡvàcácvậttrongđótungra.Xemlạithìthấytấtcảdaokéovàthìanĩađềuđãbịtừhóarấtmạnh...".Được biệt các sự kiện đó, lại chịu ảnh hướng sâu sắc của các quan điểm triết học của

SchellingvàHegel[*]vềmốiliênhệphổbiếngiữacáchiệntượng,đồngthờilạiđượcđọccáccôngtrìnhvềđiệnvàtừcủaCoulombvàSiméonPoisson[*],Ørstedhếtsứctâmđắcvàđisâuvàonghiêncứumốiliênhệgiữađiệnvớicáchiệntượngđãbiếtkhácvớiánhsáng,nhiệtvàâmv.v...Ôngchorằngnhữnghiệntượngmuônvẻđóchínhlàbiểuhiệncủanhững"xungđộtđiện"diễnratrongdâydẫn.Chỉcònmốiliênhệgiữađiệnvàtừ,Ørstedchưapháthiệnđược.Hìnhnhưhailựcnàytồntạiriêngbiệt,chẳnghềcóliênquangìvớinhau.Thếnhưngsét,nhưcácsựkiệnquansátchothấy,đóchẳngphảilàsựxoắnbệnhếtsứcchặt

chẽgiữađiệnvàtừđósao?

Từmêsay,tintưởngđếnquyếttâm...Ørstedđãbềnbỉ,ngoancườnglàmkhôngbiếtbaonhiêuthínghiệm,ghichépkhôngbiếtbao

nhiêugiấymực.Vịgiáosưtrẻkiêntrìkiếmtìmmốiliênhệngoancốkhôngdễgìtómbắtđượcđó!Ngườitakểrằngdùđiđâu,dùởchốnnào,Ørstedcũngkèkèmangbênmìnhmộtkimnamchâmxemnhưmột"bửubối"bấtlythân,nóluônluônthúcbáchôngnhớđếnbàitoánhiểmhóccủamình...Nămthángtrôiqua.Sựcốgắngcủaôngvẫnchỉnhưdãtràngxecát.Thếrồi,bỗngcómột

hôm,hôm15tháng2năm1820,cáigiâyphútkỳdiệubấylâuônghằngmongđợiấyđãđến.Mọicáibỗngchốctrởnênsángrõvàbàitoánđãđượcgiảiquyếttốtđẹp.Thìranhững"xung

độtđiện"khôngchỉgiớihạntrongdâyđiện.Chúngcòntỏaracảkhônggianxungquanh,vàđãtácđộnglênkimnamchâmởgầnđó.Dịpmayđến!Trítuệôngbấylâuđãsẵnsàngđónnhậndịpmay.Cóbiếtbaongười,dịpmay

đếnnhưngđãđểtuộtđikhôngdấuvết.Rõràng,dịpmaychỉmáchbảomộttrítuệđãsẵnsàng.Câuchuyệncứtưởnglàngẫunhiên,kỳthựcchẳngngẫunhiên.

TiếpbướcØrstedSaucáithínghiệmbấttửvớibộpinVolta,dâydẫnvàkimnamchâmđó,Ørstedtiếptụcsuy

ngẫm,nghiêncứu, làmhết thínghiệmđến thínghiệmkhácđểkiểmtravàchứngminhgiảthuyếtcủamình.Vàgiờđâyđãđếnlúcôngcóthểthôngbáophátminhcủamìnhvớibạnbè,đồngnghiệpvàcácnhàkhoahọctoànthếgiới.Ấylàvàongày21tháng7năm1820,tấtcảcácnhàvậtlýchâuÂu,tấtcảcáchộikhoahọcvà

cácbanbiêntậptạpchívậtlýđềunhậnđượcmộttậpsáchmỏng,cảthảychỉcóbốntrang,viếtbằngtiếngLatin,ngoàibìamangmộtcáitênchẳngcógìđặcsắc"Nhữngthínghiệmđềcậpđếntácdụngcủasựxungđộtđiện lênkimnamchâm"vàdònghọØrstedcủa tácgiảcũngchẳngcótiếngtămgìcholắm...Thếnhưngtừcáchthôngbáochochílờivăn,ngônngữđềutoátlêncáiýđãxảyramộtđiều

gìđókhôngbìnhthường.Vàđúnglàmộtđiềukhôngbìnhthườngđãxảyra...Phátminhkhôngbìnhthường,cáchphátminhkhôngbìnhthường,cảđếnkhôngkhíkhoa

họcsauphátminhcũngkhôngbìnhthường....ỞGeneva(ThụySĩ),hầunhưngaytứckhắc,tháng8năm1820,Charles-GasparddelaRive

lặplạithínghiệmcủaØrstedvàtiếnhànhhàngloạtnhữngthínghiệmđầutiênvềtươngtácgiữadòngđiệnvànamchâm.ỞParisnướcPháp,ngaysaukhiđượctinvềphátminhcủaHansChristianØrsted,François

Aragođãthôngbáovềphátminhnàytrướccácnhàbáchọcnổitiếng.Vàtronghaingàymồng4và11tháng9năm1820,trướcViệnhànlâm,AragođãlặplạithínghiệmcủaØrsted.TrongcácphiênhọpnàycómặtAmpère.ThínghiệmdoAragotrìnhbàyđãđểlạichoAmpère,ngườisaunàyđượcmệnhdanh là "Newtontrongđiệnhọc",mộtấn tượngmạnhmẽnhưmột tiachớpgiậtlóesángtrongđầuóc.CólẽchínhtựnơiđâyđãkhơinguồnchođịnhluậtAmpèrenổitiếngsau.này.ỞHộikhoahọchoànggiaAnh,phátminhcủaØrstedđã làmcácnhàbáchọcngạcnhiên.

DavyvàWollastonkhôngnhữngđã lặp lại thínghiệmcủaØrstedmàcònnghĩranhữngthínghiệmmớiminhhọatươngtácgiữadòngđiệnvànamchâm.CònFaraday,ngaysaukhiđượcbiếtđếnphátminhcủaØrsted,liềnbắttayngayvàonghiêncứuảnhhưởngcủadòngđiệnđếnkimnamchâm.Và,năm1821,Faradaythửquaynamchâmxungquanhdâydẫncódòngđiệnchạyquavàquaydâydẫncódòngđiệnchạyquaxungquanhnamchâm,tạoramôhìnhđộngcơđiệnđầutiêntrongphòngthínghiệm,thựchiệnmơước"biếntừthànhđiện"nhưôngđãghitrongnhậtký...Từmộtgốcđẻramuônnhánh.TừmộtthínghiệmcủaØrstedđẻramuônngànthínghiệm

kháccủaAmpère,Faraday,Lenz,Maxwellv.v...Tấtcảkết tinh,quytụ lại,khắchọanênbứctrạnhđiệntừhùngvĩcủacáchiệntượngtựnhiên.Ngàynaykhoahọckhôngcòncôngnhậnkháiniệm"xungđộtđiện"củaØrstednữa.Nhưngchínhkháiniệmđóvàsựtrăntrởnghiêncứunóđãkhaisinhrađiệntừhọcvớimuônvànứngdụngtrongkhoahọcvàkỹthuật.

HansChristianØrstedđượcbầulàmviệnsĩdanhdựnhiềuViệnhànlâmkhoahọcthếgiới.Ôngmấtngày9tháng3năm1851.Đánhgiáphátminhcủaông,Faradayviết:"Vớilòngkiêntrìtheođuổimụcđíchcủamình,

ôngđãđượcbanthưởngbằngviệcphátminhramộtsựkiệnmàngoàiôngra,khôngaicóthểphỏngđoánchodùxaxôiđinữavềsựtồntạicủanó;nhưngsựkiệnđó,khiđãđượcphátminh,lậptứcthuhútsựchúýcủatấtcảnhữngaiđánhgiáđượctầmquantrọngvàýnghĩacủanó".

XXVI.BLAISEPASCAL(1623–1662)

BLAISEPASCAL(1623–1662)

ChúbécáigìcũngmuốnbiếtLúcbé,hầunhưaicũngthườnghayhỏingườilớn"cáinàylàgì?","saolạithếnọ","saolạithế

kia".Nhưngthôngthườngóctòmòấymòngỉđikhitrẻcontrởthànhngườilớn.Vàthậthạnhphúcchoaicòngiữđượcnómãitớituổitrưởngthành,nhưđốivớicậubéPascal.Mồcôimẹtừnămlênbốntuổi,cậubéPascalđãsớmphảisốngcuộcđờitựlập:tựloliệu,tự

thuxếp,tựchọnlấyđồchơicũngnhưcôngviệchọchành.Bốcậulàmgiámđốcsởthuế.Banngàybốbậntrămcôngnghìnviệc.Nhưngtốiđến,saubữa

ăn,cậuhỏichavềđủđiềuthắcmắctrongngày.Cậubắtchakểvềthuốcsúng,vềdôngbãolũlụt,vềnamchâm,vềnhữngthấukínhphóngđạinhưthếnào.Mộtlần,trongbữaăn,Pascallấycondaoăngõnghịchvàođĩasứ.Tiếngkêu"lengkeng"reo

lênvuivẻ.Nhưngkhimộttaycậuápvàođĩa,mộttaygõthìtiếngkêulạibặtđi.TrướchiệntươngquáquenấynhữngngườibìnhthườngchẳngaiđểýNhưngBlaisePascalthìlạirấtđỗingạcnhiên.Tạisaoâmthanhlại"biến"mất?Nó"biến"điđâunhỉ?Thếlàthínghiệmđượctiếnhànhvớidaoănvàđĩa.Cuốicùng,cậuđãviếtđượcmộtbài"luậnvăn"nhỏ,nêu lênnhữngnhậnxétbướcđầuvềsựtruyềnâm.Nămấycậumớimườihaituổi!Trongphòngkhách,Pascalthườngthấychacùngbạnbèbàncãivềnhữngvấnđềtoánhọc,

cậubémườihaituổiấyrấtháohứcmuốnbiếttạisaonhữngvấnđềtoánhọclạikhiếnchonhữngconngườitrangnghiêmkiacólúctranhcãiđếnđỏmặttíatailàmvậy.Mộthômcậuhỏicha:—Bốơi,thế"hìnhhọc"màcácbácvẫntranhcãiởnhàtalàcáigìthế?Tuylàmộtngườiyêuthíchtoánhọc,nhưngbốPascalchưabaogiờnghĩđếnchuyệndạycho

conmìnhnhữngkiếnthứcvềtoán.Ôngchorằngviệcđóđốivớiconôngcònquásớm.Vảlạiôngcóýchocontraisaunàysẽđisâuvàongônngữhọc.Ôngbèntrảlờiqualoachoxongchuyện:—Hìnhhọcấyà?Đólàcáchvẽcáchìnhđúngvàtìmtươngquangiữacáchìnhđó.Mộtthángsau,tìnhcờbướcvàophòng,ôngthấyPascalđangnằmbòtrênsànnhàvớivôsố

nhữnghìnhtròn,hìnhtamgiác,hìnhbìnhhành,hìnhchóp,đườngthẳngsongsongv.v...Cậucontraibốirốigiảithích:—Conđangtìmtươngquanmàbốđãnóivớicontrongnhữngcái"bánhxe"và"hìnhvuông

dài"nàyđấyạ."Bánhxe"và"hìnhvuôngdài"làtêngọimãPascalđặtchođườngtrònvàhìnhbìnhhành.Và

cứnhưthế,Pascalđãchứngminhđượcmộtsốtínhchấtcủacáchìnhtrêncơsởcôngnhậnmộtsốtínhchấtkhác.Vànhàphátminhtrẻtuổinàycònkhámphárađượcnhững"địnhlý"và"tiênđề"tuychínhcậukhôngbiếtnhữngtừnày.Pascalđãphátbiểuvàchứngminhđượcđịnhlývềtổngcácgóctrongmộttamgiácbằngphươngphápcủariêngmình.Thấythế,bốPascalvôcùngsửngsốt.Ôngkhócvìsungsướng.Ôngthổlộvớibạnbè:"Contôi

sẽtrởthànhnhàtoánhọcvàđiềunàytôimớipháthiệnđượchômnay!".Năm1639,Pascalđãviếtmột luậnvănkhoahọc, trongđócómộtđịnh lýnổi tiếnggọi là

"địnhlýhìnhsáucạnhthầnkỳ".Đâylàmộtđịnhlýrấtquantrọng,làmộttrongnhữngđịnhlýcơsởcủamônhìnhhọcxạảnh.NhàbáchọcRenéDescartesđánhgiárấtcaocôngtrìnhnay,gọinólà"ĐịnhlýlớnPascal".

Ôngviết:"Mộtcôngtrìnhnghiêncứunhưthếchỉmộtnhàbáchọclớnmớicóthểđạtđược".ẤyvậymànóđãrađờinămPascalmớimườisáutuổi!Nhìnthấychacòng lưngthứcđêmthứchômvớinhữngphéptínhhàngngànconsố, lòng

Pascalthắtlại.Cậunghĩ:"Phảikiếmcáchlàmchochađỡvấtvả,phảigiảithoátchochakhỏinhữngconsốbuồntẻ,vôvị!".Thếlàvàonăm1640,cậucontraimườibảytuổiđãtặngôngbốcáimáycộngvàtrừ–chiếcmáytínhđơnsơmangnặngtấmlòngcủangườiconhiếuthảo.Pascalcũnglàngườiđặtnhữngviêngạchđầutiênchocơsởcủamônxácsuất,mônkhoahọc

chophépđánhgiávềmặtsốlượngcácbiếncốngẫunhiên,tứclàcácbiếncốcóthểxảyrahoặckhôngxảyra.Trong"Luậnvănvềđặctrưngchiađượccủacácsố"Pascalđãtìmđượcdấuhiệuchungcủa

tínhchiađượcvàcuốicùngôngđãtìmraphươngphápđộcđáogiảibàitoántínhdiệntíchvàthểtích,làmộtbướccơbảntrongviệcpháttriểnmôngiảitíchcácđạilượngvôcùngbé.Chínhdonhữngcốnghiếnđặcsắcđó,chàngthanhniênPascalđượcngườiđươngthờimệnh

danhlà"Nhàtoánhọcvĩđại"!

Khôngxemthườngnhữngcáitầmthường!Conngườinhìnraxungquanhđâuđâucũngthấycónước:hồao,sôngsuối,khelạch,biển

khơi...Và,từlâu,conngườiđãbiếtxâykè,đắpđập,đưanướcvàođồng.Lúcấy,nướcnhưmộtconthúdữđãbịthuầnphục,ngoanngoãnthuậntheoýconngười.Nhưngcũngcólúcnướchungdữgàothét,gâynênnhữngtrậnlũlụt,trútcơnthịnhnộvàoconngười,cuốntrôivàpháhủytấtcảnhữnggìdocôngsứcvàmồhôicủaconngườisángtạonên!Dođâumànước cómột sứcmạnhghêgớmnhưvậy?Làm thếnàokhuấtphụcđược sức

mạnhmanrợấy,buộcnóphảiphụctùngýchíconngười?Thếhệnàyquathếhệkhác,biếtbaongườiđãnhìnthấycảnhấy,nhưngítainghĩđượccách

giảiđápnhữngcâuhỏiấy.ChỉđếnPascal,conngườikhôngxemthườngcáivậtquátầmthường,quágiảnđơnlànhững

giọtnướcláulỉnhvàhaylẩntrốnkia,mớitìmrađượcmộttrongnhững"néttínhcách"cựckỳquantrọngcủanókhiếnngườiđươngthờiphảisửngsốt,ôngnói:

"Mộtcáibìnhđựngđầynướctầmthườngchứađựngmộtnguyênlýmớicủacơhọc,đồngthờilàmộtcáimáymớiđểtăngsứclênđếnmứccầnthiết,bởilẽdùngmáynàytacóthểnângnổimộtvậtnặngbấtkỳ".Quảthế,mộtcáibìnhđựngđầynướctầmthườngđãgiúpPascaltìmramộtđịnhluậtnổi

tiếngmangtênông.Ônglấymộtbìnhkínđựngđầynước.Bìnhcóhailỗgắnvớihaiốngcópiston.Đườngkínhhai

lỗvàhaipistonnàybằngnhau.Đặtmộtquảcânlênmộtpiston,Pascalnhậnthấynóhạsâuxuốngvàđẩypistonởốngkialên.Muốngiữchohaipistonởtrạngtháicânbằngthìcầnphảiđặtlênpistonởđầuốngkiacũngmộtquảcânnhưthế.BâygiờPascallạithayđổithínghiệm.ĐánglýlàhaipistoncódiệntíchbằngnhauthìPascal

lấymộtpistoncódiệntíchgấp100lầndiệntíchcủapistonkia.Kếtquảchothấy,nếuđặtmộtquảcânlênpistonbéthìphảiđặt100quảcânnhưvậylênpistonlớnmớigiữđượcnóởchỗcũ.TừđóPascalrútrakếtluận:Nếutrênmộtphầnchấtlỏngdụngtrongbìnhkíntagâyramộtápsuấtthìápsuấtnàyđược

truyềnđềuvàkhônggiảmbớttớimọiphầncủamặtbêntrongbình.Trongtrườnghọc,kếtluậnnàyđượcphátbiểuđơngiảnhơn.Vàchúngtavẫnquengọinólà

địnhluậtPascal:Cácchấtlỏngvàchấtkhítruyềnápsuấtđinguyênvẹn,khôngthayđổi,theomọiphương.ĐịnhluậtnàyđãđượcPascaltìmravàcôngbốtrongtácphẩm"Luậnvănvềsựcânbằngcủa

chấtlỏng"viếtnăm1653vàxuấtbảnnăm1663,saukhiôngđãquađời!ThếnhưngPascalkhôngdừnglạiởđó.Ôngcònlàmtiếpnhữngthựcnghiệmkhácđểtìmhiểu

ápsuấtcủachấtlỏnglênđáybìnhvàthànhbình!Ônglấymộtbìnhcónhữnglỗtiếtdiệnbằngnhauởđáybìnhvàthànhbình.Ônggắnvàomỗi

lỗmộtốngcópiston.Khiđổđầynướcvàobình,nướcépvàopiston.Đểcóthểđođượclựctácdụnglênmỗipiston,Pascallấymộtsợidây,mộtđầubuộcvàopiston,đầukianốivớimộtđĩacânthôngquamộtròngrọc,còntrênđĩacânkhác,Pascalđặtcácquảcânchothăngbằng.Nhìnvàocácquảcânđó,Pascalbiếtđượclựcnéntácdụnglêncácpiston.Thínghiệmnàychothấyápsuấtcủachấtlỏnglênđáybìnhtỷlệthuậnvớitrọnglượngriêngcủachấtlỏngvàvớichiềucaocủacộtchất lỏng,cònápsuấtcủachất lỏng lênthànhbìnhtỷ lệvớikhoảngcách(theophươngthẳngđứng)tớimặtthoángcủachấtlỏng.Kếtluậnnàymặcdùđãđượcthựcnghiệmxácminh,nhưngvẫnlàmnhiềungườibántínbán

nghi,chonólàmộtnghịchlý,vàgọilànghịchlýthủytĩnh.Chẳnglẽápsuấtcủanướcchỉphụthuộcvàokíchthướccủadiệntíchmànóéplênvàđộcaocủacộtnướctrênnóthôiư?Thếcònhìnhdạngcủabìnhthìsao?Chẳnglẽởđáyhìnhtrụ,hìnhnóncụt,hìnhphễu,ápsuấtchỉphụthuộcđộcaocộtnướcư?Nênnhớrằnghìnhdạngcủabìnhquyếtđịnhlượngnướcnhiềuítởtrongbình.Bâygiờtalạidựavàothínghiệm.Nếudùngmộtốngnốihaibìnhhìnhdạngkhácnhausong

mựcnướctrongbìnhnhưnhauthìnướckhôngchảytừbìnhnàysangbìnhkia.Rõràngnếuápsuấttrongcácbìnhđókhácnhauthìtấtsẽxảyrasựchuyểndờicủanước.Nhưngởđâyđãkhôngxảyrasựchuyểndờiđóvàtrongcácbìnhthôngnhau,chấtlỏngbaogiờcũngởcùngmộtmực khôngphụ thuộc vàohìnhdạng của bình. Trái lại, nếumựcnước trong các bìnhthôngnhaulàkhácnhauthìnướcsẽbắtđầuchuyểndờichotớikhimựcnướctronghaibìnhngangnhau.Đểchứngminhthêmchođiểmnày,Pascalđãtiếnhànhmộtthínghiệmlýthú,làmchấnđộng

dưluậnđươngthời.Ấylàvàomộtngàyđẹptrờinăm1648...Pascalgắnvàomộtthùngtô-nô[273]bịtkín,đựngđầynước,mộtốngnhỏvàdài.Đoạnông

trèolênbaolơn[274]tầnggáchaivàrótmộtchainướcvàocáiốngnhỏđó.Ápsuấtéplênthànhthùngtônôtănglêntớimứclàmbậttungcảđinhtánởvánthùngvànướcchảyùarangoài(xemhình)

Thínghiệmnàychothấyởdướiđáyđạidương,nướcvànhữngvậtchìmtrongnướcphảichịumộtápsuấtlớnbiếtnhườngnào.Nếudìmmộtcáichairỗngđậychặtnútxuốngmộtnơikhásâurồilạimangnólênthìsẽthấyrằngápsuấtcủanướcđãđẩynútchaitụtvàotrongchaivàchaichứađầynước.NhàhảidươnghọcJohnMurray[*],đãtảlạimộtthínghiệmdoônglàmnhưsau:"Lấybaốngthủytinhcókíchthướckhácnhau,hànkínởcảhaiđầu,bọcvảigairồiđặtvàotrongmộtốngtrụbằngđồngcólỗđểchonướcđivàotựdo.Dìmốngtrụxuốngmộtnơisâu5km.Khilấylêntrongvảigaichỉcònmộtkhốigiốngnhưtuyết:đólànhữngmảnhthủytinhbịnghiềnnátvụn.Mộtmiếnggỗnhúngxuốngsâunhưthế,saukhilấylên,sẽchìmtrongnướcnhưmộtviêngạch,bởivìnướcđãépnóđếnmứcnócótrọnglượngriêngrấtlớn".ChúngtathậtkhóđánhgiáhếttầmquantrọngcủađịnhluậtPascalđốivớikhoahọcvàkỹ

thuật.Khiđắpđêchốnglụtvàxâydựngnhàmáythủyđiện,khichếtạonhữngmáytruyềnlựcquachấtlỏng,vínhưmáyépdùngnước,thangmáydùngnước,phanhhãmdùngdầuv.v...vàgiảiquyếtvấnđềcungcấpnướcchocácthànhphốcôngnghiệplớnv.v...chúngtađềuphảivậndụngđịnhluậtPascal.

Khôngtranhluậnsuông,màdựavàothínghiệm!NhữngtintứcvềphátminhcủaEvangelistaTorricellitruyềnđếntaiPascal.Thoạtđầuông

cònbántínbánnghi.NhưngkhácvớicácđồđệcủaAristotlechỉthíchtranhluậnsuông,PascalquyếtđịnhdùngthínghiệmđểkiểmtrakếtluậncủaTorricelli.Năm1647, tạiRouen[275], Pascalđã tiếnhành thínghiệmcôngkhai vớiTorricelli.Những

ngườichốngđốiôngnóirằngkhoảngtrốngmàTorricellicholàchânkhôngởphầntrêncủaốngthựcrachứađầykhôngkhíloãng.Pascalđãbáclạilờihọbằngnhữngthínghiệmvớiđủcácloạiốngcóhìnhdạngvàkíchthướckhácnhau,trongđócóhaiốngdài14mvàmộtốngsiphon[276]cónhánhdài15,3mvànhánhkiadài13,7m.Thếnhưngôngvẫnchưahàilòngdừnglạiởđó.Vấnđềápsuấtcủakhôngkhívẫnngàyđêmdaydứtông.Ôngtựnghĩ:"Ừ,nếuquảthựctrênđầuchúngtalàmộtbiểnkhôngkhíthìởđỉnhnúicaobiểnấyphảinônghơnmộtchút.Nhữngnúinonnhấpnhôởtrênmặtđấtcũngtựanhưnhữnghònrạnvànhữngđụncátởdướiđáybiển.Vìvậy,ởtrênnúi,biểnkhôngkhíphảinônghơnvàdođónóphảinényếuhơn".Thế là, không chần chừ, ông liềnmangngayốngTorricelli lên gác chuôngnhà thờSaint-

Jacques[277]ởParisvàôngthấycósựgiảmđộcaocủacộtthủyngân.VàôngquyếtđịnhlặplạithínghiệmTorricellimộtlầnởchânnúivàmộtlầnởđỉnhnúirồiđochiềucaocủacộtthủyngântrongốngởcảhaitrườnghợpđó.Nếunhưtrênđỉnhnúi,cộtthủyngânquảcóthấphơncộtthủyngânởchânnúithìcóthểyêntâmkếtluậnrằngcộtthủyngântrongốngquảđãphảichịumộtápsuấtcủakhôngkhí.Nghĩvậy,ôngbắttayngayvàoviệc.ÔngcùngngườianhrểlàFlorinPérier[278]mangtheohaikhíápkếtừClermont[279],quêhươngông,đếnngọnnúicaoởgầnđó.NgọnnúinàytênlàPuydeDôme[280],cao1465m.

Périergiữmộtkhíápkếởdướichânnúi,cònPascalđemtheomộtkhíápkếlênnúi.Khiđãtrèotớiđỉnhnúi,Pascalthấyápkếchỉápsuấtgần27pouce[281].Trongcùnglúcấy,ởdướichânnúi,Périerthấyápkếcủamìnhchỉ30pouce.VàPascalkếtluận:"Ởchânnúikhôngkhícóápsuấtlớnhơntrênđỉnhnúivàtakhôngcócơ

sởnàođểnóirằngthiênnhiênsợchânkhôngởdướithấphơnởtrêncao".

CâysậybiếtsuynghĩPascallàconngườithểtrạngyếuớt.Ngaytừbé,cậuđãbịbệnhthầnkinhhànhhạkhổsở:lên

cơncogiật,mấtcảmgiác,sợnước.Ngườitađồchừngcậuđãbịchódạicắn.Mọingườilolắng,tìmhếtcáchcứuchữachocậu.Aicũngbănkhoăn,nếucứquặtquẹonhưthếnàymãi,khônghiểurồicậubéliệucósốngnổihaykhông.Thếnhưng,cậukhỏibệnhcũngmauvàbộclộmộttrítuệsiêuphàm,mộtsứclàmviệcvô

songvàmộtnănglựcsángtạophithường.Năm24tuổi,Pascalbịbệnhbạiliệt,đilạirấtkhókhăn,phảidùngđôinạnggỗnặngnềvàkhó

chịu.Nhưngôngkhôngchịugụcngã,vẫngắnggượng,đẩylùitậtbệnh,tiếptụclàmviệcvàđiđếnnhữngphátminhkỳdiệu.Năm25 tuổi, tậtbệnh lạiquay lạihànhhạông.Nhữngchấnthươngtâmthầncũlạitáiphát,chứngđauđầudiễnradữdội,nhữngcơnácmộngbíhiểmxâmchiếmtâmhồnông.Sứckhỏeônggiảmsútđếntaihại.Ôngphảitạmgácviệcnghiêncứukhoahọcvàsốngtrongcảnhcôđơn,hiuquạnh.Nhìnthấycảnhấy,mộtngườibạnáingạikhuyênông:—Conngườichỉnhưmộtcâysậyyếuớttrướcthiênnhiênbaola,hùngmạnh.Làmsaoanh

cóthểđươngđầunổinhữngcơndôngtố!Pascalđáp:—Đúng,conngườichỉlàmộtcâysậymảnhmai,mềmyếu,nhưnglàcâysậybiếtsuynghĩ,vì

thếnókhôngchịuđểchodôngtốdậpvùi!Nhưngkhôngmay,mộttainạnbấtngờậpđến,đãđánhbậtôngrangoàilềcuộcsống.MộtlầnPascalđitrênmộtcỗxetứmã.Trênđườngđi,bấtthầnnhữngconngựahoảngsợ,

giậttunghàmthiếc,phóngnhưđiênquacầuvàđộtngộtquayngoặtsangmộtbênthànhcầu.Thậtkhôngmay,lancantrênthànhcầuvừamớibịtháođiđểsửachữa.Haiconngựatrướclaobổxuốngsông,dâyđậpvàothànhcầuđứttung.Nhờthếmàhaiconngựasauvàxekịpdừnglạiđược.Moingườiđổxôđếnthìthanôi,Pascalđãchếtngấtởtrênxerồi.Từgiâyphútấytrởđi,ôngcoinhưchết,dẫurằngôngcònsốngthêmtámnămnữa.Ôngxalánhmọingười,suốtngàyngồitrênmộtchiếcghếđặcbiệtcóbánhxe,cóđaigiữlấyngười,thânhìnhgầyyếu,vàngvọt,lặnglẽ.Mộttrongnhữngngườiviếttiểusửcủaôngđãviết:"Nhữngnămthángcuốicùngcủađời

ônglànhữnggiờphúthấphối,sầumuộn,đầynhữngnỗiđauthươngkhủngkhiếp.Cólúcôngcảmthấytrướcmặtmìnhlàmộtvựcsâukhôngđáyvàmộtsứcmạnhkhôngcưỡngnổiđangcuốnôngxuốngvựcđó".CuộcđờicủanhàkhoahọcngườiPhápnày làmộttrongnhữngtrangsửsán lạnnhất,mà

cũngđauthươngnhấtcủakhoahọctựnhiên.Tacóthểvíbộóccủanhàbáchọcđạitàinàyvớinhữngsợidâycủacâyvĩcầmhuyềndiệu:

dâyđàncăngthẳng,khẽchạmvàocũngđãngânlênnhữngtiếngkỳdiệu,nhưngchỉmộtcửchỉ

phũphàngcũngđủlàmnóbịđứt.BlaisePascalmấtngày19tháng8năm1662.Lúcấyôngmới39tuổi.Saunày,đểtưởngniệm

ông,ngườitađãdựngtượngôngcạnhgácchuôngnhàthờSaint-JacquesởParisđểkỷniệmsựkiệnPascalđãthínghiệmvớiTorricellitrênđó.

XXVII.AUGUSTIN-JEANFRESNEL(1788–1827)

AUGUSTIN-JEANFRESNEL(1788–1827)

MộtkỹsưcầuđườngbấtđắcdĩMộtngàyđầutháng5năm1788,mộtchúbéquắtqueorađờitạimộtthịtrấnnhỏbévùng

Normandy[282]thuộcmiềnbắcnướcPháp,trongmộtgiađìnhkiếntrúcsư.ChúbéAugustin-JeanFresneltạngngườiốmyếu,lêntámtuổimớibắtđầubiếtđọc,biếtviết.Khihọctiểuhọc,Augustinhayốmđau,nhưngthôngminhvàrấtkhéotay,cótàigọt,lắpnhữngđồchơihấpdẫnbằngkhúcgỗhaycànhcây,làmchocácbạnhọcrấtthíchthú.Năm16tuổi,AugustinthiđỗvàotrườngBáchkhoaParis,vàsaumộtthờigianthìchuyểnsangtrườngCầuđườngParis.ĐólàhaitrườngđạihọcnổidanhcủaPháp,điềukiệntuyểnsinhrấtkhó,nhưngchấtlượngđàotạolạirấtcao.Fresnelnổitiếnglàmộtsinhviêngiỏi,cónhiềunănglựcsángtạo.Năm1809,Fresneltốtnghiệpkỹsưcầuđườngvàđượcbổnhiệmvềmộttỉnhlẻđểphụtrách

việclàmđườngvàbảodưỡngđường.Lúcnàyanhthanhniênvừavàođờimộtcảmthấyrõrệtrằngcôngviệpcủaanhchẳng làmchoanhthích thú.Đểkhuâykhỏanỗibuồntrongnhữngngàytẻnhạt,khicóthờigiờrảnhrỗiFresnellạiđọcsáchvànghiêncứukhoahọc.Tỉnhnhỏlàmgìcónhiềusáchhay.Fresnelhầunhưvớđượcquyểngìthìđọcquyểnnấy.Anh

đãtừngđọccácsáchvềtriếthọc,thầnhọc,hóahọc,kỹthuật...Mộtvàicuốnsáchvềquanghọcđãgâychoanhhứngthú.Khoảngnăm1811,anhđọcđượccôngtrìnhcủaJean-BaptisteBiotvềphâncựcánhsáng,vàbắtđầunẩysinhýmuốnnghiêncứusâuvềquanghọc.Nhưngtàiliệuthiếuthốn,sáchvởhiếmhoi,thờigianeohẹp,khiếnFresnelkhôngnắmvữngđượcvấnđề,khôngtheokịpđượcnhữngthànhtựunghiêncứumớinhất.Mãitớinăm1814,trongmộtbứcthưgửichobạn,Fresnelvẫncònviết:Tôiđãnghenóitớiphâncựcánhsáng,nhưngchotớinaytôivẫnchưahiểurõhiệntượngđólàcáigì.Đầu năm1815,một sự kiện bất ngờ đã tạo ramột bước ngoặtmaymắn trong cuộc đời

nghiêncứucủaFresnel.HoàngđếNapoleonbịphếtruấtvàđiđầyởđảoElba[283]đãtrốnkhỏinơigiamcầm,đổbộvềđấtPháp,tậphợpquânsĩđểđánhđổvuaLouisXVIII[284],chiếmlạingôibáu.Fresneltrungthànhvớivua,tìnhnguyệngianhậpquânđộiđểbảovệnhàvua.Ngày20-3-1815,NapoleonchiếmđượcParis,lậplạingôihoàngđếvàtiếptụctrịvìtrongmộttrămngàynữa.Fresnelbịbãichứcvìđãchốnglạihoàngđế.Mộttrămngàysau,LouisXVIIItrởlạicầmquyền,nhưngbộmáyhànhchínhquanliêucũngchưanhớtớiviệcphụchồichứcvụchoFresnel.Trongcáirủihóaralạicócáimay.Vàolúckhôngcócôngănviệclàmchínhthức,Fresnel

quyếtđịnhdùngthờigianđểnghiêncứuvềnhiễuxạánhsáng.Vớinhữngtàiliệuítỏi,nhữngdụngcụthínghiệmthôsơvàmộtsốtrithứcvềquanghọccònnghèonàn,nhưngnhờmộtnhiệt tìnhmãnh liệt và đôi bàn tay khéo léo tuyệt vời, Fresnel đã hoàn tất hai công trìnhnghiêncứunhỏvàngày15-10-1815gửichúngtớiViệnhànlâmkhoahọcParis.TrongkhiđóthìchínhquyềnLouisXVIIIđãxemxétvàphụchồichứcvụchoFresnel.Nhữngsựngẫunhiênmaymắnđóhầunhưđãcốtìnhtạoranhữngđiềukiệnthuậnlợiđểdắtdẫnnhàkỹsưcầuđườngbấtđắcdĩđếnvớiquanghọc.

Làhạthaylàsóng?ViệnsĩFrançoisAragođượcphâncôngđọchaibàiviếtcủaFresnelgửi tớiViệnhàn lâm.

Aragođangnghiêncứunhữnghiệntượngquanghọc,vàđãcónhữngcôngtrìnhđisâuvàosựphâncựcánhsáng,ôngnhậnthấycácbảnviếtcủaFresnelcònmangnhữngsaisótcủamộtngườichưaamhiểuvấnđề,nhưngcũngcónhữngýnghĩđặcsắc,cóchiềusâu,khiếnôngthíchthú.Đểkhuyếnkhíchmộttàinăngtrẻ,AragođãđềnghịViệnhànlâmmờiFresnellênParislàm lại những thí nghiệm củamình trong những điều kiện thuận lợi hơn. Maymắn thay,Fresnelvừađượcphụchồixong,vàđượcphépđiParis.AragođãthôngbáochoFresnelmọithôngtinđầyđủvềtìnhhìnhnghiêncứuquanghọcvào

lúcđó,vàtạođiềukiệnchoFresnelnghiêncứutrongphòngthínghiệmcủaViệnhànlâm.TrongvậtlýhọcđầuthếkỷXIXđangcósựđấutranhgiữahailýthuyếtvềánhsáng.Thuyết

đangthịnhhành,doIsaacNewtonđềxuất,làthuyếthạtánhsáng.Nócoiánhsánglànhữnghạtđặcbiệtphóngratừcáctâmphátsáng.Nógiảithíchđượcsựtruyềnthẳngcủaánhsáng,sựphảnxạ,khúcxạánhsángnhưngkhônggiảithíchđượccáchiệntượngnhiễuxạ,giaothoa,phân cực ánh sáng. Thuyết sóng ánh sáng do Christiaan Huygens đề xuất coi ánh sáng lànhữngsóngphátratừcáctâmphátsángvàtruyềnđitrongmộtmôitrườngđặcbiệtgọilàaether.ThuyếtsóngcủaHuygenskhônggiảithíchđượcsựtruyềnthẳngcủaánhsáng,vàcũngchưagiảithíchtốtđượccáchiệntượngnhiễuxạ,giaothoavàphâncựcánhsáng.Trongmộtthờigianngắn,AugustinFresnelđãthựchiệnđượcmộtsốphátminhmớikhiến

tựbảnthânôngtinrằngthuyếtsóngánhsánglàđúng,vàtựđặtchomìnhnhiệmvụtiếptụcbổsungvàkhẳngđịnhthuyếtđó.Đểtạoranhữngnguồnsángđiểm,ôngdùngảnhcủamặttrờihoặccủamộtngọnnếnqua

mộtviênbithủytinhnhỏhoặcmộtgiọtmậtong.Chúngđóngvaitròcủamộtthấukínhcótiêucựrấtngắn.Đểquansátcácvângiaothoavànhiễuxạ,ôngtựthiếtkếmộttrắcvithịkínhđơngiản,chophépđokhoảngcáchcácvânvớiđộchínhxáctới0,lmm.LúcđầuFresnelchiasẻýkiếncủacácnhàvậtlýlúcđó,chorằngtrongcáchiệntượngnhiễu

xạvàgiaothoacóvaitròcácmépcủacápvậtcảnánhsáng.Saukhithínghiệmvớinhiềuvậtcảnkhácnhau,nhưmộtsợidâykimloại,mộtmépdaobào,mộtkhehẹpvạchtrênlớpmựctàuphếttrêntấmkính,mộtkhenhỏgiữahaikhốitrụbằngkimloại...Ôngthấyhìnhảnhcácvângiaothoavànhiễuxạkhôngthayđổiđángkể.Đểkiểmtralại,ôngđãphátminhmộtphươngphápthínghiệmmới.Trướcđóphươngpháp củaThomasYoungđểnghiên cứugiao thoaánh sáng là chomột

nguồnsángchiếuquahaikherấthẹpkhoétgầnnhautrênmộtmànchắnđểtạorahainguồnsángkếthợp.Vớiphươngphápnày,ngườitachorằngcácmépcủakhehẹpcóđóngmộtvaitrònàođótrongviệctạoracácvângiaothoa.Phương phápmới của Fresnel là chomột nguồn sáng điểmphản xạ trên hai tấm gương

phẳngđặtchếchnhaumộtgócgầnbằng180°(gươngFresnel).Ảnhcủanguồnsángquahaigươngđócũnglàhainguồnsángkếthợp,tạoranhữngtiasánggầnsongsongvớinhaugiốngnhưtrongphươngphápcủaYoung.Ởđây,vaitròcácmépcủavậtcảnđãbịloạitrừ,vàhiệntượnggiaothoaxẩyrahoàntoàngiốngnhưtrước.Fresnelkếtluậnđượcrằnghiệntượnggiaothoaánhsángxảyrachínhlàdobảnchấtsóngcủaánhsáng.Năm1817,ViệnhànlâmkhoahọcPariscôngbốmộtcuộcthinhằmtìmcáchgiảiquyếttốt

nhấtnhữngvấnđềcủahiệntượngnhiễuxạánhsáng.Tinhthầnchủđạotoátratừđềthilà

phảivậndụngthuyếthạtánhsáng.Fresnelchầnchừmãi,khôngmuốnthamdựcuộcthivìsựnghiêncứucủaônglạinhằmxâydựngthuyếtsóngánhsáng.Nhưngdobạnbèthúcdụcvàthuyếtphục,ôngđãtổnghợpcáckếtquảnghiêncứucủamìnhtrongmộtcôngtrìnhmạngtên"Bútkývềlýthuyếtnhiễuxạ"vàgửiđidựthivàotháng4-1818.CôngtrìnhcủaAugustinFresnelđượcmộthộiđồngđặcbiệtxemxét,gồmnămviệnsĩ là

Laplace,Biot,Poisson,Arago,Gay-Lussac[*].Trongnămgiámkhảotrên,bangườiđầuủnghộmạnhmẽ thuyếthạt ánh sáng,Arago làngười có thiện cảmvới tài năng củaFresnel,Gay-Lussackhôngamhiểumấyvềquanghọc,nhưngnổitiếnglàmộtconngườitrungthực.ThànhphầnhộiđồngnàyxemrakhôngthuậnlợichoFresnel.Trongcôngtrìnhdựthi,Fresnelđãthểhiệnmộttrựcgiáckhoahọcrấtđặcbiệt,nêurađược

nhữngýkiếnmới,mạnhdạn,nhưngphầnchứngminhtoánhọcthìcònthiếuchặtchẽvàchưađầyđủ.TrongkhiđóthìLaplace,Biot,Poissonlànhữngnhàtoánhọcnổitiếng,cóyêucầurấtcao,vàthậmchíhầunhưsừngbáisựchặtchẽvàchínhxáctoánhọc.CăncứvàolậpluậncủaFresnel,PoissonđãtínhtoánthêmvàđưaranhậnxétrằnglýthuyếtcủaFresneldẫnđếnmộtsốtrườnghợpvôlý,tráivớilẽphải.MộtlàởgiữabóngđencủamộtvậtchắnhìnhtròncókíchthướcnhấtđịnhdoPoissontínhra,sẽxuấthiệnmộtđốmsáng.Hailàkhichiếusángmộtlỗnhỏhìnhtròn,nếuđặtmộtmànchắnsaulỗđóởmộtkhoảngcáchnhấtđịnhdoPoissontínhra,sẽxuấthiệnmộtđốmđenởgiữavếtchiếucủa lỗtròn.HộiđồngđềnghịFresnelchứngminhbằngthựcnghiệmhaikếtluậnđó.VớisựgiúpđỡcủaArago,Fresnelđãlàmthínghiệmvàchứngtỏmộtcáchxuấtsắcrằngkết

quảthựcnghiệmhoàntoànphùhợpvớicácphéptínhlýthuyếtcủaPoisson,vànhưvậyýkiếnphảnbáccủaPoissonlạibiếnthànhmộtchứngminhcủngcốthêmcholýthuyếtcủaFresnel.Vớisựnhấttríhoàntoàncủacảnămủyviên,hộiđồngđềnghịtặnggiảithưởngchoFresnel.

Năm1819Fresnelnhậngiảithưởngvànăm1823ôngđượcbầulàmviệnsĩViệnhànlâmkhoahọcParis.Tuynhiên,đasốcácnhàvậtlýthờiđóvẫncòntiếptụcgiữquanđiểmcũvàchưathựcsự

côngnhận thuyết sóngánh sáng củaFresnel.Họkhâmphụcvàđánhgiá cao lý thuyết củaFresnel,nhưngchỉcoinólàmộtlýthuyếttoánhọccógiátrịcaođểtínhtoán,chưacoinólàmộtlýthuyếtvậtlýphảnảnhbảnchấtcủaánhsáng.

Sóngdọchaysóngngang?KhôngnênvộivãlênáncácnhàvậtlýhọcđầuthếkỷXIXlànhữngngườibảothủ,khôngđổi

mới.Thựcrathìmặcdùthuyếtsóngánhsángđãđạtnhữngthànhtíchrấtlớntrongviệcgiảithíchcáchiệntượnggiaothoavànhiễuxạánhsáng,thuyếtđóvẫncònchưahoànchỉnhvàthiếuchặtchẽ.Nómớicònđangởbướcđầupháttriển,mộtbướcđầucónhiềuhứahẹnnhưngvẫnchưađủsứcthuyếtphục.Mộttrongnhữngđiểmyếunhấtcủanólànóchưathểgiảithíchđượcbảnchấtcủasựphâncựcánhsáng.TừđầuthếkỷXVIII,Newtonđãpháthiệnmộthiệntượnglạtrongquanghọc:tínhchấtcủa

tiasángphảnxạ,hoặckhúcxạphụthuộcgóctới,tứclàphụthuộcđộnghiêngcủatiatớisovớimặtphângiớicủahaimôitrường.Newtongiảthiếtrằngcáchạtánhsángcócácmặtkhácnhau,mỗimặtcómộthìnhdángriêng.Hạtánhsángphảnxạrasaohoặcxuyênquamặtphângiớirasaolàtùytheonóđậpmặtnàocủanóvàomặtphângiới.Huygenscũngđãmôtảnhữnghiệntượngnhưvậy,nhưng"dànhchocácnhànghiêncứukhácviệcgiảithíchnguyênnhâncủachúng".

ĐầuthếkỷXIX,Étienne-LouisMalusđãnghiêncứukỹcáchiệntượngloạinàyvàđãđượcViệnhàn lâmkhoahọcParis tặnggiải thưởngchocông trìnhcủaôngvềhiện tượng lưỡngchiết.MalusđãdựavàogiảthuyếtcủaNewtonđểgiảithích.Ôngchorằngmỗihạtánhsángcónhiều"cực"khácnhau.Trongánhsángtựnhiên,cựccủacáchạtánhsánghướngtheomộthướng.Khiánhsángphảnxạ,hoặckhinókhúcxạtrongchất lưỡngchiết,cáchạtánhsánghướngcựccủachúngtheomộthướngnhấtđịnh.Malusgọiánhsángđólàánhsáng"phâncực"vàthuậtngữphâncựctừđóđượccôngnhậntrongvậtlýhọc.Ôngcoiýkiếnnàykhôngphảilàmộtchânlýkhôngthểtranhluậnnữa,màchỉlàmộtgiảthuyếtđểtiệnnghiêncứuvàtínhtoán.BiotvàAragocũngđãcónhữngphátminhvềsựphâncựcánhsáng,vàcũngtánthànhquanđiểmcủaMalus.Saukhixâydựng lý thuyếtvềnhiễuxạ,Fresnelchuyểnsangnghiêncứusựphâncựcánh

sáng.Nhưđãthấyởtrên,mỗikhigặpmộthiệntượngmới,ngườitalạiphảibổsungmộtvàiđiềuvào thuyếthạtánhsáng,khiếncho thuyếtđó trởnênrấtphức tạpvàrối ren.Fresnelquyếtđịnhtìmcáchgiảithíchhiệntượngphâncựcbằngthuyếtsóngánhsáng,vàxâydựngmộtlýthuyếtnhấtquánvềsóngánhsáng.CùngvớiArago,Fresnelnghiêncứukhảnănggiaothoacủaánhsángphâncực.Haiôngthấy

rằnghaitiasángphâncựcsongsongbaogiờcũnggiaothoavớinhauđược,nhưnghaitiasángphâncựcvuônggócthìkhôngbaogiờgiaothoavớinhau.Điềunàykháchẳnsựgiaothoacủacácsóngâm.LúcđầuFresnelcoicácsóngánhsángcũnggiốngnhưcácsóngâm,tứclànhữngsóngdọctạorabởisựnénvàgiãncủaaether,giốngnhưsựnénvàgiãncủakhôngkhíkhitruyềnâm.Vớiquanniệmvềsóngánhsángnhưvậy,khôngthểgiảithíchđượccáchiệntượngliênquanđếnsựphâncựcánhsáng.Khinghiêncứusựphảnxạánhsáng,haiôngthấyrằngtiasángphảnxạđãbịphâncựccóhai

mặtphẳngđốixứngvuônggócvớinhauvàđiquatiaphảnxạ.Điềuđóchophépnghĩrằngcácdaođộngcủaánhsángphảnxạdiễnratronghaimặtphẳngđó,theomộtphươngvuônggócvớiphươngtruyềnsóng,cónghĩarằngsóngánhsángphảilàmộtsóngngang.ÝkiếnvềsóngngangcũngđãnảyratrongócYoung,khiôngnghenóiđếncácthínghiệmcủa

AragovàFresnel.NhưngYoungchỉcoiđólànhững"daođộngngangtưởngtượng"tứclàmộtkháiniệmthuầntúybịađặtđểtiệnsửdụngtrongmộtsốtrườnghợpnàođó.Fresneltiếptụcsửdụng lý thuyết về sóngdọc trongnhiềunăm,nhưngkhông tàinàogiải thíchđượchiệntượngphâncực.Năm1821,saukhikhôngtìmraconđườngnàokhác,ôngquyếtđịnhcôngnhậnlýthuyếtsóngngang.Vớilýthuyếtnày,cóthểgiảithíchđượccáchiệntượngphâncựcvànhiều hiện tượng quang học khác. Nhưng nếu coí ánh sáng là sóng ngang thìmôi trườngtruyềnsóng,tứclàaether,làmộtchấtkhôngtrọnglượngvàkhônggâymộtsứccảnnàođốivớinhữngvậtchuyểnđộngtrongnó(thídụ:cáchànhtinh),đồngthờilạiphảirắnhơncảsắtthép,vìchỉnhữngvậthếtsứcrắnmớitruyềnđượcsóngngangvớivậntốclớnnhưvậntốcánhsáng.Lýthuyếtsóngnganglàhếtsứcmạnhdạn,nhữnghếtsứcvôlývàđiênrồ.Aragolàngườitánthànhthuyếtsóngánhsáng,ngườilâunayvẫngiúpđỡ,khuyênnhủ,bảovệFresnel,cũngkhôngmuốnchiaxẻquanđiểmcủaFresnelvàtừchốikhôngcùngđứngtênvớiFresneltrongnhữngbàiviếtvềlýthuyếtsóngngang.Thếlàtừ1921Fresnelđơnđộctiếptụcđitrênconđườngcủamình,conđườngđóđãdẫntớithắnglợihoàntoàn.

Aethertruyềnsóngnhưthếnào?Vớigiảthuyếtvềcácsóngngang,Fresnelđãxâydựngđượcmộtmôhìnhcơhọcvềánhsáng

vàcáchiệntượngquanghọc.Trongmôhìnhnàymôitrườngtruyềnsónglàaetherchứađầy

trongvũtrụvàthấmvàomọivật,cácvậtnàylạicókhảnănglàmbiếnđổicáctínhchấtcơhọccủaaether.Docósựbiếnđổiđó,trongquátrìnhsóngánhsángtruyềntừaethertựdovàoaetherthấmtrongcácvật,khigặpmặtphângiới,mộtphầnsóngxuyênvàotrongvậtvàmộtphầnkhácquaytrởlại.Đólànguyênnhântạisaoởmặtphângiớiánhsángvừacómộtphầnphảnxạvàmộtphầnkhúcxạ.Thuyếthạtánhsángkhôngthểgiảithíchđượchiệntượngnày,khôngthểnóivìsaoởmặtphângiớilạicósự"phâncông"giữacáchạtánhsáng,hạtnàythìxuyênquamặtvàhạtkhácthìnẩytrởlại.TheolýthuyếtcủaFresnel,ánhsánglàdocácphântửvậtchấtphátrakhichúngdaođộng.

Tạimỗi thờiđiểmtừngphântửđềuphátramộtsóngphâncựcphẳng(tức làsóngđódaođộng theomộtphươngnhấtđịnhvuônggócvớiphương truyền).Nhưngvì cácphân tửvachạmlẫnnhauvàdaođộnghỗnđộntheomọiphươngnênsóngánhsángchúngphátracũngluônluônđổiphươngdaođộng.Cácphântửcủavậtphátsángtạoramộtánhsángtổnghợp,làmộtsóngdaođộngliêntục,hỗnđộn,luônluônđổiphươngdaođộng.Ánhsángđógọilàánhsángtựnhiên(chưaphâncực).Sựphâncựcánhsángtứclàsựphântíchcácdaođộngcủaánhsángtựnhiêntheohaiphươngvuônggócnhau,tươngtựnhưsựphântíchmộtlựcrahailựcthànhphần.Dựavàoquanniệmnhưtrên,Fresnelđãgiảithíchđượcnhữnghiệntượngphâncựcđãbiết,vàphátminhđượcmộtsốquyluậtmới.Năm1823,FresnelgửitớiViệnhànlâmParismộtcôngtrìnhmangtên"Bútkývềsựlưỡng

chiết".MộthộiđồnggồmAragô,Ampère,Fourierđượccửrađểxemxét,đánhgiácôngtrìnhđố.HộiđồngcôngnhậntấtcảnhữngkếtquảnghiêncứucụthểcủaFresnel.Nhưngđốivớiquanniệmvềsóngngang,hộiđồngđãphátbiểumộtcáchdèdặt: "...hiệnnaychưathểcóđượcmộtsựphánđoándứtđiểm".Năm1824,Fresnelphảingừngcôngviệcnghiêncứu,vìsứckhỏequágiảmsút.Năm1824

ôngđượctặnghuychươngRumfordcủaHộiHoànggiaLondon(tứclàViệnhànlâmkhoahọcnướcAnh).Đólàphầnthưởngdànhchonhữngnhàkhoahọccócôngtrìnhnghiêncứuxuấtsắc.Năm1825ôngđượcbầulàmhộiviênHộiHoànggiaLondon.Chotớinăm1827,khiFresnelmất,vàtrongnhiềunămsaunữa,thuyếtsóngánhsángcủa

Fresnelvẫnchưađượchoàntoàncôngnhận,mặcdùsốngườiủnghộthuyếthạtánhsángđãgiảm,ởmộtvàichỗ,nhữngkếtluậnrútratừhaithuyếtđólàmâuthuẫnvớinhau.Theothuyếthạt,vận tốcánhsáng trongnước lớnhơn trongkhôngkhí.Theo thuyếtsóng thìngược lại.Nhưngvàolúcđókhoahọcchưađođượcvậntốcánhsángmộtcáchchínhxác,chonênmâuthuẫnđóchưathểgiảiquyếtđược.Năm1849,HippolyteFizeauđềxuấtmộtphươngphápchophépđođượcvậntốcánhsáng

trongkhôngkhí.Năm1850LéonFoucaultnêuramộtphươngphápkhácchophépđovậntốcánhsángtrongnước.Cácphépđochínhxácchứngtỏvậntốcánhsángtrongnướcnhỏhơntrongkhôngkhí.Từngàyđó,khôngcònaivậndụngthuyếthạtánhsángnữa.CơsởvữngchắccủaquanghọcsóngđãđượcAugustin-JeanFresnelxâydựngtrongthờigian

từ1815đến1823.Lýthuyếtcủaôngngàynayđượcgọi là lýthuyếtsóngánhsángcổđiển.Tronglýthuyếtđóvẫncònmộtmâuthuẫnlớnchưagiảiquyếtđược,đólàtínhchấtkỳlạcủaaether,môitrườngtruyềnsóngánhsáng.PhảitớicuốithếkỷXIX,đầuthếkỷXX,vậtlýhọcmớigiảiquyếtđượcmâuthuẫnđóbằng

mộtcáchxemrarấtđơngiản,đólàsựxóabỏvaitròcủaaether,xóabỏsựtồntạicủaaethertrongsựtruyềnsóngánhsángvàsóngđiệntừnóichung.

XXVIII.MAXPLANCK(1858–1947)

MAXPLANCK(1858–1947)

ThẳngđườngđivàokhoahọcConđườngđivàokhoahọccủaMaxPlanckthựclàbằngphẳngvàthẳngtắp,khôngvướng

chútkhókhănnàođángkể.Cólẽđểbùtrừlạisựưuđãiquámứcnàycủasốmệnhnênphầncuốiđờicủaônglạiđầyrẫynhữngbấthạnhmàôngchỉcóthểcắnrăngchịuđựng,khôngcáchnàochốnglạiđược.MaxPlancksinhnăm1858tạiKiel[285],mộtthànhphốcảngmiềnbắcnướcĐức,bốlàgiáosư

luậthọc.KhiMaxlên9,giađìnhchuyểntớiMunich,ởmiềnnamnướcĐức.Cậubéhọcchămvàthôngminh,từlớpdướiđãtỏracónhiềunăngkhiếuvềtoán.Lênđếnnhữnglớpgiữacấphọcphổthông,mỗikhithầygiáotoánnghỉốm,nhàtrườngđềugiaochoMaxthaythầygiúpcácbạnônluyệnlýthuyếtvàchữabàitập.Maxrấtthíchnhữnggiờhọcvậtlývìthầygiảngthậthay,khiếncậubérấtyêuthầyvàyêumônhọcđó.Nhưngkhihọcxongtrunghọc,Maxcũngđãphảicânnhắcđể lựachọngiữavật lýhọcvàâmnhạc,vìcậucũngrấtyêuthíchvàcónăngkhiếuâmnhạc.Maxcuốicùngđãchọnvậtlýhọc,nhưngvẫncoiâmnhạclàniềmmêsaythứhaicủamình.Năm1873PlanckvàohọctrườngĐạihọctổnghợpMunich.Saubanămhọc,anhxinchuyển

đến học ở Berlin, vì muốn được nghe những nhà bác học nổi tiếng như Hermann vonHelmholtz,GustavKirchhoffgiảngbài.Năm1878,anh tốtnghiệp trườngĐạihọc tổnghợpBerlinvànăm1879đượcnhậnlàmphógiáosưởkhoavậtlýtrườngĐạihọctổnghợpMunich.Plancklànhàvậtlýlýthuyếtnhưngđãđánhgiáđượcvaitròquantrọngcủathựcnghiệmđốivớilýthuyếtvậtlý:"SựkiệnthựcnghiệmtạonêncáiđiểmtựacủaArchimedes[286],nhờnómàmộtlýthuyếtcósứcnặngnhấtcóthểbịbậtkhỏinềnmóng.Nhưngtrướckhidựngmộtthínghiệm,cầnphảicânnhắcnó,nghĩalàphảiđặtramộtcâuhỏiđểhỏithiênnhiên".ĐóchínhlàphươngphápmàPlancksẽkiêntrìápdụng.Lýthuyếtphảiđượcthựcnghiệmkiểmtra,thửthách.Nhưngmỗiloạithínghiệmphảinhằmmộtmụcđíchnhấtđịnh,giảiquyếtmộtvấnđềnhấtđịnh.Năm1885PlancklàgiáosưvậtlýlýthuyếttrườngĐạihọctổnghợpKiel,vàtừ1889làgiáosưtrườngĐạihọctổnghợpBerlinsuốthơn40nămliền.Năm1894PlanckđượcbầulàmviệnsĩViệnhànlâmkhoahọcBerlin.

HaigợnmâyđencủađầuthếkỷXXThếkỷXIXsắpchấmdứt.Cácnhàkhoahọcliêntụccôngbốcácphátminhmới,nhưngcuộc

sốngtrongcácphòngthínghiệmvẫnbìnhan,khôngcósựkiệngìđặcbiệtvàcũngkhôngaichờđợicáigìđặcbiệt.HuântướcKelvin(WilliamThomson),nhàkhoahọclãothànhvàuyênbácmàmọingườikínhnể,tuyênbốrằngconthuyềnkhoahọcđãcậpvàomộtbếnbờyêntĩnh,đãgiảiquyếtxongmọivấnđềcơbảnnhất.Bướcsangthếkỷmới,chỉcòncầnhoànchỉnhnốtcácchitiết,vànângđộchínhxáclênmộtmứccaohơn.Cóchăngchỉcònhai"gợnmâynhỏ"hơilàmvẩnbầutrờikhoahọctrongxanh.HaigợnmâynhỏmàKenvinnóitớichínhlàhai"khókhănnhỏ"chưagiảiquyếtxongkhinghiêncứulýthuyếtbứcxạvàkhigiảithíchnhữngkếtquảcủathínghiệmMichelson.BộóctinhtườngcủaKelvincũngkhôngngờđượcrằngtừ

haigợnmâyđósẽnổrahaicơngiông,làmnẩysinhthuyếtlượngtửvàthuyếttươngđối,tạoramộtbướcngoặtcơbảntrongvậtlýhọc.Chúngtahãynhìnkỹhơnvàogợnmâythứnhất.Khoahọcngàynayđãchứngminhrằngvậtchấttồntạidướihaidạngbổsunglẫnnhau:dạng

hạt(cũnggọilàchất)vàdạngtrường(cũnggọilàbứcxạ).VàocuốithếkỷXIX,cácnhàvậtlýhọcchorằngthếgiớigồmcóvậtchấtmangtínhgiánđoạnvàbứcxạmangtínhliêntục.Bứcxạkhôngphảilàvậtchất,nhưngbứcxạvàvậtchấtluônluôntươngtácvớinhauvàtạoramọihiệntượngtrongthếgiới.Vìvậyviệcnghiêncứutươngtácgiữavậtchấtvàbứcxạlàhếtsứccơbản.Lúcđó,cácnhàvậtlýđangnghiêncứunhữngbứcxạdocácvậtbịnungnóngphóngra.Thực

nghiệmchobiếtrằngmộtvậtnungnóngphóngrasóngđiệntừvớicácbướcsóngkhácnhau,vànhữngsóngcóbướcsóngkhácnhauthìmangtheonhữngnănglượngkhácnhau.Bứcxạcủamặttrờilànhữngsóngđiệntừcóbướcsóngbiếnđổiliêntụctrongkhoảngtừ10-8mđến10-4m.Nhữngsóngởmiềnvàng–xanhmangnănglượngcựcđại.Ởnhữngmiềnhồngngoạivàtửngoại,nănglượngcủasónggiảmrấtnhanh.Biểuđổbiểudiễnsựphụthuộccủanănglượngbứcxạvàobướcsóngcódạnghìnhchuôngúpngược.Khithínghiệmvớinhiềuloạivậtkhácnhau,vàđặcbiệtvớiloạivậtmangtínhchấtlýtưởnggọilà"vậtđentuyệtđối",ngườitacũngthấykếtquảnhưvậy.Kếtquảthựcnghiệmlàhoàntoànđángtincậy.Vấnđềbâygiờlàphảigiảithíchcáckếtquả

đóvềmặtlýthuyết.Cácnhàvậtlýxuấtpháttừlýthuyếtcủanhiệtđộnglựchọcvàđiệnđộnglựchọcđãtìmrađượchaicôngthứclýthuyếtkhácnhau.Côngthứcthứnhấtápdụngrấttốtcho miền sóng ngắn, nhưng sang miền sóng dài nó hoàn toàn sai khác với kết quả thựcnghiệm.Ngược lại, công thức thứhai ápdụng rất tốt chomiền sóngdài, nhưnghoàn toànkhôngápdụngđượcchomiềnsóngngắn.Lậpluậnđểrútrahaicôngthứcnàylàrấtđúngđắn,vàdựatrênnhữngcơsởvữngvàng.Nhưngkhôngaigiảithíchđượctạisaomỗicôngthứcchỉđúngvớimộtmiềnsóng,vàlàhoàntoànsaiđốivớimiềnkia.Đóchínhlà"gợnmâynhỏ"màKelvinđãnóitới.

MộtphátminhkhóhiểuTừnăm1889,khibắtđầu làgiáosưtrườngĐạihọc tổnghợpBerlin,Planckđãquantâm

nghiêncứulýthuyếtcủabứcxạvậtđentuyệtđối,vàngàycàngbịvấnđềlýthúnàycuốnhút.Ngườitakểlairằngítlâutrướckhiđiđếnphátminhvĩđạicủamình,Planckđãleođượclên

mộtđỉnhnúicaomàtrướcđóôngchưabaogiờ lêntớiđược.Planckcócái thú leonúivàonhữngngàynghỉ.Hômđóôngrấtphấnchấnhítthởkhôngkhínhẹnhõmvàtronglànhtrênđỉnhnúicaotuyếtphủtrắngxóa,vàphóngtầmmắtratậnchântrờixavôtận.Vớihàohứngcủathắnglợimớiđạtđược,Planckngồivàobànnghiêncứu.LầnnàyPlanckquyếtđịnhsẽđimộtconđườngngượclạiconđườngđãđitrướcđây.Cácnhà

vậtlýtrướcđâyđãxuấtpháttừlýthuyếtđểtìmramộtcôngthức,rồiđemcôngthứcđóđốichiếuvớikếtquảthứcnghiệmđểkiểmtralại.Planckquyếtđịnhxuấtpháttừnhữngkếtquảthựcnghiệm,nhữngkếtquảmàmọingườiđãcôngnhậnlàhoàntoànđángtincậy,vàdùngnhững"mưumẹo"toánhọcđể"gò"ramộtcôngthứckhớpvớithựcnghiệm,rồisauđómớitìmcáchgiảithíchnóbằnglýthuyết.Trongcáchtínhcủacácnhàvậtlýtrướcđó,cómộttíchphân,tứclàmộtphépcộngvôsố

nhữngsốhạngbiếnđổiliêntục.Giátrịcủatíchphânnàylớnlênvôhạnởmiềnsóngngắn,và

dẫnđếnnhữngkếtquảvôlý.Planckthaytíchphânnàybằngmộtchuỗi,tứclàtổngcủavôsốnhữngsốhạngbiếnđổigiánđoạn,khôngliêntục.Giátrịcủachuỗinàylàhữuhạnởmọimiềnsóng.CôngthứcmàPlancktìmraphùhợpđẹpđẽvớikếtquảthựcnghiệmởmọimiềnsóng.Ởđây,cái"mưumẹo"duynhấtmangtínhtùytiệnlàsựthaythếmộttíchphânbằngmộtchuỗi.ỞmọichỗkháccáchtínhtoáncủaPlancklàphùhợpvớilýthuyếthiệnhành.Cáikhónhấtbâygiờlàtìmcáchgiảithíchcôngthứcđóbằnglýthuyết.Planckđãkểlại:"Sau

mấytuầnlễlàmviệccăngthẳngnhấttrongcảđờitôi,thìtừbóngtốitrongđótôiđangngụplặnđãbừnglênmộttiachớpvàtrướcmắttôimởranhữngtriểnvọngbấtngờ".Cáibấtngờđónhưsau.CóthểtừlýthuyếthiệnhànhrútrađượccôngthứccủaPlancknếugiảđịnhrằngnănglượngđượcbứcxạmộtcáchgiánđoạn,theotừnglượngnhỏmột,gọilàlượngtử.Mỗilượngtửnănglượngcógiátrịtỷlệvớitầnsốsóngbứcxạε=hf.Ởđây,εlànănglượngcủalượngtửbứcxạ,flàtầnsốcủasóngbứcxạ,hlàmộthằngsốmàPlanckgọilà"lượngtửtácdụng"vàcácnhàkhoahọchiệnnaygọilàhằngsốPlanck.Giảthuyếtnàymâuthuẫnvớilýthuyếtcổđiểnvềbứcxạ,vìtheolýthuyếtđóthìbứcxạlà

mộtquátrìnhsóngtrongđónănglượngđượctruyềnđimộtcáchliêntục.Giảthuyếtnàycóphùhợpvớithựctếhaykhông,vàhằngsốcóphảnánhmộtcáigìcóthậthaykhông?Chưacóđủcơsởđểtrảlờinhữngcâuhỏinhưvậy.Plancknói:"Hoặcgiảhằngsốđólàmộtđạilượnghưcấu,vàkhiđótấtcảviệcrútrađịnhluậtbứcxạvềnguyêntắclàsai,vàchỉlàmộttròđùatrốngrỗngvớicáccôngthức,khôngcóýnghĩagì.Hoặcgiảviệcrútrađínhluậtbứcxạđãdựatrênmộthiệnthựcvậtlýnàođó,vàkhiđólượngtửtácdụngphảicómộtýnghĩacơbảntrongvậtlýhọc,vàlàmộtcáigìhoàntoànmớimẻ,chưatừngbiết,điềuđóphảitạoramộtbướcngoặttrongtưduyvậtlýcủachúngta".Ngày14tháng12năm1900,saunhiềudằnvật,cânnhắc,Planckđãbáocáophátminhcủa

mình trướcHộivật lýĐứcởBerlin.Ônggọiphátminhđómộtcáchkhiêmtốn làmột "giảthuyếtđểlàmviệc"đểgiảiquyếtnhữngvấnđềvềbứcxạmộtcáchthuậntiện.Khinêulênkếtluânvềtínhgiánđoạncủatácdụngvàcủanănglượng,ôngđãđềnghịcácnhàkhoahọckiểmtralạinómộtcáchcẩnthận.NgayđêmhômđónhàvậtlýtrẻHeinrichRubens[*],saukhinghebáocáocủaPlanck,đãđốichiếucôngthứccủaPlanckvớinhữngsốliệuthínghiệmrấtchínhxáccủabảnthânmình.Sángsớmhômsau,anhphấnkhởithôngbáovớiPlanck:côngthứcPlanckhoàntoànphùhợpvớikếtquảthínghiệm.Planckrấtphấnkhởinhưngvẫnkhôngthểyêntâm,vàtrongnhiềunămsaunữacũngkhông

đánhgiádứtđiểmđượcphátminhcủamình.CácnhàvậtlýhọcchấpnhậncôngthứcPlanckđểlàmviệc,nhưngvẫnrấtkhóchịuvớinhữnglượngtử.NhưEinsteinđãnói,"Planckđãthảmộtconbọchétvàotaicácnhàvậtlýhọc.Họcốkhôngđểýđếnnó,nhưngnóchẳngđểchohọănngonngủyên".

CôngnhậnhaykhôngcôngnhậnLượngtửnănglượngđúnglàmộtnốtnhạclạclõng,mộtnghịchâmtrongbảnhợpxướnghài

hòacủavật lýhọccuối thếkỷXIX.Nhiệtđộng lựchọcvàđiệnđộng lựchọcđã lànhững lýthuyếthoànchỉnh,giảithíchđượchầuhếtmọihiệntượngvậtlýđãbiết,vàởđâykhôngthểcóchỗchonhữngnănglượnggiánđoạn.Planckhiểurõnhưvậy,vàsuốtgầnmộtphầntưthếkỷtiếptheo,Plancktìmmọicáchđểcóthể"lái"lượngtửnhậpvàovậtlýhọccổđiển.Đâylàmộttrườnghợpchưatừngcó,khinhàphátminh,saulúcđẻramộttưtưởngvĩđại,lạirunsợtrướcquymôcủanhữnghậuquảcủanó.

Planckrầurĩnói:"Đưaragiảthuyếtlượngtửtứclàlàmsụpđổlýthuyếtcổđiển,chứkhôngphảichỉbiếnđổinómộtcáchđơngiản.Bâygiờkhôngcònđịnhluậtvậtlýnàothoátkhỏisựnghingờ.Đôikhicóvẻnhưlàtrongvậtlýlýthuyếtđãxuấthiệnlạisựhỗnmangcủathờikhaithiênlậpđịa".Trongcácbàigiảng,cácbáocáokhoahọc,trongthưtừvàkhitròchuyệnvớibạnbè,ôngyêucầumọingườiđừngtừbỏvậtlýhọccổđiển.Trongkhiđóthìlượngtửvẫntựmởđườngđitrongkhoahọc.Ngườiđầutiênđãcôngnhận

lượngtửmộtcáchnghiêmtúclànhàvậtlýhọctrẻtuổiAlbertEinstein.Năm1905ôngđãđềxuất lý thuyết về hiệuứngquangđiện, trongđó ánh sángkhôngnhữngbức xạ ra,mà còntruyềnđivàbịhấpthụtheotừnglượngtửgiánđoạn.NhưngsauđóPlanckđãnóivớinhàvậtlýhọctrẻtuổikháclàAbramIoffe:"ChúngtachịuơnMaxwellnhiềulắm,đếnnỗisẽlàvôơnnếutatừbỏlýthuyếtcủaông.Anhhãythửxem,cóthểcũngrútranhữngkếtluậnnhưvậymàkhôngcầncắtđứtvớiMaxwellkhông?...TốthơnhếtlàanhhãynghĩxemnhữngsựkiệnmàEinsteinđãdẫnracóthểhiểunhưthếnàotrongkhuônkhổthuyếtcổđiển".BảnthânPlanckcũngnhiềulầntìmnhiềucáchkhácnhauđểcứuvãnthuyếtcổđiển.Cólúc

ôngchorằngbứcxạđiệntừđượcphóngravàbịhấpthụmộtcáchgiánđoạn,nhưngnótruyềnđimộtcáchliêntục,đúngnhưlýthuyếtcủaMaxwell.Cólúckhácôngchorằngsóngđiệntừđượcbứcxạvàhấpthụmộtcáchliêntục,nhưngsauđó,docácvachạmvớicácphântử,cáciontrongvậtchất,nănglượngcủanóbiếnđổimộtcáchgiánđoạn.Cáccáchgiảithíchđóđềukhôngđượcchấpnhận,vìkhôngđượcthựcnghiệmchứngminh.Cácnhàvậtlýhọckháccũngđứngtrướcmộtsựphânvânnhưvậy.Đưakháiniệmlượngtử

vàovậtlýhọcquảkhôngdễdànggì.Rõràngcónhữnghiệntượngphảigiảithíchbằngthuyếtsóngmớiđược.Làmsaomàgiảiquyếtnổisựlựachọn:hoặclàsóng,hoặclàhạt,nóimộtcáchkhác,hoặclàliêntục,hoặclàgiánđoạn.Hailoạikháiniệmnàyrõrànglàloạitrừlẫnnhau.NhàvậtlýhọcWilliamL.Bragg[*]đãphànnàn:"Chẳnglẽchúngtacứphảicoiánhsánglàhạtvàongàythứba,thứnămvàthứbẩy,khichúngtalàmthínghiệmvềhiệuứngquangđiệnvàphảihìnhdungánhsánglàsóngvàongàythứhai,thứtưvàthứsáu,khichúngtanghiêncứucáchiệntượngnhiễuxạvàgiaothoa".Tìnhhìnhnàykéodàihơnhaimươinăm.HằngsốPlanckcàngngàycàngthâmnhậpvàonhữnghiệntượngmới,trongnhiềulĩnhvựccủavậtlýhọcvàcảcủahóahọcnữa.Thếnhưnghlàcáigì,vàcóýnghĩagì,ngườitavẫnkhôngbiếtvàkhônghiểunổi.Chotớinăm1922,ArthurCompton[*]phátminhramộthiệuứngmới,saunàyđượcgọilà

hiệuứngCompton:khicáctiaRöntgencótầnsốcaotánxạtrêncácnguyêntốnhẹthìcáctiatánxạcóbướcsóngdàihơncáctia tới.Theothuyếtcổđiển,sựtánxạkhông làmthayđổibướcsóng.HiệuứngComptonđãvượtrangoàithuyếtcổđiển.Comptonđãgiải thíchhiệntượngnàyhằngcáchchorằngcácphoton(tứclàlượngtửánhsáng)cónănglượngε=hfvachạmđànhồivớicácelectrontrongvậtchấtvàtuântheocácđịnhluậtvềvachạmđànhồicủahaihạt.Trongvachạmnày,photontruyềnmộtphầnnănglượngcủanóchoelectron,εgiảm,tứclàfgiảm,cũngcónghĩalàbướcsóngcủatiatánxạtăng.NhưvậyởđâyComptonđãcoiánhsángvừalàhạt,vừalàsóng,nóimộtcáchkhác,vừalàgiánđoạn,vừalàliêntục.HiệuứngComptonđãchứngminhluậnđiểmcủamộtsốnhàvậtlýhọclúcđóchorằngtrongthếgiớivimôkhôngcósựđốilậpgiữatínhsóngvàtínhhạt,màcósựthốngnhấtcủahaitínhchấtđó.Đốitượngvimôvừalàsóng,vừalàhạt.Sóngđiệntừcũngcótínhchấthạtvàelectroncũngcótínhchấtsóng.SauhiệuứngCompton,vậtlýhọcthựcsựthừanhậnsựtồntạicủalượngtử,thừanhậnlưỡng

tínhsóng–hạttrongthếgiớivimô.VàcũngchỉkhiđóPlanckmớithựcsựyêntâmvớiphát

minhcủamình,vàthôikhôngtìmcáchcứuvãnthuyếtcổđiểnnữa.

NhữngbấthạnhcủacuộcđờiTừnăm1909,khibàvợcủaPlanckquađời,nhiềunỗibấthạnhcứđeođuổiôngliêntụcmà

khôngmấylúcbuôngtha.Plancklàngườikhôngthựctếvàrấtmơhồvềchínhtrị.Khicuộcchiếntranhthếgiớilầnthứnhấtbùngnổ,đứngtrêngiảngđườngtrườngđạihọc,ôngđãcangợihànhđộnggâychiếncủađếquốcĐức,vàtuyênbốrằngđượcbỏmìnhtrêntrậnđịalà"mộtphầnthưởngcaoquýbậcnhất".Ôngcóngờđâuchínhgiađìnhônglạisẽđượchưởng"phầnthưởng"đó.Năm1916,contrailớncủaôngphụcvụtrongđộiquânxâmlượccủaĐứcđãbỏmìnhtrênđấtPháp,trongmộttrậnđánhácliệtởVerdun[287].Năm1918,haicongáisinhđôicủaôngcũngbịbệnh,quađời.TuyvậyPlanckbaogiờcũnglàngườihànhđộngtheolươngtâmtrongsạchcủamình.Năm

1933,AdolfHitlerlêncầmquyềnvàsathảihàngloạtnhữngnhàkhoahọccónguồngốcDoThái.Ôngđã xinđượcgặpHitlerđểbảovệnhữngđồngnghiệp củamình, vàđặcbiệtmộtngườibạnthânlànhàhóahọcFritzHaber[*].HitlerđãnổikhùnglênvàbácbỏnhữngđềnghịcủaPlanck.SauđóHaberranướcngoàivànăm1934quađờiởThụySĩ.Đầunăm1935,PlanckđứngratổchứclễtưởngniệmHaber.ChínhquyềnĐứcchínhthứccấmcácnhàbáchọcĐức,khôngchodự lễ.Plancktuyênbố:"Tôisẽvẫntổchức lễ tưởngniệm,tấtnhiênnếunhưtôikhôngbịbắttrướcđó".Cácbạnbèđãphảingạcnhiênvìconngườihiềnhậuđóđãcóđủdũngcảmđểcứtổchứcbuổi lễ.Saunày,trongbuổikỷniệm100nămngàysinhcủaPlanck,LiseMeitner[*]đãnóitrongdiễnvăn"Ôngcósựtrongtrắngnộitâmcủalòngtinvàtínhcươngtrực,vàcáiđóphùhợpvớivẻngoàikhiêmtốncủaông".Trướcđó,năm1932,giớikhoahọckỷniệmtrọngthể50nămhoạtđộngkhoahọccủaPlanck,

ngườiđãmởđườngchovậtlýhọchiệnđại.HộivậtlýĐứctặngônghuychươngvàngEinstein.Trướcđónữa,ôngđãđượctặnggiảithưởngNobelnăm1918,nhiềulầnđượcthưởnghuânchương,làtiếnsĩdanhdựcủanhiềutrườngđạihọc,việnsĩcủanhiềuviệnhànlâmtrênthếgiới.Năm1932đúnglàmộtnămhạnhphúcvàvinhquangcủađờiông,nhưngnhữngnămsauđóbấthạnhvẫnkhôngrờiông.SaunàyPlancknhiềulầnđãphànnànvìsaođờiôngkhôngchấmdứtngayvàonămhạnhphứcđó.SaukhiHitlerlêncầmquyềnvàcónhữnghànhđộngđànáp,hủyhoạikhoahọcvàhủyhoại

vănminh,ôngrấtđaubuồnnhưngvẫnhyvọngrằngchủnghĩaphátxítchỉlàmộtcơnácmộngnhấtthờivàsẽnhanhchóngquađi.Thựctiễnquáiácđãxuatanảotưởngcủaông.Năm1944,contraithứcủaPlanckbịkếtántửhìnhvìđãthamgiamộtâmmưuchốngHitler.Ôngđứngraxinânxáchocon,nhưngkhôngcókếtquảgìvàbảnánđượcthihànhnăm1945.Cũngnămnày,trongmộtvụnémbom,ôngsuýtbỏmạngvìbịvùitronghầmtrúẩn.Chiếntranhkếtthúc,PlanckhăngháithamgiavàoviệckhôiphụclạiHộivậtlýĐức,vìnền

khoahọcĐứcđãbịchủnghĩaquốcxãhủyhoại.Nhưnglúcnàyôngđãgần90tuổi,ôngmấtnăm1947.Planckđểlạichonhânloại250cuốnsáchvàbàibáo.Nhưngđóchưaphảilàcáiđángkểnhất.MaxPlanckcònlàchađẻcủavậtlýhọclượngtử,vàđólàcônglaolớnnhấtcủaôngđốivớivậtlýhọc.

XIX.ALEXANDERSTEPANOVICHPOPOV(1859–1906)

ALEXANDERSTEPANOVICHPOPOV(1859–1906)

Thếgiớimáymóc,saomàhấpdẫn!Tuổi trẻ là tuổi hamhiểu biết, tìm tòi. Nhưng hứng thú thườngmỗi ngườimột khác. Có

ngườisaymêđứnglặnghànggiờdướinắnggắtquansátnhữngchúkiếnlựcsĩthamồihoặcnhững conong cầnmẫn làmmật, xây tổ.Cóngười lặn lộinơiđầunon, khe suối, kiếm tìmnhữnghòncuộidonướcđãmàimònthànhnhữnghìnhthùlạkỳ...ThếnhưngcậubéAlexanderPopovsinhtrưởngtạivùngcôngnghiệpUral[288]lạihammêmáymóc.Tròchơiưathíchnhấtcủacậulàchếtạođủcácloại"máy"chạybằngsứcnước:từmáyxay,máygiã,máyxúcchochítàu thuyền... Cậu cặmcụi, kiênnhẫnvớinhững côngviệc chế tạonhư thếvàvô cùng sungsướngmỗikhimộtchiếc"máy"chạythànhcông.Vàophòngcậu,kháchcócảmtưởngđâylàmộtxưởngmáythunhỏ:khắpnơingổnngangcácmôhìnhmáymóc,vậtliệuvàdụngcụ.Ngaytừnhữngngàycònnhỏ,tronglúcchếtạo,cậubéAlexanderđãhướngtớimộtsựchínhxáccao.Cậucólúctỏrabựcmìnhvìcáibànmáykhôngphẳng,cácchitiếtlắprápchưathậtkhớp.ThếlàAlexanderquyếtđịnhhọcnghềmộc.Cậuhọcchămchỉnhưmộtngườithợhọcviệcthựcthụ.Cậusuốtngàycưa,đục,phagỗ,ghépmộng,bàoxoi,lấydấu...Khôngmộtcáimáymớinàolọtkhỏiconmắtcủacậubéhamtìmtòivàchếtạo.Mộtbạnhọc

hồinhỏcủacậuđãviết:"...Alexanderlàmộtcậubérấttòmò.TôivẫnnhớnhưinnhiệttìnhcủaPopovkhianhtrìnhbàyvớichúngtôivềbộpinđiện,vềcáichuôngđiệnvàvềchiếcmáykhâumàanhđãmụckíchtạinhàviênquảnđốcmỏđồng.Anhrấtquantâmđếnnhữngmáymócmớimẻđó.Anhthườngđiđếncácgianxưởngcủanóvàởđóhànggiờđểngắmcácmáychạy.Lònghamthíchmáymóccủaanhđãbộclộngaytừkhicònbé".Chínhlònghammêmáymóc,saymêchếtạonàyđãrènluyệnchoPopovcóđôibàntaykhéo

léomàsaunàyđượcmệnhdanhlà"đôibàntayvàng".Đôibàntayấyđãgiúpôngrấtnhiềukhiônglàmviệctạiphòngthínghiệmvàđãdẫnđưaôngđếnphátminhramáyvôtuyếnđiệnsaunày.Thìra,cáiđầuđiềukhiểnđôitay;đôitay,quaytrởlại,lạidạycáiđầu!

TrườngTorpedo-chiếcnôicủangànhvôtuyếnđiệnMỗitrườngđềucómộtlịchsửvàtruyềnthốngriêngcủamình.NhưngriêngTrườngTorpedo

[289]ởthànhphốKronstadt[290]trênđảoKotlin[291],mộttrườngchuyênđàotạocácchuyêngiavềđiệnchoquânđội,vìđãcốnghiếnchođấtnướcvàthếgiớimộtnhàkhoahọcnổitiếng,làmvẻvangchonềnkhoahọcNgavớinhữngđónggópđánhdấumộtthờiđại,nênđượcmệnhdanhlàchiếcnôicủangànhvôtuyếnđiện.Trườngđượcthànhlậptừnăm1874.ĐứngđầunhàtrườnglàmộtsĩquandoBộtưlệnhHải

quânchỉđịnhtrongcácchỉhuyBinhđoànthủylôi.Ngaytrongnhữngnămđầumớithànhlập,trườngTorpedođãtỏracókhảnănghuấnluyệnnhữngchuyêngiađảmđươngđượcnhữngvấnđềkỹthuậthếtsứcphứctạp.Điềuđặcbiệtlànhàtrườngcóđủnhữngđiềukiệnthuậntiệnđểcácgiáosưtiếnhànhcôngtácgiảngdạyvànghiêncứu.Phòngthínghiệmvậtlývàthưviệnkhoahọcphongphúluônluônđượccungcấpnhữngtrangthiếtbịvànhữngsáchbáomớinhất

củanướcNgavànướcngoài.NgườicộngtácmậtthiếtcủaPopovsaunàytrởthànhngườiphụtráchphòngthínghiệmđóđãviết:"ViệcthiếtlậpphòngthínghiệmvậtlýcólẽvàoloạitốtnhấtcủanướcNgalúcbấygiờđãnângcaotrìnhđộgiảngdạyvànghiêncứutrongnhàtrường.Nhàtrườngcóthưviệnriêng,hàngnămnhậnđượcnhữngtạpchíngoạiquốcquantrọngnhấtvềvậtlývàđiệnhọc".Ngay trướckhiPopovđếngiảngdạy tại trườngnày,Torpedođã tiếnhànhráo riếtnhiều

công trìnhnghiên cứu.Nhà trường có tờ báo riêng, tờ "Tin tứcTorpedo", chuyên côngbốnhững.côngtrìnhnghiêncứucủathầytròtrongtrường.Tốtnghiệp trườngĐạihọcSaintPetersburg,PopovđượcTrườngTorpedomời làmgiảng

viênvàanhđãnhậnlời.Nhưthếlà,vàotuổi24,Popovđãtrởthànhgiảngviênởmộttrườngưutúhồiđó,chuyênđào

tạocácchuyêngiavềđiệnchoquânđội.Ởđây,Popovkhôngchỉphụtráchviệcgiảngdạynhữnggiáotrìnhcơbản,màcònsaymêlao

vàocôngtácnghiêncứukhoahọcvàhướngdẫnsinhviên.AlexeyPetrovsky,vịgiáosưkếtụcPopovởTrườngTorpedođãkểlại:"Popovđãdànhtấtcảthờigiờcủaôngởphòngthínghiệm,tấtbậttừsángđếntối,suốttuần,kểcảnhữngngàynghỉ,vớicôngviệcnghiêncứucủamình.Ôngkhôngbiếtnghỉngơilàgì.Tấtcảcácngàytrongtuần,kểcảnhữngngàynghỉ,ngườitađềuthấyPopovcặmcụilàmviệcởtrường.Chínhbảnthânôngđãlàmphầnlớncáccôngviệcvặtcầnthiếtchocôngtácnghiêncứucủaôngnhưthổithủytinh,khoanlỗ,hàncácbộphậndụngcụnghiêncứu,Từnhữngchiếcvônkế(voltmeter)cũôngđãchếtạothànhnhữngrơ-le(relay)[292]đầutiêndùngtrongcácthínghiệmvôtuyếnđiện.Ôngđãlàmnhữngcôngviệcđóvớimộtsựkhéoléođếntàitình".MặcdùbậnrộnởTrườngTorpedo,nhưngPopovđãkhôngtáchmìnhkhỏikhôngkhíkhoa

họcsôinổiởthủđô.ÔngliênhệmậtthiếtvàtíchcựcthamgiasinhhoạtcủacácHộikỹthuật,HộivậtlývàhóahọcnướcNga.Chínhtạicáchộinàyôngđãhòanhịpđượcvớihơithởkhoahọccủađấtnước,tạođiềukiện

choôngtiếnđếnnhữngphátminhmớitronglĩnhvựcvôtuyếnđiện...Cóthểnói,gần20nămtrờigắnbóvớiTrườngTorpedo,Popovđãkiênnhẫnlaođộngmiệt

màyđãnghiêncứu,phátminhvàsángchế,đãcónhữngcốnghiếnlớnlao,làmchotêntuổiôngtrởthànhbấttử.

PhátminhravôtuyếnđiệnNgàymồng7tháng5năm1895đượccoilàngàyphátminhravôtuyếnđiện.Chínhvàongày

hômđóPopovđãđọcmộtbảnbáocáotạiHộivậtlývàhóahọcNganhanđề:"Bànvềquanhệgiữabộtkimloạivớinhữngdaođộngđiện".Bảnbáocáonàychínhlàsựtổngkếttấtcảnhữnghiểubiếtvàkinhnghiệmcủacảđờiông.Thậtvậy,ngaytừkhicònngồitrênghếtrườngĐạihọcSaintPetersburg,Popovđãsaymê

mônkỹthuậtđiệnvàtìmhiểukhásâusắcnhữngcôngtrìnhnghiêncứucủaMaxwellvềtrườngđiệntừ.Chúngtahẳncònnhớ,trướcMaxwell,Faradayđãtìmranhữngđịnhluậtvềcảmứngđiệntừ.

SauđóMaxwellđãchứngminhđượcbằng toánhọcrằngsóngđiện từcó thể tồn tại tựdotrongkhônggian,khôngcầncácvậttrunggian,khôngcầndâyđẫn.NhưngtiếcthayMaxwellkhôngchứngminhđượclýthuyếtcủamìnhbằngthựcnghiệm.Thànhthửtrongmộtthờigian

dàiquanđiểmcủaMaxwellkhôngđượcđôngđảocácnhàbáchọcủnghộ.Duychỉcómộtsốnhàbáchọc,trongđócóPopov,làthấyđượcýnghĩatolớncủacôngtrìnhđócủaMaxwell.Đểtạorađộngđiệncótầnsốcaovàsựphóngđiệntuầnhoàn,Popovđãkiênnhẫnlàmhàng

nghìnthínghiệm,đãtínhtoánvàghichépkhôngbiếtbaonhiêugiấymực.Nhìnthấyviệcxâydựngđườngdâyđiệnthoạicónhiềubấttiện,nhưkhôngthểgiăngquanúi

cao,samạcvàbiểncả,Popovmơướclàmthếnàocóthểtruyềntínhiệuđixamàchẳngcầnđếnđườngdây.Trongthờigiannày,ởĐức,HenrichHertz,bằngnhiềuthínghiệm,đãtạorađượcsóngđiện

từvàchứngminhđượclýthuyếtcủaMaxwellbằngthựcnghiệm.Thìrasóngđiệntừcũngcónhữngtínhchấtnhưánhsáng:cóvậntốctruyềnnhưcủaánhsáng,cũngbịhấpthụ,phảnxạ,khúcxạv.v...Háo hức trước những thành côngmớimẻ đó củaHertz, Popov lặp lại và cải tiến các thí

nghiệmcủanhàbáchọcĐứcnàyvàôngcàngtinchắcrằngcóthểtruyềncáctínhiệuvôtuyếnđixa,cóthểdùngcáctínhiệuđóđểliênlạcđược.Popovkhẳngđịnh:"Cơthểconngườikhôngcónhữnggiácquancóthểnhậnbiếtđượcsóngđiệntừtrongkhônggian.Nếunhưtìmđượcmộtloạimáythaythếchochúngtanhậnbiếtđượcsóngđiệntừthìnócóthểdùngđượcvàoviệctruyềntínhiệuđixa".VàPopovngàyđêmấpủkhátvọngchếtạomộtloạimáynhưthế.Trướcđóítlâu,vàonăm1854,nhàvậtlýngườiPhápÉdouardBranlyvôtìnhnhậnthấyrằng:

nhữngmạtsắtđặtcáchxanơiphóngđiệnbịảnhhưởngcủasựphóngđiện.Dướitácdụngcủasựphóngđiện,điệntrởcủacácvụnsắtbiếnthiênvàchấtấytrởnêndẫnđiệntốt.PháthiệntìnhcờấyđãgiúpchoOliverLodge,nhàbáchọcAnh,nảyraýnghĩdùngốngchứamạtsắtlàmmáycộnghưởngđểnhậnsóngđiệntừ.Nhượcđiểmcủaốngnàylàmuốnchonólàmviệcđượcđiềuhòa,saumỗilầndòngđiệnđiqua,lạiphảilắcống.Popovđãcảitiếnốngđóđểsaumỗi lầnnhậntínhiệukhôngphải lắc.Kếtquảôngđãtạo

đượcmáythuthíchhợpvớisựhoạtđộngcủamáyphát.Trongthờigianlàmthínghiệmvớiốngnày,Popovnhậnthấy,bấtcứmộtdâydẫnnàonằm

trongkhônggiancósóngđiệntừđềulànhữngtrungtâmthusóng.Dođóôngmắcthêmvàoốngmộtdâyđồngthẳngdài2mét.Nhờdâyđồngnàyôngđãthuđượctínhiệuởkhoảngxatới80mét.Chiếcăng-ten(antenna)[293]đầutiêncủanhânloạiđãrađờinhưthếđó.Và,chỉsaucóvàituần,Popovđãnhậnđượcsựphóngđiệncủaséttrongvòng30km!Giây

phútđợichờấpủbiếtbaonămthángcủaông,củagiớikhoahọccũngnhưcảloàingườiđãđến.Mơướctừbaođờigiờđâyđượcthựchiện.Kếtthúcbảnbáocáo,Popovviết:"Tôitinchắcrằng,dụngcụcủatôi,nếuđượctiếptụccải

tiến,chắcchắncóthểtruyềntínhiệuđixanhờnhữngdaođộngđiệntừcaotần".Quảvậy,saumộtnămlàmviệccăngthẳng,hoànthiệnnhữngbộphậnriêngbiệt,Popovđã

truyềnđiđượcbứcđiệnvôtuyếnđầutiêntrênthếgiới,vớihaichữ:«HeinrichHertz»Ngàynay,kể từkhiPopovphátminhravôtuyếnđiện,chỉ trongmột thờigiantươngđối

ngắn,vôtuyếnđiệnkhôngnhữngđãpháttriểnthànhmộttrongnhữngngànhkhoahọcvàkỹthuậtquantrọngnhất,màcònmởranhữnghướngquantrọngnhưvôtuyếnquangphổ,vôtuyến trắcđịa, vô tuyếnkhí tượng, vô tuyến thiênvănvànhữngngànhkỹ thuậtnhư ra-đa(radar)[294],vôtuyếnhànghải,kỹthuậtmáytínhđiệntử,điềukhiểntừxav.v...NhớơnAlexanderStepanovichPopov,ViệnhànlâmkhoahọcLiênXôđãđặtra"Huychương

vàngPopov"đểtặngthưởngchonhữngngườicónhiềucôngtrìnhxuấtsắctronglĩnhvựcvô

tuyếnđiệntrongnướccũngnhưngoàinước.

XXX.ERNESTRUTHERFORD(1871–1937)

ERNESTRUTHERFORD(1871–1937)

LuônluônvươnlênhàngđầuErnestRutherfordsinhnăm1871ởNewZealand[295],bốlàthợcơkhí,cómộttrạitrồnglanh,

mẹlàgiáoviên.GiađìnhRutherfordcó12con,chẳngsungtúcgì,chỉcóErnest,đứaconthứtư,làđượchọchànhđếnnơiđếnchốn.Ernest làmộtcậubéchămchỉ,cóđầuócquansát.Cậutốtnghiệptrườngtiểuhọcvớisố

điểmthikỷlục:580trên600điểm,làhọcsinhxuấtsắcnhấtvàđượcthưởng50đồngbảngAnhđểtiếptụchọchành.Lêntrườngtrunghọc,cácthầygiáochúýđếnkhảnăngđặcbiệtvềtoánhọccủaErnest.Cậucũnghọcgiỏiđềucảcácmônhọckhác:vậtlý,hóahọc,vănhọc,tiếngLatin,tiếngPháp.Cậurấtsaymêlắprápcácđồchơivànhiềucơcấumáymóckhác,đãlắpmôhìnhmộtchiếccốixaynước,thậmchíđãchếtạochomìnhmộtchiếcmáyảnhthôsơ.Năm1889,ErnesttốtnghiệptrườngtrunghọcvàđượcnhậnvàotrườngĐạihọctổnghợp

Canterbury[296].Tạiđâyanhđãthíchthúhọcvậtlýhọcvàhóahọcmộtcáchnghiêmtúc.Anhhọc khôngnhững trong các buổi lên lớpmà còn cả trong các tổnghiên cứu của sinh viên.ErnestlàmộttrongnhữngngườiđứngratổchứcHộikhoahọccủasinhviêntrongtrườngđạihọc.Năm1891,khiđólàsinhviênnămthứhai,anhđãbáocáotrongtổnghiêncứuvềđềtài"Sựtiếnhóacủacácnguyêntố".Tênbáocáongheđãlạtai,nộidungbáocáolạilàmchomọingườisửngsốt.Ernestđưaraýkiếnrằngtấtcảmọinguyêntửđềulànhữnghệphứctạpcấutạobằngnhữngthànhphầngiốngnhau.ÝkiếnđóphátbiểuravàolúctrongvậtlýhọcđangngựtrịthuyếtnguyêntửcủaJohnDalton[*]chorằngcácnguyêntửlànhữnghạtnhỏbénhấtcủavậtchất,khôngthểphânchiađượcnữa.LúcđóhọcthuyếtcủaWilliamProut[*]nóirằngnguyêntửcủamọinguyêntốđềulànhữngsựkếthợpkhácnhaucủanguyêntửhydrođãbịbópnghẹtngaytừkhimớilóđầu.BáocáocủaErnestbịphảnđốidữdội,tronglầnsinhhoạtsaucủanhómanhphảiđứnglênxinlỗilàlầntrướcđãlạmdụnghìnhthứcbáocáokhoahọcđểphátbiểunhữngđiều lẩmcẩm.Phải12nămsau,nhàbáchọcRutherfordmới chứngminhđượcrằngnguyêntửcócấutrúc,cònlúcnàyanhsinhviênErnestđànhgácýkiếnđólại.Anhchuyểnđềtài.SaukhiđượcđọcbàibáocủaHeinrichHertzvềsựphátminhrasóngđiện

từ,anhquyếtđịnhnghiêncứutínhchấtcủaloạisóngnày.Vấnđềanhđặtralà:làmthếnàođểpháthiệnđượcsóngđiệntừtruyềntừnơikhácđến.Vàsaukhinghiêncứuanhđãtìmragiảipháp:cóthểpháthiệnsóngđiệntừbằngsựkhửtừcủasắt.Trongmộtmạchdaođộng,anhđặtmộtbócácsợidâysắtđãnhiễmtừtớimứcbãohòa,vàcạnhnóanhđặtmộtkimnamchâm.Khimạchdaođộngtiếpnhậnmộtsóngđiệntừ,cácsợidâysắtbịkhửtừ,vàkimnamchâmquaysangmộtphươngkhác.Đólàphátminhkhoahọcđầutaycủaanhsinhviên20tuổi.Ernesttốtnghiệpđạihọcvàoloạiưu.Vấnđềđặtralàsẽlàmgìđây.Anhchọnnghềgiáoviên

vậtlýhọcởtrườngphổthông.Nhưngngaytừđầuanhđãnhậnrarằnganhkhôngthànhcôngtronglĩnhvựcnày.Khómànóiđượctươnglaicủaanhsẽrasaonếunhưđúngvàolúcnàylạikhôngxảyramộtđiềuthậtmaymắn.Năm 1895, vì là sinh viên tốt nghiệp xuất sắc nhất củamột trường đại học địa phương,

Rutherfordđượccấpmộthọcbổngđặcbiệt,cógiátrịrấtlớn,chophépmộtnhàkhoahọctrẻ

tuổicóthểđếnthựctậpởcácphòngthínghiệmtốtnhấtcủanướcAnh.

VữngbướctiếnvàokhoahọcMùathu1895,RutherfordđáptầubiểnđếnCambridge,trungtâmkhoahọcnổitiếngthếgiới

củanướcAnh.AnhtớiPhòngthínghiệmCavendish,mộtphòngthínghiệmnổitiếngthếgiới,xingặpgiámđốcphònglàJosephJ.Thomson,nhàvậtlýhọcnổitiếngthếgiớimàbạnbèvàhọctrògọimộtcáchthântìnhlàJ.J.SaukhilắngngheRutherford,vàhiểuđượcxuhướngnghiêncứucủaanh,Thomsontếnhịđề

nghịanhbướcđầuhãycứtiếptụcnghiêncứuvềsóngđiệntừđã.Việcnghiêncứuđãđạtkếtquảkhánhanh.Năm1896,Rutherfordđãthựchiệnđượcliênlạc

vôtuyếnđiệnởkhoảngcách3kilômét.Thầytỏrahàilòngvềthànhtíchcủatrò,nhưngtròthìngàycàngítnhiệttìnhvớisóngvôtuyến.Anhchỉthíchgiảiquyếtnhữngvấnđềkhoahọccơbản,vàrấtítquantâmnhữngvấnđềthựctiễncủaliênlạcvôtuyến,cũngnhưvấnđềcảitiếncácmáyphátvàmáythuvôtuyến.Anhngừngcôngviệc,vàđemtặngMarconi[*] chiếcmáyphátmàanhđãlắp.SaunàyGuglielmoMarconiđượcgiảithưởngNobelvềnhữngphátminhxuấtsắctronglĩnhvựcliênlạcvôtuyếnđiện.RutherfordbắtđầucùngvớiThomsonnghiêncứusựionhóachấtkhíbằngcácphươngpháp

khácnhau,kểcảbằngtiaRöntgen.NhưngsausựphátminhratiaBecquerel,anhlạisaysưavớimột vấn đềmớimẻ: so sánh tia Becquerel với tia Röntgen. Saumột nămnghiên cứu,RutherfordđiđếnkếtluậnlàcáctiaBecquerelkhôngtuântheocácđịnhluậtcủaquanghọcnhưcáctiaánhsángthiênnhiên.Khichotiauraniumchiếuquamộttừtrường,anhpháthiệnrarằngtianàycóhaithànhphần,thànhphầnthứnhấtbịmộttờgiấyhấpthụdễdàngvàbịtừtrườnglàmlệchvềmộtphía,thànhphầnthứhaicókhảnăngxuyênthấulớnhơnvàbịlệchvềphíangược lại.Anhgọi thànhphần thứnhất là tia alphavà thànhphần thứhai là tiabeta(thànhphầnthứbacủatiauraniumlàtiagamma[297]mãiđến1900mớiđượcpháthiện).Năm1897,trườngĐạihọctổnghợpMcGill[298]ởCanada[299]khuyếtmộtchângiáosưvậtlý

học.HiệutrưởngtrườngđóđềnghịThomsontiếncửchomộtngườitrongsốcáchọctròcủaông.Saukhicânnhắc,ThomsonđãđềnghịRutherford.Trongbứcthưgiớithiệu,ôngviết:"Ởchỗtôichưatừngcómộtnhàkhoahọctrẻnàocónhiệttâmvàcókhảnăngtựlậpnghiêncứunhững vấn đềmới như ôngRutherford. Tôi tin rằng nếu được chọn, ông ấy sẽ lập ramộttrườngpháivậtlýhọcxuấtsắcởMontreal[300]".TrườngĐạihọctổnghợpMcGillMontrealởcáchxacáctrungtâmkhoahọc,khôngcótruyền

thốngkhoahọc,thậmchíkhôngcócảdụngcụnghiêncứu.GiáosưRutherfordđãlàmviệcởđó9năm,vànhưThomsontiênđoánđãnângnólênmộttầmcaokhoahọcmới.RutherfordcùngvớiRobertOwens[*]nghiêncứuchấtthoriumphóngxạvàđãphátminhra

một chất khímới, sau nàymang tên là radon[301]. Năm 1902 ông công bốmột công trìnhnghiêncứuchungvớiFrederickSoddy[*],mangtên"Nguyênnhânvàbảnchấtsựphóngxạ".Nóthựcsựđãgâyramộtcuộccáchmạngtrongkhoahọc.Trongcôngtrìnhnàylầnđầutiênnêu lênmộtý tưởngmớichorằngphóngxạ làchuyểnhóatựpháttừnguyêntốnàythànhnguyêntốkhác,kèmtheocóbứcxạratiaalphahoặctiabeta.Ýnghĩasâusắcvàtáobạonàycònphảiđượckiểmtravàbổsungtiếpbằngthựcnghiệm.Còntrướcmắthiệnnaylàphảixácđịnhđượcbảnchấtcủacáctiaalphavàbeta.Bằngcácthí

nghiệmsắcsảovàtinhvi,Rutherfordtìmrarằngtiaalphalàmộtchùmhạtalphamangđiện

tíchdươngcógiátrịxấpxỉbằnghailầnđiệntíchelectron,vàkhốilượngcủahạtalphalớnhơnkhốilượngnguyêntửhydro.Nógiốngnhưmộtnguyêntửhelium[302]đãbịbócđihaielectron.Trong9nămlàmviệcởMontreal,Rutherfordđãcôngbố50côngtrìnhnghiêncứucógiátrị.

Năm1903ôngđượcbầulàmhộiviênHộiHoànggiaLondon.Năm1904ôngtổngkếtcáckếtquảnghiêncứuvềphóngxạcủaôngtrongmộtcôngtrìnhcơbảnmangtên"Cácchấtphóngxạvàbứcxạcủachúng".Cácnhàkhoahọcđươngthờiđánhgiárấtcaocôngtrìnhđóvàcoinólàcôngtrìnhcógiátrịnhấtvềhiệntượngphóngxạ.

ĐisâuvàobêntrongnguyêntửNăm1907RutherfordđượcmờitrởvềnướcAnh,nhậnchứcvụgiáosưvậtlýtrườngĐạihọc

tổnghợpManchester.KhiđiCanađa,ônglàmộtnhàvật lýthựcnghiệmcónănglựcvàđầytriểnvọng,naytrởvềAnh,ôngđãtrởthànhmộtnhàbáchọcnổitiếng.Ở Manchester, ông làm việc với Hans Geiger[*], người phát minh ra ống đếm Geiger–

Müller[303]đểpháthiệnvàđếmcáchạttíchđiện.ÔngcùngvớiGeigertriểnkhairộngrãiviệcnghiêncứuvàđếmcáchạtalphabằngốngđếmnhấpnháy(mỗihạtbayđếnlàmchomáynháysángmộtlần).Năm1908ôngđượctặnggiảithưởngNobelvìđãcónhữngcôngtrìnhnghiêncứuxuấtsắcvềcácnguyêntốphóngxạ.LúcnàyRutherfordđãcómộtđộingũhọctròxuấtsắc,vềsaunhiềungườitrởthànhnhữngnhàkhoahọcnổitiếngnhưPyotrKapitsa[*],NielsBohr...Ônglàmộtngườithầyâncần,tậntìnhnhưngnghiêmkhắcvớihọctrò,ôngkhôngcóconvàthươngyêuhọnhưcon,Họctròôngthườnggọiônglà"bố"vàôngcũnggọihọlà"bọnnhỏ".Đầunăm1909,ôngnhậnvàophòngthínghiệmcủamìnhmộtcộngtácviênmới,mộtsinh

viênnămhọccuối,tênlàErnestMarsden[*].Anhđềnghị"bố"giaochomìnhmộtđềtàinàocóthểnghiên cứuđộc lậpđược,nhưngđơngiản thôi.Rutherford suynghĩ xemnênchọncho"thằngnhỏ"vấnđềgì.LúcđóôngđangsuynghĩvềmộthiệntượnglạmàôngđãpháthiệntừkhiởMontreal,nhưngchưacóthờigianđểnghiêncứukỹ.Hiệntượngđónhưsau.Khicáchạtalphaxuyênquavậtchấtđôikhicóhạthơibị lệchkhỏiđườngđicũmộtchút.Độ lệchmàRutherfordđãquan sát đượckhông lớn lắm, chưađầy1°, nhưngđãđược ghi lạimột cáchchínhxác.Khôngthểgiải thíchđượchiệntượng lạnàytheoquanđiểmcủaThomsonđangđượcmọingườicôngnhận.TheomẫunguyêntửcủaThomson,mỗinguyêntửlàmộtquảcầutíchđiệndươngrảiđềuđặntrongtoànbộthểtích,trongđócócàilỗđỡcáchạtelectron.Nếuvậycáchạtalphaphải xuyênquacácnguyên tửvà tiếp tụcbay thẳng trênquỹđạo, vì cácelectron có khối lượng quá nhỏ, không thể ảnh hướng gì đến quỹ đạo của các hạt đó.RutherfordđềnghịMarsdenkiểmtraxemcáchạtalphacóbịlệchđitheonhữnggóclớnhơnkhông,vànếucóthìhãyđocácgóclệchđó.VớisựgiúpđỡcủaHansGeiger,Marsdennhanhchónglắpxongbộdụngcụthínghiệm.Anh

chocáchạtalphabắnvàonhữngtờkimloạimỏng,vàđặtmáyđếmhạtalphaởphíasau.Đạibộphậncáchạtalphaxuyênquacáctờmỏngđótheođườngthẳng,hoặcbịlệchrấtít,khôngđángkể.Anhđặtmáyđolệchkhỏiphươngbanđầucủacáchạtalphanhữnggóc5,°10°,...vàtăngdầnmãilên,ởgócnàocũngthấycócáchạtalphabắntới,nhưngrấtít,vàgóccànglớnthìsốhạtbịlệchcànggiảm.Cólầnanhthửđặtốngđếmởphíatrướctờkimloại,chechắnmáyđểnóchỉghinhữnghạtalphatừtờkimloạibắnlại.Thửvậythôi,nhưngchắcđãcógì.Khôngngờtrướcmặtanhốngđếmthỉnhthoảngvẫnnhấpnháy.Khôngthểtinđược,anhmờiGeigerđếncùngxem,vàkiểmtralạithiếtbị.Geigercũngthấyđúngnhưvậy.Haingườicùngnhảybổđến

chỗRutherfordđểbáocáosựviệckỳlạ.này.Nghehaihọctròbáocáoxong,ôngthầybảo:"...thựclàvôlý,cũngtựanhưcácanhdùngđạibácbắnđạn15pound[304]vàomộttờgiấycuốnthuốc lá, thếmàviênđạnbị lậtngượctrở lạivàgiếtchếtngaycácanh".NhưngRutherfordcũngđãtớixem,vàtậnmắtthấyđượcđúnglànhưvậy.Họtiếptụclàmthínghiệmvàthấyđượcrằngtrongsốkhoảngmộtvạnhạtalphabắntớitờkimloạithìcómộthạtbịbậttrởlại,vànếutăngbềdàycủatờkimloạithìsốhạtbịbậtlạicũngtănglên.Điềukỳlạnàycónghĩalàhạtalphađãvaphảimộtcáigìđócókhốilượnglớnvàmangđiện

tíchdương.NhưngtrongnguyêntửcủaThomsonkhôngcómộtcáigìnhưthế.Rutherfordbắtđầusuynghĩvềvấnđềnày.Ôngyêucầucáchọctròtiếptụcthínghiệmthêm

vàlấythêmsốliệu.Ôngcầncócácsốliệuthựcnghiệmchínhxác,càngnhiềucàngtốt.Khisốliệuđãđủ,ôngbắtđầu tính toánvàxâydựng lý thuyết.Tháng2-1911ông tính toánxong.Tháng3,ôngcùngcáchọc tròcủamìnhkiểmtra lạibằng thựcnghiệm.Tháng4,ônghoànchỉnhlạilýthuyếtvàbàiviết.Trongsốtháng5-1911của"Tạpchítriếthọc",cơquancủaHộiHoànggia,cóđăngcôngtrìnhmớinhấtcủagiáosưRutherford"Sựtánxạcủabứcxạalphavàbetatrongvậtchấtvàcấutrúccủanguyêntử".Trongbàibáoôngđưaramộtmẫunguyêntửmới.TheomẫucủaRutherford,nguyêntửgiốngnhưhệmặttrời,ởgiữacómộthạtnhânrấtnặng,

và có các electron quay xung quanh như những hành tinh. Dựa vào kết quả thực nghiệm,Rutherfordđãtínhrakíchthướchạtnhânbằngtừ10-12cmđến10-13cm,vàđiệntíchcủanóđúngbằngsốthứtựZcủanguyêntốtrongbảngtuầnhoànMendeleev,sốelectronquayquanhhạtnhâncũngbằngZ.NhưvậylýthuyếtcủaRutherfordđãlàmrõýnghĩavậtlýcủasốthứtựZmàtrướcđóchưaaigiảithíchđược.VàcũnglúcnàyRutherfordđãchứngtỏđượcrằnghạtalphachínhlàhạtnhâncủanguyêntửhelium.LýthuyếtcủaRutherfordlàmộtbướctiếnvĩđạitrênconđườngtìmhiểucấutrúccủavật

chất.Nhưngnócũngkhôngdễdàngđượccácnhàkhoahọcchấpnhậnngay,vìbảnthânnóvẫncònchứachấpnhữngmâuthuẫnđángkể.Theonhữngquyluậtcủađiệnđộnglựchọccổđiển,electronquayquanhhạtnhânsẽbứcxạliêntụcvớinhữngbướcsóngthayđổiliêntục,bịhútdầnvềphíahạtnhânvàcuốicùngsẽ"rơixuống"hạtnhân.Nhưngtrongthựctếnguyêntửlàbềnvữngvàkhinóbứcxạ,nóchỉbứcxạvớinhữngbướcsóngnhấtđịnh.Lýthuyếtcổđiểnkhôngthểnàogiảithíchđượcmâuthuẫnnày.Năm1914,chiếntranhthếgiớinổra,họctròvàphụtácủaRutherfordphântánmỗingười

mộtnơi,côngtáckhoahọctạmbịđìnhđốn.Năm1917ôngbắtđầulàmthínghiệmvềsựphânhạch,vàsựchuyểnhóanhântạocácnguyêntố.Nhưngtớinăm1919,khichiếntranhđãkếtthúcvàRutherfordvềCambridge, thay Joseph J.Thomson làmgiámđốcPhòng thínghiệmCavendish,cácthínghiệmnàymớithựcsựđượcđẩymạnh.HạtnhânđầutiênmàRutherfordđã táchđược làhạtnhânnitrogen[305].Dùnghạt alphabắnphá, ôngđãbiếnhạtnhânnitơthànhhạtnhânfluorine[306]khôngbềnvững,vàhạtnhânnàytựphânrãngaythànhcáchạtnhân bền vững ôxy và hydro. Rutherford đã lần lượt gây phản ứng hạt nhân được với 17nguyêntốnhẹ.ÔnggiữchứcvụgiámđốcPhòngthínghiệmCavendishliêntụcchođếnkhiquađời.Năm

1925,ôngđượcbầulàmchủtịchHộiHoànggiaLondon,vànăm1931đượcphongNamtướcvàtrởthànhHuântướccủanướcAnh.HiếmcómộtnhàkhoahọcnàomàkhisinhthờiđãđượcmọingườitônkínhvàđượcnhậnnhiềuphầnthưởngcaoquýnhưRutherford.

Tấmlòngcủanhàbáchọcvàngườithầy

Rutherfordkhôngnhữnglàmộtnhàbáchọcvĩđại,màcònlàmộtconngườisốngcónguyêntắc,nhânhậu,mộtngườithầynghiêmkhắcmàtậntình.Trướcchiếntranh,ViệnnghiêncứuradiumởVienna[307]choRutherfordmượn250kgnguồn

phóngxạradiumđểlàmthínghiệm.Khichiếntranhnổra,chínhphủAnhtịchthusốradiumđó,coinólàtàisảncủakẻthù.Rutherfordđãkịchliệtphảnđối,đòitrảlạinóchocácbạnđồngnghiệpởVienna[308].NgaykhichínhphủAnhchophépôngđượcsửdụngsốradiumđóđểlàmthínghiệm,ôngvẫn tiếp tụcphảnđối vàđòiquyềnđượcbồi thường choViệnnghiên cứuradiumởVienna.Năm1921,chínhphủAnhđãphảinhượngbộ,ôngthuthậpmộtsốtiềngửitớiVienna,vàsốtiềnđóđãgiúpchoViệnnghiêncứuradiumtiếptụchoạtđộngđượctronghoàncảnhrấtkhókhăncủanướcÁobạitrậnđangbịnạnlạmphátbaotrùm.Ôngrấtnghiêmkhắcvớihọctrò.Ôngkhôngchophépailàmtrongphòngthínghiệmsau6

giờchiềuvàtrongcácngàynghỉ.Ôngyêucầuphảidànhthờigiờđểsuynghĩ.Cólầnvàobuổitối,ôngbắtgặpmộtsinhviêntrongphòngthínghiệm.Ôngbướcvàohỏi:"Anhlàmgìđó".Anhsinhviênđáp:"Thưathầytôilàmthínghiệm".–"Vậybanngàyhômnayanhlàmgì?"–"Thưathầy,tôicũnglàmthínghiệm",anhsinhviênhýhửngđáp,hyvọngsẽđượcthầykhen.Nhưngthầyđãgiậndữquátto:"Banngàylàmthínghiệm,bantốilàmthínghiệm,vậycáiđầuanhsuynghĩvàolúcnào?"Nhưng cũng có lúc thầypháquy luật.Đó là khi công việc khẩn trương, cần tiến hành thí

nghiệmgấp.Khiđó,cólúcđêmđãkhuyaRutherfordcòngọiđiệnthoạiđếnphòngthínghiệmhỏihan,độngviên,vàchỉdẫnthêmchohọctròtiếnhànhcôngviệc.Trongđộingũđôngđảohọctròcủaông,nhiềungườiđãthànhnhữngnhàkhoahọcxuấtsắc.

KapitsalàmộttrongnhữnghọctròcưngcủaôngcólẽvìKapitsatàigiỏi,vàcũngnóngnẩy,cuồng nhiệt như ông đối với khoa học. Kapitsa đã làm việc 13 năm dưới sự chỉ đạo củaRutherford.KhiHitlerlêncầmquyềnởĐứcvàđedọaanninhcủaLiênXô,PyotrKapitsaxinvềnướcđểđónggópvàoviệcbảovệtổquốc.Mặcdùrấtluyếntiếctàinăngcủangườihọctròyêu,ôngđãkhuyếnkhíchKapitsavềđàotạonhântàichođấtnướcvàchuyểnnhượngchoLiênXôtoànbộphòngthínghiệmhiệnđạidùngtừtrườngmạnhvànhiệtđộthấpmàKapitsađiềukhiểnvàdoôngđãbỏcôngsứcnhiềunămđểxâydựngvớinhữngtrangbịhiệnđạinhất.Ôngnói:"NhữngmáynàykhôngthểhoạtđộngtốtnếukhôngcóKapitsa,vàKapitsakhôngthểlàmviệctốtnếukhôngcónhữngmáynày".MarkOliphant[*]cũnglàmộthọctròcưngcủaRutherford.KhicửOliphantlàmphócủamình,

ôngđãnhiềulầncăndặn:"Bấtkỳaicóýkiếnriêngcủamình,cũngcầngiúphọthựchiệnýkiếnđó,thậmchíngaycảkhiýkiếnđókhôngcóvẻgìlàquantrọng,hoặckhôngthểthựchiệnđược,bởivìsựsailầmcũnglàmộtbàihọcbổíchkhôngkémgìsựthànhcông".Ôngcũngnhắcnhở:"Đừngquênrằngnhiềuýkiếncủa"bọnnhỏ"cókhicònhayhơncảýkiếncủachínhanh,vàđừngbaogiờghentịvớinhữngthànhcôngcủahọctròmình".Hàngngày,vàobốngiờrưỡichiều,Rutherfordcóthóiquentậphợpcáccộngtácviênphòng

thínghiệmtạinhàriêngcủaôngđểuốngnướctràvàhộiý.Họkhôngchỉtraođổivớinhaucácvấnđềkhoahọc,cáckếtquảthínghiệm,màcònbàncảcácvấnđềvănhọc,nghệthuật,xãhội...Ôngcaiquảnhọctròcủaôngđúngnhưmộtôngbốhiềntừ.Giữatháng10năm1937,saumộtngàylàmviệccăngthẳng,Rutherfordcảmthấykhóchịu

trongngười.Bácsĩchẩnđoáncótriệuchứngthoátvịởthểnhẹ,vàphảithựchiệnmộtphẫuthuậtnhỏ,đơngiản.Nhưngnămngàysauôngđãquađời.CáichếtđộtngộtcủaRutherfordlàmộttổnthấtlớnđốivớikhoahọcvàmộtmốithươngtiếc

vôhạnđốivớicáchọctròvàbèbạncủaông.ÔngđượcchôncấtởtuviệnWestminsterbêncạnhIsaacNewton,MichaelFaraday,CharlesDarwin,JohnHerschel[*].

XXXI.WILHELMCONRADRÖNTGEN(1845–1923)

WILHELMCONRADRÖNTGEN(1845–1923)

BảytuầnbấthủẤylàvàongày8tháng11năm1895...Côngviệcđãxongtừlâu,cáccộngtácviênphòngthínghiệmđãravề,nhưngRöntgenvẫn

cònởlại.Baogiờôngcũngvềsaucùng.Ôngkiểmtracẩnthậnlạimộtlượtphòngthínghiệm.Ôngđậynắpbảovệốngpháttiacathode,tắtđèn,rồiravề.Điđượcmộtquãng,chợtnhớraquênchưangắtcầudaođiệncaothếdẫnvàoốngtiacathodeôngquaytrởlại,khôngcầnbậtđèn,theothóiquen,đithẳngđếnbànthínghiệm.Giữalúcđanggiơtayđịnhngắtcầudaođiện,độtnhiênôngnhậnthấymộtvệtsángmàuxanhlụctrênbàn.Vớitrínhớcủanhàthựcnghiệmlãoluyện,ôngxácđịnhnhanhchóngvệtsángđónằmtrên

mànphủchấthuỳnhquangbariumplatinocyanide[309].Chấtnàychỉphátsángmàulụckhicótiamặttrờichiếuvào.Thật lạkỳ,phòngthínghiệmlúcnàytốinhưbưng,khônghềcómộtnguồnsángnào.Vậythìcáigì,cáigìđãkíchthíchmànhuỳnhquang?Trongphòng,vàothờiđiểmnày,nguồnnănglượngduynhấtđangphátlàốngtiacathode.Vớitríxétđoánsắcnhạy,ôngngờthủphạmgâyracáihiệntượngkỳlạkiachínhlàởcáiốngtiacathode.Ôngngắtcầudaođiệncaothế.Đúngrồi!Rõràngánhsángmàuxanhlụcbiếnmất.Ônglặplạivàilần,kếtquảvẫnnhưthế.Nhưngườiđisănmêmảibấtchợttómđượchànhtungcủaconthúlạ,ônghồihộp,timôngđậprộnràng...Ôngcốsứctrấntĩnh,lầntheonhữngdấuvếtvừapháthiệnđược.Ông phác họa rất nhanh chương trình thí nghiệmmới và bắt tay ngay vào công việc. Ôngquẳngáokhoáctrênvaixuống,mặcáobờ-luvàngồivàobànlàmviệc.Đêmấy,trongphòngthínghiệmcủaông,đènbậtđếnsáng.Ônglàmhếtthínghiệmnàyđến

thínghiệmkhác.Ôngmêmảivớiốngpháttiacathodevàmànhuỳnhquang...Thời khắc cứ thế trôi... Còn Röntgen thì cứ ở lì trong phòng thí nghiệm. Hàng ngày,

Bertha[310]vợôngmangthứcănđếnchochồng.Suốtmấytuầnliền,mỗingàyôngchỉchợpmắtvàitiếngđồnghồvàtạmngừngcôngviệctrongítphútđểănuốngqualoa...Cứnhưthế,khiđãtìmranhữngtínhchấtcủathứtiabímậtmàôngtạmđặttênlà"tiaX"và

hoànthànhbảnthôngbáogửilênBanchấphànhHộiyvậtlýhọcthànhphốWürzburg[311]...bảytuầnlễliềnđãtrôiqualiêntục.Lúcnày,ôngđãthấmmệt,gầnnhưkiệtsức.Ôngmởcửa,nhìnrađườngphốvànhẩmtínhsố

ngàyđãtrôiqua.Ônggiậtmình,tựnhủ:Chà,thếramìnhđãcặmcụimộtmìnhtrongcáiphòngthínghiệmnàylâuđếnthếkiaư?Nhưngchẳnghềgì,đểpháthiệnvàkiểmtrađượccái"tiaX"oáioămnàymìnhsẵnsàngởlạiđâygấpmườilầnnhưvậyhayhơnthếnữa...Hômấylàngày28tháng12năm1895.Năm1901,WilhelmConradRöntgenlànhàkhoahọcđầutiênđượcnhậngiảiNobelvềvậtlý.

ChiếcnhẫncướitrởnênnổitiếngTronglúcbốtrínhữngthínghiệmnhằmtìmhiểucáctínhchấtcủa"tiaX",cólầnRöntgenđặt

dướiốngtiacathodemộthộpđựnggiấyảnh.Khikhôngđóngmạchđiện,giấyảnhtrángravẫntrắng.Đóngmạchđiện,tờgiấyảnhkhitrángtrởnênđenkịt.Lặplạithínghiệm,tờgiấylạivẫnngảmàuđen.Nhưngkhiquansátkỹtờgiấy,Röntgenđểýthấyởmépcóvậtgìtrăngtrắnggiốnghìnhmộtđốtxương.Phảichăngđólàbóngngóntayôngđãcầmhộpgiấynọ?Khilặplạithínghiệm,Röntgenđặtluônlênhộpgiấycảbàntaycủamình.Vàkhiquansáttờgiấyôngthấyrõhìnhmộtbàntaygớmghiếccóthểphânbiệtđượccảphầnda,thịtlẫnphầnxương.Nhưthếcónghĩalà,trongkhiđâmxuyênquabìacứng,giấy,gỗ,v.v..."tiaX"xuyênđượccả

da,thịt,xươngbàntayngườivàrồilàmhiệnlêntrêngiấyảnhhìnhbóngcủanó.Nhữngtianàyxuyênquadavàthịtmạnhhơn,cònquaxươngthìyếuhơn,dovậymàtathuđượctấmảnhkỳquặcnóitrên.Röntgenlàmđilàmlạithínghiệmấy.Ôngnhậnrarằng,khôngcóloạitiađãbiếtnàocóđược

tínhchấtấynhư"tiaX".Giữalúcấy,bàBerthamangthứcănvàquẩnáođếnchoông.Ôngthửchụpluônbàntaycủa

bàbằngtiaX.Khitrángảnhra,trôngrấtrõtừngđốtxươngvàcảchiếcnhẫncướitrênngóntaybà.TronghộinghịcủaHộiyvậtlýhọcthànhphốWürzburg,tổchứcngày23thánggiêngnăm

1896,trướcmặtđôngđảocácnhàvậtlýhọc,sinhhọc,cácbácsĩ,kỹsưvàcảnhữngnhàthầnhọcdanhtiếngởWürzburgcũngnhưtừBerlin,London,Parisvànhiềuthànhphốkháctới,tấmảnhnàyđãđượcRöntgenđưarachứngminhchokhảnăngđâmxuyêncủa"tiaX"quacơthểconngười.Tạihộinghịnày, thaymặtđoànchủ tịch,ôngAlbertvonKölliker[*], nhàphẫu thuậtdanh

tiếng,chủtịchhội,đãđềnghịbắtđầutừhômgọi"tiaX"làtiaRöntgen,vàgọinăm1896lànămcủanhữngtiaRöntgen...Hômấy,quảlàmộtngàyhộivuimừngcủaWürzburg.Đoànngườihoanhỉtậptrungtrước

trườngđạihọc.Họreohò,côngkênhRöntgentrêntayvàcứthếkiệuôngtớiquảngtrườngtrungtâmthànhphố.Banđêm,sinhviêntổchứcbuổirướcđuốclongtrọngchàomừngphátminhcủaRöntgen.Trongbuổirướcđuốcnày,ôngnóivớicácsinhviên:—Cácbạnthânmến!Thậtra,chotớigiờtôivẫnchưahoànthànhtrọnvẹnphátminhcủatôi

vàcácbạncũngchẳngcầntổchứclễmừngtôilongtrọngđếnnhưthếnày.Nếunhưcôngviệctìmkiếmcủatôicómanglạilợiíchchongườiđờithìlúcđóhãyđểchohọnhớđếnkhôngphảilàtôi,màlàWürzburgthânyêucủachúngta,trườngđạihọcvinhquangcủachúngta!SuốtđờiRöntgenvẫncứgọinhữngtiadoôngpháthiệnlà"tiaX".ChỉtrongvòngmộtnămkểtừngàyWilhelmRöntgenphátminhra"tiaX",trênthếgiớiđãcó

tớibốnmươicuốnsáchvàhàngnghìnbàiviếtriêngvề"tiaRöntgen"vàvềkhảnăngứngdụngnhữngtianàytrongyhọc.Đâuđâungườitacũngtổchứcnhữngbuổibáocáo,nhữngcuộctranhluậnxungquanhvấnđềnày.Lýthúnhấtlànhữngtấmảnhđocácphòngthínghiệmvậtlýkhácnhauchụpđượcbằng"tia

X".Nhữngtấmảnhnàyđượcđăngtrêncácbáohằngngàyvàcáctạpchídướinhữngnhanđềđặcbiệt:"Bộxươngcủangườicònsống","Ngườitrongsuốt","Bàntayma"v.v...Tuynhiên,bêncạnhđócũngxảyrakhôngítchuyệnngâyngôđếnbuồncười.Mộtsốkhôngít

ngườitinrằngcóthểdùng"tiaX"nhìnquanhữngvậtkhôngtrongsuốt.Họcảmthấycuộcsốngriêngtưtrởnênvônghĩa,hạnhphúcgiađìnhbịđedọa,đạođứcxãhộisuyđồi.Cóngườiđãgọimộtcáchđộcđịalà"tiasángcủaquỷsứ"vàđãđăngmộtbàithơchếgiễu:

"...TiaRöntgen.Chuyệnmaquáigìvậy?Cảthànhphốsụcsôibốclửa,CảtôinữacũngthấtkinhKhinghenóiđếnthứtiavôhình,Cóthểxuyênquacảáoquầnvàtâmhồnmìnhnữa..."CónghịsĩnọđãđềnghịbanhànhluậtcấmsửdụngtiaXtrongnhữngốngnhòmxemhátvà

trongcácloạikínhđiđường!Quáquắthơncónhữngcôngtylạinhândịpnàytungranhữngquảngcáochonhữngmón

hàngđộcđáođểkiếmlời.Mộtcôngtymaymặcđãchàohàngvềmộtloạiquầnáolótcóthểchốngđượcsự"xâmnhập"củanhữngtiaRöntgenkhủngkhiếp.Mộtcửahàngmũnọđãquảngcáo:"Loạimũnàychekíntrán,khôngchoaicóthểdùngtiaRöntgenđọcđượcýnghĩcủacácbạn!".NgườitađuanhauđichụpXquang.Nhiềungườichẳngcóbệnhcũngtòmòmuốnchụpthử

xemsao!Cònnhàbáchọccủachúngtalúcnàylạitiếptụcngồilìtrongphòngthínghiệm,đisâutìm

hiểutínhchấtcủa"tiaX"bíhiểm.Ôngđã"rà"đi"xát"lạikỹtớimứcsuốttrongthờigian12nămsau,cáccôngtrìnhnghiêncứuvề"tiaRöntgen"khôngthêmđượcđiềugìcơbảnvàokếtquảmàRöntgenđãxáclậpđượctrongnhữngcôngtrìnhnghiêncứuđầutiêncủaông.Vớiphátminhcủamình,WilhelmConradRöntgenđãcốnghiếnchoyhọcnhiềuhơnbấtcứ

nhàvậtlýhọcnàokháctronglịchsửkhoahọc.

NhữngbóngmaámảnhPhátminhcủaRöntgen,ngay từđầu,đãmởramộtchân trờimới:khoaXquang.KhoaX

quangkhôngcónghĩalàtoànbộcáclĩnhvựctrithứcvềbứcxạRöntgen,màchỉlàlĩnhvựcthuộcvềyhọcvàthúy.Dầndà,theođàpháttriển,vềsauđãcótớihàngchụclĩnhvựckhoahọccótêntậncùngbằngtừ"Röntgen",cảmộtthếgiớirộnglớn,từnguyêntửtớicáchệthốngsao.Chỉđiểmsơquachúngtađãthấy:chụpảnhbằng"tiaRöntgen",dòkhuyếttậtbằng"tiaRöntgen",chẩnđoánbệnhbằng"tiaRöntgen",sựhuỳnhquangdo"tiaRöntgen",phổhọc"tiaRöntgen",truyềnhìnhbằng"tiaRöntgen",phépchữabệnhbằng"tiaRöntgen",kỹthuật"tiaRöntgen",thiênvănhọc"tiaRöntgen"v.v...Nàongờ,chínhngay lúccái tiabíhiểmđượcmọingườiđềnghịgọi theotêntácgiảphát

minhranócũnglàlúccónhữngbóngmalúcẩnlúchiệnámảnhsuốtnhữngthángnămcònlạicủacuộcđờitácgiả...Sựviệcxảyrangaysaukhiôngcôngbốphátminhcủamìnhvề"tiaX".Mộtnhàvậtlýđồng

hươngvớiWilhelmRöntgenlàPhilippLenard,vìquábịvòngnguyệtquếcủangườiphátminhđầutiênra"tiaX"làmlóamắt,đãcốsốngcốchếttranhcôngvớiRöntgen.ÔngtađòiRöntgenphảinhườngchonửacáitên:phảigọi"tiaX"làtiaRöntgen–Lenard.—"TiaX"đượcgọibằngtênai,tôikhônghềquantâm.Tôichưabaogiờgọinhữngtiađó

bằngtênmình.Xinônghãytraođổivớinhữngaigọichúngnhưvậy.Chuyệnbựcmìnhnàychưahếtlạitiếpđếnchuyệnkhóchịukhác.Mộthôm,cóngườiđếngặpRöntgenvàtựgiớithiệu:

—TôilàđạidiệncủaCụchảiquân.TôiđượcủyquyềnđếnđâyđểthôngbáochongàibiếtrằngCụchảiquânchúngtôisẵnsàngcungcấpchongàiđủmọiphươngtiệncầnthiết,đồngthời sẵn sàng chi trước chongàimộtkhoản tiền lớnnếunhưngàiđồngýnghiên cứuđưanhữngtiacủangàivàosửdụngtrongtàungầm.Röntgencaumàytrảlời:Tôikhôngnghiêncứuvềnhữngcôngviệccủanhàbinh.NgườiđạidiệnlạiyêucầuôngđăngkýphátminhđểgiữđộcquyềnvềtiaX,khôngchonước

ngoàisửdụng.Röntgenđãkhướctừ.Ôngmuốnđểchomọingườiđượchưởngthànhtựukhoahọclớnlaonày.Ôngnói:"tiaX"đangđượcdùngđểchẩnđoánbệnh,đemlạisứckhỏechoconngười.Cònviệcsửdụngnhữngtianàylàmphươngtiệnphụcvụnhữngmụcđíchchiếntranhlàviệclàmcủanhữngkẻbệnhhoạn."TiaX"thuộcvềtấtcảmọingười,thuộcvềtoànthểnhânloại.MộthômhoàngđếWilhelmII,đíchthânđếngặpRöntgenởViệnvậtlýMunich.Mọingườilo

lắngkhônghiểucáigì sẽxảy ragiữamộtônghoàngđếđộc tài, tànbạo,vớinhàkhoahọckhảngkhái,nhânái,khinhmạnquyềnuy.SaukhingheRöntgengiớithiệuvềnhữngthànhtựumớinhấtcủavậtlýhọc,trongđócó"tia

X",hoàngđếhỏi:—ÔngRöntgen,ôngcóbiếtrằng,nhữngnướclánggiềngcủachúngtalàPhápvàAnhvừaký

kếtmộtliênminhgiúpđỡlẫnnhaukhông?NướcAnh,trongkhihứagiúpnướcPháplạiđồngthờikýhiệpướcvớicảnướcNga.Trướctìnhthếđó,chúngtacầncómộtlựclượngquânsựhùngmạnh,vũkhítốitân.Lúcnày,nướcĐứccầncóđủmọiphươngtiệnkỹthuậtquânsựhiệnđạinhấtđểcóthểbắtnướcPhápphảikhuấtphục,vượtquaeobiểnManche[312]tiêudiệtnướcAnhvàđánhbạinướcNga...Röntgentrầmngâmsuynghĩ,cuốicùngôngthẳngthắn:—Tâuhoàngthượng,tôihoàntoànxalạvớichínhtrịvànhữngviệcnhàbinh.VớitiaX,tôi

ướcmongkéodàicuộcsốngconngười.Tôiphảnđốichiếntranh.Ngheđâu,ngaysaukhitrởvềcungđiện,nếukhôngcóquầnthầncangián,nhàvuađãhạlệnh

bắtgiamRöntgen.

NhữngchiếclávàngkhôbịdứtkhỏicànhBàBerthabịốm,nằmliệttrêngiường.Röntgen,phảitựmìnhtrôngnom,tiêmthuốc,giặtgiũ

chobà.Chừngnhưchiếntranhđãđểlạigánhnặngchomọigiađình.Vợchồngôngphảisốngthiếuthốn,đơnđộc,loâu.Nhiềulúcbạnbè,bàcontừHàLangởibưuphẩmvềtrợgiúpchoông.Bọnđốkịởtrườngđạihọcgiờđâycócơchènép,gâykhódễchoông,ôngcảmthấychánnảnmỏimệt,tớimứcphảixinthôikhônglàmgiámđốcViệnvậtlývàkhônggiảngbàinữamàchỉgiữlạichomìnhquyềnlàmviệctrongphòngthínghiệmmàthôi.Đốivớiông,thượngđếđãhàophóngvềmặttàinăngthì lạiquákhắtkhevàđườngconcái.Trongnhữngngàybàốmnặng,ôngthườngngồicạnhgiườngbà,trôngnomvàanủibà.Nhưngôngcũngkhônggiữđượcbàởlạicõiđời.Saucáichếtcủangườivợ,mộtsựmấtmátkhônggìbùđắp,ôngsốngtrongcảnhđơncôi.Thỉnhthoảngngườitathấyôngchốnggậy,xáchlànđirồilạichậmchạplêbướcvềnhà.Lúc

này,chínhmắtôngđãnhìnthấycảnhlínhvũtrangdiễuhànhtrênđườngphố,thợthuyềnbịbắtbớ,ngườilươngthiệnbịtheodõi,cuộcsốngbịđảolộn...TrongthâmtâmônghiểurằngôngđãbịmấtnướcĐứctựdo.

Ôngcốquênđimọisự,lạilaovàonhữngcôngtrìnhkhoahọccủamình.Ôngdồnvàođótấtcảsứclựccònlạicủaông.Saymêvớinhữngbảnthảo,nhữngghichépcủamình,ônglàmviệcquênngàyquêntháng.

Cóhômgiólạnhvề,ônglấytấtcảquầnáoquấnvàomình.Ngoàisângiórítàoào.Quacácôcửakính,ôngnhìnthấynhữngchiếclávàngkhôbịbứtkhỏicành,rồiquaycuồngtheogiócuốnmãiđixa.Đâyđó,vàichiếclábướngbỉnhcòncốcưỡnglạibámlấynhữngcànhtrơtrụi,nhưngrồicuốicùngcũngđànhchịuđểgiógiậtcuốnđi.Röntgennghĩmìnhcũngchẳngkhácgìnhữngchiếclávàngkia.Ôngtựhỏikhônghiểuông

cònbámlấycuộcsốngđượcbaolâu?Bảymươitámtuổirồi.Ôngsuynghĩmiênman.Bệnhđườngruộtcủaôngngàycàngnặngthêm.Bácsĩchobiếtôngmắcbệnhungthư.Mùađôngnăm1923làmộtmùađôngkhắcnghiệt.Röntgennằmđó,chẳngcònhyvọngcứu

chữa.Hans[313]đếnchămnomông.Nắmtayngườibạnthuởấuthơ,ôngtâmsự:—Anhbạnquýcủatôiơi!Tôiđãtraochongườiđờitấtcảnhữnggìtôicóthểtraođược.

Chưabaogiờtôinghĩđếnmộtviệcxấunào–vàđiềunàyđãkhiếncholòngtôithanhthản.Tôikhôngmuốnrằngsaukhitôichếtđidùchỉmộtcôngtrìnhmàtôiđãnghiêncứubịsửdụngvàoviệcxấu."TiaX"màtôiđểlạisẽmanglạilợiíchchohàngtriệungười.Đólàphầnthưởng,làniềmanủichotôi!AnhHans, khi tôi chết, anhhãyđể tôi yênnghỉbên cạnhBertha, tạinghĩađịa thànhphố

Gießen[314],nơiphầnmộcủadònghọRöntgen.Cònmộtđiềumongmuốnnữa:xinanhhãyđốtđitấtcảbảnthảo,bútký,nhậtkývànhữngcôngtrìnhchưacôngbốcủatôi.Aidámđảmbảorằngngườitasẽkhôngsửdụngchúngvàomụcđíchchiếntranh.NướcĐứclạibắtđầuchạyđuavũtrangvànhữngchínhphủmớinàyđangrasứclôikéolớpthanhniênĐứcvàocuộcchiếntranh...Màđiềunàyngượcvớiýnguyệncủatôi.AnhHans,anhhứađi,hứarằnganhsẽđốt.Röntgencònmuốnnóithêmđiềugìđónữa,nhưnggiọngôngquáyếuớt,lờinóiđứtđoạn,

nghekhônghiểuđượcnữa.Látsau,ápđầuvàongựcHans,ônglặngimvàlặngimvĩnhviễn...Hômấylàngày10tháng2năm1923.ĐámtangcủaWilhelmRöntgenlặnglẽvàítaiđểýđến.Đưatiễnthihàiôngđếnnhàthiêu

xáccóHansvàmộtsốngườitrướcđâylàhọctròcủaôngởtạiMunich.Đểtưởngniệmnhàbáchọcvàngườicôngdânvĩđại,nhiềunướcđãdựngtượngRöntgenvà

lấytênôngđặtchocácđườngphố.

XXXII.EVANGELISTATORRICELLI(1608–1647)

EVANGELISTATORRICELLI(1608–1647)

CuộctranhluậnxoayquanhnhữngchiếcbơmnướcNgàynay,nhìnnhữngchiếcbơmhútnướclêncao,mộthọcsinhphổthôngbìnhthườngcũng

giảithíchđượcrằngchínhápsuấtkhôngkhíđãlàmchonướcdânglêntrongbơm.Thếnhưng,vấnđềnàyngàyxưađãlàmbốirốinhữngbộócvĩđạinhất!NhàbáchọcHyLạp

cổđạiAristotlecùngnhữngngườikếtụcôngđãgiảithíchrằngđo"thiênnhiênsợcáitrốngrỗng",nêncómộtlựcthầnbínàođóđãkéonướclêntheopistonđểbùvàochỗtrống.Ảnhhưởngtưtưởngcủaôngkéodàigầnnhưtuyệtđốisuốthơnmộtngànrưỡinămchomãi

tớithờiGalilei,Torricelliv.v...Chỉcầnnghĩđếnchuyệnkiểmtra lạinhữngđiềurăndạycủaAristotlebằngthựcnghiệmcũngđãlàmộtđiềubấtkínhlớnlao.XâmphạmđếnuytíncủatriếthọcAristotlecónghĩalàbángbổđốivớinhàthờ!Nhưngcuộcsốngvẫnluônluônđặtranhữngvấnđềbuộcconngườiphảitìmphươnggiảiquyết.ĐầuthếkỷXVII,ởFlorence,mộtthànhphốthươngmạigiàucó,ngườitađàomộtcáigiếng

rấtsâu.Từmiệnggiếngđếnmặtnướccóđếnhơnmườimét.Ngườitamuốnhútnướclênbằngmộtcáibơm,nhưngkhônglàmsaobơmnướclênđược.Chẳngaihiểurõnguyêndovìđâu.HọbènchomờiGalileoGalilei,ngườicóhọcthứcnhấtởFlorencelúcbấygiờ.Galileiđếnxemkỹcáibơm,ốnghútnướcvàpiston.Tấtcảđềunguyênlànhkhôngsaocả.Thếthìtạisaonướckhônglênđược?Galileigiải thíchrằng,có lẽtrọnglượngcủabảnthâncộtnướctrongốngđãkéotụtnước

xuống.MộthọctròcủaGalileilàEvangelistaTorricelliđãgiảithíchhiệntượngđótheocáchkhác.

Torricellichorằngvấnđềkhôngphảichỉởtrọnglượngcủanước,màcònởtrọnglượngcủakhôngkhínữa.Khingườitahútnướcbằngbơmthìkhôngkhíđãngầmgiúpngườita:khôngkhíởtrênmặtgiếng,dùngtấtcảtrọnglượngcủamìnhđểnénnướcvàbuộcnướcdânglêntheoống.Nếubơmkhôngthểhútnướclêncaoquámườimétthìđiềuđócónghĩalàkhôngkhíchỉcókhảnăngđẩynướctớimộtmứcđộnàođóthôi.Đểchứngminhcholậpluậncủamình,Torricellibènlàmmộtthínghiệm.Ônglấymộtcáiốngthủytinhmộtđầubịtkín,trongđựngđầythủyngân.Sauđóônglấyngón

taybịtđầuhởlại,lậtngượcốngvànhúngđầuhởấyvàotrongmộtchậucũngđựngthủyngân.Thủyngânkhônghoàntoàntụtrakhỏiống,màchỉtụtthấpxuốngmộtchútthôi.Cộtthủy

ngântuytụtxuốngnhưngvẫncaohơnmựcthủyngânởchậuhơn70cm.Trọnglượngcộtthủyngântươngđươngvớitrọnglượngmộtcộtnướccaokhoảng10m.Vậythìcáigìđãgiữchocộtthủyngânđókhônghạxuống?Đólàápsuấtcủakhôngkhí.Vớithínghiệmlịchsửnày,Torricelliđãchứngminhđượcsựtồntạicủaápsuấtkhíquyển

màtrướcđóchưaaibiết,đồngthờiđãđánhtiếngchuôngbáotửchotínđiều"thiênnhiênsợcáitrốngrỗng"củaAristotle.

Chẳngtrách,LeonardodaVinci[*],nhàbáchọckiêmhọasĩvĩđại,đãgọithínghiệmlà"thầycủacácthầy"."ChânkhôngTORRICELLI""Khôngđâucóchânkhông,bởilẽthiênnhiênsợcáitrốngrỗng!"–Aristotlequảquyết.Nhưng, trong dụng cụ của Torricelli, ở ngay trên cột thủy ngân chả cómột khoảng chân

khônglàgì?Aristotlequảđãlầmto!NhữngngườikếtụcAristotlevẫnkhôngmuốncôngnhậnsựthựchiểnnhiênđó.Đốivớihọ,

uyquyềncaohơnthựcnghiệm.Nhưngthậtkhómàcãiđượcvớithựcnghiệm,bởivìnóbaogiờcũngphơibàysựthật.Cuốicùng,cái"chânkhông"màtừbaonhiêunămngườitakhôngcholàcóđãđượckhoahọc

thừanhận.KhoảngchânkhôngởphíatrênốngTorricelliđượcgọilà"chânkhôngTorricelli"đểkỷniệmnhàbáchọcdũngcảmlầnđầutiênđãchứngminhsựtồntạicủachânkhông.Và,ngàynay"chânkhông"[315]đãđemlạichoconngườinhiềuđiềuhữuíchtrongkhoahọc

vàkỹthuật.Hiệnnóđanglàmviệcbêncạnhchúngta,ởcôngtrườngcũngnhưởtrongnhà.Nógiúpchúngtanấuđườngtrongnhàmáy.Nólàmchobóngđènđiệnsốnglâu;khôngcóchânkhôngsẽkhôngcóđènhìnhvôtuyến,khôngcócácdụngcụtiaXvànhiềuvậtdụnghữuíchkhác.Con người ngày càng phát hiện được nhiều điềumớimẻ về chân không. Chân không có

nhữngtínhchấtphongphúhơnnhiềusovớibấtkỳdạngvậtchấtnàokhácmàkhoahọcđãbiết.Đếnmứcngườitacóthểnóirằngtínhchấtcủathếgiớixungquanhta,trênmộtmứcđộrất lớn, làdonhữngtínhchấtcủachânkhôngquyếtđịnh.ChẳngphảingẫunhiênmàtrongnhữngnămgầnđâynhữngthànhtựuvềlýthuyếtchânkhôngđãđượctraogiảithưởngNobel.

MộtbộdụngcụthínghiệmtrởthànhbấttửThườngthường,saukhilàmxongthínghiệmngườitalaurửavàdọndẹpcácdụngcụlại.Thế

nhưng,saukhilàmxongthínghiệm,Torricellivẫntiếptụcquansátbộdụngcụcủamình.Ôngnhậnthấy,cộtthủyngânởtrongốngcólúclên,cólúcxuốngtùytheosựthayđổicủathờitiết.Khôngcònnghingờgìnữa,sựthayđổikhíápcóliênquanmậtthiếtđếnsựthayđổithờitiết.Theodõisựdiễnbiếncủakhíápsẽchotacăncứđểđoántrướcthờitiết.VàthếlàbộdụngcụthínghiệmcủaTorricellivẫntiếptụccuộcsốngđộclậpcủanóvàtồntạimãichotớitậnngàynay.Thoạtđầungườitagọinólàốngthờitiết,rồisaugọilàkhíápkế,hoặclàphongvũbiểu.Phongvũbiểutrởthànhngườigiúpviệcđắclựcchocácnhàkhítượng.Giađìnhkhíápkếgiờ

kháđông:tacókhíápkếcóbầu,khíápkếsiphon,khíápkếnước,khíápkếkimloạiv.v...Thủyngânsángbóngtrongốngthủytinh,tựanhưquảcânđểtrênđĩacânđãgiữthăngbằng

đượcvớicộtkhôngkhícao"chíntầngmây"đangéplênmặtthủyngântrongchậu.Thếcộtkhôngkhíấycaobaonhiêu?Torricelliđãnghĩcáchtínhchiềucaocộtkhôngkhíđó.Ôngtìmđượcconsốxấpxỉ100km.Consốnàytuycònxasựthật,songnócómộtýnghĩalớnlao:nóchứngtỏrằnglầnđầutiên

conngườiđãpháthiệnrabiểnkhôngkhívôhìnhvàtừđáybiểntìmcáchđochiềusâucủanó.Vớithínghiệmnổitiếngcủamình,Torricelliđãđặtcơsởđầutiênchothủylựchọcvàkhíáp

học,đồngthờitạoramộtbướcngoặttrongviệcnghiêncứubiểnkhôngkhí.

Torricellicòntìmracảcôngthứctínhvậntốccủadòngchấtlỏngvọtrakhỏibình,nghiêncứutrọngtâmcácvậtquayvàcảitiếnmáyđogóccủapháobinh.Tiếcthay,conngườisắcsảo,laođộngcầnmẫnvàđầytàinăngđóđãchếtsớm,khimới39

tuổi!Chotớithờigiangầnđây,ngườitacònpháthiệnrarằng,chínhTorricelliđãchếtạođược

nhữngthấukính[316]vôcùngtinhxảo.Quansátnhữngthấukínhấy,cóngườiđãnhậnxét:"Dokếtquảcủasựnghiêncứubằngphươngphápnhiễuxạ,ngườitabiếtrõrằngcácthấukínhcủaTorricellitốthơnhẳnnhữngthấukínhhiệnđại".Thìra,ởthờiấyTorricelliđãnắmđượckỹthuậtchếtạonhữngthấukínhtinhvivàchínhxácđếnmộtmứcđộchưathểđạtđượcởthờiTorricelli.NhưngTorricelliđãgiữkínbímậtấy,bímậtgiúpôngchế tạođượcnhững thấukính,nhưôngnói,"đếnthiênthầncũngchẳngthểchếtạođượcnhữnggươngcầutốthơn",ôngviết:"Tôirấttiếckhôngthểtiếtlộbímậtcủatôi,bởilẽngàiđạicôngtướcđãbáochotôibiếtphảigiữkínđiềubímậtấy...".ỞthờiTorricelli,cácnhàkhoahọcchỉcóthểnghiêncứuđượckhicómộtnhàquyềnquýđỡ

đầu.Vàtấtnhiênôngphảilàmtheochỉthịcủađạicôngtướclàngườiđỡđầuông.Torricellimấtđiđemtheomìnhcảbímậtvềkỹthuậtchếtạonhữngthấukinhthủytinhtinh

xảo.Ngàynaykhôngaicònbiếtbảnthảogiảiđápnhữngbímậtđócủaônglưulạcởđâu.Cũnggiốngnhưmộông,ngườiconthiêntàiđócủathànhphốFlorence,hiệnnaycũngkhôngaibiếtởđâu.Cólẽvìthế,khingắmnhữngbứcchândungcủaông,bấtchợttathấyẩnsaubộriamépvểnhcongtinhnghịchkiểulínhngựlâmkiaphảngphấtmộtnụcườihómhỉnhvàbíẩn.

XXXIII.WILLIAMTHOMSON,HUÂNTƯỚCKELVIN(1824–1907)

WILLIAMTHOMSON,HUÂNTƯỚCKELVIN(1824–1907)

ConngườiđượcsốphậnưuđãiCũngnhưMichaelFaraday,ngườiđồnghươngdanhtiếngcủamình,WilliamThomsonlàcon

ngườihếtlòngsaymêkhoahọc,thôngminhkhácthường,mộtnhàthựcnghiệmtàigiỏi,mộtnhàbáchọccónhiềuđónggópxuấtsắc, làniềmtựhàocủanướcAnh,quêhươngông.Tuynhiên,nếunhưFaradayđếnvớikhoahọcbằngmộtconđườngđầytrắctrở, luônluônphảichống lại cảnh nghèo túng, tựmình vất vả tìm kiếm tri thức, tựmở lấy đườngmà đi, thìThomsonlạinhưlúcnàocũngcó"quýnhânphùtrợ",vữngbướcđitrênmộtconđườngđãđượcdọnsẵn,vàtrọnđờisốngtrongsựyêumếnvàkínhnểcủamọingười.Gia đìnhThomson thuộc gốc Scotland, đã sang sinh sốngởBelfast[317] (Bắc Ireland[318]).

WilliamThomsonsinhnăm1824tạiBelfast,khiđượcsáutuổithìmẹchết,vànămsauthìgiađìnhtrởvềScotland.Bốcậu,ôngJamesThomson,đượcnhậnlàmgiáosưtoánhọctrườngĐạihọcGlasgow.Nămlêntám,Williamđãtheobốlênlớphọc,ngồinghebốgiảngbài.Nămmườituổi,cậu

chính thứcđượcnhận là sinhviên của trường, cùngvới anh ruộtkhiđómườihai tuổi. Cónhữnglúcôngbốđặtramộtcâuhỏihócbúa,cảlớpcònđangimlặngngồicắnbútthìđãthấytiếngcậubévannài:"Bốchocontrảlờiđi,nào,conxinbố,chocontrảlờiđi!".Vàcâutrảlờigãygọn,chínhxáccủacậubélàmchonhiềubậcđànanhtronglớptứctốiđiênđầu.Khimườilămtuổi,Williamđãcónhữngbàibáokhoahọcđượccôngbố.Trongmộtsốbài

báo đó, cậu phê phán những công trình của Philip Kelland[*], giáo sư trường Đại họcEdinburgh.Ôngkhônglấyđólàmgiận,màcònviếtthưchobốWilliam:"...Nhữngcôngtrình

củacontraiôngchẳngbaolâunữasẽđưacậuấylênngangtầmcácnhàtoánhọcchâuÂu".Tuy vậy, William không phải là con người chỉ biết vùi đầu vào sách vở. Khi còn học ở

Scotland,nhữngbuổiđilễnhàthờhaianhemcậuhayngấmngầmđùanghịchvàcườikhúckhíchkhiếnchađạophảibựcmình.Mộtlần,khônghiểuthíchthúcáigì,haianhembậtcườivang,vàchađạonổigiậnquátlên:"Này,khixuốngđịangụccácconkhôngcòncườinhưthếnữađâu!".HọcxongởGlasgow,WilliamđượcđihọcthêmởtrườngĐạihọcCambridge.Ởđó,anhsinhviênWilliamThomsonlàngườichơikènđồngtrongbannhạccủatrường,vàcũnglàvậnđộngviênbơitrảiloạixuấtsắc.SaunàykhiđãlàgiáosưThomson,ôngthườngmangkènđồngvàolớpthổiđểminhhọatínhchấtcủaâmthanhtronggiờdạyvềâmhọc,khiếncácsinhviênthíchthúvỗtayhoanhô.MỗikhitrởlạitrườngĐạihọcCambridge,ônglạithamgiabiểudiễntrongbannhạchoặcdựthitrongđộibơitrảicủatrường.

NhàsưphạmlỗilạcNămhaimươihaituổi,WilliamThomsonđượccửlàmgiáosưtrườngĐạihọcGlasgow,và

giữchứcvụchủnhiệmbộmônvậtlýcủatrườngsuốtnămmươibanăm,từ1846đến1899.Khiđómônvậtlýhọccònđượcgọilàmôntriếthọctựnhiên.Sinhviênhọcmôntriếthọctự

nhiênlànhữngngườiđượcđàotạođểtrởthànhcácluậtgia,cácbácsĩ,vàchủyếulàcáctusĩ.Họhọctriếthọctựnhiênchỉvìđólàmộttrongnhữngmônthiđểđượcnhậnbằngtốtnghiệp.Lúctớinhậmchức,giáosưThomsonthấytìnhhìnhbộmônvậtlýởđâythựcbiđát.Cácdụng

cụthínghiệmđềucổlỗ,phầnlớnđượcchếtạotừmộttrămnămtrước.Chúngđượcdùngđểlàmthínghiệmbiểudiễn,minhhọachobàigiảngtrênlớp.Ởđâythầyhoàntoànkhônglàmcôngtácnghiêncứu,tròhoàntoànkhônglàmthínghiệmthựchành.Thomsonnhanhchónglắprápmộtsốdụngcụđểlàmthínghiệmnghiêncứutínhchấtđiện

độnglựchọccủacácchất.Ôngmờivàisinhviênđếnphụviệcchoông.Họvuivẻđếnphòngthínghiệm, lúcđầuchỉdo tòmò,domuốnsửdụng thờigian rảnh rỗimột cách thúvị.Họđãkhôngthấtvọng,vàcôngtácnghiêncứubắtđầucuốnhúthọ.Nhiềusinhviênkhácthấybạnmìnhđượclàmcôngtácnghiêncứu,cũngtựnguyệnđếnxinthamgia.Khôngcònviệcgìđểgiaochohọtrongphạmviđềtàicủamình,Thomsonđãcốtìmmọicáchđểnêulênnhữngđềtàinhỏkhácvàthuhúthọvàocácnhómnghiêncứu.Lúcđầunhàtrườngdànhchohọmấygiảngđườngcũđểlàmphòngthínghiệm.Nhưngkhisố

sinhviêntìnhnguyệnđãlêntớivàichụcngườivàtiếptụctăngthêm,Thomsonđãphảixintrườngchothêmmộtcănhầmcũ,trướcchứarượuvang,nayđangbỏkhông,vàmộtphầncủacănnhàtậpthểcũcủacácgiáosư,nayđangsửathànhlớphọc.Nhữngcănphòngchắpvá,cũkỹnhưvậyđãlàphòngthínghiệmcủagiáosưThomsonsuốthơnhaimươinăm.Thomsonđặtmuathêmdụngcụthínghiệmởnướcngoài.Đồngthờiôngtựtaythiếtkếmộtsốdụngcụmớivàchỉđạoxưởngtrườngchếtạocácdụngcụđó.Mộtgiáosưnổi tiếngcủatrườngĐạihọcEdinburghđãviết: "ỞGlasgow, trongnhữngđiềukiệnkhông thuận lợibằng cácphòng thínghiệmcủatôi,cácsinhviêncủaThomsontrongmấynămnayđãthựchiệnđượcnhiềucôngtrìnhnghiêncứutuyệtvời".Năm1870,trườngĐạihọcGlasgowchuyểnsangmộttrụsởmớituyệthảo,ởđócónhững

phòngthínghiệmnghiêncứurộngrãikhangtrang.PhòngthínghiệmvànhàởcủaThomsonlànhữngnơiđầutiênởnướcAnhđượcthắpsángbằngđiện.Xưởngtrườngđãpháttriểnthànhmộtnhàmáynhỏ,chiếmhẳnmộttòanhànhiềutầng.XưởngtrườngvàphòngthínghiệmcủaThomsonđượcnối với nhaubằngđườngdâyđiện thoại đầu tiên củanướcAnh. Thomson

thườngxuyênluitớixưởngtrườngđểbànbạcvàchỉđạocôngviệc.Khiđicôngcánnơixa,ôngvẫnluônluôngiữliênhệvớiphòngthínghiệmbằngthưtừvàđiệntínđểtheodõivàchỉđạocôngtácnghiêncứuởnhà.ThomsonrấtgắnbòvớitrườngĐạihọcGlasgow.Ôngđãđượcmờigiữnhữngchứcvụquantrọnghơn,nhưgiámđốcPhòngthínghiệmCavendish(cóuytínnhấtthếgiớilúcbấygiờ),hoặchiệutrưởngtrườngĐạihọcEdinburgh,nhưngôngđềutừchối.NhiềusinhviêncủaThomsoncũngrấtgắnbóvớithầy.Cótớibaphầntưsốsinhviêncủa

ôngđãtrởthànhcáctusĩ,nhưngnhiềungườitrongsốhọvẫntiếptụctheođuổisựnghiệpkhoahọc,vàtrởthànhnhữngnhàvậtlýnghiệpdư.JohnKerr[*] làmột trongnhữngsinhviên tìnhnguyệngiúpThomsonxâydựngphòng thí

nghiệmkhiôngmớitớiGlasgow.Saukhitốtnghiệp,KerrtrởthànhchađạocaiquảnmộtnhàthờởScotland,nhưngvẫngiữquanhệvớithầyvàtiếptụcnghiêncứuvậtlýhọc.Cuốicùng,vậtlýhọccósứccuốnhútmãnhliệthơn,KerrđãtừbỏviệcphụngthờChúavàtrởthànhmộtnhàbáchọc,mộtngườibạnthânthiếtsuốtđờicủaThomson.JohnKerrđãnổitiếngvìmộtphátminhquantrọnggọilàhiệuứngKerr[319]:trongmộtđiệnmôitrongsuốtđặttrongđiệntrường,tiasángkhúcxạbịtáchthànhhaitia.

NhàbáchọcnhiềutàinăngHoạtđộngkhoahọccủaThomsonhếtsứcphongphúvàđadạng.Ôngđãcónhữngđónggóp

quýgiátrongnhiềulĩnhvựckhoahọcrấtkhácnhau:nhiệtđộnglựchọc,điệnbáo,thủyđộnglựchọc,kỹ thuậtđiện, toánhọc,động lựchọc,hànghải,điệnhọc, từhọc,nhiệthọc.Khôngnhững tiếnhànhcácnghiêncứu lý thuyết,ôngcònkhảosát cảmặtkỹ thuật, vàgiảiquyếtnhiềuvấnđềkỹthuậtmộtcáchsắcsảo.Cácnhàkhoahọcđươngthờicoiônglànhàvậtlývànhàkỹthuậtđiệnvĩđạinhấtthếgiới.Tiềnbảnquyềnsángchếvàtiềnthùlaovềtưvấnkỹthuậtmàôngthườngxuyênnhậnđượccònlớnhơnlươnggiáosư,khiếnôngsốngmộtcuộcđờithoảimái,chiasẻgiữanghiêncứukhoahọcvàdulịchkhắpđóđây,vàđãcóthểmuachoriêngmìnhmộtduthuyềncỡlớn,đắttiền.Khicòntrẻ,ôngđãsuynghĩđếnkhảnăngtruyềntínhiệuđixabằngđiện.Ôngđãthamgia

chiếndịchđặtđườngdâyđiệnbáoxuyênĐạiTâyDương,từAnhsangMỹ.Năm1858,đườngdây đặt xong và truyềnđi bản điện báo xuyênđại dươngđầu tiên.Nhưng chưađượcmộttháng,dâycápđãbịhỏng.Thomsonbắt tay tính toán lạiđể thiếtkếmộtđườngdây cápkhác.Ôngđã thựchiện rất

nhiềuphépđođiệntrởvàđiệndungsángchếranhiềukiểumáypháttínhiệukhácnhau,thiếtkếnhiềukiểuđiệnkếrấtnhậyghiđượcnhữngtínhiệuđiệnrấtyếu.Ônghayđitầuratậnbiểnkhơiđểtheodõicôngviệcvàkiểmtralạinhữnggiảiphápkỹthuậtcủamình.Năm1866,mộtđườngdâymớiđượchoànthànhvàđãhoạtđộngổnđịnh.Đồngthờivớicôngtrìnhkỹthuậtđồsộnày,Thomsonđãgópphầnđángkểvàoviệcxâydựnghệđơnvịđođiệnvàtừ.Đểghinhớcônglaotolớnnày,HộiđồngthànhphốGlasgowđãbầuThomsonlàmcôngdân

danhdựcủathànhphố,vàphongtướcHiệpSĩchoông(đólàtướcquýtộcthấpnhất,dướinamtước).Trongnhữngchuyếnđibiểnnơitrên,Thomsoncódịpquansátcôngviệccủangườithủythủ.

Ôngquantâmđếnnhữngvấnđềcủahànghải,vảtìmcáchgiảiquyếtnhữngkhókhănđểviệcđiềukhiểncontầuđượcchínhxácvàantoàn,ôngđãphátminhranhiềudụngcụhànghải,trongđócódụngcụđođộsâu(bằngtínhiệudội)vàthủytriềuký(dụngcụtựghimứcthủytriều).Quantrọnghơncảlàôngđãcảitiếnlabànđibiểnmộtcáchcơbản.

Trướcđó,labànđibiểnlàmộtdụngcụrấtthôsơvàthiếuchínhxác.Sựtròngtrànhcủacontầuvàcáchbốtrícácđồvật,cáckhícụtrêntầuđềuảnhhưởngđếnvịtrícủakimnamchâm.Thomsonđãtìmranhữngbiệnpháphữuhiệuđểloạitrừnhữngảnhhưởngđó,làmcholabànđạtđượcđộchínhxáccao,vàbảođảmsựantoàncủacontầu.Mộtsĩquanhànghảiđãnói:"Từnay,mỗithủythủtốinàocùngphảicầunguyệnchongàiThomson".Trong lĩnh vực điện, từ và nhiệt điện,William Thomson cũng có những phátminh quan

trọng.SaunàyJosephJ.Thomson(ôngnàykhôngcóhọhànggìvớiWilliamThomson)đãnói:"Vôtuyếnđiệnbáo,vôtuyếnđiệnthoại,vôtuyếntruyềnthanhngàynayđềuphụthuộcvàonhữngkếtquảnghiêncứumàWilliamThomsonđãcôngbốnăm1853".Trongcôngtrìnhđó,WilliamThomsonđãtìmranghiệmcủaphươngtrìnhcủacườngđộdòngđiệntrongmộtmạchdaođộngtắtdần.Trongtrườnghợpriêng,khidòngđiệntắtdầnrấtchậm,tầnsốdaođộngcủamạchđượcxácđịnhbởimộtcôngthứchiệnnayđượcgọilàcôngthứcThomson:

Đểban thưởng choThomson,NữhoàngAnhphong cho ôngdanh vị cao quýHuân tước.Trướcđây,ngườiđượcphongHuântướccũngđượctriềuđìnhphongđất,vàlấytênđấtđólàmtêngọichomình.LúcnàynướcAnhđangcôngnghiệphóa,NữhoàngAnhkhôngcóđấtđểphongchoông,nhưngôngđượcquyềnchọnchomìnhmột têngọi.Ôngcùngnhữngngườithânbànbạc,vànửađùanửathậtcânnhắcxemnênlấytênlàHuântướcDâyCáphayHuântướcLaBàn.CuốicùngôngchọntêndòngsôngKelvinchảyngaybêntrườngĐạihọcGlasgow,nơiônggắnbóhầunhưcảcuộcđờimình.VàtừnaymọingườigọiôngtheodanhhiệuquýtộclàHuântướcKelvin.

NhiệtđộnglựchọcvàthangnhiệtđộKelvinNhiệtđộnglựchọcđượcxâydựngdocônglaocủanhiềunhàkhoahọc,trongđóThomson

đóngvaitrònổibật.TừđầuthếkỷXIX,SadiCarnotđãchứngminhrằngmuốnchomộtđộngcơnhiệthoạtđộng

được,phảicósựtruyềnnhiệt từnguồnnóngsangnguồn lạnh.Khi tácnhânthumột lượngnhiệtQ1từnguồnnóng,nósinhđượcmộtcôngbằngA,vàhiệusuấtcủađộngcơlà

LàmthếnàođểtăngđượchiệusuấtH?CarnotkhôngtìmrađượccôngthứccụthểđểtínhH,nhưngôngchứngminhđượcrằngHbaogiờcũngnhỏhơnmộtgiátrịH0nàođódonhiệtđộcủanguồnnóngvànguồnlạnhxácđịnh.GiátrịH0đượcgọilàhiệusuấtcủađộngcơnhiệtlýtưởng,tứclàmộtđộngcơnhiệtmàtachỉcóthểhìnhdungđược,nhưngkhôngchếtạođược.Dựavàođịnhluậtbảotoànvàchuyểnhóanănglượngđượcphátminhvàođầunhữngnăm

40,RudolfClausius[*]vàWilliamThomsonđãchứngminhrằngkhimộtđộngcơnhiệthoạtđộng,tácnhânthutừnguồnnónglượngnhiệtQ1vàtruyềnchonguồnlạnhlượngnhiệtQ2.CôngmànósinhrađúngbằngA=Q1-Q2.Dođó,hiệusuấtcủađộngcơnhiệtđượcxácđịnhbằngcôngthức:

Clausius vàThomson cũngđã tìm rađược công thức tínhhiệu suất củađộng cơnhiệt lýtưởng.NếugọiT1lànhiệtđộnguồnnống,T2lànhiệtđộnguồnlạnh,tacó:

Nhưvậy,đốivớimọiloạiđộngcơnhiệt,tađềuviếtđược:

Công thứcđóhiệnnay thườngđược gọi là công thứcCarnot, hoặc công thức của định lýCarnot,mặcdùCarnotkhôngphảilàngườiđãtìmranó.ỞthờiThomson,cácnhàkhoahọcđãđềxuấthơnmộtchụcthangnhiệtđộkhácnhau,mỗi

thangdựavàosựnởvìnhiệtcủamộtchấtcụthểnàođó(nước,rượu,thủyngân,...)gọilàvậtnhiệtbiểu.Vìvậymộtnhiệtđộcụthểcầnđođượcxácđịnhbằngnhữngsốđokhácnhaukhidùngnhữngthangnhiệtđộkhácnhau.Côngthứctrênápdụngđượcchomọiloạiđộngcơnhiệtkhácnhau,vớimọiloạitácnhân

khácnhau.CácnhiệtđộT1,T2lànhững"nhiệtđộtuyệtđối",chúngkhôngphụthuộcvàovậtnhiệtbiểuđượcchọn.Thomsontìmcáchxâydựngmộtthangnhiệtđộtuyệtđốicóthểdùngđểxácđịnhmứcđộnóng,lạnhcủamọivậtmàkhôngphụthuộcmộtvậtnhiệtbiểucụthểnào.NhữngkhảosátcủaThomsonđãchứngminhrằngcóthểdùngcácnhiệtkếkhí(dùngmột

chấtkhílàmvậtnhiệtbiểu)đểthànhlậpthangnhiệtđộtuyệtđối.Nếuthểtíchchấtkhítrongnhiệtkếkhílàkhôngđổithìápsuấtcủanótỷlệvớinhiệtđộtuyệtđốicủanómộtcáchkháchínhxác.Taviếtđược:

Chấtkhítrongnhiệtkếcànggiốngnhưkhílýtưởngthìhệthứctrêncàngchínhxác.Đólàtrườnghợpcácchấtkhícókhốilượngnguyêntửrấtnhỏ,nhưhydro,helium.Trongthangnhiệtđộnhưvậy,T=0ứngvớip=0,nhiệtđộT=0lànhiệtđộcủamộtkhốikhí

bấtkỳcóápsuấtbằng0.Nóđượcgọilànhiệtđộ0tuyệtđối,khôngthểcónhiệtđộnàothấphơnnóvìápsuấtcủamộtkhốikhíkhôngthểnàonhỏhơn0.ĐểghinhớcônglaocủaThomson,thangnhiệtđộtuyệtđốixácđịnhnhưtrênđượcgọilà

thangnhiệtđộKelvin.TronghệđơnvịquốctếSI,đơnvịđonhiệtđộcũngđượcgọilàKelvin(kýhiệulàK)[320].Trong nhiệt động lực học, người ta nhất loạt sử dụng thang nhiệt độ Kelvin trong mọi

phương trình, công thức.Trongđời sốnghàngngày, theo thói quen, người ta vẫn sửdụngthangnhiệtđộCelsius[321].Nhiệtđộ0tuyệtđốiT=0Kứngvớinhiệtđột=-273,15°C.NhưvậynhiệtđộđóngbăngcủanướctheothangnhiệtđộCelsius làt=0°C,vàtheothangnhiệtđộKelvinlàT=273,15K.SựthànhlậpthangnhiệtđộKelvinđượccoilàmộtđónggóplớncủaThomson,Huântước

Kelvin,đốivớinhiệtđộnglựchọcvàvậtlýhọcnóichung.WilliamThomsonlàmộttrongnhữngnhàkhoahọchiếmhoiđượchưởngvinhquangtrọn

vẹntrongsuốtđờimình.Năm22tuổi,ônglàgiáosưtrườngĐạihọcGlasgow,vàlàhộiviênHộiHoànggiaEdinburgh,

năm27tuổilàhộiviênHộiHoànggiaLondon(tứclàviệnsĩViệnhànlâmkhoahọcnướcAnh).Năm31tuổi,ôngđượctặnghuychươnghoànggiacủaHộiHoànggiaLondon,vàsauđóđượctặng nhiều huy chương khoa học khác nữa. Năm 49 tuổi ông là chủ tịch Hội Hoàng giaEdinburgh,vàcòngiữchứcvụnàyhai lầnnữa.Năm66tuổi,ông làchủtịchHộiHoànggiaLondon.Nămông80tuổi,trườngĐạihọcGlasgowbầuônglàmchủtịchcủatrường,mộtchứcvịdanhdựdànhchonhữngngườiđãcócônglaolớnvớinhàtrường.

HuântướcKelvinmấtnăm83tuổi,khiđanggiữchứcvụchủtịchHộiHoànggiaEdinburgh.ÔngđượcantángtạituviệnWestminster,nơichôncấtnhiềudanhnhâncủanướcAnh.

XXXIV.KONSTANTINEDUARDOVICHTSIOLKOVSKY(1857–1935)

KONSTANTINEDUARDOVICHTSIOLKOVSKY(1857–1935)

"Conchim"Ởmột làngnhỏ thuộcxứRyazan[322] nướcNga cómột cậubégiàuócquan sátvà tưởng

tượng.Mộthômcậungồitránhnắngtrongmộttúplềungoàiđồngcỏ.Bỗngnhiênmộtchúongđấtbụngsọcvàngbaytới.Cậubédùngchiếcmũdạchụplấyconong.Cậuvộivàngluồntayvàodướimũđịnhbắt,nhưngbỗngnhiêncậukêuthétlên.Conongđãđốtvàotaycậubé.Lấykhănmùisoabuộclại,cậubéngồinghĩvềnhữngloàivậtbiếtbay,nhưconongđấtchẳnghạn.Thếmàconngườilạikhôngbiếtbay.Conngườithuaconongđấtchăng?Màconongđấtcóphảilàconvậtbaygiỏinhấtđâu?Vàcậubégiàuócquansátđónghĩđếntấtcảnhữngsinhvậtbiếtbay.Cậunhớđếnconchuồn

chuồn.Vớiđôicánhmỏngmanh,nócóthểnhẹnhànglướttrongkhôngkhí.Khôngphảiconchimnàocũngđuổikịpnó.Cònconbọdừanữa.Nóbaynhưmù,chạmphảivậtgìtrênđườngbaylàrơibịchngayxuốngđất.Nhưngcondơithìlạikhác.Nhanhnhưcắt,vừatrôngthấynóởđâynhưngthoángmộtcáiđãvụtđiđâumất.Muỗi,bươmbướm,chuồnchuồn,ruồitrâubaycũnggiỏiđấy,nhưngkhôngsánhđượcvớiloàichim.Rồicậutamảimêngắmnhìnconchimkềnkền.Nódangrộngđôicánh,khôngđộngđậy,

giốngnhưbị treotrongkhôngkhí.Nghenóichimđạibàngcònbaycaohơn,nhưngcậubéchưathấynóbaogiờ.Lạicócảnhữngconcábaynữa!Thếlàthếnàonhỉ?Dơirừng,cú,bướm,thậmchícảcácũngbiếtbay,thếmàconngườilạikhôngbiết...Cólẽconngườikhôngthửvàkhôngmuốnbaychăng?Nếunhưtrèolêncaomộtchútvàtừđónhảyxuống,dangrộngđôicánhtayvàbaytrongkhôngkhínhưtronggiấcmơthìsaonhỉ.Thửlàmmộtcuộcthínghiệmnhưvậyxemsaonhỉ?Nghĩlàlàm.Cậubétrèolêngácđểcỏkhô,từđóchuiquatrầnnhà,trèolênmáinhà.Ồ,từ

dưới sânnhìn lênmáinhà thì thấykhôngcao lắm,nhưng từmáinhàcó thểnhìn thấy cácđườngquanhlàng,caothật!Nhưngkhôngthểlùiđượcnữa.Cậubénghĩ:"Bâygiờmìnhsẽrờikhỏimáinhàvànếukhôngbay,thìítnhấtcũngphảirơitừtừxuốngđất...".Cậubénhắmmắtlạivàkiênquyếtrờikhỏimáinhà.Cậubécònchưakịpnhậnramìnhđang

bayhayđangrơithìđãcảmthấybênchânphảiđaunhói:cậuđãbịsaikhớp.Từđóđầuóctrẻthơcủacậutinrằngngườikhôngbayđượcvìkhôngcócánh!Mộthômcậuđượcmẹmuachomộtquảbóngbayxanhđỏ.Quảbóngsặcsỡkéocăngdây

buộcnhưmuốnbaylênbằngmộtđôicánhvôhình.Cậutựhỏi"Cánhquảbóngởđâu?haylànógiấubêntrong?".Thếlàcậuquyếtđịnhdùngdaomổquảbóngđểxemxemcócáigìtrongruộtkhông.Mộttiếngnổkhôkhan.Quảbóngđẹpđẽchỉcònlàmộtkhúcruộtcừunhănnhúm,cậutiếcngẩnngười,mẹcậucacẩm,cònônganhthìchocậubacáicốcvàotránnảyđomđómmắt.Nhưngcậuvuisướngvìđãkhámphárađiềubímật:quảbóngkhôngcócánh.Vàbóngbayđượcthìcậucũngsẽbayđược!Từđómỗikhinằmgốiđầutrêncánhtay,nhìntrờiđêmthămthẳm,cậutheotrítưởngtượng

bayvàokhoảngkhôngbaola,xứsởcủacácvìsao.Cậunằmmơthấynhữngchuyếnbaykỳlạ,

dườngnhưcậuđãvứtbỏđượctrọnglượngcủabảnthân.Khátvọngbayvàokhoảngkhônggiữacáchànhtinhvàhoàntoànthoátkhỏisứchútcủatráiđấtđãsớmhìnhthànhởcậubéngaytừkhicậucònchưađọcthôngviếtthạo.Ngaytừkhitrongýthứcmớihìnhthànhnhữngnétlờmờthìcậubéđãcómộtướcmơthúvị,nhưngthầmkínlàlàmsaotạođượcmộtmôitrườngtrongđóconngườichuyểnđộnghoàntoàntựdotheomọihướng,nhẹnhànghơncảchimbaytrongkhôngkhímàkhônghềbịrơixuốngđâucả.Khiđóchưacóainóimộttígìvớicậubévềmôitrườngkhôngcótrọnglực,nhưngcậubévẫnmongmuốnđiềuđó.Mộtsựmongmuốndaydứt.CậubékhácthườngđótênlàTsiolkovsky,ngườiđãdànhcảcuộcđờiđểkhaipháconđường

vàovũtrụ.NgaytừthuởnhỏTsiolkovskyđãđượccácônganhtặngchobiệthiệulà"Conchim"–cáibiệthiệuđầykiêuhãnh,vẫygọinhữngchuyếnbay!Vànhữngđoạnhồitưởngtrênđãđượcchínhôngkểlại.

VượtlêntrênđiềubấthạnhTsiolkovskyrấthammêtrượttuyết.Vàonhữngbuổigiórítbêntai,tuyếttạtvàomặt,cậurất

thíchđượcbaytừtrênnúixuống.Cậutựnghĩ:trượttrênxetuyếtvàxebăngcũngcócáigìgiốngnhưbaytrongkhôngkhí!Mộtngàymùađông,Tsiolkovskychơitrượttuyết.Cậuhamtrượtquátuyđãthấmmệtvà

chiếcxetrượttuyếtlậtúpvùicậutrongtuyết.Cậutrởvềnhàvàbịcảmnặng.Sauđócậubịnghễnh ngãng. Cậu rất buồn và nghĩ rằng nhiều thứ đối với cậu không còn nữa: âm nhạc,trườngđạihọc.Nhưngmẹcậuđãcứucậukhỏithấtvọng.Bàđộngviêncậuhãyyêucuộcsốngcho dù không còn thính giác Bà kể cho cậu nghe câu chuyện về cuộc đời của nhạc sĩBeethoven[323]:nhàsoạnnhạcvĩđạingườiĐứclúccuốiđờibịđiếcnhưngđãvượtlênsốmệnhkhácnghiệt, tiếp tụcsáng tạovà trởnênbất tử.Mẹcậugiải thíchchocậuhiểurằng tấtcảnhữngtưtưởngtinhtúynhấtcủaloàingườiđãđượcghilạitrongsáchvở,khôngcóthínhgiácvẫnđọcsáchđược.Tsiolkovskybừngtỉnh.Cậutrútbỏsầunão,lạiyêuđờivàmơước.Cậulaovàođọcsách,đọcnhiềuvàsaysưađếnmứcchỉmộtthờigiansausốlượngsáchcậuđọcđượcđãvượtxacácanhcậuvàthậmchívượtcảbốcậu.Tsiolkovskytìmđượcnguồnvuitrongsáchvở.Họcđượccáchlàmmáyđoxa,cậulấygỗvụn,ốngbơlàmthử,cậuđãdùngchiếcmáytựlàmđểđokhoảngcáchtừnhàđếntrạmcứuhỏa.Sauđocậukiểmtrabằngthước.Kếtquảthậtbấtngờ:haisốđođềulà400arshin[324](1thướcNgacũbằng0,711mét).Từđocậuđãtìmthấyởsáchmộtngườidẫnđườngtincẩn.Họcđượcđiềugìmớicậuđềulàmthử.Buồngcủacậubềbộnsáchvở,cưa,đục,sắtvụn...vứtngổnngang.Tsiolkovskyđãtựsửachữađồnghồvàđãtựtaylàmlấyhaichiếcđồnghồbáothức.CómộtlầnbácCachia[325],bàbáctốtbụngcủacậu,mangđếnchocậumộtláthép.Cậucầmlá

thépquansát,uốnthửthìrađólàmộtloạithéplàmlòxorấtquý.Cậuđãnảyraýnghĩthiếtkếmộtchiếcxetựchạybằngdâycót.Câuquênhếtmọithứ,đầuócchỉnghĩđếnmáymóc.Cáixenàychưatốtlạipháđilàmcáikháctốthơn.Cậuđãlàmnhữngchiếcxeđơngiảnvàcảnhữngchiếcphứctạphơn.Saumộtthờigiandàycôngtìmtòi,cậuđãlàmđượcmộtchiếcxechạytựđộng.Cậumangchiếcxelêngácthượng,gióthổimạnh,chiếcxevẫnchạyngượcchiềugió.Nhưngcólẽthànhcônglớnnhấtcủacậuhồiđólàchiếcmáytiện.Lúcđầu,khicậunóilàsẽtự

làmlấymộtchiếcmáytiệnthìmọingườitrongnhàchẳngaitincả.Nhưngngườitrongnhàcànghoàinghibaonhiêuthìcậucàngsaysưabấynhiêu.Cậuchuivàokhochứacủiđểbào,cưa,đục,chạm.Tấtnhiênlúcđầucậuchưabiếtlàm.Cậuchạyđếnbácthợmộc,ngắmđủthứ,vẽphácmấybảnvẽđơngiản.Cậumầymòhơnmộttuầnvàsauđóđãlàmxongmộtchiếcmáy

tiện.Cậuđãdùngchiếcmáytiệnđểtiệnmộtconquay.BốTsiolkovskythấyvậy,sungsướngnóivớivợ:—Thằngbécónăngkhiếu.PhảigửinóđihọcởMoscowmớiđược.

TấtcảdànhchohọctậpỞMoscow(Moskva),Tsiolkovskytrọhọcởnhàmộtngườithợgiặt.Vớisốtiềnítỏihàng

thángbốmẹgửichoanhphảitrảtiềnthuênhà,cònlạianhdànhphầnlởnđểmuadụngcụthínghiệmvàmuasách, chỉ cònrất ít tiềndànhchoănuống.Bữaăncủaanhchỉ cóbánhmỳ(thườnglàloạirẻtiềnnhất)vànướclã.Họahoằnlắmmớicóítthịtvụnhayphomátrẻtiền.Trongphònganhđầynhữngsáchvở,bìnhthủytinhvàốngnghiệm.Anhchỉrờikhỏicănphòngkhiđếnlớphayđithưviệnvàđidạobuổitốiđểthởhítkhítrời.Thìgiờcònlạianhdùngđểđọcsáchhoặctínhtoán.Cuộcsốngkhắckhổcủaanhlàmbàchủnhàquantâm.Bàthườngbănkhoăn:ngườithuênhàchỉăncóbánhmỳsuông,ngườigầyrộcđi,chỉcònlạiđôimắt,nhưngkhôngnảnchí.Anhtakhônggiaodu,khônguốngrượu,khônghútthuốc.Vàbàđãướmhỏi:"Hìnhnhưanhđịnhđituphảikhông?".Anhchỉcườikhôngnóigì.Mộthôm,Tsiolkovskytìmthấytrongquầysáchcũcuốn"khícầubay",cuốnsáchanhvẫnmơ

ước.Thếlàanhvétnhữngđồngrúpcuốicùngđểmuacuốnsách.Vềphòngmìnhanhnghiềnngẫmlýthuyếtbaycủakhícầuvàuốngnướclãcầmhơi.NhiềungàykhôngthấyTsiolkovskyđếnlớp,bạnbèđitìm.Đếnnhàhọthấyanhđóilảgiữađámsáchvởvàchailọthínghiệm.Ngoài giờ học Tsiolkovsky đến thư viện đọc sách. Người cho mượn sách của thư viện,

nguyênlàmộtgiáoviênvàcótínhthươngngười,đãchúýngayđếnchàngtraigầygò,daxanhtáivìthiếumáu.Anhtađọcrấtnhiều:thiênvăn,sinhlý,sinhvậtv.v...Mỗikhiđứnglên,anhtaloạngchoạngmuốnngã.Trênkhuônmặthốcháccủaanhchỉthấyđôimắtâmỉmộtkhátvọngkhôngnguôi."Anhtađói,chắcthế...".Ngườichomượnsáchtốtbụngnghĩnhưvậy.VàôngđãkínđáogiấugiữacuốnsáchtraochoTsiolkovskymượnmộtlátbánhmỳkẹpxúcxíchrẻtiền.ÔngtacònđịnhmuachoTsiolkovskymộtchiếcáobànhtôấmvìthấyanhmặcáomỏngmanhnhưnganhđãkhéoléotừchối.CũngchínhconngườinhânhậuđóđãhướngTsiolkovskyđivàoconđườngchinhphụcvũ

trụ.ÔngđãkhíchlệTsiolkovsky:"...Cácvìsaotồntạikhôngphảichỉđểchiếusánglấplánhvàđểchoconngườitônthờ,màcònđểchoconngườichinhphụcchúng,biếnchúngthànhnhữngnơicưtrú...".

"NgườimơmộngxứKaluga"Năm21tuổithiđỗgiáohọc,TsiolkovskyđượcbổnhiệmlàmgiáoviêntiểuhọcởKaluga[326],

mộtvùngquêhẻolánh.NgồidạyhọcởmộtvùngnghèonànlạchậudướithờiNgahoàng"ônggiáotrườnglàng"Tsiolkovskyvẫnsốngnhưxưa:xuềnhxoàng,khamkhổvàôngđãsaymêlaovàocôngtácnghiêncứukhoahọc,đãđểóctưởngtượngcủamìnhbaylênđếntậncácvìsao.CănnhàcủaTsiolkovskyđènsángthâuđêm.Từđólóe lênnhữngluồngsángchói lọitrongtiếng máy gầm và tiếng gió rít. Người ta thường gọi Tsiolkovsky là "người mơ mộng xứKaluga",nhưngthựcraôngkhôngphảichỉcómơmộng,màcòndàycôngnghiêncứuvềcácbảnthiếtkếtênlửa,tínhtoánsángtạoranhữngcôngthứccơbảnvềđộnglựchọctênlửa.Năm1881TsiolkovskygửichoHộivậtlýnướcNgacôngtrìnhnghiêncứuđầutaycủaôngvề

"Độnglựchọcchấtkhí".Côngtrìnhcủaôngkhôngđượcchấpnhậnvìhaimươitưnămtrước

đãcóngườibảovệmộtluậnáncónộidunggiốngthế.Vàinămsauônggửitiếpmộtcôngtrìnhnghiêncứukhác.Saunhiềungàychờđợiôngđượctrảlời:"Rấttiếc,mộtluậnvăntươngtựvừađượccôngbố".Nhưngôngkhônghềnảnchívàtiếptụcnghiêncứu,tínhtoán.Vàcôngthứctínhtoántốcđộ

củatênlửakhirờibệphóngthườngđượcgọilà"côngthứcTsiolkovsky"ngàynayvẫncònlàmộtcôngthứcchủyếuchocáckỹsưthiếtkếtênlửa.TrướcthờiTsiolkovskyđãtừngcótênlửavàcóngườinghiêncứuvềtênlửa,nhưngđềulà

tênlửadùngchấtđốtrắn,tứclàthuốcsúng.Tsiolkovskyđãchứngminhrằngdùngchấtđốtrắnkhôngthểnàođixavànhanhđược,vàlầnđầutiênôngđãđềraýkiếndùngchấtđốtlỏngnhưhydrolỏng,dầuhỏa,rượu,methane[327]lỏngđốtbằngôxylỏng,vàđãlậpranhữngbảnđềántênlửadùngchấtđốtlỏng.Ôngcũngđãchứngminhrằngdùngtênlửamộttầngkhôngthểphóngvệtinhnhântạohayđưaconngườibayvàovũtrụđược,màphảidùngtênlửanhiềutầng.Năm1891TsiolkovskyđệtrìnhlênHộiđồngkhoahọctoànnướcNgađềánchếtạokhícầu

bằngkimloại.Khícầudoôngthiếtkếcóthểđiềukhiểnđộcaovàhướngbay.KhôngaitìmrasaisóttrongđềáncủaTsiolkovsky.Cũngkhôngaiủnghộôngvìýkiếnđómớiquávàtáobạoquá!Cuốicùngnóchịuchungsốphậnvớihaicông trìnhnghiêncứuđầutiêncủaông:xếptrongtủhồsơlưutrữ.Cóngườicòngiễucợtông:"mộtkhốisắtcụcmịchlạicóthểbaynhưchim.Ngườiđâumàkỳquặcthế!".Chínnămsau,năm1900, chiếckhí cầukim loạiđầu tiên của loàingười rađờimang tên

Zeppelin[328].KhícầunàykhônghơnkhícấudoTsiolkovskythiếtkế.VinhquangđóđánglẽthuộcvềTsiolkovsky!Tsiolkovskylàmộtngườihoàntoàntựhọc.Nhờýchíphithường,ôngmớicóthểnghiêncứu

khoahọctrongmộthoàncảnhkhốnkhổnhưvậy.Trênconđườnggậpghềnhcủangườiphátminh,Tsiolkovskylúcđầumòmẫmtìmranhững

cáimọingườiđãbiếttừlâu.Rồiôngkhámpháracáingườitavừamớibiết.Cuốicùngôngphátminhracáimới.

NgườisánglậpngànhduhànhvũtrụKhoảngkhôngbaolaquanhtráiđấtcónhữnggì?Conngườicótớiđóđượckhông?Đólànguồngốcnhữngcuộctranhcãitriềnmiênkéodàihàngngànnămgiữacácbậchiền

triết,cácnhàkhoahọc.Tsiolkovskyđãtìmralờigiảicủabàitoánhóchiểmđó.Ôngdẫnranhữngbằngcớkhoahọc

vàtáobạokhẳngđịnh:conngườicóđầyđủkhảnăngchinhphụcvũtrụ,ôngbáotrướcnhữngtaibiếnsẽgặpkhiconngườirờichiếcnôilàtráiđất:sựtăngtrọnglượng,sựmấttrọnglượng,sựphátnhiệtmãnhliệtkhicontàuvũtrụcọsátvàolớpkhíquyểndàyđặc,những"tiachết"rìnhmòcácnhàduhànhkhihọkhôngcònđượcbảovệbởilớpáogiápbaoquanhtráiđất,nhữngtảngthiênthạchbayvớitốcđộkhủngkhiếpcóthểlàmnổtungnhữngcontàuvũtrụkiêncốnhất...Tsiolkovskykhôngchỉbáotrước.Ôngtìmcáchchếngựtaibiến.Ôngchếtạomáylytâmđể

nghiêncứuảnhhưởngcủasựtăngtrọnglượngđốivớicơthể.Ôngxâydựngmôhìnhnhữngcontàunhiềulớpvỏđủsứcchốnglạisựphátnhiệtmãnhliệtkhicọsátvớikhôngkhí.Ôngthiếtkếnhữngbộphậnáogiápdànhchocácnhàduhành.Ôngđềxướngphươngándùngthực

vậtđểlọckhôngkhívàxửlýchấtthảitrongcontàuvũtrụ.Ôngđãtìmranguồnnănglượngvôtậncungcấpchocáccontàu,nănglượngmặttrời,...Tsiolkovskyđặcbiệtchúýđếnphương tiệngiúpconngườivượtquakhoảngchânkhông

tuyệtđối.Ôngthiếtkếđểántênlửanhiềutầngdùngnhiênliệulỏng.NhờcóTsiolkovskychiếc"pháothăngthiên"đãtrởthànhmộtphươngtiệnmạnhmẽđưaconngườibaytớivìsao.KhixâydựnglýthuyếttênlửaTsiolkovskyđãbổsungmộtchươngmớichocơhọc.TácphẩmnổitiếngcủaTsiolkovskyxuấtbảnnăm1903nhanđề"Thámhiểmkhoảngkhông

vũtrụbằngcácđộngcơphảnlực"cóthểxemlàtácphẩmkinhđiểncủakhoahọcduhànhvũtrụ.Ngoàiraôngcònđểlạinhiềutácphẩmkhácnhư"Khoảngkhônggiantựdo"(1883),"Contàuvũtrụ"(1924),"Tênlửavũtrụ"(1927),"Tênlửavũtrụnhiềutầng"(1929),"Tốcđộtốiđacủatênlửa"(1935)v.v...Gầnmộtnửathếkỷsau,khikhoahọcchinhphụcvũtrụpháttriển,cácnhàkhoahọckinh

ngạcvềsựđúngđắnphithườngcủaTsiolkovsky.Bứctranhvũtrụôngpháchọatheotrítưởngtượngkhoahọcrấtkhớpvớiquangcảnhcácnhàduhànhnhìnthấykhibaytrêncáccontàuvũtrụ.NhữngdựđoánvàđềánthiêntàicủaTsiolkovskytrởthànhnềnmóngcủakhoahọcchinhphụcvũtrụcủaLiênXôvàthếgiới.BằngconđườngdoTsiolkovskykhaiphá,mộtcôngdânXô-viếtđãlàngườiđầutiênbayvàovũtrụ.TsiolkovskybắtđầunghiêncứusángtạotừthờiNgahoàng,nhưngtrướcCáchmạngTháng

Mườinhữngcôngtrìnhnghiêncứucủamộtônggiáonôngthônkhôngcóhọcvị,khôngcóđịavịxãhộiđãbịcoirẻ,ítngườichúýđến.Trongnhữngnămthángbịvùidập,ôngđãphảithốtlêncayđắng:"...Làmviệcmộtmình,khôngcóngườinângđỡ,khôngmộttiahyvọng,thậtđaukhổ...""...Chỉcóthựctiễnmớichứngminhđượcsựsuyđoáncủatôi.Nhưngbaogiờmớicóngày

ấy..."NgàyTsiolkovskymongđợiđãđến.NướcNgaXô-viếtcòntrứngnước,nghèovàđói,đãđánhgiáđúngtàinăngcủaTsiolkovsky.

Chínhphủnhândânquyếtđịnhtrợcấpchoông,giúpđỡôngmọisựdễdàngtrongviệcnghiêncứuvàxuấtbảncáccôngtrìnhđãhoànthành.Lúcđóôngđãsáumươituổinhưngtinhthầnsáng tạohếtsức táobạovà tàinăngbiểuhiệnngàycàngrựcrỡ.Hơnsáumươicông trìnhnghiêncứukhoahọccủaôngđượcxuấtbản.Nhiềutácphẩmđượcdịchởnướcngoài.Tsiolkovskychếtngày19-4-1935tạiKaluga,thọ78tuổi.Trướckhichết,ôngđãviếtthưcho

BanchấphànhtrungươngĐảngCộngsảnLiênXô,trongđócóđoạnviết:"...Tấtcảcuộcđờitôi,tôiướcmơdùnghếtkhảnăngcủamìnhđểlàmchonhânloạitiếnlên,nhưngtrướccáchmạng,ướcmơcủatôikhôngthểthựchiệnđược.ChỉcóCáchmạngThángMườimớicôngnhậncôngtrìnhcủamộtngườitựhọc,chỉcóchínhquyềnXô-viết[329]vàĐảngcộngsảnmớigiúpđỡtôimộtcáchcóhiệuquả......Tôinhượnglạitấtcảnhữngcôngtrìnhcủatôivềmáybay,tênlửavàduhànhvũtrụcho

ĐảngcộngsảnvàchínhquyềnXô-viếtlànhữngngườithựcsựlàmcholoàingườitiếnbộ.Tôitinrằnghọsẽđưacôngtrìnhcủatôiđếnkếtquảtốtđẹp".SựnghiệpmàTsiolkovskybỏdởđãđượcthếhệcácnhàbáchọctrẻLiênXôkếtụcmộtcách

xứngđáng.TêntuổiôngtrởthànhniềmkiêuhãnhcủanhữngngườiXô-viếttrongcôngcuộcchinhphụcvũtrụ.HẾT

★★★

DanhsáchtêncácnhàkhoahọcAbdusSalam(1926–1996),nhàvậtlýlýthuyếtngườiPakistan.Abraham Alikhanov (Abraham Isaakovich Alikhanov; tiếng Nga: Абрам Исаакович

Алиханов;1904–1970),nhàvậtlýXô-viếtngườiArmenia(CộnghoàArmenia:quốcgianhiềuđồinúinằmkíntronglụcđịaởphíanamCaucasus(SouthCaucasus)nằmgiữaBiểnĐenvàBiểnCaspi).AbramIoffe(AbramFyodorovichIoffe;tiếngNga:АбрамФёдоровичИоффе;1880–1960),

nhàvậtlýXô-viếtngườiNgaAlbertEinstein(1879–1955),nhàvật lý lýthuyếtngườigốcĐức,tácgiảcủathuyếttương

đối.AlbertMichelson(AlbertAbrahamMichelson;1852–1931),nhàvậtlýngườiMỹgốcBaLan.AlbertvonKölliker(RudolfAlbertvonKoelliker;1817–1905),nhàgiảiphẫuvàsinhlýhọc

ngườiThụySĩ.Aleksandr Stoletov (AlexanderGrigorievich Stoletov; tiếngNga:АлександрГригорьевич

Столетов;1839–1896),nhàvậtlýngườiNga.AlessandroVolta(1745–1827),nhàvậtlýngườiÝ.AlexanderPopov(AlexanderStepanovichPopov;tiếngNga:АлександрСтепановичПопов;

1859–1906),nhàvậtlýngườiNga.Alexandre-EdmondBecquerel(1820–1891),nhàvậtlýngườiPháp.ÔnglàconcủaAntoine

CésarBecquerelAlexey Petrovsky (Alexey Alexeyevich Petrovsky; tiếng Nga: Алексей Алексеевич

Петровский;1873—1942),nhàvậtlýĐếchếNgavàXô-viếtngườiNga.AlfredNobel(AlfredBernhardNobel)(1833–1896),nhàhóahọc,kỹsư,nhàphátminhvà

thươnggiangườiThụyĐiển(Sweden).André-MarieAmpère(1775–1836),nhàvậtlýngườiPháp.AntoineCésarBecquerel(1788–1878),nhàvậtlýngườiPháp.AntoineLavoisier(Antoine-LaurentdeLavoisier;1743–1794),luậtsưvànhàhóahọcngười

Pháp.ApolloniusxứPerga(ApolloniusofPerga;262–190TCN),nhàthiênvănhọcvànhàtoánhọc

HyLạpcổ.Ôngnổitiếngvớicáctácphẩmliênquantớicácđườngconic.ArchimedesxứSyracuse(ArchimedesofSyracuse;tiếngHyLạp:Ἀρχιμήδης;287–212TCN),

nhàtoánhọc,nhàvậtlý,kỹsư,nhàphátminh,vàmộtnhàthiênvănhọcngườiHyLạp.Aristotle(384–322TCN),nhàtriếthọcvànhàbáchọcthờiHyLạpcổđại.ArthurCompton(ArthurHollyCompton;1892–1962),nhàvậtlýngườiMỹ.AugustKundt(1839–1894),nhàvậtlýngườiĐức.AugustinFresnel(Augustin-JeanFresnel;1788–1827),nhàvậtlývàkỹsưngườiPháp.BenjaminFranklin(1706–1790),chínhtrịgia, triếtgia,nhàkhoahọc,nhàphátminh,nhà

hoạtđộngxãhộivànhàngoạigiaohàngđầungườiMỹ.ÔnglàmộttrongnhữngngườithànhlậpđấtnướcnổitiếngnhấtcủaHoaKỳ.

BenjaminThompson(1753–1814),nhàvậtlývànhàphátminhngườiAnhgốcMỹBlaisePascal(1623–1662),nhàtoánhọc,nhàvậtlý,nhàphátminh,tácgiavàtriếtgiaCơ

ĐốcgiáongườiPháp.CarlvonLinde[CarlPaulGottfriedLinde](1842–1934),mộtnhàkhoahọcvàkỹsưngười

Đức,sánglậptậpđoànLindeGroupCharlesDarwin(CharlesRobertDarwin;1809–1882),nhànghiêncứunổitiếngvềtựnhiên

họcvànhàđịachấthọcngườiAnh.Charles-AugustindeCoulomb(1736–1806),nhàvậtlýngườiPhápCharles-GasparddelaRive(1770–1834),bácsĩvànhàvậtlýngườiThụysĩ.ChristiaanHuygens(1629–1695),nhàtoánhọc,nhàvậtlý,nhàthiênvănhọcngườiHàLan.ClaudiusPtolemy(ClaudiusPtolomaeus)(100–170),nhàtoánhọc,nhàthiênvănhọc,triết

giavànhàbáchọcngườiHyLạpCononxứSamos(CononofSamos;280–220TCN),nhàthiênvănhọcvàtoánhọcngườiHy

Lạp.CyrilSinelnikov(KirillDmitriyevichSinelnikovhayCyrilDmiriyevichSinelnikov;tiếngNga:

КириллДмитриевичСинельников;1901–1966),nhàvậtlýhạtnhânXô-viếtngườiNga.DanielBernoulli(1700–1782),nhàtoánhọcvànhàvậtlýngườiThụySĩ–HàLan.Ônglàcon

traicủaJohannBernoullivàlàemcủaNicolausIIBernoulli.DavidGregory(1659–1708),nhàtoánhọcvànhàthiênvănhọcngườiAnh.DenisPapin(1647–1713),nhàvậtlý,nhàtoánhọcvànhàphátminhngườiPháp.DiophantusxứAlexandria(DiophantusofAlexandria;khoảng201–299CN),nhàtoánhọcxứ

AlexandriangườiHyLạpvàlàtácgiảcủaloạtsáchcótêngọiArithmetica(sốhọc).Dmitri Mendeleev (Dmitri Ivanovich Mendeleev; tiếng Nga: Дмитрий Иванович

Менделеев;1834–1907),nhàhóahọcvànhàphátminhngườiNga.EdmeMariotte(1620–1684),nhàvậtlývàlinhmụcngườiPháp.EdmondHalley(1656–1742),nhàthiênvănhọc,nhàđịavậtlý,nhàtoánhọc,nhàkhítượng

họcvànhàvậtlýngườiAnh.ÉdouardBranly(ÉdouardEugèneDésiréBranly;1844–1940),nhàvậtlýngườiPhápEdwardMorley(EdwardWilliamsMorley;1838–1923),nhàhóahọcngườiMỹ.EnricoFermi(1901–1954),nhàvậtlýngườiÝ.EratosthenesxứCyrene(EratosthenesofCyrene;276–195TCN),nhàtoánhọc,nhàđịa lý

học,nhàthiênvănhọcvànhàthơngườiHyLạp).ErnestLawrence(ErnestOrlandoLawrence;1901–1958),nhàvậtlýngườiMỹ.ErnestMarsden(1889–1970),nhàvậtlýngườiAnh–NewZealand.ErnestRutherford,HuântướcNelson(1stBaronRutherfordofNelson;1871–1937),nhàvật

lýngườiNewZealand.Étienne-LouisMalus(1775–1812),kỹsư,nhàvậtlývànhàtoánhọcngườiPhápEuclidxứAlexandria(EuclidofAlexandria;khoảng300TCN),nhàtoánhọclỗilạcthờiHy

Lạpcổ,sốngvàothếkỷ3trướccôngnguyên.Ôngđượcmệnhdanhlà"Chađẻcủahìnhhọc".EvangelistaTorricelli(1608–1647),nhàvậtlývànhàtoánhọcngườiÝ.

Francis Bacon (1561–1626), Tử tước xứ St Alban (1621–1626), Nam tước xứ Verulam(1618–1626),nhàtriếthọc,chínhkhách,nhàkhoahọcvàtiểuluậnngườiAnh.Ôngđượcxemlàchađẻcủachủnghĩaduynghiệmvàphươngphápkhoahọc.FrancisLine(LinusdeLiègehayFranciscusLinus)(1595–1675),giáosĩDòngTên(Dòng

ChúaGiêsu)vànhàkhoahọcngườiAnh.Ông làgiáosưcủa trườngDòngTênLiège(JesuitcollegeatLiège)Franciscus(Frans)vanSchooten(1615–1660),nhàtoánhọcngườiHàLanFrançoisArago(1786–1853),nhàtoánhọc,nhàvậtlý,nhàthiênvănhọc,chínhtrịgiangười

Phápvà cũng làmột thủ tướngPháp thờiĐệnhịCộnghòa (FrenchSecondRepublic; tiếngPháp:DeuxièmeRépubliqueFrance;1848–1852)FranzAepinus(FranzUlrichTheodorAepinus;1724–1802),nhàthiênvănhọc,nhàtoánhọc,

nhàvậtlývàtriếtgiangườiĐức.Frédéric Joliot-Curie (tên khai sinh: Jean Frédéric Joliot) (1900–1958), nhà vật lý người

Pháp.FrederickSoddy(1877–1956),nhàhóahọcphóngxạngườiAnh.FriedrichPaschen(1865–1947),nhàvậtlýngườiĐức.FriedrichWilhelmJosephSchelling(1775–1854),nhàtriếthọcngườiĐứcFritzHaber(1868–1934),nhàhóahọcngườiĐức.Fritz Straßmann [FriedrichWilhelm "Fritz" Strassmann; 1902–1980), nhà hóa học người

Đức.GalileoGalilei(1564–1642),nhàthiênvănhọc,nhàvậtlý,nhàtoánhọc,triếtgiavànhàbác

họcngườiÝ.GeorgOhm(GeorgSimonOhm;1789–1854),nhàVậtlýngườiĐức.GeorgWilhelmFriedrichHegel(1770–1831),nhàtriếthọcngườiĐứcGeorgesCuvier(1769–1832),nhàgiảiphẫuvàsinhvậthọcngườiPháp.GiordanoBruno(1548–1600),tusĩdòngĐaMinh(Dominican),nhàtriếthọc,nhàtoánhọc

vànhàthiênvănhọcngườiÝ.GottfriedLeibniz(GottfriedWilhelm(von)Leibniz(1646–1716),nhàtoánhọc,triếtgiavà

nhàbáchọcngườiĐức.GuglielmoMarconi(1874–1937),kỹsưđiệnvànhàphátminhngườiÝ.GustavKirchhoff(1824–1887),nhàvậtlýngườiĐức.HansChristianØrsted(1777–1851),nhàvậtlývànhàhóahọcngườiĐanMạchHansGeiger(1882–1945),nhàvậtlýngườiĐức.HeinrichFriedrichWeber(1843–1912),nhàvậtlýngườiThụysĩgốcĐức.HeinrichHertz(HeinrichRudolfHertz;1857–1894),nhàvậtlýngườiĐức.Heinrich Lenz (Heinrich Friedrich Emil Lenz; tiếng Nga: Эмилий Христианович Ленц;

1804–1865),nhàvậtlýngườiNgagốcĐức-Baltic.HeinrichRubens(HeinrichLeopoldRubens;1865–1922),nhàvậtlýngườiĐứcHendrikLorentz(1853–1928),nhàvậtlýHàLan.HenriBecquerel(AntoineHenriBecquerel;1852–1908),nhàvậtlýngườiPháp.Ônglàcon

củaAlexandre-EdmondBecquerelHenriPoincaré(1854–1912),nhàtoánhọc,nhàvậtlýlýthuyết,nhàthiênvănhọcvàlàmột

triếtgiangườiPháp.HenryCavendish(1731–1810),triếtgia,nhàkhoahọc,nhàvậtlývànhàhóahọcngườiAnh

ngườiđãpháthiệnrahydrogen,tínhrađượcmộthằngsốhấpdẫnvàtínhđượckhốilượngtráiđất.HermannvonHelmholtz(1821–1894),nhàsinhlýhọc,nhàvậtlý,nhàbáchọcngườiĐức.HeronxứAlexandria(HeronofAlexandria;10–70CN),nhàtoánhọcvànhàkỹnghệngười

HyLạp.HippolyteFizeau(ArmandHippolyteLouisFizeau;1819–1896),nhàvậtlýngườiPhápHumphryDavy(1778–1829),nhàphátminhvànhàhóahọcAnhngườiCornwallIgor Kurchatov (Igor Vasilyevich Kurchatov; tiếng Nga: Игорь Васильевич Курчатов;

1903–1960),nhàvậtlýhạtnhânXô-viếtngườiNga.IrèneJoliot-Curie(1897–1956),nhàhóahọcvànhàvậtlýngườiPháp.IsaacNewton(1643–1727),nhàvậtlý,nhàthiênvănhọc,nhàtriếthọc,nhàtoánhọc,nhà

thầnhọc,nhàbáchọcngườiAnhIvan Polzunov (Ivan Ivanovich Polzunov; tiếng Nga: Иван Иванович Ползунов; 1728–

1766),nhàphátminhngườiNgaJacobBernoulli(1654–1705),cònđượcbiếtđếnvớitênJameshoặcJacques,nhàtoánhọc

ngườiThụySĩ.JakobIIBernoulli (1759–1789),còndượcbiếtvới tên Jacques,nhàvật lývànhàtoánhọc

ngườiThụysĩ.ÔnglàcontraicủaJohannIIBernoullivàlàemcủaJohannIIIBernoulli.JamesC.Maxwell(JamesClerkMaxwell;1831–1879)lànhàvậtlýAnhngườiScotland.JamesChadwick(1891–1974),nhàvậtlýngườiAnh.JamesJeans(JamesHopwoodJeans;1877–1946),nhàvậtlý,nhàthiênvănhọc,nhàtoánhọc

ngườiAnh.JamesJoule(JamesPrescottJoule;1818–1889),nhàvậtlýngườiAnhJamesThomson(1786–1849),nhàtoánhọcngườiIreland.ÔnglàchacủaWilliamThomson

(1824–1907)nhàvậtlý,nhàtoánhọcvànhàphátminhvĩđạingườiAnh.JamesWatt(1736–1819),nhàvậtlý,nhàhóahọc,kỹsưcơkhívànhàphátminhAnhngười

Scoland.Jean Becquerel (1878–1953), nhà vật lý người Pháp. Ông là con trai của Antoine-Henri

Becquerel.Jean-BaptisteBiot(1774–1862),nhàvậtlý,nhàtoánhọcvànhàthiênvănhọcngườiPháp.JohannBernoulli(1667–1748),cònđượcbiếtđếnvớitênJeanhayJohn,nhàtoánhọcngười

ThụySĩ.ÔnglàemcủaJacobBernoulli.Johann Daniel Schumacher (Johann Daniel von Schumacher; tiếng Nga: Иоганн Даниил

Шумахер;1690–1761),Tổng thưkýViệnhàn lâmkhoahọcNgavàgiámđốcThưviệncủaViệnhànlâmkhoahọcNgaởSanktPetersburg.JohannIIBernoulli(1710–1790),nhàtoánhọc,nhàvậtlývàluậtgiangườiThụySĩ.Ônglà

contraicủaJohannBernoulli,vàlàemcủaDanielBernoulli.

JohannIIIBernoulli(1744–1807),nhàthiênvănhọcvànhàtoánhọcngườiThụysĩ.ÔnglàcontraicủaJohannIIBernoulli.JohannPoggendorff(JohannChristianPoggendorff;1796–1877),nhàvậtlýngườiĐức.JohannWolfgangvonGoethe(1749–1832),nhàthơ,nhàviếtkịch,tiểuthuyếtgia,nhàvăn

nhàkhoahọc,họasĩcủaĐức.Ôngđượccoilàmộttrongnhữngvĩnhântrongnềnvănchươngthếgiới.JohannesKepler(1571–1630),nhàtoánhọc,nhàthiênvănhọcvàchiêmtinhhọcngườiĐức.JohannesStark(1874–1957),nhàvậtlýngườiĐức.JohnAdams(JohnCouchAdams;1819–1892),nhàtoánhọcvànhàthiênvănhọcngườiAnh.JohnBernal(JohnDesmondBernal;1901–1971),nhàvậtlýngườiAnhgốcIreland.JohnDalton(1766–1844),nhàkhítượnghọc,nhàhóahọcvànhàvậtlýngườiAnhJohnHerschel(JohnFrederickWilliamHerschel;1stBaronet;(1792–1871),nhàbáchọc,nhà

toánhọc,nhàthiênvănhọc,nhàhóahọc,nhàphátminh,nhànhiếpảnhngườiAnh.JohnKerr(1824–1907),nhàvậtlýAnhngườiScotland.JohnMurray(1841–1914),nhàhảidươnghọcngườiAnh.JohnRobinson(1739–1805),nhàvậtlývànhàhóahọcngườiScotlandJohnTyndall(1820–1893),nhàvậtlýngườiAnh.JosephFourier(Jean-BaptisteJosephFourier;1768–1830),nhàtoánhọcvànhàvậtlýngười

Pháp.JosephJ.Thomson(JosephJohnThomson;1856–1940),nhàvậtlýngườiAnh.Joseph-LouisGay-Lussac(1778–1850),nhàhóahọcvànhàvậtlýngườiPhápJoseph-LouisLagrange(1736–1813),nhàtoánhọcvànhàthiênvănhọcngườiPhápgốcÝ.JosiahGibbs(JosiahWillardGibbs;1839–1903),nhàvậtlýngườiMỹKliment Timiryazev (Kliment Arkadievich Timiryazev; tiếng Nga: Климент Аркадьевич

Тимирязев;1843–1920),nhàthựcvậthọc,nhànônghọcnổitiếngngườiNga.Konstantin Tsiolkovsky (Konstantin Eduardovich Tsiolkovsky; tiếng Nga: Константин

ЭдуардовичЦиолковский;1857–1935),nhàkhoahọclýthuyết,nhànghiêncứu,ngườiđặtnềnmóngchongànhduhànhvũtrụhiệnđại.Ôngcònnhàsưphạm,nhàvănNga–Xô-viếtngườiNga.NgoàiraôngđượcbiếtđếnvớivaitròlànhàsángchếtênlửaXôViết,ônglàngườitiênphongtronglýthuyếtduhànhvũtrụ.LéonFoucault (JeanBernardLéonFoucault;1819–1868),nhàvật lývànhà thiênvănhọc

ngườiPháp.LeonardodaVinci(1452–1519),mộtthiêntàitoànnăngngườiÝbaotrùmcáclĩnhvực:hội

họa,điêukhắc,kiếntrúc,âmnhạc,vănhọc,ngônngữ,toánhọc,kỹthuật,sángchế,yhọc,giảiphẫu,thiênvăn,thựcvật,địachất,bảnđồhọc,lịchsửvàtriếthọctựnhiên.Ôngđượctônvinhlàmộttrongcácnhàbáchọcnổitiếngnhấtmọithờiđại.LeonhardEuler(1707–1783),mộtnhàtoánhọcvànhàvậtlýngườiThụySĩ.Leonty Magnitsky (Leonty Filippovich Magnitsky; tiếng Nga: Леонтий Филиппович

Магницкий;1669–1739),nhàtoánhọcvànhàgiáongườiNgaLevLandau(LevDavidovichLandau;tiếngNga:ЛевДавидовичЛандау;1908–1968),nhà

vậtlýXô-viếtgốcDoThái.LiseMeitner(1878–1968),nhàvậtlýngườiÁo-ThụyĐiển.Louis deBroglie (Louis-VictorPierreRaymonddeBroglie; 1892–1987), nhà vật lý người

Pháp.LudwigBoltzmann(LudwigEduardBoltzmann;1844–1906),nhàvậtlýngườiÁo.LuigiGalvani(LuigiAloisioGalvani;1737–1798),nhàvậtlývànhàyhọcngườiÝ.Marie Curie (Marie Skłodowska-Curie; tên khai sinh: Maria Salomea Skłodowska; 1867–

1934),nhàvậtlývàhóahọcngườiBaLan-Pháp.Mark Oliphant (Marcus Laurence Elwin "Mark" Oliphant; 1901– 2000), nhà vật lý người

Australian.MarquisdeCondorcet(1743–1794),cònđượcbiếtvớitênNicolasdeCondorcet,nhàtriết

học,nhàtoánhọcvàchínhtrịgiangườiPháp.MaxBorn(1882–1970),nhàvậtlývànhàtoánhọcngườiĐức.MaxPlanck(1858–1947),nhàvậtlýlýthuyếtngườiĐức.MeletiusSmotrytsky(tiếngBaLan:MelecjuszSmotrycki;tiếngNga:МелетийСмотрицкий;

1577–1633),nhàngônngữNga,triếtgia,nhàvănvànhàthầnhọcngườiBaLan.MichaelFaraday(1791–1867),nhàhóahọcvànhàvậtlýngườiAnh.Mikhail Lomonosov (Mikhail Vasilyevich Lomonosov; tiếng Nga: Михаил Васильевич

Ломоносов;1711–1765),nhàbáchọcvànhàthơngườiNga.NicolasClément(1779–1841),nhàhóahọcvàvậtlýngườiPháp.Nicolaus Copernicus (tiếng Ba Lan: Mikołaj Kopernik; 1473–1543), nhà toán học và nhà

thiênvănhọcngườiBaLan(Poland).Ônglàngườiđãnêurahìnhthứchiệnđạiđầutiêncủathuyếtnhậttâm(MặtTrờiởtrungtâm).NicolausIBernoulli(1687–1759),cònđượcbiếtđếnvớitênNicolashayNikolas,nhàtoán

họcngườiThụySĩ.Ông là cháu của Jakobvà JohannBernoulli. Chaông,NicolausBernoulli(1662–1716)làemcủaJacobBernoulli.NicolausIIBernoulli(1695–1726),nhàtoánhọcngườiThụySĩ.ÔnglàcontraicủaJohann

Bernoulli.NielsBohr(1885–1962),nhàvậtlýngườiĐanMạch.OliverLodge(OliverJosephLodge;1851–1940),nhàvậtlýngườiAnh.OttoHahn(1879–1968),nhàhóahọcngườiĐức,ngườiđitiênphongtronglĩnhvựcphóng

xạvàhóahọcphóngxạ.OttoStern(1888–1969),nhàvậtlýngườiĐức.OttovonGuericke(1602–1686),nhàkhoahọc,nhàphátminhvàchínhtrịgiangườiĐức.PappusxứAlexandria (PappusofAlexandria;khoảng290–350CN),một trongnhữngnhà

toánhọcvĩđạicủaHyLạpcổđại.Paul-JacquesCurie(1856–1941),nhàvậtlýngườiPháp.PhilipKelland(1808–1879),nhàtoánhọcngườiAnh.PhilippLenard(1862–1947),nhàvậtlýngườiĐứcgốcÁo-Hungary.PhilippedeLaHire(1640–1718),nhàtoánhọc,nhàvậtlý,nhàthiênvănhọcvàkiếntrúcsư

ngườiPháp.PierreCurie(1859–1906),nhàvậtlýngườiPháp.PierredeFermat(1601–1665)làmộtluậtgia,mộthọcgiảnghiệpdưvĩđại,mộtnhàtoán

họcnổitiếngvàchađẻcủalýthuyếtsốhiệnđại.Pierre-SimonLaplace(1749–1827),nhàtoánhọcvànhàthiênvănhọcngườiPháp.PyotrKapitsahayPeterKapitza(PyotrLeonidovichKapitsa;tiếngNga:ПётрЛеонидович

Капица;1894–1984),nhàvậtlýXô-viếtngườiNga.PyotrLazarev(PyotrPetrovichLazarev;tiếngNga:ПётрПетровичЛазарев;1878–1942),

nhàvậtlývànhàvậtlýsinhhọcXô-viếtngườiNga.PyotrLebedev(PyotrNikolaevichLebedev;tiếngNga:ПётрНиколаевичЛебедев;1866–

1912),nhàvậtlýngườiNga.Ranelagh (Katherine Jones, Viscountess Ranelagh) (1615–1691), nhà khoa học nữ người

Ireland.BàlànhàtriếthọcvàlàchịcủaRobertBoyle(1627–1691)vàđãcónhữngtácđộnglóntớicáccôngtrìnhcủaôngtronglĩnhvựchóahọc.RenéDescartes(1596–1650),triếtgia,nhàkhoahọcvànhàtoánhọcngườiPháp.RichardTowneley(1629–1707),nhàtoánhọcvàthiênvănhọcngườiAnh.RobertBoyle(1627–1691),nhàtriếthọctựnhiên,nhàvàhóahọc,nhàvậtlýngườiIreland.RobertBrown(1773–1858),nhàthựcvậthọcngườiScotland.RobertHooke(1635–1703),nhàtriếthọctựnhiên,nhàkiếntrúcvànhàbáchọcngườiAnh.RobertMayer(JuliusRobertvonMayer;1814–1878),bácsĩvànhàvậtlýngườiĐức.RobertOwens(RobertBowieOwens;1870–1940),kỹsưvànhàphátminhngườiMỹ.RudolfClausius(1822–1888),nhàvậtlýngườiĐức.RudolfDiesel(RudolfChristianKarlDiesel;1858–1913),nhàphátminhvàkỹsưngườiĐức.SadiCarnot[NicolasLéonardSadiCarnot](1796–1832), làmộtnhàvật lývàkỹsưngười

Pháp.Sergey Vavilov (Sergey Ivanovich Vavilov; tiếng Nga: Сергей Иванович Вавилов; 1891–

1951),nhàvậtlýXô-viếtngườiNga.SheldonLeeGlashow(sinhnăm1932),nhàvậtlýlýthuyếtngườiMỹ.SiméonPoisson(SiméonDenisPoisson;1781–1840),nhàtoánhọcvànhàvậtlýngườiPháp.SimonStevin(1548–1620),nhàtoánhọc,nhàvậtlývàkỹsưquânsựngườiHàLan.StevenWeinberg(sinhnăm1933),nhàvậtlýlýthuyếtngườiMỹ.ThomasEdison(ThomasAlvaEdison;1847–1931),nhàphátminhvàthươngnhânnổitiếng

ngườiMỹtronglĩnhvựcđiệnvàkỹthuậtđiện.ThomasNewcomen(1664–1729),nhàphátminhngườiAnh.Ônglàngườichếramáyhơi

nướcđầutiênvàonăm1712,gọilàmáyhơinướcNewcomen.ThomasSavery(1650–1715),nhàphátminhvàkỹsưngườiAnh.ThomasSeebeck(ThomasJohannSeebeck;1770–1831),nhàvậtlýngườiĐức.ThomasYoung(1773–1829)lànhàvậtlývàbácsĩngườiAnh.Torichan Kravets (Torichan Pavlovich Kravets; tiếng Nga: Торичан Павлович Кравец;

1876—1955),nhàvậtlýXô-viếtngườiNga.UrbainLeVerrier(UrbainJeanJosephLeVerrier;1811–1877),nhàtoánhọcvànhàthiên

vănhọcngườiPháp.Vasily Petrov (Vasily Vladimirovich Petrov; tiếng Nga: Василий Владимирович Петров;

1761–1834),nhàvậtlýthựcnghiệmngườiNga.VincenzoViviani(1622–1703),nhàtoánhọcvànhàvậtlýngườiÝ.Vitello(ErazmusCiołekWitelo;Witelon;Vitellio;1230–1280đến1314),nhàthầnhọc,nhà

vậtlý,nhàtoánhọcvàtriếthọctựnhiênngườiBaLangốcĐức.Vladimir Arkadiev (Vladimir Konstantinovich Arkadiev; tiếng Nga: Владимир

КонстантиновичАркадьев;1884–1953),nhàvậtlýXô-viếtngườiNgaVladimirZernov(VladimirDmitrievichZernov;tiếngNga:ВладимирДмитриевичЗернов;

1878–1946),nhàvậtlýXô-viếtngườiNga.WaltherMüller(1905–1979),nhàvậtlýngườiĐức.WilhelmRöntgen(WilhelmConradRöntgen;1845–1923),nhàvậtlýngườiĐức.William Clarke (1609 – 1682), một dược sĩ, người đã tạo điều kiện về chỗ ở cho Isaac

NewtonlúctrẻkhiônghọctrunghọctạiKing'sSchoolinGrantham.WilliamCrookes(1832–1919),nhàhóahọcvànhàvậtlýngườiAnh.WilliamHydeWollaston(1766–1828),nhàvậtlývànhàhóahọcngườiAnh.WilliamL.Bragg(WilliamLawrenceBragg;1890–1971),nhàvậtlýngườiAnhgốcAustralia.WilliamProut(1785–1850),bácsĩvànhàhóahọcngườiAnh.WilliamThomson,HuântướcKelvin(1stBaronKelvin;1824–1907),nhàvậtlý,nhàtoánhọc

vànhàphátminhvĩđạingườiAnh.

•ChúThích[1]Eureka(tiếngHyLạpcổ:εὕρηκα)cónghĩa"Tôitìmrarồi",mộtthántừđểreomừngcho

mộtkhámpháhoặcphátminh.ĐâylàthántừnổitiếngcủanhàtoánhọcvànhàphátminhngườiHyLạpArchimedesxứSyracusekhiôngtìmrađịnhluậtvềsứcđẩycủamộtchấtlỏnglênmộtvậtnhúngvàochấtđó-địnhluậtArchimedes.[2]AiCập(Egypt),mộtnướccộnghòanằmởBắcPhi,TrungĐôngvàTâyNamÁ.AiCậpđược

coilàlậpquốcvàokhoảngnăm3100trướcCôngNguyênbởiPharaohhuyềnthoạiMenes[3]Phoenicia(khoảng1500–300TCN),nềnvănminhcổđạidựavàothươngmạihànghảitrải

khắpĐịaTrungHải,nằmởmiềnbắckhuvựcCanaancổđại,vớitrungtâmnằmdọcvùngeobiểnLebanon,Syria,vàbắcIsraelngàynay.[4]HyLạp(Greece),mộtquốcgianằmphíanambánđảoBalkansởkhuvựcđôngnamcủa

châuÂu.HyLạplàmộttrongnhữngnềnvănminhrựcrỡnhấtthờicổđại,cóảnhhưởngsâurộngđếnnềnvănminhquanhkhuvựcĐịaTrungHải.[5]LaMãcổđạihayRomecổđại(AncientRome;753TCN–476)làmộtnềnvănminhphồn

thịnh,bắtđầu trênbánđảoÝ (ItalianPeninsulahayApenninePeninsula) từ thếkỉ8 trướcCôngnguyên.TrảidàiquaĐịaTrungHải,vàvớitrungtâmlàRoma,LaMãcổđạilàmộttrongnhữngnềnvănminhlớnnhấtthếgiớitrongthờikỳcổđại.[6]ĐịaTrungHải(MediterraneanSea)làmộtphầncủaĐạiTâyDươngđượcvâyquanhbởi

đấtliền–phíabắcbởichâuÂu,phíanambởichâuPhivàphíađôngbởichâuÁ.[7]HieroIIofSyracuse(308–215TCN),vuacaitrịxứSyracusevùngSiciliathờiHylạpcổđại

từ270đến215TCN[8] Syracuse (tiếng Ý: Siracusa), thành phố có lịch sử 2700 năm và là thủ phủ của tỉnh

SiracusatrênđảoSicily(Sicilia)củanướcÝ[9]Sicily(tiếngÝ:Sicilia),đảolớnnhấtởĐịaTrungHảivàlàmộtvùngtựtrịcủanướcÝPhidias:chacủaArchimedes[10]Alexandria:thànhphốcảnglớnnhấtnằmdọctheobờĐịaTrungHảicủaAiCập.[11]Museion: khu văn hóa tập trung tinh hoa của giới trí thức CổHy Lạp, vua (Pharaoh)

PtolemaiosISoter(367–283TCN)choxâydựngkhoảngnăm290TCN[12]Plutarch(LuciusMestriusPlutarchus;46–120CN),nhàvănvànhàtiểusửhọcLaMãcổ

đạigốcHyLạp[13]Marcellus(MarcusClaudiusMarcellus;268–208TCN),danhtướngLaMã[14]Cicero(MarcusTulliusCicero;106–43TCN),triếtgia,nhàhùngbiện,chínhkhách,nhàlý

luậnchínhtrịLaMã[15]Lyon:thànhphốvàthủphủcủavùngAuvergne-Rhône-Alpesởkhuvựcđôngnamcủa

nướcPháp[16]Pháp:CộnghòaPháp(FrenchRepublic;tiếngPháp:LaFrancehayRépubliquefrançaise),

mộtquốcgianằmtạiTâyÂu[17]Latin(tiếngLatin:lingualatīna),ngônngữthuộcnhómngônngữgốcÝcủangữhệẤn–

Âu,đượcdùngbanđầuởLatium,vùngxungquanhthànhRoma(còngọilàLaMã).Tấtcảcácngôn ngữ trong nhóm ngôn ngữ Romance (Romance languages) như tiếng Tây Ban Nha(Spanish), tiếng Bồ Đào Nha (Portuguese), tiếng Pháp (French), tiếng Ý (Italian),... đều có

nguồngốctừtiếngLatin.[18]solenoid,mộtdụngcụđượctạorabởimộtvòngdâydẫnđiệnquấntheodạnghìnhtrụ.

Khichodòngđiệnchạyquadâythìsẽxuấthiệntừtrườngkháđềutronglòngống.Cườngđộtừtrườngsinhraphụthuộcvàocườngđộdòngđiệnđiquadây,sốvòngdâytrênmộtđơnvịđochiềudàicủaốngdâyvàphụthuộcvàokíchthướccủaốngdây.[19]Ampekế(ammeter),dụngcụdùngđểđo(cườngđộ)dòngđiện.Vônkế(voltmeter),dụng

cụdùngđểđođiệnáp.Ômkế(ohmmeter),dụngcụdùngđểđođiệntrởcácthiếtbịvàđồdùngđiện[20]NapoleonBonaparte(1769–1821):nhàquânsựvànhàchínhtrịxuấtsắcngườiPháp,

HoàngđếcủanướcPháptừnăm1804đếnnăm1815[21]Tuileries,mộtcungđiệnhoànggiaPhápởParis,đượcxâydựngtừcuốithếkỷ16nhưng

hiệnnaykhôngcòntồntại.CungđiệnTuileriesbịđốtcháyvàothờigianxảraCôngxãParisnăm1871,rồisauđóbịpháhủy.[22] kybernetike: điều khiển học (tiếng Anh: cybernetics; tiếng Hy Lạp: κυβερνητικός

[kybernetike]),ngànhkhoahọcvềviệcđiềukhiển,thuthập,truyềnvàxửlýthôngtin,thườngbaogồmliênhệđiềuchỉnhngượctrongcáccơthểsống,trongmáymócvàcáctổchứcvàcáckếthợpcủachúng[23]Marseille,thànhphốcảngởphíanamnằmbênbờĐịaTrungHảicủanướcPháp[24]Ulm,thànhphốtạibangBaden-Württemberg,nằmbênsôngĐa-nuýp(Danube)ởphía

namnướcĐức[25]CHLBĐức(Germany;tiếngĐức:Deutschland),quốcgialiênbangnằmởTrungÂu[26] Do Thái (Jews),một sắc tộc tôn giáo có nguồn gốc từ người Israel, còn gọi là người

Hebrew,tronglịchsửvùngCậnĐôngcổđại.[27]Munich(tiếngĐức:München),thànhphốlớnthứbacủanướcĐứcvàlàthủphủcủabang

Bavaria(tiếngĐức:Bayern)nằmởphíanamcủanướcĐức[28]sonata:nhạcphẩmđượcthựchiệnbởimộtnhạccụđộctấu,thườnglàmộtnhạccụphím,

hoặcbởimộtnhạccụđộctấuđikèmvớimộtnhạccụphím.[29]WolfgangAmadeusMozart(1756–1791):nhạcsĩvànhàsoạnnhạcnổitiếngngườiÁo[30]logic:luậnlýhọc(thườngcónghĩalàsuynghĩhoặclậpluậnhaylýtrí)[31]ThụySĩ(Switzerland):mộtquốcgialiênbangởTâyÂu[32]Arau:Aarau,thủphủcủabangAargauởphíabắccủaThụySĩ[33]BáchkhoaZürich(SwissFederalPolytechnic[ETH]):trườngĐạihọckỹthuậtởZürich,

ThụySĩ[34]Bern:thủphủcủabangBernvànằmởkhuvựctrungtâmphíatâycủaThụySĩ[35]JohannSebastianBach(1685–1750),nhạcsĩvànhàsoạnnhạcnổitiếngngườiĐức[36]FranzSchubert(1797–1828),nhàsoạnnhạcnổitiếngngườiÁo[37]chuyểnđộngBrown(Brownmotion;đặttêntheoRobertBrown–nhàthựcvậthọcAnh

ngườiScotland)môphỏngchuyểnđộngcủacáchạt trongmôi trường lỏng(chất lỏnghoặckhí)vàcũnglàmôhìnhtoánhọcmôphỏngcácchuyểnđộngtươngtự,thườngđượcgọilàvậtlýhạt.

[38]photon:mộthạtcơbảntrongvậtlý,đồngthờilàhạtlượngtửcủatrườngđiệntừvàánhsángcũngnhưmọidạngbứcxạđiệntừkhác.Nócũnglàhạttảilựccủalựcđiệntừ.[39]Trongnhữngbàigiảngmởđầuvềlýthuyếtxácsuất,ngườitathườnglấythídụvềviệc

gieoxúcsắc,vàtìmxácsuấtcủaviệcxuấthiệnmộtsốnàođó.[40]proton:mộtloạihạttổhợp,mộtthànhphầncấutạohạtnhânnguyêntử.Protonđượctạo

thànhtừ3hạtquarkvàlàmộttronghailoạihạtnucleon.[41]neutron:mộthạthạnguyêntửcótrongthànhphầnhạtnhânnguyêntử, trunghòavề

điệntíchvàcókhốilượngbằng1.674927471(21)×10-27kg.Neutronlàmộttronghailoạihạtnucleon[42]quark:mộthạtcơbảnsơcấpvàlàmộtthànhphầncơbảncủavậtchất.Cácquarkkếthợp

vớinhautạonêncáchạttổhợpcòngọilàcáchadron,vớinhữnghạtổnđịnhnhấtlàprotonvàneutron–nhữnghạtthànhphầncủahạtnhânnguyêntử.[43]hadron:hạttổhợpcóvaitròtrọngyếutronglựctươngtácmạnh[44]GiảithưởngNôben(Nobelprize)làmộttậpcácgiảithưởngquốctếđượctổchứctrao

thưởnghằngnămkểtừnăm1901chonhữngcánhânđạtthànhtựutronglĩnhvựcvậtlý,hoáhọc,yhọc,vănhọc,kinhtếvàhòabình;đặcbiệtlàgiảithưởngNobelhoàbìnhcóthểđượctraochotổchứchaychocánhân.GiảithưởngNobelđượclậptheodichúccủaAlfredNobel(1833–1896)(nhàhóahọc,kỹsư,nhàphátminhvàthươnggiangườiThụyĐiển)vàđượcxemlàgiảithưởngdanhgiánhấttrongcáclĩnhvựcvậtlý,hóahọc,sinhlýhọcvàyhọc,vănhọc,kinhtếvàhòabình.[45]Princeton:mộtcộngđồngnằmởquậnMercer,bangNewJersey,HoaKỳ[46]ZürichhoặcZurich:thànhphốthủphủcủabangcủabangZürichởphíabắccủaThụySĩ

(Switzerland)[47]Prague:(tiếngCzech:Praha),thủđôcủanướcCộnghòaCzech(CzechRepublic)[48]WilhelmII(1859–1941),QuốcvươngcuốicùngcủaVươngquốcPhổ,Hoàngđếcuốicùng

củaĐếquốcĐức[49]VươngquốcLiênhiệpAnhvàBắcIreland(UnitedKingdomofGreatBritainandNorthern

Ireland),mộtquốcgianằmởngoàikhơiđạilụcchâuÂu,baogồmĐảoAnh(GreatBritain)vàphầnđôngbắccủaĐảoIreland,cùngnhiềuđảonhỏ.[50]Berlin:thủđôcủanướcĐức(Germany)[51] Nga (Russia; tiếng Nga: Россия), quốc danh hiện tại là Liên bang Nga (Russian

Federation;tiếngNga:РоссийскаяФедерация),làquốcgialớnnhấtthếgiớinằmởkhuvựcđôngbắccủalụcđịaÁ-Âu.Từ1922đến1991,NgalàmộtnướccộnghoàthuộcLiênbangXô-viết(SovietUnion;tiếngNga:СоветскийСоюз).[52]Lenin(VladimirIlyichLenin;tiếngNga:ВладимирИльичЛенин;1870–1924),lãnhtụ

củaphongtràocáchmạngvôsảnNga[53]AdolfHitler(1889–1945),ngườiĐứcgốcÁo,làQuốctrưởngĐứcQuốcxã1934–1945[54]HoaKỳ,còngọilàMỹ:HợpchúngquốcHoaKỳ(UnitedStatesofAmerica;viếttắt:USA),

quốcgiacộnghòaliênbangnằmgiữaBắcMỹ,trảidàitừTháiBìnhDươngởphíatâysangĐạiTâyDươngởphíađông,phíabắcgiápCanadavàphíanamgiápMexico.[55]California:mộtbangbênbờbiểnTháiBìnhDương,nằmởphíatâycủaHoaKỳ

[56]ThànhphốNewYork(NewYorkcity)làthủphủbangNewYorkvàlàthànhphốcảngbênbờĐạiTâyDươngnằmởđôngbắccủaHoaKỳ[57]Reichsmark,đơnvịtiềntệchínhthứccủanướcĐứctừ1924đến20-6-1948[58]Huỳnhquang(fluorescence)làsựphátquangngắnkhiphântửhấpthụnănglượngtừ

môitrườngngoàilàmchoelectroncủacácphântửchuyểnlêntrạngtháikíchthíchkhôngbềnvàsauđónhanhchóngnhườngnănglượngởdạngnhiệt(phonon)vàdạngquang(photon)đểvềmứcthấphơntaorahuỳnhquang.Lânquang(phosphorescence)haygọidạquanglàmộtdạngphátquangđượctiếptụcsau

khingừngkíchthíchvàkéodàimộtthờigianđángkể,trongđócácphântửcủachấtlânquanghấpthụánhsáng,chuyểnhóanănglượngcủacácphotonthànhnănglượngcủacácelectronởmộtsốtrạngtháilượngtửcómứcnănglượngcaonhưngbềntrongphântửđểsauđóelectronchậmchạprơivề trạng thái lượngtửởmứcnăng lượngthấphơn,vàgiảiphóngmộtphầnnănglượngtrởlạiởdạngcácphoton.Lânquangkhácvớihuỳnhquangcơbảnởchỗquátrìnhelectrongiảiphóngnănglượngở

dạng photon để trở về trạng thái cũ sau khi bị kích thích là rất chậm chạp tới cả vàims(milliseconds)hoặc lên tớihànggiờ.Trongkhiởhuỳnhquang, sựrơivề trạng thái cũcủaelectrongầnnhưtứcthìkhiếnphotonđượcgiảiphóngngaytrongkhoảngthờigianchỉtừ0,5đến10ns(nanoseconds).Cácchấtlânquang,dođó,hoạtđộngnhưnhữngbộdựtrữánhsáng:thunhậnánhsángvàchậmchạpnhảraánhsángsauđó.[59] Phóngxạ (radioactivedecayhay cònđượcgọi lànucleardecayhoặc radioactivity) là

hiệntượngmộtsốhạtnhânnguyêntửkhôngbềntựbiếnđổivàphátracácbứcxạhạtnhân(particleradiation)(thườngđượcgọilàcáctiaphóngxạ).Cácnguyêntửcótínhphóngxạgọilàcácđồngvịphóngxạ,còncácnguyêntửkhôngphóngxạgọilàcácđồngvịbền.Cácnguyêntốhóahọcchỉgồmcácđồngvịphóngxạ(khôngcóđồngvịbền)gọilànguyêntốphóngxạ.Tiaphóngxạcóthểlàchùmcáchạtmangđiệndươngnhưhạtalpha,hạtproton;mangđiện

âmnhưchùmelectron(phóngxạbeta);khôngmangđiệnnhưhạtneutron,tiagamma(cóbảnchấtgiốngnhưánhsángnhưngnănglượnglớnhơnnhiều).Sựtựbiếnđổinhưvậycủahạtnhânnguyêntử,thườngđượcgọilàsựphânrãphóngxạhayphânrãhạtnhân.[60]polonium(Po;sốnguyêntử84),mộtnguyêntốkimloạicóphóngxạcao.[61]radium(kýhiệu:Ra;sốnguyêntử88),mộtnguyêntốhóahọccótínhphóngxạ[62]ĐạihọctổnghợpSorbonne(CollègedeSorbonne):trườngđạihọcnổitiếngcủaPháptại

ParisdoRobertdeSorbonthànhlậpvàokhoảngnăm1257,naylàĐạihọcParis(UniversityofParis;tiếngPháp:UniversitédeParis)[63]tiaX(X-rays):XquanghaytiaRöntgenlàmộtdạngcủasóngđiệntừ,cóbướcsóngtrong

khoảngtừ0,01đến10nanômét,cókhảnăngxuyênquanhiềuvậtchấtnênthườngđượcdùngtrongchụpảnhytế,nghiêncứutinhthểvàkiểmtrahànhlýhànhkháchtronganninhhàngkhônghoặccửakhẩu.[64]cathodelàmộtđiệncựcvậtlýthôngquađódòngđiện"chảy"rakhỏithiếtbịđiệnphân

cực.Hướngcủadòngđiện,theoquyước,ngượcvớidòngchuyểndờicủadòngđiệntử.Vìvậydòngchảyđiệntửvàocácthiếtbịđiệnphâncựcvà,vídụ,cácmạchđiệnđượckếtnối.[65]Thờiđóchưaphátminhraphimảnh,ngườitachụpảnhtrênnhữngtấmkínhcóphủmột

lớpcảmquang.[66]uranium(kýhiệu:U;sốnguyêntử92),nguyêntốhóahọckimloạiphóngxạthuộcnhóm

Actini(actinide)[67]uranylsulfate(UO2SO4),sulfatecủaurani[68]magnesium(kýhiệu:Mg;sốnguyêntử12),nguyêntốhóahọckimloại[69]Warsaw(tiếngBaLan:Warszawa),thủđôcủaBaLan(Poland),nằmbênbờsôngVistula,[70]Paris;thủđôcủanướcPhápnằmởhaibênbờsôngSeinevàởphíabắccủanướcPháp[71]thorium(kýhiệu:U;sốnguyêntử90),nguyêntốhóahọckimloạiphóngxạ[72]uraninitehaypitchblendelàmộtkhoángvậtvàquặnggiàuuraniumdạngnhựacótính

phóngxạvớithànhphầnhóahọcchiếmchủyếulàUO2(uraniumdioxidehayuranium(IV)oxide)vàcácôxit chì (leadoxide), thorium,vànguyên tốđấthiếm.Loại tụkhoángnàycónguồngốctừĐứclàtụkhoángmạchđượckhaithácđểtìmkimloạibạctrongthếkỷ16.F.E.Brückmannmôtảkhoánghọcđầutiênloạikhoángsànguraniumnàytrongnăm1727.Khaithácuraniumquimôcôngnghiệpđầu tiên tạimột tụkhoángmạchở Jáchymov(CộnghòaCzech),MarievàPierreCuriesửdụngquặngđuôicủamỏnàyđểpháthiệnrapoloniumvàradium.[73]chalcolite(haytorbernite)làmộtloạiquặngcótínhphóngxạmàuxanhlụcchứahydrate

đồnguraniumphosphate,đượctìmthấytrongđáhoacương(đágranite)vàcác loạiquặngthứcấpkháccóchứauranium.đồngphosphate:Copper(II)phosphate,hợpchấtvôcơgồmcáccationđồngvàcácanion

phosphate;vớicôngthứchóahọcCu3(PO4)2Vìvậy,nócóthểđượcxemlàcácmuốicupriccủaphosphoricacid.uraniumphosphate:mộthợpchấtcủauranium,phosphorus,andoxygen.Đâylàphosphate

(phosphatelàmộthợpchấtvôcơvàmộtmuốicủaphosphoricacid)củauranium.[74]BaLan(Poland;tiếngBaLan:Polska;tiếngPháp:Pologne),CộnghòaBaLan,mộtquốc

giaởTrungÂu.[75]muốichloride làmuốicủahydrochloricacid (HCl), cócông thứchóahọc tổngquát là

MClxvớiMlàgốckimloại.[76]thủytinhBôhêm:Bohemiacrystal,sảnphẩmcủaxứBohemiavàSilesiathuộcCộnghòa

Czech.[77]Áo:CộnghòaÁo(Austria;tiếngĐức:Österreich),mộtquốcgialiênbangởTrungÂu[78]Huy chươngDavy (DavyMedal) là giải thưởng caonhất củaHộiHoànggiaLuânĐôn

(RoyalSocietyofLondon)đượclậpratừ1877dànhchocácnhàkhoahọctronglĩnhvựchóahọc,cógiátrị1000đồngBảngAnh(PfundSterling)[79]Stockholm:thủđôcủaThụyĐiển(Sweden)[80]ViệnRadium,Paris(L'InstitutduRadium,Paris),naylàViệnCurie(L'InstitutCurie),do

ĐạihọcParisvàViệnPasteurthànhlậpnăm1909chonhàbáchọcMarieCurie[81]Becnuli:TheBernoullis,dònghọBernoullisvinhquangnổitiếngởThụysĩcónguồngốc

từAntwerp,sauđóchuyểnvềsốngtạiBasel,Thụysĩ(Switzerland)cónhiềunhàtoánhọctàinăng[82]HàLan(tiếngHàLan:Nederland;tiếngAnh:Netherlands)làmộtphầncủaVươngquốc

HàLan(KingdomoftheNetherlands)nằmởTâyÂuvàvùngCaribe(Caribbean).[83]Basel:thànhphốởphíatâybắcThụySĩtrêndòngsôngRhine,giápranhvớiĐứcvàPháp

[84]PyotrđệnhấthayPyotrIhayPyotrĐạiđế(PetertheGreat[tiếngNga:ПётрIВеликий]);Pjotr Alexejewitsch Romanow [tiếng Nga: Петра I Алексеевич Романов]; 1672–1725), SahoàngNga1682–1721,HoàngđếNga1721–1725[85] SaintPetersburg (tiếngNga:Санкт-Петербург) là thànhphố lớn thứ2củaLiênbang

NgavàtừnglàcốđôcủaĐếquốcNga.Từ1914đến1924,SaintPetersburgcònđượcbiếtđếnvớitênPetrograd(tiếngNga:Петроград)vàtừ1924đến1991thànhphốmangtênLeningrad(tiếngNga:Ленинград).[86]Strasbourg(tiếngĐức:Straßburg),thànhphốthủphủtỉnhBas-RhinvàcủavùngAlsace

nằmởđôngbắccủanướcPháp[87]RMSOlympic(1911–1935)làcontàuđầutiêntrongsốbacontàulớpOlympiccủahãng

tàuWhiteStarLine(Liverpool,Anhquốc),cùngvớihaicontàuTitanicvàBritannic.Tàucótảitrọng52.067 tấnvà chởđược2.435hànhkhách, chạy tuyếnhànghải Southampton–NewYork.[88]Mét(metrehaymeter;kýhiệu:m)làđơnvịđokhoảngcáchvàlàmộttrong7đơnvịcơ

bảntrongHệđolườngquốctếSI,vàđâylàđịnhnghĩachuẩncủaViệnĐolườngQuốctế:"Métlà khoảng cách mà ánh sáng truyền được trong chân không trong khoảng thời gian của1/299.792.458giây".[89]HMSHawke(1891–1914),thuộclớpEdgar,làtàuchiếnhạng1củaHảiquânAnhcótải

trọng7.350tấn.[90]ĐanMạch(Denmark;tiếngĐanMạch:Danmark),mộtquốcgiathuộcvùngScandinaviaở

BắcÂu[91]electron,còngọilàđiệntử,đượcbiểudiễnnhưlàe-,làmộthạthạnguyêntử,hayhạtsơ

cấp.Trongnguyên tử, electron chuyểnđộngxungquanhhạtnhân (baogồmcácprotonvàneutron)trênquỹđạoelectron.Cácelectroncóđiệntíchvàkhichúngchuyểnđộngsẽsinhradòngđiện.Vì cácelectron trongnguyên tửxácđịnhphương thứcmànó tương tácvới cácnguyêntửkhácnênchúngđóngvaitròquantrọngtronghóahọc.[92]Cambridge,thànhphốtrungtâmhànhchínhcủaCambridgeshire,miềnđôngnướcAnh,

bênsôngCam(TheRiverCam)[93]PhòngthínghiệmCavendish(CavendishLaboratory)đượcthànhlậpnăm1873,vàcũng

chínhlàkhoavậtlýcủaĐạihọcCambridge–mộttrongnhữngtrungtâmnghiêncứuvàđàotạohàngđầunướcAnhcũngnhưthếgiớivềlĩnhvựcvậtlý.PhòngthínghiệmđượcđặttêntheoWilliamCavendish(1808–1891)–côngtướcxứDevonshirevàhiệutrưởngcủaĐạihọcCambridge,vàcũng làđể tưởngnhớtớiHenryCavendish(1731–1810)–nhàkhoahọcnổitiếng,nhàvậtlývànhàhóahọcngườiAnhngườiđãpháthiệnrahydrogen,tínhrađượcmộthằngsốhấpdẫnvàtínhđượckhốilượngtráiđất.[94]ManchesterlàthànhphốởkhuvựctâybắccủanướcAnh.Thànhphốnàynổitiếngtrong

lịchsửlàthànhphốcôngnghiệphóađầutiêncủathếgiớivàvaitròtrungtâmcủanótrongcuộcCáchmạngcôngnghiệp.Manchesterđượcmệnhdanhlà"ThủphủmiềnBắcnướcAnh",làmộttrungtâmnghệthuật,truyềnthông,giáodụcđạihọcvàthươngmạivàđượcxemnhư"ThànhphốlớnthứhaicủaAnh".[95]Copenhagen[København],làthủđôvàlàthànhphốlớnnhấtcủaĐanMạch(Denmark)[96]LiênXô:LiênbangXô-viết(SovietUnion)[СоветскийСоюз],tênđầyđủlàLiênbangcác

nướcCộnghòaXãhộiChủnghĩaXôviết[UnionofSovietSocialistRepublics(USSR),tiếngNga:

СоюзСоветскихСоциалистическихРеспублик(СССР)].LiênXôlàmộtquốcgiacólãnhthổchiếmphầnlớnchâuÂuvàchâuÁ,tồntạitừ30tháng12năm1922chođếnkhichínhthứcgiảithểvàongày25tháng12năm1991.[97]WinstonChurchill(1874–1965),nhàchínhtrịngườiAnh,nổitiếngnhấtvớicươngvịThủ

tướngAnhtrongthờiChiếntranhthếgiớithứhai.[98]Moscow(tiếngNga:Москва;phiênâm:Moskva):thủđôcủaLiênbangNga,nằmtrênbờ

sôngMoskva(MoskvaRiver;tiếngNga:Москва-река),giữalưuvựccủahaiconsônglớnlàVolga(tiếngNga:Волга)vàOka(tiếngNga:Ока)[99]Leningrad[Ленинград],têngọikháccủathànhphốSaintPetersburgtừ1924đến1991.

LeningradcònđượcbiếtđếnvớitênPetrograd[Петроград](từ1914đến1924).[100]KharkovhayKharkiv[tiếngUkraina:Харків;tiếngNga:Харьков]:thànhphốlớnthứhai

củaUkrainavàcũnglàthủphủcủatỉnhKharkiv[101]Cyclotronlàloạimáygiatốcgiúptăngvậntốccủahạtmangđiệnbằngcáchkếthợpđiện

trườngvàtừtrường.MáycyclotronđượcchếtạotừýtưởngcủanhàvậtlýngườiMỹErnestOrlandoLawrence(1901–1958)nhằmgiúpcácnhàkhoahọccóthểnghiêncứunhiềuhơnvềcấutrúccủavậtchất.[102]Hạtbeta(betaparticle)làtêngọichungcủađiệntử(e−,β−)vàpositron(e+,β+)phátra

trongquátrìnhphânrãbetacủahạtnhânvàcủaneutronởtrạngtháitựdo.Trongvậtlýhạtnhân,phânrãbetalàmộtkiểuphânrãphóngxạmàtheođósinhramộthạtbeta(electronhoặcpositron).[103] ThụyĐiển (Sweden; tiếngThụyĐiển: Sverige), tên gọi chính thứcVươngquốcThụy

Điển(KingdomofSweden),làmộtvươngquốcvùngScandinavianằmởBắcÂubaogồmphầnđôngcủabánđảoScandinavia,đảoGotlandvàđảoÖland.[104]ôxy(oxygen;kýhiệu:O;sốnguyêntử8),mộtnguyêntốhóahọccónguyêntửkhốibằng

16.Ôxylànguyêntốphikimhoạtđộngmạnhnócóthểtạothànhhợpchấtoxitvớihầuhếtcácnguyêntốkhác.Khíôxythườngđượcgọilàdưỡngkhí,vìnóduytrìsựsốngcủacơthểconngười.[105]FranklinD.Roosevelt(FranklinDelanoRoosevelt;1882–1945),tổngthốngHoaKỳthứ

32(1933–1945)vàlàmộtkhuônmặttrungtâmcủacácsựkiệnthếgiớitronggiữathếkỷ20khiônglãnhđạoHoaKỳsuốtthờigiancócuộckhủnghoảngkinhtếtoàncầuvàchiếntranhthếgiới.[106]HarryS.Truman(1884–1972),Tổngthốngthứ33củaHoaKỳ(1945–1953)[107]Hiroshimalàthànhphố,thủphủcủatỉnhHiroshimacủaNhậtBản,làthànhphốlớnnhất

củaVùngChūgokuởphíaTâyđảoHonshu.[108]Nagasaki:NagasakilàthủphủvàlàthànhphốlớnnhấtcủatỉnhNagasakicủaNhậtBản.

ThànhphốnàytọalạctạibờTâyNamcủađảoKyūshū–đảocựcnamtrong4hònđảochínhcủaNhậtBản.[109] Huân chương Dannebrog (The Order of the Dannebrog) [tiếng Đan Mạch:

Dannebrogordenen]làhuânchươngcủaĐanMạch(Denmark),đượcvuaChristianV(1646–1699)củaĐanMạch(Denmark)vàNaUy(Norway)lậpranăm1671.[110]OliverCromwell(1599–1658),nhàlãnhđạochínhtrịvàquânsựngườiAnh,ngườiđóng

vaitròquantrọngtrongviệcthànhlậpnềncộnghòaởAnhvàsauđólàHuântướcbảohộcủaAnh,ScotlandvàIreland.Ônglàmộttrongnhữngchỉhuycủalựclượngquânđộimớiđánhbại

nhữngngườibảohoàngtrongcuộcnộichiếnAnh1642–1651.[111]RichardBoyle(1566–1643):BátướcvùngđấtCork(1.EarlofCork[GreatEarlofCork];

1620–1643) nằmở phía nam của Irland.Ông là cha của nhà bác họcRobert Boyle (1627–1691).[112]Irland(tiếngIrland:Éire]làmộtquốcđảonằmtạiphíatâybắccủachâuÂuvàphíatây

củaĐảoAnh(GreatBritain).IrlandnằmởphíanamcủaĐảoIrlandvàchiếmkhoảng5/6diệntíchcủaĐảoIrland.[113]London:thủđôcủaAnhvàVươngquốcLiênhiệpAnhvàBắcIreland(UnitedKingdom

ofGreatBritainandNorthernIreland),nằmbênbờsôngThemsevàởđôngnamcủaĐảoAnh(GreatBritain)[114]Ranelagh(KatherineJones,ViscountessRanelagh;1615–1691),nhàkhoahọcnữngười

Ireland.BàlànhàtriếthọcvàlàchịcủanhàbáchọcRobertBoyle(1627–1691)vàđãcónhữngtácđộnglớntớicáccôngtrìnhcủaôngtronglĩnhvựchóahọc.[115] RogerBoyle (1621–1679):Bá tước vùngđấtOrrery (Earl ofOrrery, 1660–1679) của

Irland.Ôngcòncó tướchiệuNam tướcBroghill (BaronBoyleofBroghill, 1627–1679).ÔngcũnglàanhcủaRobertBoylenhàbáchọc(1627–1691).[116] Lâu đài Lismore (Lismore Castle) nằm thị trấn lịch sử Lismore thuộc vùng đất

WaterfordởphíanamtỉnhMunstercủaIreland[117]TrườngtrunghọcEton(EtonCollege)làtrườngnộitrúđộclậpcủaAnhdànhcho1.300

namhọcsinhnộitrútuổitừ13đến18ởEton,Berkshire,gầnWindsor.Đâylàmộttrườngnamsinhlớnđượcthànhlậpnăm1440bởivuaHenryVIcủaAnhvớivaitròlà"TheKing'sCollegeofOurLadyofEtonbesidesWyndsor".[118]McColm:tênthôngdụngcủangườiAnhvàIrland[119] Ý (Italy; tiếng Ý: Italia), Cộng hoà Ý là một quốc gia bao gồm bán đảo Ý (bán đảo

Apennines;tiếngÝ:Appennini)phíanamchâuÂu,haihònđảolớnnhấttạiĐịaTrungHảilàSiciliavàSardegnavàcácnhómđảonhỏkhác.[120]Geneva(tiếngPháp:Genève),thànhphốđôngdânthứhaiởThụySĩ(Switzerland),nằm

về tây nam của hồ Geneva (lake Geneva; tiếng Pháp: le lac Léman), nơi hồ chảy vào sôngRhône.ThànhphốGenevađượcbaoquanhbởihaidãynúi,dãynúiAlpesThụySĩ(SwissAlps;tiếngPháp:AlpesSuisses)vàdãyJura(JuraMountains).[121]Stalbridge,mộtthànhphốnhỏởDorset,nằmởtâynamcủanướcAnh[122]Oxford,làthànhphốthủphủcủaOxfordshire,ởđôngnamcủanướcAnh,gầnđoạnhợp

lưugiữasôngThamesvàsôngCherwell.[123]Liège,mộtthànhphốởphíađôngcủanướcBỉ(Belgium).[124]Khíápkế(barometer)làthiếtbịdùngđểđoápsuấtkhíquyểnvàvìthếkhíápkếlàmột

dạngriêngcủađồnghồđoápsuất(manometer).Nócóthểđođượcápsuấtgâyrabởikhíquyểnbằngcáchdùngnước,khíhoặcthủyngân.Cónhiềuloạikhíápkế:khíápkếdùngnước,khí áp kế thủy ngân, khí áp kế dầu bơm chân không, khí áp kế aneroid, máy ghi khí áp(barograph),khíápkếcóbầu,khíápkếsiphon,...[125]tứclàápsuất[126] tu viện Westminster (Westminster Abbey): nhà thờ theo kiến trúc Gothic ở

Westminster-khuphốlịchsửcónhiềuđịadanhnổitiếng(cungđiệnWestminster,cungđiện

Buckingham,tuviệnWestminstervàthánhđườngWestminster)ởtrungtâmthủđôLondoncủanướcAnh,nằmtrênbờbắccủasôngThames.TuviệnWestminsternằmởphíatâycủaCungđiệnWestminster,lànơitiếnhànhlễđăngquangcủacácnhàvuavànữhoàngAnh.ĐâycũnglànơichôncấtcủanhiềuthànhviêncủaHoànggiaAnhvànhiềunhânvậtnổitiếngkháctronglịchsửcủanướcAnh.[127] Angoulême, là thành phố thủ phủ của tỉnh Charente thuộc vùngNouvelle-Aquitaine,

nằmởtâynamnướcPháp[128]rượuvangBordeauxnổitiếngsảnxuấttạivùngđấtBordeauxởphíatâynamcủanước

Pháp[129]Cognac,mộtloạirượumạnhsảnxuấttạivùngđấtCognac,Charenteởphíatâynamcủa

nướcPháp[130] Sim(SimskyZavod; tiếngNga:Сим,СимскийЗавод), thị trấnnhỏởAshinsky(tiếng

Nga: Ашинский район), tỉnh Chelyabinsk (tiếng Nga: Челябинская область), Cộng hòaBashkortostan(tiếngNga:Башкортостан]củanướcNga[131] Ufa (tiếng Nga: Уфа), thủ phủ của nước Cộng hoà Bashkortostan (tiếng Nga:

Башкортостан)thuộcLiênbangNga[132]UralhayUralMountains(tiếngNga:Урал,Уральскиегоры),dãynúithuộcLiênbang

NgavàKazakhstan,làranhgiớitựnhiênphânchiachâuÁvàchâuÂu.[133]Simbirsk(tiếngNga:Симбирск),naylàUlyanovsk(tiếngNga:Ульяновск),mộtthành

phố nằm bên sông Volga ở Nga, cách Moskva 893 km về phía đông. Đây là thủ phủ tỉnhUlyanovsk,Nga.[134]Simferopol(tiếngUkraina:Сімферополь;tiếngNga:Симферополь),thủđôcủaCộng

hòatựtrịKrym,nằmởphíanamUkraina.[135] Crimea (Crimean Peninsula; tiếng Ukraina: Крим, Кримський півострів; tiếng Nga

Крым,Крымскийполуостров)làbánđảoởphíabắcBiểnĐen(Hắchải).BánđảoCrimealàmộtbánđảolớnởchâuÂuđượcnướcbaobọcgầnnhưhoàntoàn.BánđảonằmngayvềphíanamcủađấtliềncủaUkrainavàvềphíatâycủamiềnKubanthuộcNga.BánđảoKrymnằmgiữahaibiểnAzovvàbiểnĐenvàđượcnốivớiđấtliềncủaUkrainatheoeođấtPerekop.[136] Jules Verne (Jules Gabriel Verne) (1828–1905), là nhà văn Pháp nổi tiếng về các tác

phẩmkhoahọcviễn tưởngnhư "Hành trìnhvào tâmTráiĐất" (1864), "Hai vạndặmdướibiển"(1870),"Vòngquanhthếgiớitrong80ngày"(1873).[137]Petrograd(tiếngNga:Петроград),thànhphốlớnthứ2củaNga.Petrogradlàtêntrước

đâycủaSaintPetersburg(tiếngNga:Санкт-Петербург)tronggiaiđoạn1914–1924.[138] Pavlovsk (tiếng Nga: Павловск), thành phố nhỏ của Liên bang Nga, cách Sankt

Petersburg(tiếngNga:Санкт-Петербург)khoảng30kilometersvềphíanam.[139]alpha(α):hạtalpha(alphaparticle)haytiaalpha(alpharays)làmộtdạngcủaphóngxạ

hìnhthànhtrongquátrìnhphânrãalpha(alphadecay),một loạiphânrãphóngxạcủahạtnhânnguyên tử.Hạtalphagồmhaiprotonvàhaineutron liênkếtvớinhau thànhmộthạtgiốnghệthạtnhânnguyêntửhelium.[140]BiểnĐen:hayHắcHải(TheBlackSea;tiếngNga:Чёрноеморе)làmộtbiểnnộiđịanằm

giữaĐông/ĐôngNamchâuÂuvàvùngTâyÁ.BiểnĐenđượcnốivớiĐịaTrungHảiquaeobiểnBosporusvàbiểnMarmara.

[141]BiểnAzov(SeaofAzov;tiếngNga:Азовскоеморе)làphầnphíabắccủaBiểnĐen,nốivớibiểnnàybằngeobiểnKerch(KerchStrait;tiếngNga:Керченскийпролив).[142]Baku(tiếngAzerbaijan:Bakı; tiếngNga:Баку): thủđôcủanướcCộnghòaAzerbaijan

(tiếngAzerbaijan:Azərbaycan)-mộtquốcgiavùngTrungÁởkhuvựcNamCaucasus(SouthCaucasus[Transcaucasia];tiếngNga:Закавказье).[143] Seignette điện hay sắt điện, fero-điện (ferroelectric). Sắt điện (ferroelectricity hay

Seignette-electricity)làhiệntượngxảyraởmộtsốchấtđiệnmôicóđộphâncựcđiệntựphátngaycảkhôngcóđiệntrườngngoài,vàdođótrởnênhưởngứngmạnhdướitácdụngcủađiệntrườngngoài.[144]BiểnTrắnghayBạchHải(WhiteSea;tiếngNga:Бeлоемoре)làvịnhnhỏphíanamcủa

biểnBarentsởbờbiểnmiềntâybắcnướcNga.[145]BiểnCaspi(CaspianSea;tiếngNga:Каспийскоеморе),hồnướclớnnhấttrênthếgiới

tínhvềcảdiệntíchvàthểtích,nằmgiữachâuÂuvàchâuÁ.Diệntíchmặtnướclà371.000km²vàthểtích78.200km³.Vìkhôngthôngvớiđạidươngnênđâyđúnglàmộthồnướctuymangtên"biển".BiểnCaspinằmgiữaKazakhstanởphíađôngbắc,Ngaởphíatâybắc,Azerbaijanởphíatây,IranởphíanamvàTurkmenistanởphíađôngnam.[146]ViễnĐông(FarEast)làmộttừdùngđểchỉcácquốcgiaĐôngÁ.ViễnĐôngNga(Russian

FarEast(tiếngNga:ДальнийВостокРоссии)hayTransbaikalialàmộtthuậtngữchỉnhữngvùngcủaNgaởViễnĐông,vídụnhữngvùngcựcđôngcủaNganằmgiữaHồBaikalởTrungSiberia,vàTháiBìnhDương.[147]Kazan(tiếngNga:Казань),thủphủcủaCộnghòaTatarstanthuộcLiênbangNga.Đâylà

thành phố lớn thứ tám củaNga, nằmở nơi hội lưu của sông Volga và sông Kazanka (hayQazansu)tronglãnhthổNgaởchâuÂu,cáchMoscow(Moskva)khoảng800kmvềphíađông.[148] tàu phá băng Lenin (tiếng Nga: Ленин), tàu phá băng nguyên tử (nuclear-powered

icebreaker)đầutiêntrênthếgiới,hạthủyngày5-12-1957.Tàu"Lenin"chínhthứchoạtđộngtừnăm1959đếnnăm1989.[149]Polynesia,mộtphânvùngcủachâuĐạiDương,gồmkhoảngtrên1.000đảoởphíatrung

vànamTháiBìnhDương[150]piston,mộtbộphậncủađộngcơ,máybơmdạngpiston,máynénkhíhoặcxi-lanhhơi.[151]ĐộngcơDiesel (Dieselengine) làmột loạiđộngcơđốt trong,khácvớiđộngcơxăng

(hayđộngcơOtto).Sựcháycủanhiênliệu,tứcdầudiesel,xảyratrongbuồngđốtkhipistonđitớigầnđiểmchếttrêntrongkỳnén,làsựtựcháydướitácđộngcủanhiệtđộvàápsuấtcaocủakhôngkhínén.ĐộngcơDieseldonhàphátminhvàkỹsưngườiĐức,ôngRudolfDiesel,phátminhravàonăm1892.Donhữngưuviệtcủanósovớiđộngcơxăng,nhưhiệusuấtđộngcơcaohơnhaynhiênliệudieselrẻtiềnhơnxăng,nênđộngcơDieselđượcsửdụngrộngrãitrongcácngànhcôngnghiệp,đặcbiệttrongngànhgiaothôngvậntảithủyvàvậntảibộ.[152]Augsburg,mộtthànhphốlớnnằmởtâynambangBayerncủanướcĐức[153] Richard Wagner (Wilhelm Richard Wagner; 1813–1883), nhà soạn nhạc kiêm nhạc

trưởng,đạodiễnkịchvànhàlýluậnâmnhạcngườiĐứcnổitiếng[154]FriedrichKrupp(FriedrichAlfredKrupp;1854–1902),nhàtưbảncôngnghiệpvàông

chủcủatậpđoànKruppnổitiếng[155]Linden:têncủangườiĐức

[156]xi-lanh(cylinder):bộphậnhoạtđộngchínhcủađộngcơthườngcódạnghìnhtrụrỗngvàlàchỗ(khônggian)đểpistondichuyển[157]Atmôtphetiêuchuẩn(standardatmosphere;kýhiệu:atm)làđơnvịđoápsuất,không

thuộcHệđolườngquốctếSIvàđượcđịnhnghĩachínhxácbằng1,01325×105Pa(1,01325bar).1atmtươngđươngvớiápsuấtcủacộtthủyngâncao760mmtạinhiệtđộ0°C(tức760Torr)dướigiatốctrọngtrườnglà9,80665m/s².[158]Nürnberg,thànhphốlớnởnamnướcĐứcvàlàthànhphốlớnthứhaicủabangBavaria

(tiếngĐức:Bayern).[159]Bar-le-Duc:thànhphốởkhuvựcLorraineởđôngbắcnướcPháp[160]LaFabrie(France):thànhphốởvùngMidi-PyrénéesởphíanamcủanướcPháp[161]Leipzig:thànhphốđôngdâncưnhấtcủabangSaxony(tiếngĐức:Sachsen)nằmởkhu

vựcmiềntrungphíađôngcủanướcĐức[162]Ghent(tiếngHàLan:Gent;tiếngAnh:Ghent;tiếngPháp:Gand):thànhphốvàthủphủ

củaEastFlanders(tiếngHàLan:Oost-Vlaanderen)ởphíabắccủanướcBỉ[163]Galicia:vùngđấtlịchsửởbắcBaLanvàtâyUkrainethuộcvùngTrung-ĐôngÂu.Tạikhu

vựanàydầumỏđãđượctìmthấyvàkhaitháctừgiữathếkỷ19vàđầuthếkỷ20.Từ1867đến1918làVươngquốcGaliciavàLodomeria[164] Ruhr làmột vùng đô thị và công nghiệp lớn ở North Rhine-Westphalia (Nordrhein-

Westfalen)ởphíatâynướcĐức[165]TàuSSDresden(1897-1915)làtàuthủychởkháchcủaAnhchạyởBiểnBắc(NorthSea)

trêntuyếnhànghảiHarwich-HookofHolland(tiếngHàLan:deHoekvanHolland).[166]cabin:buồngriêng,buồngngủ,chỗngồiriêngdànhchohànhkháchđitàuhỏa,tàuthủy

haydànhchosĩquan,phicông[167]sôngEscauthaysôngScheldt(tiếngHàLan:Schelde;tiếngPháp:Escaut),sôngdài350

kmchảyquaPháp,BỉvàHàLanđổvàoBiểnBắc(NorthSea)[168]Wheeler:tênngườiAnh[169]NghìnlẻmộtđêmlàtậptruyệnthầnthoạidângianẢ-Rập,cónguồngốclâuđờitrênxứ

sởcủacáchoàngđếẢ-Rậpcổđạivàđượcbổsungquanhiềuthếkỷbằngkhotàngtruyệncổdângian cácnước tronghệngônngữẤn-Âu,được lưu truyền rộng rãiở Iran, Iraq,AiCập,Ethiopia,...sauđóphổbiếnkhắpTrungĐông.TruyệnlầnđầuđượcbiếtđếnởchâuÂutrongnhữngnăm1704-1709quabảndịchtiếngPhápcủanhàvănngườiPhápAntoineGalland.[170]GeorgeRiebau, thợđóngsáchvàbánsáchởphốBlandfordStreet (London).Michael

FaradayđãtớicửahàngcủaRiebauđểhọcviệcvàonăm1805ởtuổi14.[171]JaneMarcet(1769–1858),tácgiảcủacuốnsách"ConversationsonChemistry"(1805)[172]acid(tiếngPháp:acide):cáchợpchấthóahọccóthểhòatantrongnướcvàcóvịchua,

thôngthườngbiểudiễndướidạngcôngthứctổngquátHxAy[173]JohnTatum(1772–1858),nhàkhoahọcvàtriếtgiangườiAnh.Ônglàngườithànhlập

HộitriếthọcthànhphốLondonnăm1808.[174]pinVolta(Voltaicpile):mộtbộcáctếbàogalvanic(galvaniccell)haycòngọilàtếbào

voltaic(voltaiccell)(đặttheotêncủaLuigiGalvani,hayAlessandroVolta)riêngrẽđặtthànhcột,đượcnhàvậylýngườiÝAlessandroVolta(1745–1827)phátminhnăm1800.Đólàđólà

mộttấmkẽmvàmộttấmđồngnhúngtrongsulfuricacid,nếunốihai tấmkimloạinàyvớinhauthìnócóthểsảnsinhradòngđiệnliêntụcvàổnđịnh.PinVoltalàmộtdạngpinđiệnhóa,nóchuyểnhóanăng(nănglượngphảnứnghóahọc)thànhđiệnnăng.[175]CharlesAnderson,phụtávàcộngsựđắclựccủaMichaelFaraday[176] sông Thames (river Thames): con sông ở phía Nam nước Anh chảy qua thành phố

London[177]bánhgâteaux:bánhngọtkiểuPháp[178]ĐạihọcOxford(TheUniversityofOxford):việnđạihọcnghiêncứuliênhợpởOxford

(Anhquốc),đượcthànhlậptừcuốithếkỉ11(1096)[179]anode(dươngcực)làmộtđiệncựcthôngquađódòngđiệnchảyvàomộtthiếtbịđiện

phâncực.Cáchướngcủadòngđiệnlàngượcchiềuvớihướngcủadòngđiệntử:điệntửchảyquaanodeđểcácmạchbênngoài[180]chấtđiệnphân:electrolyte(chấtđiệnlihaychấtđiệngiải)làmộtchấtđượcđiệnlikhi

hòatantrongcácdungmôiđiệnlithíchhợpnhưnước.Theocáchgiảithíchnày,chấtđiệnlibaogồmđasốcácmuối tan, cácaxítvàbazơ.Dòngđiện trongchấtđiệnphân làdòng iondươngvàionâmchuyểnđộngcóhướngtheohaichiềungượcnhau.Dòngđiệntrongchấtđiệnphânkhôngchỉtảiđiệnlượngmàcòntảicảvậtchất(theonghĩahẹp)đitheo.Tớiđiệncựcchỉcóelectroncóthểđitiếp,cònlượngvậtchấtđọnglạiởđiệncực,gâyrahiệntượngđiệnphân(hiệntượngxảyraởcácđiệncựckhiđiệnphânchấtđiệnphân).[181]ionhayđiệntíchlàmộtnguyêntửhaynhómnguyêntửbịmấthaythunhậnthêmđược

mộthaynhiềuđiệntử.Mộtionmangđiệntíchâm,khinóthuđượcmộthaynhiềuđiệntử,đượcgọi làanionhayđiện tíchâm,vàmột ionmangđiện tíchdươngkhinómấtmộthaynhiềuđiệntử,đượcgọilàcationhayđiệntíchdương.Quátrìnhtạoracácionhayđiệntíchgọilàionhóa(ionization)hayđiệnly.[182]anion(điệntíchâm).Mộtionmangđiệntíchâm,khinóthuđượcmộthaynhiềuđiệntử,

đượcgọilàanionhayđiệntíchâm.[183]cation(điệntíchdương).Mộtionmangđiệntíchdươngkhinómấtmộthaynhiềuđiện

tử,đượcgọilàcationhayđiệntíchdương.[184]đươnglượngđiệnhóa(electrochemicalequivalent;viếttắt:Eq)đạilượngđặctrưngcho

sựxuấthiệnmộtchấtởđiệncựctrongsựđiệnphân,cótrịbằngkhốilượngchấtấyxuấthiệnsaukhicómộtđơnvịđiệnlượngchạyquachấtđiệnphân.[185] Nữ hoàng Victoria (Alexandrina Victoria; 1819–1901): Nữ hoàng Anh (Queen of the

UnitedKingdom;1837–1901)vàNữhoàngẤnĐộ(EmpressofIndia;1876–1901).[186]Pisa: thànhphốthủphủcủatỉnhPisathuộcvùngTuscany(tiếngÝ:Toscana)ởmiền

trungcủanướcÝ,nằmgầncửasôngArno(riverArno)vàobiểnLigurian(LigurianSea;tiếngÝ:MarLigure)trênĐịaTrungHải[187]Tuscany(tiếngÝ:Toscana):vùngđấtnổitiếngnằmởmiềntrungbênbờtâyĐịaTrung

HảicủanướcÝ,cóthủphủlàthànhphốFlorence(tiếngÝ:Firenze)[188]Venice(tiếngÝ:Venezia):thànhphốởđôngbắccủaÝvàthườngđượcgọilà"thànhphố

củacáckênhđào".CộnghòaVeneziatừnglàmộtđếquốchànghảivàmộtkhuvựcchuẩnbịchocáccuộcThậptựchinh,cũngnhưlàmộttrungtâmthươngmạiquantrọng(đặcbiệtlàthươngmạigiavị)vànghệthuậttrongthờiPhụchưng.

[189]Padua(tiếngÝ:Padova),làmộttrongcácthànhphốlâuđờinhấtcủanướcÝvàlàthủphủcủatỉnhPadua.PaduanằmcáchVeneziakhoảng30kmvềphíatây[190]Trongsáchcủamình,GalileoGalileinóiđếnsựphóngđạidiệntíchvậtquansát.Nếunói

vềđộphóngđạidàithìkínhviễnvọngcủaGalileiphóngđạiđượchơn30lần.[191]SaoMộchayMộcTinh(Jupiter):hànhtinhthứnămtínhtừMặttrờivàlàhànhtinhlớn

nhấttrongHệMặttrờihayTháiDươnghệ(Solarsystem)[192]Roma(Rome;tiếngÝ:Roma)làthủđôcủanướcÝcólịchsửhơn2500năm.Romecũng

làthủđôcủaCộnghòavàĐếquốcLaMã.[193]Florence(tiếngÝ:Firenze)làthủphủcủavùngTuscany(tiếngÝ:Toscana)nằmởmiền

trungcủanướcÝ,nổitiếngvềnghệthuậtvàkiếntrúc.TừthờitrungcổFlorenceđãlàtrungtâmthươngmạivàvănhoácủachâuÂu.[194]Bình(chai)LeidenhayLeyden(LeidenhayLeydenjar) làmộtthiếtbị"tíchtrữ"tĩnh

điệngiữahaiđiệncựcbêntrongvàbênngoàicủamộtlọthủytinh.Nólàhìnhthứcbanđầucủamộttụđiện.[195]Bologna,thànhphốlớnnhấtvàlàthủphủvùngEmilia-RomagnaởphíabắccủaItalia[196] Como làmột thànhphốvà là thủphủcủa tỉnhComo trongvùngLombardy (tiếngÝ:

Lombardia)ởphíatâybắccủaItalia[197]Milan(tiếngÝ:Milano),thànhphốchínhcủamiềnbắcÝ,mộttrongnhữngđôthịphát

triểnnhấtchâuÂu,vàlàthủphủcủavùngLombardy(tiếngÝ:Lombardia)[198]Ắcquy(rechargeablebatteryhayaccumulator;tiếngPhápaccumulateur)lànguồnđiện

thứcấphaypinsạccóthểtáisửdụngnhiềulầnbằngcáchsạcquanguồnđiệnvớithiếtbịsạc.Vềcơbảnắcquygiốngnhưtụđiện(tíchtrữnănglượng)dùngđểlưutrữđiệnnăngdướidạnghóanăng.Cónhiềuloạiắcquyhaypinsặctùytheocácloạichấthóahọcđượcsửdụngđểchếtạoắcquynhưắcquyacid–chì(lead–acidbattery),ắcquynickel–sắt(nickel–ironbattery),pinsạcNiCd,pinsạcNiMH,pinsạcLithium,...[199]volt(kýhiệuV):đơnvịđohiệuđiệnthếUtrongHệđolườngquốctếSI,đượcđặttheo

têncủanhàvậtlýngườiÝAlessandroVolta[200] Henricus Bruno (1620–1664), thầy giáo của nhà bác học người Hà Lan Christiaan

Huygens(1629–1695)[201]Đànlutelàmộtloạiđàndâycóthiếtkếkháđặcbiệtvớiphầncổđàngậprasau.Cácdây

đànđượcchiathànhtừngcặpdâysongsongsátnhau(courses)vàđượcchơibằngcácmiếnggảyđàn(plectrum/pick).Cócảloạiđànlutecóngănphímvàkhôngcóngănphím.Làloạiđàncổ,xuấthiệntừxaxưavàkhôngrõràngvềnơixuấtxứ.ĐượcsửdụngrộngrãinhưmộtnhạccụnềntrongthờiTrungCổvàcuốithờikìBaroque.TrởthànhmộttrongnhữngnhạccụchủđạotrongthờikìPhụHưng(Renaissance)vàcũngcóthểđượcdùngđểđệmhát.Ngườichơiluteđượcgọilàlutenist.[202]Conics:Trongtoánhọc,mộtđườngconic(hoặcgọitắtlàconic)làmộtđườngcongbậc

haitạonênbằngcáchcắtmộtmặtnóntrònxoaybằngmộtmặtphẳng.[203]Têngọicũcủaphầnquanghọcnghiêncứusựkhúcxạánhsáng.[204]Parabola làmộtđườngconicđược tạobởigiaocủamộthìnhnónvàmộtmặtphẳng

songsongvớiđườngsinhcủahìnhđó.Mộtparabolacũngcóthếđượcđịnhnghĩanhưmộttậphợpcácđiểmtrênmặtphẳngcáchđềumộtđiểmchotrước(tiêuđiểm)vàmộtđườngthẳng

chotrước(đườngchuẩn).[205]SốPi(kíhiệu:π)làmộthằngsốtoánhọccógiátrịbằngtỷsốgiữachuvicủamộtđường

trònvớiđườngkínhcủađườngtrònđó.Hằngsốnàycógiátrịxấpxỉbằng3,14159265358979.[206]KarlMarx (1818–1883):nhà tư tưởngngườiĐứcgốcDo thái, vàcũng lànhàkinh tế

chínhtrịhọc,nhàlãnhđạocáchmạngcủaHiệphộiNgườilaođộngQuốctế.Ônglàmộthọcgiảcóảnhhưởnglớntrongnhiềulĩnhvựchọcthuậtnhưtriếthọc,kinhtếchínhtrịhọc,xãhộihọc,sửhọc...ÔngcũnglàngườisánglậpChủnghĩaxãhộikhoahọccùngFriedrichEngels.[207]Định luậtOhm làmộtđịnh luậtvật lý,đặt tên theonhàvật lýngườiĐứcGeorgOhm

(1789–1854),gầnđúngchomộtsốvậtdẫnđiện,gọilàthiếtbịOhm.Vớicácvậtnày,địnhluậtOhmnóirằnghiệuđiệnthếU,trênhaiđầuvậtdẫnluôntỷlệthuậnvớicườngđộdòngđiệnI,vớihằngsốtỷlệR,khôngphụthuộcvàohiệuđiệnthế(tạimộtđiềukiệnmôitrường,vídụnhiệtđộ,ổnđịnh):U=IR.HằngsốRlúcđóđúngbằngđiệntrởcủavậtdẫn,theođịnhnghĩacủađiệntrở.Nóicáchkhác,thiếtbịOhmcóđiệntrởkhôngphụthuộchiệuđiệnthế.ĐasốcáckimloạivànhiềuvậtliệudẫnđiệnkháctuânthủđịnhluậtOhmmộtcáchgầnđúng.Ohm(kíhiệuΩ)cũnglàđơnvịđođiệntrởR(X,Z)trongHệđolườngquốctếSI[208]Joule(kíhiệuJ),đơnvịđocôngWtrongHệđolườngquốctếSI,đặttheotêncủanhàvật

lýngườiAnhJamesJoule[209]cal:calorie(thườngđượckýhiệulà:"kal",hoặc"cal")làmộtđơnvịvậtlýdùngđểđo

nhiệtlượng,vàđượcđịnhnghĩalà:sốnhiệtlượngcầnthiếtđểđunnóng1gamnướclênthêm1độC,ởtrongđiềukiệnbìnhthường;kcal(kilocalorie)=1.000cal[210]424kGm~424x9,81=4159J.Consốchínhxáchiệnnaylà1kcal=4184J.kgf:kilogram-force(kG,kgfhaykgF),haykilopond(kp,tiếngLatinponduscónghĩalàtrọng

lượng),làđơnvịcủalựctrongHệđolườngcũkhôngchuẩnGravitationalmetricsystem.Nóbằngvớiđộlớncủalựctácđộngvàomộtkhốilượng1kgtrongmột9,80665m/s2trườnghấpdẫn(trọnglựctiêuchuẩn,mộtgiátrịthôngthườngxấpxỉđộlớntrungbìnhcủatrọnglựctrênTráiĐất).1kgfhay1kp=gx1kg=9,80665kgm/s2=9,80665Nkgf•m(kG•m):kilogram-forcemeter.1kgf•m=9,80665Nm[211]tứclàđộngnăng.[212] Trường Kỹ thuật Moskva (Imperial Moscow Technical School [(IMTS)]; tiếng Nga:

ИмператорскоеМосковскоетехническоеучилище[ИМТУ]),đượcthànhlậpnăm1830vàlà tiền thân của Cao đẳng Kỹ thuật Moskva Bauman (Superior Moscow Technical SchoolBauman;tiếngNga:Московскоевысшеетехническоеучилищеим.Н.Э.Баумана;1943–1989)nổitiếng,naylàĐạihọcKỹthuậtQuốcgiaMoskvaBauman.TrườngđượcđặttêntheoN.EBauman(NikolayErnestovichBauman;tiếngNga:НиколайЭрнестовичБауман;1873–1905)–nhàcáchmạngngườiNgathuộcpháiBolsheviks(tiếngNga:Большевики)[213] Đại học Kỹ thuật Quốc gia Moskva Bauman (Bauman Moscow State Technical

University; tiếngNga:Московскийгосударственныйтехническийуниверситетим.Н.Э.Баумана[МГТУим.Н.Э.Баумана]).[214]Ackhangensk:Arkhangelsk(tiếngNga:Архангельск),làthànhphốcảngvàthủphủcủa

tỉnhArkhangelskởphíabắcNgathuộcchâuÂu(EuropeanRussia;tiếngNga:Европейскаячасть России), nằm bên hai bờ của sông Bắc Dvina ( Northern Dvina River; tiếng Nga:СевернаяДвина)gầnlốiraBiểnTrắng(WhiteSea;tiếngNga:Белоеморе).[215]KyivhayKiev(tiếngUkrainia:Київ;tiếngNga:Киев),thủđôvàlàthànhphốlớnnhất

củaUkrainanằmbênbờsôngDneprởphíabắccủaUkraina[216] Trận Poltava (Battle of Poltava; tiếng Thụy Điển: Slaget vid Poltava; tiếng Nga:

Полтавскаябитва)làtrậnđánhlớndiễnravàongày27tháng6năm1709theolịchJuliusgiữahaiđoànquânhùnghậu:QuânđộiNgadoSahoàngPyotrĐạiđếthânchinhthốnglĩnh,vàQuânđộiThụyĐiểncũngdovuavuaKarlXIIthânchinhthốnglĩnh.TrậnđánhkếtthúcvớiphầnchiếnthắnghiểnháchvềphíaNga,chấmdứtcuộcxâmlăngcủaThụyĐiểnvàolãnhthổNga.[217]AlexanderPushkin(AlexanderSergeyevichPushkin;tiếngNga:АлександрСергеевич

Пушкин;1799–1837),nhàthơ,nhàvăn,nhàviếtkịchnổitiếngngườiNga[218]ỞthếkỷXVIII,cácnhàkhoahọcchưaphânbiệtđượckhốilượngvàtrọnglượng.[219]Edinburgh,thủđôcủaScotlandnằmởphíađôngnamcủaScotland(nướcAnh)[220] Scotland, một quốc gia thuộc Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland (United

KingdomofGreatBritainandNorthernIreland)nằmởphíabắccủaĐảoAnh(GreatBritain).[221]Middlebie,mộtlàngnhỏthuộcvùngDumfriesandGalloway(tiếngScots:Dumfriesan

Gallowa)nằmởphíatâynamcủaScotland[222]Etrusca(Etruscancivilization;tiếngLatin:Etrusci,Tusci;tiếngPháp:Étrusques)lànền

vănminhthờicổđạitừngtồntạiởkhuvựcmàngàynaytươngứngvớivùngTuscany(tiếngÝ:Toscana)ởmiềntrungcủanướcÝ.NgườiLaMãcổđạigọinhữngngườitạoranềnvănminhnàylàEtruscihayTusci.NgườiEtruscacóngônngữriêngbiệtvàtựgọibảnthânlàRasenna,từnàyđượcrútgọnthànhRasnahayRaśna.NềnvănminhEtruscađãpháttriểnrựcrỡ,đểlạinhữngditíchcủamộtnềnvănminhđặcsắcvàtồntạitừkhoảngthờigiancónhữngbảnkhắccổsớmnhấtbằngtiếngEtruscavàonăm700TCNtrướckhibịđồnghóavớiCộnghòaLaMãvàothếkỷthứ1TCN.[223]ellipsehayoval:Trongtoánhọc,mộtelip(ellipse) làquỹtíchcácđiểmtrênmộtmặt

phẳngcótổngcáckhoảngcáchđếnhaiđiểmcốđịnhlàhằngsốF1M+F2M=2a.HaiđiểmcốđịnhF1vàF2đóđượcgọilàcáctiêuđiểm.Elipselàmộttrongbađườngconics.[224]MaxwellđãgọitácphẩmcủaFaradaynhưvậy.[225]ĐạihọcAberdeen(UniversityofAberdeen) làmộttrườngĐạihọcnghiêncứuđăttại

thànhphốAberdeenởphíađôngcủaScotland.[226] Giải thưởngAdams (AdamsPrize) là giải thưởng khoa học thườngniên củaĐại học

Cambridge(UniversityofCambridge)vàTrườngStJohn'sCollegecủaĐạihọcCambridgechocácnhàtoánhọctrẻ(thườnglàdưới40tuổi)cóthànhtíchxuấtsắc.Giảithưởngđượclậpnăm1848đểghinhậncônglaocủanhàtoánhọcvànhàthiênvănngườiAnhJohnCouchAdams(1819–1892).[227]SaoThổhayThổTinh(Saturn):hànhtinhthứsáutínhtheokhoảngcáchtrungbìnhtừ

Mặttrờivàlàhànhtinhlớnthứhaivềđườngkínhcũngnhưkhốilượng,sauSaoMộctrongHệMặttrời.[228]GiảithưởngRumpho(RumfordMedal)làgiảithưởngkhoahọccủaHộiHoànggiaAnh

được lập năm 1796 và đặt theo tên của Bá tước Rumford, Benjamin Thompson (CountRumford;1753–1814)–nhàvậtlývànhàphátminhngườiAnhgốcMỹ[229]SamuelMichelson,chacủanhàvậtlýngườiMỹgốcBaLanAlbertA.Michelson(1852–

1931)

[230]Virginia,bangnằmởbờđôngcủaHoaKỳgiápĐạiTâyDương[231]Annapolis,thànhphốthủphủbangMarylandnằmtrênbờbiểnphíađôngcủaHoaKỳ[232]Nevada,mộtbangnằmởphíatâycủaHoaKỳ[233]Washington,D.C.làthủđôcủaHoaKỳvànằmtrênbờbiểnphíađôngcủaHoaKỳ[234]NhàTrắng(WhiteHouse),cũngđượcdịchlàTòaBạchỐchayBạchCung,chỗởchính

thứcvàchỗlàmviệcchínhcủaTổngthốngHoaKỳ.Dođóthuậtngữ"NhàTrắng"thườngđượcdùngđểchỉchínhquyềncủatổngthốngHoaKỳđươngnhiệm.[235]Aetherlàmộtkháiniệmthuộcvậtlýhọcđãtừngđượccoinhưlàmộtmôitrườngvật

chấtkhôngkhốilượnglấpđầytoànbộkhônggian.Ýtưởngvềmôitrườngnhưthếcầnthiếtđểcho sóng điện từ có thể lan truyềnđi được. Thí nghiệmMichelson –Morley năm1887doAlbertMichelsonvàEdwardMorleythựchiệnđượccoi làthínghiệmđầutiênphủđịnhgiảthuyết bức xạ điện từ truyền trongmôi trường giả định aether, đồng thời gây dựng bằngchứngthựcnghiệmchomộttiênđềcủathuyếttươngđốihẹpcủaAlbertEinsteinvàchorasốliệuđođạcchínhxácvềtốcđộánhsáng.[236] hydro (hydrogen; từ tiếng Latin: hydrogenium), (ký hiệu: H; số nguyên tử 1), một

nguyêntốhóahọccónguyêntửkhốibằng1[237]TrườngKhoahọc thựchànhCase(CaseSchoolofAppliedScience)ởCleveland,Ohio

(HoaKỳ)thànhlậpnăm1880,naylàtrườngKỹthuậtCase(CaseSchoolofEngineering)thuộcĐạihọcCaseWestern(CaseWesternReserveUniversity)ởCleveland–thànhphốởkhuvựcđôngbắcbangOhiovànằmởbờnamcủaBiểnhồErie(lakeErie)củaHoaKỳ.[238]OhiolàbangnằmởmiềnđôngbắccủaHoaKỳthuộcvùngNgũđạihồhayVùngHồlớn

(GreatLakesRegion)ởBắcMỹ.[239] Chicago,một thànhphốởbang Illinoisnằmởvebbờphía tâynamcủahồMichigan

(LakeMichigan)thuộcvùngNgũđạihồhayVùngHồlớn(GreatLakesRegion)ởBắcMỹ[240]St.Louis,thànhphốnằmởbờtâycủasôngMississippi(Mississippiriver)vàlàthành

phốlớnthứhaicủabangMissouriởvùngtrungtâmcủaHoaKỳ[241]NgọnnúiSanAntonio(MountSanAntonio)cònđượcbiếtvớitênOldBaldyhayMount

Baldy, với độ cao 3.068 mét là ngọn núi cao nhất của dãy núi San Gabriel (San GabrielMountains)vàcũnglàđỉnhcaonhấtvùngLosAngeles,CaliforniacủaHoaKỳ.[242]NgọnnúiWilson(MountWilson)làmộttrongnhữngngọnnúinổitiếngcủadãynúiSan

Gabriel(SanGabrielMountains)ởvùngLosAngeles,CaliforniacủaHoaKỳ.[243]Gươngparabolic(parabolicorparaboloidorparaboloidalreflector[ormirror])làmột

loạigươngcóbềmặtphảnxạtốtđượcsửdụngđểthunguồnnănglượngtừmộtnguồnởxa(vídụnhưánhsáng,âmthanhhaysóngvôtuyến)vàhộitụmộtchùmtiasángsongsongvàomộtnguồnđiểm.[244]Vậntốcánhsáng(speedoflight)làtốcđộánhsáng(mộtcáchtổngquáthơn,tốcđộlan

truyềncủabứcxạđiệntừ)trongchânkhông,kýhiệulàc,làmộthằngsốvậtlýcơbản.Nócógiátrịchínhxácbằng299.792.458méttrêngiây.[245]BeaunelàmộtthịtrấncủatỉnhCôte-d'OrthuộcvùngBurgundy(tiếngPháp:Bourgogne)

ởkhuvựctrungtâmmiềnđôngnướcPhápvànằmcáchDijon45kmvềphíanam.[246]LouisXIVhayLouisĐạiđế(LouistheGreat,tiếngPháp:LouisleGrand)1638–1715),

mộtquânchủthuộcNhàBourbon,đãtrịvìvớidanhhiệuQuốcvươngPhápvàNavarre(1643–

1715).Ôngđượcxemlàmộttrongnhữngnhàchinhphạtlớntronglịchsử.[247]áobờ-lu(blouse):áochoàng,áokhoácngoài(thườnglàmàutrắng)chuyêndànhcho

nhânviênlàmtrongcácphòngthínghiệm,nhânviênytế[248]Saochổi(comet)làmộtthiênthểgầngiốngmộttiểuhànhtinhnhưngkhôngcấutạo

nhiềutừđấtđá,màchủyếulàbăng.Đaphầncácsaochổicóquỹđạoellipserấtdẹt,mộtsốcóviễnđiểmquỹđạoxahơnnhiềusovớiSaoDiêmVươnghayDiêmVươngTinh(Pluto).QuỹđạocủasaochổicònkhácbiệtsovớicácvậtthểkháctrongHệMặttrờiởchỗchúngkhôngnằmgầnmặtphẳnghoàngđạomàphânbốngẫunhiêntoànkhônggian.KhilạigầnMặttrời,nhiệtđộtănglàmvậtchấtcủasaochổibốchơivà,dướiápsuấtcủagió

Mặttrời,tạonêncácđuôibụivàđuôikhí,trônggiốngnhưtêngọicủachúng,cóhìnhcáichổi.[249]WilliamClarke(1609–1682),mộtdượcsĩ,ngườiđãtạođiềukiệnvềchỗởchoIsaac

NewtonlúctrẻkhiônghọctrunghọctạiKing'sSchoolinGrantham.[250]TitusLucretiusCarus(tiếngPháp:Lucrèce)(khoảng99–55TCN)làmộtnhàthơvàtriết

giaLaMã.TrênbứctượngcủaIsaacNewtonđặttạiTrinityCollegeChapelởCambridge(nướcAnh)ngườitađãkhácdòngchữtríchdẫncủanhàthơvàtriếtgiaLaMãnày"Quisurpassalaracehumaineparlapuissancedesapensée(Ngườiđãvượtlêntrêntấtcảnhữngthiêntài)"[251]HệMặttrờicũngđượcgọilàTháiDươngHệ(Solarsystem)làmộthệhànhtinhcóMặt

trờiởtrungtâmvàcácthiênthểnằmtrongphạmvilựchấpdẫncủaMặttrời.MặtTrờilàngôisaoởtrungtâmHệMặtTrời,chiếmkhoảng99,86%khốilượngcủaHệMặttrời.Tráiđấtvàcácthiênthểkhácnhưcáchànhtinh,tiểuhànhtinh,thiênthạch,saochổi,vàbụiquayquanhMặttrời.ĐaphầncácthiênthểquayquanhMặttrời,vàkhốilượngtậptrungchủyếuvào8hànhtinh

cóquỹđạogầntrònvàmặtphẳngquỹđạogầntrùngkhítvớinhaugọilàmặtphẳnghoàngđạogồm4hànhtinhnhỏvòngtronglàSaoThủy,SaoKim,Tráiđất,SaoHỏavà4hànhtinhkhíkhổng lồvòngngoài làSaoMộc,SaoThổ(2hành tinh lớnnhất)SaoThiênVương,SaoHảiVương(2hànhtinhnằmngoàicùng).Cósáuhànhtinhvàbahànhtinhlùn(dwarfplanet)cócácvệtinhtựnhiênquayquanh.Cácvệtinhnàyđượcgọilà"Mặttrăng"theotêngọicủaMặttrăngcủaTráiđất.Mỗihànhtinhvòngngoàicòncócácvànhđaihànhtinhchứabụi,hạtvàvậtthểnhỏquayxungquanh.HệMặttrờicũngchứahaivùngtậptrungcácthiênthểnhỏhơn:vànhđaitiểuhànhtinhnằmgiữaSaoHỏavàSaoMộc;vàcácvậtthểngoàiSaoHảiVươngbênngoàiquỹđạocủaSaoHảiVương.[252]SaoHảiVươnghayHảiVươngTinh(Neptune):hànhtinhthứtámvàxanhấttínhtừMặt

trờitrongHệMặttrờihayTháiDươngHệ(Solarsystem)[253]IuriGagarin(YuriAlekseyevichGagarin;tiếngNga:ЮрийАлексеевичГагарин;1934–

1968),phicôngvàphihànhgiaXô-viếtngườiNga.Ônglàngườiđầutiêntrênthếgiớithựchiệnchuyếnbayvàovũ trụvàongày12 tháng4năm1961 trên tàuvũ trụ "PhươngĐông"(Vostok;tiếngNga:Восток).[254]Năm1665mộtnạndịchhạchlớntrànquanướcAnh,cáctrườnghọcphảiđóngcửa,dân

đisơtán.Newtonvềquênhàtừ1665đến1667mớitrởlạitrườngĐạihọcCambridge.[255]WilliamStukeley (1687–1765),họcgiảngườiAnh.Ôngđãviết cuốn "Memoirsof Sir

IsaacNewton'slife(HồikývềcuộcđờicủaIsaacNewton)"[256]Positron(hayantielectron)làphảnhạtcủaelectronvớikhốilượngvàspinbằngkhối

lượngvàspincủaelectron,nhưngcóđiệntíchtráidấuvớielectron.Positronlàphảnhạtđầu

tiênđượcpháthiệntrongthếgiớicáchạtvimô.[257]SaoKimhayKimTinh(Venus)làhànhtinhthứhaitrongHệMặttrời,tựquayquanhnó

vớichukỳ224,7ngàyTráiĐất.SaoKimđạtđộsánglớnnhấtngaysátthờiđiểmhoànghônhoặcbìnhminh,dovậymàdângiancòngọilàsaoHôm,khihànhtinhnàymọclênlúchoànghôn,vàsaoMai,khihànhtinhnàymọclênlúcbìnhminh.[258]AlexanderPope(1688–1744),nhàthơngườiAnh[259]dynamite:mộtloạithuốcnổ,thànhphầncơbảnlànitroglycerin,đượcnhàhóahọcvàkỹ

sưngườiThụyĐiểnAlfredNobel(1833–1896)chếravàđăngkýbảnquyềnnăm1867[260]KronaThụyĐiển(Swedishkrona;tiếngThụyĐiển:svenskkrona;viếttắt:kr;mã:SEK)

làđơnvịtiềntệcủaThụyĐiểntừnăm1873.[261]đô-lalàđơnvịtiềntệchínhthứcởmộtsốquốcgia,khuvựcvàvùngphụthuộctrênthế

giới.TrongtiếngViệt,chữ"đôla"thườngđượcdùngđểchỉđếnđồngbạcđôlaMỹ(USdollar;kýhiệu:$;mãUSD),đơnvịtiềntệphổbiếnnhấttrênthếgiới.[262] nobelium (kýhiệu:No; sốnguyên tử102), nguyên tốhóahọcnhân tạo thuộcnhóm

actinoide[263]Greenock: thànhphốcảngbênbờbiểnphía tâycủaScotland,nằmphíanamcủacửa

sôngClyde(riverClyde)trongkhuvựcvịnhFirthofClydevàcáchGlasgowkhoảng33kmvềphíatây[264]Glasgow,thànhphốlớnnhấtvànằmởphíanamcủaScotland(nướcAnh)bênbờsông

Clyde(RiverClyde)[265]golf-house,câulạcbộsângôn(tòanhàcạnhsângôn)chocácgônthủ(ngườichơigôn;

tiếngAnh:golfplayer)[266]MatthewBoulton (1728–1809),nhàsảnxuấtvàdoanhnghiệpngườiAnh.Năm1775

ôngcùngnhàphátminhngườiScolandJamesWattthànhlậpcôngtyBoulton&WattnổitiếngởBirmingham,VươngquốcAnhđểsảnxuấtvàtiêuthụmáyhơinước.[267]Birmingham: thànhphốởkhuvực trung tâmvùngWestMidlandsnằmởvùng trung

namcủaĐảoAnh(GreatBritain)vàlàtrungtâmcôngnghiệpnổitiếngcủanướcAnh[268]vôlănghaybánhlái(volant):Trongcơkhí,vôlănglàmộtthiếtbịthườngcódạnghình

trònchuyểnđộngquayquanhmộttrụcdướimộttácđộngđònbẩy.Nólàmộtcảitiếncủacáctayquay.Đặcbiệtkháiniệmnàynhằmnóitới:1.taylái,mộtthiếtbịcủamộtchiếcxecóđộngcơ,chophépngườiláixeđiềukhiểnhướngđi;2.bánhláihaybánhđà,đượcvậnhànhdotácđộngcủalựctrongmộtchuyểnđộngquaynhằmcânbằngchuyểnđộngcủamáy;3.thiếtbịđểthựchiệnmộtcơchếcơhọc(vídụnhưbánhđàđểmởhoặcđóngvan).[269] Eclanghen: Erlangen, thành phố vùng của vùng Middle Franconia (tiếng Đức:

Mittelfranken)nằmởphíatâytrongbangBavaria(tiếngĐức:Bayern)củanướcĐức[270]logarit:phéptoánnghịchđảocủalũythừa.Vớialàmộtsốdươngkhác1vàblàmộtsố

dương,sốthựcnthỏamãnan=bđượcgọilàlogaritcơsốacủabvàkíhiệuloga(b).Hàmsốlogaritlàhàmsốcódạngy=logax(vớicơsốavàxđềudươngvàa≠1).[271]HiệuứngSeebeck(Seebeckeffect)làhiệuứngnhiệtđiện,trongcáctàiliệuchuyênmôn

cònđượcgọi làhiệuứngPeltier-Seebeck,đượcnhàvật lýngườiĐứcThomasSeebeckpháthiệnvàonăm1821,làsựchuyểnnhiệtnăngtrựctiếpthànhđiệnnăngvàngượclại,trênmộtsốkếtnốigiữahaivậtdẫnđiệnkhácnhau.Kếtnốinàythườnggọilàcặpnhiệtđiện.

[272]bismuth(kýhiệu:Bi;sốnguyêntử83),mộtnguyêntốhóahọcvàlàmộtkimloạiyếugiòn,nặng,kếttinhmàutrắngánhhồng[273]Thùngtô-nô(barrel,cask,hoặctun;tiếngPháp:tonneau)làmộtvậtrỗnghìnhtrụtròn,

phình ra ở giữa, dùng để chứa chất lỏng với dung tích lớn. Theo truyền thống thì thùngtonneauđượcthợlàmthùngchếthủcôngbằngnhữngthanhgỗmỏng(thườnglàbằngmộtloạisồi)cócạnhvátnhẹ(stave;tiếngPháp:douelle)vàcốđịnhbằngđaibằngvòngsắthoặcgỗ.Thùngtonneaungàynayvẫnđượcdùngđểcấtrượuvang.Loạithùngnàychuộngcácthứgỗsồivớidungtíchkhácnhau:thùngkiểu"Bordeaux"là225lít(49galAnh;59galMỹ),kiểu"Burgundy"là228lít(50galAnh;60galMỹ)vàthùngkiểu"Cognac"là300lít(66galAnh;79galMỹ).BarrelcònlàmộtđơnvịđongthểtíchởÂuchâudànhchođồkhôhaychấtlỏngvớicácmứcthểtíchkhácnhautrongkhoảngtừ100đến200lít(litres),tươngứngvới22-44galAnhhoặc26-53galUS,vídụnhưởAnhmộtbarrelbialà160lít(36galonsAnh;43galMỹ)trongkhimộtbarrelrượuvanglà119lít(26galAnh,31galMỹ).[274] Bao lơnhayban công (tiếngAnh: balcony; tiếngPháp: balcon) làmột kiểukiến trúc

trongngôinhàhaytòanhàcómộtkhônggiantheochiềungangđượcnhôravànốiliềuvớimộtbứctườngtrướcmộtcánhcửavàthườngcógắnlancanantoàn.Bancôngthôngthườngđượcxâytừtầnghaitrởlên.Nólàphầnnhôrangoàitầnggác,cólancanvàcócửathôngvàophòng.[275]Rouen,thànhphốbênbờsôngSeineởphíabắccủanướcPhápvàlàthủphủcủavùng

Normandy[276] siphon, thường là loại ốngbẻ cong tạo thành2nhánhdài khôngbằngnhaudùngđể

truyền(xả)chấtlỏngvượtquathànhbểchứacómặtthoángchấtlỏngcaohơnsangnơikháccómặtthoángchất lỏngthấphơn,hoạtđộngdướitácđộngcủalựchấpdẫnvàlựcgắnkết.Chínhphầnchấtlỏngtrongtrongđoạnốngsiphonnằmgiữahaimặtthoángchấtlỏngđãgâyrachênhlệchvềápsuất,dovậychấtlỏngchảy(xả)từbểchứacómặtthoángcaosangnơicómặtthoángthấphơnbởixuấthiệntrạngtháicóápsuấtthấphơn.[277] Tháp chuông Saint-Jacques (Saint-JacquesTower; tiếng Pháp: Tour Saint-Jacques) là

tòathápcao52mcókiếntrúcflamboyant-gothicởquận4củaParis.ĐólànhữnggìcònlạicủanhàthờSaint-Jacques-de-la-Boucherieđượcxâydựngtừđầuthếkỷ16ởParisnhưngđãbịpháhủynăm1797trong thờikỳCáchmạnngPháp.Ngàynay thápchuôngSaint-Jacques làmộttrongnhữngđiểmthămquannổitiếngcủaParis.[278]FlorinPérier,ngườianhrểcủanhàbáchọcBlaisePascal(1623–1662)[279] Clermont (nay là Clermont-Ferrand), thủ phủ của tỉnh Puy-de-Dôme, thuộc vùng

AuvergnenằmởkhutrungtâmcủanướcPháp[280] Puy de Dôme: ngọn núi lửa đã tắt cao 1465 mét thuộc tỉnh Puy-de-Dôme ở vùng

Auvergne,nằmtrongchuỗinúi lửaChaînedesPuyscủavùngnúiMassifCentralởkhuvựctrung tâmphíanamnướcPháp, vànằmcáchClermont-Ferrandkhoảng9km.TỉnhPuy-de-Dômeđượcđặttêntheongọnnúilửanày.[281]pouce(hayFrenchinch)thủyngân(kýhiệu:inHg):đơnvịđoápsuấttrướcđây,không

thuộcHệđolườngquốctếSI;1inHg≈33,86hPa,tươngđươngvớiápsuấtcủacộtthủyngâncao1 inch(2.54cm)dướigia tốc trọngtrường là9,80665m/s².Ápsuấtkhíquyểnthườngđượcđobằngđơnvịatmôtphe(kýhiệu:atm),1atm=101325Pa=1013,25hPa=101,325kPa=760Torr=760mmHg=29.92inHg;đâycũnglàápsuấtkhíquyểntrungbìnhtrênbềmặttráiđấtởđộcaomặtnướcbiển.

[282]Normandy(tiếngPháp:Normandie),mộtvùngnằmởmiềnbắcnướcPháp,dọctheobờbiểnManche,giữaBretagne(phíatây)vàPicardie(phíabắc),vàởphíatâybắccủaParis.[283]Elba:đảolớnnhấtthuộcquầnđảoTuscanởĐịaTrungHảithuộcvùngTuscany(tiếngÝ:

Toscana)ởmiềntrungcủanướcÝ,nằmcáchđấtliềnchừng10km[284]LouisXVIII(nguyêndanh:LouisStanislasXavier;1755–1824),vuanướcPháptừ1814

đến1824[285]Kiel:thủphủcủabangSchleswig-HolsteinnằmbênbờBiểnBaltic(BalticSea;tiếngĐức:

Ostsee)ởphíabắccủanướcĐức.[286]Saukhiphátminhraquytắcđònbẩy,Archimedesnói:"Hãychotamộtđiểmtựa,tasẽ

bẩycảtráiđấtnàylên!".[287]Verdun(têncũ làVerdun-sur-Meuse), thànhphốbêndòngsôngMeuse(Meuseriver,

tiếngHàLan:Maas)thuộcvùngLorraine,nằmởđôngbắccủanướcPháp.TrậnVerdun(BattleofVerdun)làmộttrậnlớnnhấtvàdàinhấttrongChiếntranhthếgiớithứnhất(1914–1918)ởmặt trậnphíaTâygiữaquânđộiĐứcvàquânđộiPháp từngày21-2đếnngày19-12-1916xungquanhVerdun-sur-MeusemiềnđôngbắccủaPháp.[288]Ural(Urals;tiếngNga:Урал),khuvựcxungquanhdãynúiUralcủaNganằmgiữaĐồng

bằng Đông Âu hay Đồng bằng Nga (East European (Russian) Plain; tiếng Nga: Восточно-Европейская(Русская)равнина)vàđồngbằngTâySibira(WestSiberianplain;TiếngNga:Западно-Сибирскаяравнина)[289]TrườngTorpedotạiKronstadt(TorpedoSchoolinKronstadt[RussianNavy'sTorpedo

School]; tiếngNga:МинныйофицерскийклассвКронштадте) làmộttrongnhữngcơsởđàotạođầutiênvềkỹthuậtđiệncủanướcNganóichungvàlàtrườngđầutiêncủaHảiquânNga.[290]Kronstadt(tiếngNga:Кронштадт),thànhphốcảngbiểncủaNga,nằmtrênđảoKotlin

(tiếngNga:Котлин)cáchSanktPeterburg30kmvềphíatây,gầnvềphíađầucủavịnhPhầnLan.[291]Kotlin (tiếngNga:Котлин):hònđảo củaNga trênbiểnBaltic (Baltic Sea; tiếngNga:

Балтийскоеморе),nằmgầnvềphíađầucủavịnhPhầnLanvàcáchSanktPeterburg30kmvềphíatây[292]Rơ-lehayrơ-leđiện(relay;tiếngPháp:relais) làcôngtắcchuyểnđổihoạtđộngbằng

điện.[293]Ang-ten(antenna;tiengPhap:antenne):Trongvotuyenđienvađientưhocang-tenla

thiếtbịdùngđểbứcxạsóngđiệntừ(antenphát)hoặcthunhậnsóngđiệntừ(antenthu).[294]Ra-đa(radar)làchữviếttắtcủacụmtừtiếngAnh:RAdioDetectionAndRanging(dòtìm

vàđịnhvịbằngsóngvôtuyến)vàlàthuậtngữámchỉcácphươngphápvàthiếtbịnhậnbiếtvàđịnhvị, sửdụngsóngvô tuyếnđểxácđịnhkhoảngcách,góchoặcvận tốc củacácvật thể.Radarhoạtđộngởtầnsốvôtuyếnsiêucaotần,cóbướcsóngsiêucựcngắn,dướidạngxungđượcpháttheomộttầnsốlậpxungnhấtđịnh;vàđượcsửdụngphổbiếntronghànghải,hàngkhông,côngnghệvũtrụ,giaothôngvậntải,dựbáothờitiếtvàquânsự.[295]NewZealand:mộtđảoquốctạikhuvựctâynamcủaTháiBìnhDương.Vềđịalý,New

Zealand gồm hai đảo lớn chính là Đảo Bắc (North Island hay Te Ika-a-Māui) và Đảo Nam(SouthIslandhayTeWaipounamu),vànhiềuđảonhỏ.[296] Canterbury: một vùng của New Zealand, nằm ở trung tâm phía đông của Đảo Nam

(SouthIslandhayTeWaipounamu)làđảolớnnhấtcủaNewZealand[297]Tiagamma(γ)(gammarayshaygammaradiation)làmộtloạibứcxạđiệntừhayquang

tửcótầnsốcựccao.[298]ĐạihọctổnghợpMcGill(McGillUniversity)làđạihọclớncủaCanadavàlàmộttrong

các đại học danh tiếng nhất ở BắcMỹ, được thành lập từ năm 1821 và đặt tại thành phốMontrealcủaCanada.[299]Canada:quốcgianằmởcựcbắccủaBắcMỹvàtrảidàitừĐạiTâyDươngởphíađông

sangTháiBìnhDươngởphíatây,vàgiápBắcBăngDươngởphíabắc.[300]Montreal(tênchínhthức:Montréal):thànhphốlớnnhấttỉnhbangQuébecởphíađông

củaCanada;vànằmtrênđảoIslandofMontreal(French:ÎledeMontréal)ởgiữasôngSaint-Laurent(tiếngAnh:SaintLawrence)[301]radon(kýhiệuRn;sốnguyêntử:86),nguyêntốhóahọcthuộcnhómkhítrơ[302]helium(kýhiệu:He;sốnguyêntử2),mộtnguyêntốhóahọccónguyêntửkhốibằng4.

TêncủanguyêntốnàybắtnguồntừHelios,têncủathầnMặttrờitrongthầnthoạiHyLạp,donguồngốcnguyêntốnàyđượctìmthấytrongquangphổtrênmặttrời.[303]Ốngđếm(haybộđếm)Geiger–Müller(Geiger–Müllertube)dohainhàvậtlýngườiĐức

HansGeigervàWaltherMüllerphátminhvàchếtạotừnăm1928,làthiếtbịrấthữuíchgiúpcácnhàkhoahọcpháthiệnrahạtalpha,hạtbeta,tiagammavàcácdạngkháccủabứcxạionhóacũngnhưđểpháthiệnracácnguyêntốphóngxạ.[304]Tứclàkhoảng7kg.PoundhaycânAnh(viếttắt:lb),đơnvịđokhốilượngtruyềnthống

củaĐếquốcAnh,HoaKỳvàmộtsốquốcgiakhác.Cónhiềuđịnhnghĩakhácnhauvềkhốilượng củađơn vị pound.Hiệnnay giá trị đượcquốc tế côngnhận chính xác là: 1 pound=0,45359237kg.[305]nitrogen(kýhiệu:N;sốnguyêntử7),mộtnguyêntốhóahọccónguyêntửkhốibằng14[306]fluorine(kýhiệu:F;sốnguyêntử9),mộtnguyêntốhóahọccónguyêntửkhốibằng19[307]ViệnnghiêncứuradiumởVienna(Institute forRadiumResearch,Vienna; tiếngĐức:

InstitutfürRadiumforschung,Wien)thànhlậpnăm1910,thuộcViệnhànlâmkhoahọchoànggiaÁo[308]Vienna(tiếngĐức:Wien),thủđônướcÁo,nằmtrênhaibờsôngDanube[309]Bariumplatinocyanide,BaPt(CN)4,đóngvai tròquantrọngđểphátminhratiaX(X-

rays)vàđểchếtạomáysoifluoroscopedùngtrongyhọc.PlatinocyanidelàmộtloạimuốicóchứaanionPt(CN)42−đượcdùnglàmchấtliệuhuỳnhquang.[310]AnnaBerthaRöntgen(tênkhaisinh:AnnaBerthaLudwig;1839–1919),vợcủanhàvật

lýngườiĐứcWilhelmConradRöntgen(1845–1923).BàlàngườiThụySĩ.[311]Würzburg,thànhphốcủavùngLowerFranconia(tiếngĐức:Unterfranken)nằmởphía

tâybắcbangBavaria(tiếngĐức:Bayern)củanướcĐức[312]EobiểnManche(tiếngAnh:TheEnglishChannel;tiếngPháp:laManche):đoạneobiển

dàitrênĐạiTâyDươngdài560kmngăngiữabờbiểnphíanamcủaĐảoAnhvàbờbiểnphíabắccủaPháp,vànốiphầnphíanamcủaBiểnBắc(NorthSea)vớiphầncònlạicủaĐạiTâyDương(AtlanticOcean)[313]Hans:tênriêngcủangườiĐức

[314]GießenhayGiessen,thànhphốđạihọcvàthủphủcủaquậnGießenthuộcbangHessennằmởmiềntrungphíatâycủanướcĐức[315]Chânkhôngtrongkỹthuật(vacuum)làmộtkhoảngkhônggianđãđượchútkhôngkhí

ravàchỉcònlạimộtlượngkhôngkhíhếtsứcnhỏ.[316]Thấukính(lens):Trongquanghọc,mộtthấukínhlàmộtdụngcụquanghọcdùngđểhội

tụhayphânkỳchùmánhsáng,nhờvàohiệntượngkhúcxạ,đượccấutạobởicácvậtthểtrongsuốtđượcchếtạovớihìnhdạngvàchiếtsuấtphùhợp.Kháiniệmthấukínhcũngđượcmởrộngchocácbứcxạđiệntừkhácnhưviba,tiatửngoại,tiahồngngoại...Đốivớiánhsángnhìnthấy,thấukínhthườngđượcchếtạotừthủytinh.Hệthấukínhlàmộtquangcụkếthợptừ2thấukínhđồngloạitrởlênnhằmmụcđíchtạoracôngcụmớicótínhnăngtạoảnhtốthơnvàlàbộphậnquantrọngnhấttrongnhiềudụngcụquanghọcnhưmáyảnh,kínhhiểnvi,kínhthiênvăn,...[317]Belfast(tiếngIreland:BéalFeirste), thủphủvà làthànhphốlớnnhấtcủaBắcIreland

(NorthernIreland),nằmởduyênhảibờbiểnphíađôngcủaBắcIrelandtrênđảoIreland[318]Bắc Ireland(NorthernIreland) làmộtbộphậncủaVươngquốcLiênhiệpAnhvàBắc

Ireland (United Kingdom of Great Britain andNorthern Ireland) nằmở đông bắc của ĐảoIreland.[319]HiệuứngKerr:(Kerreffect)(còngọilàhiệuứngđiệnquangbậchai)làmộthiệuứngvật

lýxảyratrênmộtsốvậtliệutrongsuốt,trongđóchiếtsuấtthayđổidướitácđộngcủađiệntrườngbênngoài.KhácvớihiệuứngPockels,sựthayđổicủachiếtsuấttronghiệuứngKerrtỷlệthuậnvớibìnhphươngcủacườngđộđiệntrườngngoài.Hiệuứngnàyđượctìmthấyvàonăm1875bởiJohnKerr,mộtnhàvậtlýngườiScotland.[320]Kelvin:TronghệthốngđolườngquốctếSI,Kelvinlàmộtđơnvịđolườngcơbảncho

nhiệtđộ.NóđượckýhiệubằngchữK.MỗiđộKtrongnhiệtgiaiKenvin(1K)bằngmộtđộtrongnhiệtgiaiCelsius(1°C)và0°Cứngvới273,15K.ThangnhiệtđộKelvinđượcđặttheotêncủanhàvậtlýngườiAnhWilliamThomson,HuântướcKelvin(1824–1907).[321]Celsius:ĐộCelsius(°ChayđộC)làthangnhiệtđộvàđơnvịđonhiệtđộđượcđặttên

theonhàthiênvănhọcngườiThụyĐiểnAndersCelsius(1701–1744).ThangnhiệtđộCelsiuscăncứtheotheotrạngtháicủanướcvới100°C(212°F)lànướcsôivà0°C(32°F)lànướcđáđôngởkhíáptiêubiểu(standardatmosphere).ThangđộCelsiusđượcchuyểnđổisangthangđộKcủaHệđolườngquốctếSItheocôngthứcK=°C+273,15;heođó:-273.15°C=0Kvà0°C=273.15K.[322]Ryazan[Рязань],mộttỉnhcủaLiênbangNgacóthủphủlàthànhphốRyazan,nằmở

phíađôngnamcủaMoscow[323]Beethoven (LudwigvanBeethoven) (1770–1827),nhàsoạnnhạcnổ tiếngvànhạcsĩ

dươngcầmngườiĐức[324]ThướcNga,arshin[yard;tiếngNga:аршин],làđơnvịđochiềudàicũcủanướcNga;1

arshin=71,12cm[325]Cachia[Качия],mộttênthôngdụngcủangườiNga[326] Kaluga [Калуга],một tỉnhở phía tây của nướcNga có thủ phủ là thànhphốKaluga

[Калуга],nằmởphíatâynamcủaMoscow.[327]MethanevớicôngthứchóahọclàCH4làmộthydrocacbonnằmtrongdãyđồngđẳng

alkane.Mêtanlàhydrocacbonđơngiảnnhất.Ởđiềukiệntiêuchuẩn,mêtanlàchấtkhíkhông

màu,khôngvị.Nóhóalỏngở-162°C,hóarắnở-183°C,vàrấtdễcháy.Methanelàthànhphầnchínhcủakhítựnhiên,khídầumỏ,khíbùnao,đầmlầy.Nóđượctạo

ratrongquátrìnhchếbiếndầumỏ,chưngcấtkhíthanđá.Mêtancónhiềuứngdụng,chủyếudùnglàmnhiênliệu.[328]Zeppelinlàkhícầukhungcứngthànhcôngnhất.Zeppelinđượcđặttêntheonhàchếtạo

làFerdinandvonZeppelin(1838–1917)–Bátước,tướngkỵbinh,nhàchếtạomáybaycủaĐức,ngườisánglậprahãngchếtạovàsảnxuấtmáybayZeppelin–vàđượcsửdụngtừ1900đến1940vàoviệcchuyênchởhànhkháchcũngnhưtrongquânsự.Chuyếnbayđầutiêncủakhí cầu Zeppelin vào lúc 20:03 ngày 2 tháng 7 năm 1900 trên mặt hồ Constance (lakeConstance;tiếngĐức:Bodensee)vàkéodàichỉ18phút.ChiếckhícầukhungcứngđầutiênđượccholàđượclàmbởiôngDavidSchwarz(1850–1897),nhàchếtạokhícầungườiHungarygốcDoThái.[329]Xô-viết(Soviet;tiếngNga:совет,nghĩalàhộiđồng)làtêngọichungchocáccơquanđại

biểudâncửcủachínhquyềnnhànướctạiLiênXôvàmộtvàiquốcgiakháctừgiaiđoạn1917tớiđầuthậpniên1990(chínhquyềnXôviết),mặcdùýnghĩabanđầucủanólàhộiđồngcôngnhânđịaphương.Tuyvậy,vềcơbảnkháiniệmXôviếtluônđượccoilàđồngnhấtvớiLiênXô.

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfree

CộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach