SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilinı/er Dergisi 2004, Sayı: ll, ss .. 39-52.

İTTiHAT ve TERAKJ{İ'NİN ORTADOGU ve UZAKDOGU'DAKİ PANİSLAMİZM

POLİTİKALARINA İLİŞKİN ŞEKİP ARSLAN'IN YAYINLANMAMIŞ MEKTUPLARI

Giriş

* ,. \ ** Nevzat ARTUÇ -Abdurrahman UZUNASLAN

ÖZET

ls/am birliği siyaseti, IL Abdülhamit döneminde büyük devletlere karşı bir denge unsunı olması amacıyla başlatılmışll. illihat ve Terakki yönetimi de devletin mevcudiyeti ve uluslar arası alandaki etkinliğini artırmak amacıyla ls/am birliği siyasetini daha sistemli ve planlı bir hale getirmiştir. illihatçı/ar bu amaçları doğrultusunda Dünya 'mn dört bir tarafındaki Müslümanlar/a irtibata geçip, onları f!.rgütlemeye çaliŞTIIıştır.

Anahtar Kelimeler

Panislamizm, Şekip Arslan, ltıihat ve Terakki Cemiyeti, Talat Bey, Enver Bey.

ll. Abdülhamit, Avrupa büyük devletlerine karşı bir denge unsuru olması amacıyla İslam birliği siyasetine sarılmış, bu nedenle. Uzakdoğu ve Ortadoğu'daki Müslüman toplumlarla yakın ilişkilerde bulunmuştu. Ancak, onun bu çabalan belirli bir sistem ve planlamadan uzak

• Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

·: Yrd. Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Taiih Bölümü Öğretim Üyesi.

40 Ş ekip Arslan 'ın Y aymlanmamış Mektupları

kalmıştır1 • İslam birliğinden sistemli ve örgütlü PanislamiZin siyasetine geçiş, bu çerçevede Ortadoğu ve Uzakdoğu'ya_ ilişkin en ciddi ve kapsamlı çalışmalar İttihat v~ Terakki'nin hakim. olduğu hükümetler tarafından gerçekleştirilmiştir. Ittihatçıların lider kadrosundaki en önemli kişi olan Enver Bey, henüz kurmay binbaşı iken gönüllü olarak katıldığı Trablusgarp Savaşı sırasında bölgedeki en etkili sosyal grup olan Sunusi tarikatıyla yakın ilişkilerde bulunmuş ve tarikat mensuplarının Halife'ye olan bağlılığına bizzat şahit şahit olmuş ve İslam birliği siyasetinin ciddi bir şekilde planlanması gerekliliğine karar vermiştir2 • Nitekim onun, Balkan Savaşları'nı takip eden günlerde yaşanan Batı Trakya ve Edirne'nin geri alınması sırasında3 ülke içerisinde yer alan ve yurt dışında özellikle Hindistan'da hatırı sayılır bir taraftar kitlesine sahip bulunan farklı tarikat mensuplarıyla da yakın ilişkilerde bulunması bu yönde atılan ilk somut adım olmuştur. İttihat ve Terakki'nin Balkan Savaşlarından sonra sistemli ve planlı bir şekilde Panislamizm'e yönelmesinin ana sebebi, içerdeki Müslüman unsurlarının milliyetçilik akımlarından etkilenmesini engelleyerek dağılmayı önlemek ve Dünya üzerindeki bütün Müslümanların lideri olduğunu göstererek büyük devletler karşısında etkin ve caydırıcı bir siyasi güce sahip olmakt{ Panislamizm siyasetinin önemini en az ll. Abdülhamit kadar idrak etmiş olan Enver Bey, 1913 'te bizzat kendisi tarafından kurulan ve yönetilen Teşkilat-ı

1 Osmanlı Tarihi'nide en fazla tartışılan Padişahların başında gelen II. Abdülhamit'in 1876'dan 1909'a kadar olan otuz üç yıllık saltanatıyla ilgili yeni ve geniş kapsamlı bilimsel çalışmalara ilıtiyaç duyulmaktadır. Dönemle ilgili Başbakanlık Osmanlı. Arşivi'ndeki belgelerin çokluğu göz önüne alındığında, böylesi bir çalışma için uzman tarihçilerimiz tarafından acilen bir bilim komisyonunun oluşturulması zaruridir.

2 Enver Bey, Trablusgarp'ta Sunusiler tarafından o kadar çok sevilmiştir ki, onun, ölen Sunisi Şeyhi El- Mehdi'nin dirilmiş hali olduğu efsanesi bile üretilmişti. Bkz, Philip Stoddard, Teşkildt-ı Mahsusa (Çev. Tansel Demirel), Arba Yay., İstanbul 1994, s. 68-75.

3 Mesela Edirne geri alındığında Mısır halkı tarafından, Edirneli Müslüman­Türk kardeşlerine erzak yardımı yapılmıştır. Bkz. Emir Şekip Arslan, Osmanlı Tarihi ve Birinci Dünya Savaşı Anıları (Çev. Selda Meydan-Ahmet Meydan), Çatı Yay., İstanbul2005, s. 315.

4 Esasında İttihatçılar, salt olarak İslamcılığa bağlı kalmamışlardır. Ülke içerisindeki gayrirnüslim unsurların birliği adına Os!Illlıılıcılık, Türklerin birliği adına da Türkçülük siyasetlerini de birlikte yürütmeye çalışmışlardır.

NevzatARTUÇ-Abdurrahman UZUNASLAN 41

Mahsusa5 birliklerini Ortadoğu, Kuzey Afrika, Hindistan6 ve Endonezya'ya göndermiştir. Sanılanın aksine onun ve başta Talat Bey olmak üzere diğer İttihatçı liderlerin bu yöndeki çalışmaları Birinci Dünya Savaşı öncesi başlamıştır. Ancak bu güne kadar yapılan çalışm~larda İttihatçıların Panislamizm siyaseti basit ifadelerle geçiştirilmeye çalışılmıştır. Oysaki, Lübnan'ın önde gelen isimleri arasında yer alan ve aynı zamanda İttihat ve Terakki'nin istihbarat teşkilatı konumundaki Teşkilat-ı Mahsusa mensubu olan Emir Şekip Arslan'ın7 Başbakanlık Osmanlı Arşivleri'nde bulunan altı adet mektubu, İttihatçıların Panislamizm siyasetini oldukça geniş kapsamlı ve organize bir yaklaşımla ele aldıklarını göstermektedir. Söz konusu mektuplar, 1913 Kasım-Aralık ile 1914 Ocak ayları içerisinde Emir Şekip Arslan tarafından Dahiliye Nezareti'ne yazılmıştır. Şekip Arslan söz konusu altı mektubunda; Panislamizm siyaseti çerçevesinde Ortadoğu ve Uzakdoğu'da yaşanan gelişmeleri, alınması zaruri olan tedbirleri belirtıniş, Ortadoğu'daki siyasi ve sosyal problemlere parmak basmış ve adı geçen konularla ilgili İttihat ve Terakki yönetimine tavsiyelerde bulumnuştıır. Arslan'ın mektuplarından ikisi, Panislamizm siyasetinin ciddiyetini ve bu siyaset çerçevesinde gerçekleştirilen organizasyonun büyüklüğüyle, dördü ise bölgedeki iç ve dış meseleler karşısında alınması

5 Teşkilat-ı Mahsusa'nın kuruluş tarihi konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Tevfik Bıyıklıoğlu'na göre Teşkilatı Mahsusa, 5 Ağustos 1913'te kurulmuştur. Bkz. Tevfik Bıyıklıoğlu, Trakya'da Milli Mücadele, c. I, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1992, s. 88-89. Philip Stoddard'a göre Teşkilat-ı Mahsusa, 1903-1907 yılları arasında kurulmuş, 1911-1918 yılları arasında da faal olarak çalışmaya başlamıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Philip Stoddard, a.g.e., s. 48. Bu konuda ayrıca bkz. Cemal Kutay, "Teşkilat-ı mahsusa", Tarih Konuşuyor, c. I, Sa. 2, Mart 1964, s. 91-96.

6 Teşkilat-ı Mahsusa'nın Birinci Dünya Savaşı içerisinde Hindistan'da yapmış olduğu çalışmalarla ilgili bkz. Vahdet Keleşyılmaz, Teşkilat-ı Mahsusa'nın Hindistan Misyonu (1914-1918), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1999.

7 25 Aralık 1869 yılında Lübnan'ın Şuf kazasının Şüveyfat köyünde doğan Emir Şekip Arslan, bölgedeki en önemli Dürzi prens ailelerinden birisine mensuptıı. II. Abdülhamit yönetimini tasvip etmeyerek Jön Türk hareketini destekleyen Arslan, 1913 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne üye olmuştur. Birinci Dünya Savaşı'nda her iki Kanal seferine katılmış, ancak savaşın yenilgiyle sonuçlarunasının ardından yurt dışına çıkmak zorunda kalmıştır. Yurt dışında bulunduğu sıralarda boş durmamış, İslami cemiyederin oluşumunda yer alarak Müslümanların örgütlenınelerine katkıda bulunınuştıır. Fransa'nın

1937'de hakkındaki yasağı kaldırması üzerine yeniden baba ocağına dönen Arslan, 9 Aralık 1946 'da hayatını kaybetmiştir. Aynı zamanda usta bir şair ve yazar olan Arslan'ın bu güne kadar 26 kitabı yayınlanınıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. William I. Cleveland, Batı ya Karşı İslam Şekip Arslan 'm Mücadelesi (Çev. Selahattin Ayaz), İstanbul, 1991., s. 19-82; Emir Şekip Arslan, a.g.e., s. 411-414.

42 Şekip Arslan 'ın Y ayınlanmamış Mektupları

gereken tedbirle~le al~.alıdı:. ·.Bu belgeler sayesinde II. Abd~lh~it'in İslam birliği sıyasetının, Ittihatçılar tarafından nasıl Panıslamızıne dönüştürülınüş olduğunu daha iyi anlamış olacağız.

I

Ortadoğu' daki Müslümanlan Yabancı Propagandalanndan Korumak ve Bölgeyle İlgili Yeniden Yapılanma Önerileri

İttihat ve Terakki Cemiyeti, 23 Ocak 1913'te gerçekleştirmiş olduğu Bab-ı Ali Baskını'yla8 denetleme iktidarından tam iktidar dönemine geçmiş ve ordudan siyasete, ekonomiden kültüre kadar hemen hem~m her alanda yeniden yapılanma sürecini başlatmıştı. İttihatçılar, Osmanlı Devleti'nin parçalanmasını engellemek amacıyla bir yandan bütün unsurların birliği sloganıyla gayrimüslim vatandaşların, özellikle Ermenilerin, milliyetçilik akınılarından etkilenmelerini önlemek istemiş, bir yandan da Müslüman Arap vatandaşlarını Halife'nin kutsal bayrağı altında birleştirip benzer sorunların onlar tarafından da gündeme getirİlınesini engellemek istemişlerdir. İttihatçılar bununla yetinmeyerek Müslümanların egemen olduğu Ortadoğu bölgesi için reform niteliğinde projeleri hayata geçirmek istemişlerdir. Emir Şekip Arslan'ın elimize geçen mektuplarından anlaşıldığı üzere, bu konudaki çalışmalar Dahiliye Nazırı Talat Beyin öncülüğünde, Şekip Arslan'ın da içerisinde yer aldığı İttihat ve Terakki'nin istihbarat örgütü durumundaki Teşkilat-ı Mahsusa görevlileri tarafından'gerçekleştirilmiştir. Öyle ki, Şekip Arslan İttihat ve Terakki'nin bölgeyle ilgili politikalarının yönlendirilınesinde en önemli aktör olarak karşımıza çıkmaktadtt~. ·

Arslan'ın 30 Kasım 1913'de Dahiliye Müsteşarı Ali Münif Beye yazmış olduğu ve Dahiliye Nazırı Talat Bey ile onun müsteşarına hayır duaları ve başarı dilekleriyle başlayan birinci mektubunda9 yukarıda temas etmeye çalıştığımız hususlarla ilgili özetle şu bilgilere yer verilmiştir:

Fransız donanmasının Beyrut'a gelınesiyle birlikte ciddiye alınacak düzeyde dedikodular başlamıştır. Bu dedikodular nedeniyle Cebel-i Lübnan'da Hıristiyanlar -arasında ye Suriye basınında Osmanlı Devleti'nin bölgeyi terk edeceği yolunda bir takım tezahüratlar yapılmıştır. Bu arada adem-i merkeziyetçiler (Prens Sabahattin taraftarları ve İttihatçıların amansız siyasi rakipleri) yüzünden bölgedeki Müslümanlar ve Hıristiyanlar arasında bazı tatsızlıklar yaşanmıştır.

8 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Nevzat Artuç, "Bir Darbenin Gerçek Öyküsü: 1913 Bab-ı Ali Baskını", SDO Fen Edebijat Fakültesi Dergisi, Sayı 10, Isparta2004, s. 61-76.

9 Mektubun aslı için bkz. BOA, DHKMS, 63/53.;-;Jef. 911-9/2, 3 Muharrem 1332/17 Teşrin-isani 1329 (30 Kasım 19.13).

NevzatARTUÇ-Abdurrahman UZUNASLAN 43

Müslümanların aşırı uçları tarafından çıkarılan zararlı neşriyatlar (El­Mukid, El-Kabsi vb.), bütün Müslüman kardeşlerimizi temsil etmediği için asla önemli olmasa da Hükümetimiz bu gibi zararlı tezahüratların önüne geçmelidir. Bu amaçla Suriye'de askerin tertibine önem verilmeli, makam-ı hilafete bağlılık duygusu artırılınalı ve bu sayede zararlı fikirlerin vatandaşlarımızı etkilernesinin önüne geçilmelidir.. Ayrıca Suriye'deki mebus seçimlerinde adem-i merkeziyetçilerin başarılı olarnamaları için gerekli tedbirler alınmalı ve kamuoyu lehimize çevrilmelidir. Şam'da çıkarılan ve Arap ümerasının birliğini savunan El Kabsi Gazetesi'nin yayınlarının hiçbir ehemnıiyeti yoktur. Bu gazetede Hükümet aleyhine yayınlarda bulunan ve Talat Bey tarafından gönderilen telgrafı tekzip eden Talip bin Rufai hakkında derhal soruşturma başlatılmalıdır10• Fransızların Suriye'deki imtiyazları bölgedeki fesat hareketlerini daha da artırmaktadır. Bu sebeple Hicaz Demiryolu'nun sınır boylarıyla olan bağlantılarının sağlanması gerekir11

• Mekke'deki hacıların can ve mal güvenlikleri için de demiryolu hatlarının bir an evvel tamamlanması gerekmektedir. Arslan, mektubunu "Maruzatımızın Talat Beye ulaştırılmasını istirham ederim12

" sözleriyle noktalamıştır.

Şekip Arslan bu mektubun ardından yaklaşık dört gün sonra, 4 Aralık 1913'te Medine'de Hz. Muhammed'in mezarını ziyaret etmiş ve Dahiliye Nazırı Talat Beye iletilrnek üzere bir mektup daha kaleme almıştır13• O, söz konusu ikinci mektubunda bölgenin siyasi, sosyal ve eğitim

yapılanmasıyla ilgili sekiz hususa dikkat çekmiş ve bu konudaki isteklerini şu şekilde sıralamıştır:

1- Hicaz hududundaki (Muhtemelen demiryolu boyunca uzanan) şehirlerde bina inşa etmeye büyük talep var. Ancak mahalli idareler bu İstekiere izin vermemektellir. Bu nedenle Hükümetimiz devreye girerek ahalinin inşaatına mezuniyet vermelidir.

2- Mekke'den Mısır'a dönen hac kafilelerine yollarda urban tarafından tecavüzlerde bulunulmaktadır. Hükümetimiz, mahalli idareye ve Medine

Io Bkz. BOA, DH.KMS, 63/53, lef. 9/1.

II Hicaz Demiryolu idaresi, Arslan'ın bu mektubunun altına düştüğü notta; Müdür Adli Beyin Kahire'ye gittiğini, demiryolu hattının Maan'dan Akabe'ye uzarunasını daha uygun bulduklarını, hacıların İstirahat ve güvenliklerinin sağlanması için söz konusu hattın bitirilmesinin hükümetin gündeminde olduğunu ifade etmiştir. Bkz. BOA, DH.KMS, 63/53, lef. 9/2.

Iı BOA, DH.KMS, 63/53, lef. 9/2.

I3 Şekip Arslan'dan Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdiriyeti'ne

yazılmış olan mektubun aslı için bkz. BOA DH.KMS, 63/53, Ief. 10/1, 10/2, 21 Teşrin-isani 1329 (4 Aralık 1913)

44 Ş ekip Arslan 'ın Y ayınlanmamış Mektupları

Muhafızlığı'na yetki vererek · Maan'dan Akabe kazasına, Hicaz hududundan bir şube tesis ederek Akabe-Cidde arasında dört-beş adet vapur tahsis etıneli ve böylece hacılanmızın can ve mal güvenliklerinin sağlanması temin edilmelidir. Eğer bu güvenlik koridorunu sağladığımız takdirde 120.000 olan hacı sayısı 500.000 dolayiarına yükselecektir.

3- Kahire'ye dönen muhacirinin özellikle Tunusluların arazi satın alması mevcut Mısır Hükümeti tarafından yasaklanmıştır. Hükümetimizin bu konuda gerekli girişimlerde bulunması gerekmektedir.

4- Medine'ye keşifte bulunmak amacıyla (Muhtemelen önceden planlanmış Darülfünun inşaatıyla ilgili) bir fen heyetinin acilen gönderilmesi gerekmektedir.

5- Kahire'de Maliye Nezareti'nden özel aylık alanların sekiz aydan beri maaş alamadıkları ve bu nedenle aileleriyle beraber büyük bir sefaJet yaşadıkları anlaşılmıştır. Bu ailelerin mağduriyetlerinin giderilmesi için şimdilik birkaç aylıklarının gönderilmesini istirham ederim.

6- Trenle Medine'ye geldiğimizde, tren istasyonunda mülki memur ve askerlerin yanı sıra binlerce ahali tarafından14 coşkuyla Türkçe ve Arapça 'Yaşasın Osmanlı vatansever fiği!' nutukiarıyla Halife'ye bağlılık yeminleriyle karşılandık Kalabalık arasında askeri ve sivil erkan dışında İran, Afganistan, Hindistan, Fizarı ve Afrika'dan gelen zevat-ı muhteremin huzurundı;ı. Padişahımıza bağlı olarak kurulan Darül:fünün inşaası için düzenlenen merasirnde bir araya gelindi ve bu müessesenin bütün İslam alemi için hayırlı . olması temennisinde bulunularak Darülfiinün inşaatı için bir yardım.'·komisyonu teşkil edilmesine karar verildi. Bu balıda Darülfiinün inşaatllllll tamamlanabilmesi amacıyla, Evkaf Neweti'nin Külliye-i İslamiye'ye bir yer temin edilmesi şeklindeki işaretleri üzerine toplanılan meydanda, 6.000 Lira kıymetincieki 1 O 000 metrekarelik bir arsanın verilmesine karar verildi. Söz konusu külliye için harem-i şerife bağlı ve gelecekte katkı sağlamak amacıyla ayrıca Medine'ye yarım saat kadar mesafede bulunan bir arsa tahsis edilmiştir.

7- Kahire'de şehrin imar, ıslah ve su şebekesinin tamiri için Medine'deki Hacılardan birer Mecidiye toplanmaktadır.

8- Pek çok urban şeyhi, Hicaz Demiryolu boyunda, demiryolu idaresine ait arazilerin bedelsiz olarak kendilerine verilmesi halinde, demiryolu sınırlarının korunması işini üzerlerine alacaklarını beyan etmişlerdir. Bu hususta Medine Muhafızlığı'na mezuniyet verilmesine karşın, Mekke'ye yakın olan bu şeyhlerle görüşerek demir yolu hattınur güvenliği meselesinin tedricen Mekke'ye bırakmak ve urbanın bu konuda hizmet almalarına müsaade edilmesine böylece Kahire'nin düzenlenmesi

14 Bkz. BOA DHKMS, 63/53,lef. 10/1 ..

NevzatARTUÇ-Abdurrahman UZUNASLAN 45

işlerine mani olan binlerce develerin duhulüne nihayet verilrrieyerek maksat hasıl olacaktır15 •

Arslan, Dahiliye Neweti'ne yazmış olduğu üçüncü mektubunda16,

Cebel.,i · Lübnan ıslahatı, bölgedeki siyasi ve sosyal yapılanma ve Hindistan'dan Medine'ye kadar pek çok konuyla ile ilgili düşünce ve tavsiyelerini dile getirmektedir. Bu hususları özetle şu şekilde belirtmiştir:

1- Ravran şeyhlerinden ve Dürzilerin ileri gelenlerinden Hezime bin Amr Bey ile İsmail Hinde Bey Dördüncü Mecidi nişanı ile taltif edilmelidir.

2- Hindistan'ın en saygın Müslümanlarından Şeyh Kasım Ali İbrahim kısa sürede çok para topladığı halde İkinci Mecidi ile taltif olunınuştu. Ancak Abdülvahhab Kırtas Paşadan gelen bir mektuba göre Şeyh Kasım daha fazlasını hak etıniştir17 • Bu yüzden Birinci Mecidi ile ödüllendirilsin böylece daha çok çalışacak ve donanınaya yardımı o toplayacaktır.

Ayrıca Abdülvahhap Kırtas Paşa da hükümet tarafından ödüllendirilsin.

3- Medine'de Darülfünun inşaasına başlamak zaruridir. Bu bağlamda zatınıza en bağlı kişi olan Şeyh Abdülaziz Çavuş ihmal edilmektedir18

•

4- II. Meşrutiyet'ten sonra kaymakamların irtikab (rüşvet alma) yapmaları azalmıştı. Lakin bir müddetten beri yeniden eski hale dönmeye başladılar. Mesela Sadad19 Kaymakamı, 2000 Lira'ya kadar irtikab yapmıştır. Beyrut valisi adaletten şaşmamalı ve İttihat ve Terakki mensuplarını ezmemelidir.

5- İskenderiye'deki ާyh Sunusi vekili Seyyid Muhaınıned ve mücahidlerinin başaniarına dair bir mektup aldım. Onlar şu anda nakdi yardıma muhtaçlardır. Ruhu İslam olan Talat Bey, bu konuda bana birkaç kere vaatte bulundular. Talat Bey, hiçbir vakit vaadini yerine getirmekten geri kalmadı. Nerede kaldı ki böyle kahramanlar için vaadini yerine getirmesin. Biz serian 2000 Lira'yı oraya göndermek için istirham ederiz. Ayaklarını öperiz. Medine'de her gün başarılarınıza dua ederiz. İslam için Cenab-ı Hak Talat'ın ömrünü uzıın etsin20

•

Şekip Arslan, Medine'de kurulması düşünülen İslam Üniversitesi hakkında bilgi verdiği, 29 Ocak 1914 tarihli bir başka mektubunda da

15 Bkz. BOA DHKMS, 63/53, lef. 10/2. 16 Mektubun aslı için bkz. BOA, DHKMS, 63/53, lef. 4/1, 4/2, 4/3, 3

Rebiülevvel1332/ 17 Kanun-ısani 1329 (30 Ocak 1914). 17 BOA, DHKMS, 63/53, lef. 4/1. 18 BOA, DHKMS, 63/53, lef. 4/2. 19 Sadad kenti, Şanı ile Halep arasında yer almaktadır. 20 BOA, DHKMS, 63/53, lef. 4/3.

46 ŞekipArslan'ın Yayınlanmamış Mektupları

bölgedeki siyasal gelişmelerden bıilisetıniş, acele bir şikayetle görevinden aziedilen eski Bingazi tahrirat müdürünün yeniden göreviıle dönmesinin temin edilmesi için Talat Beyden yardım istemiştir. Ayrıca Havran

~ mebusluğuna adaylığını koymak için çalıştığını, ancak Cebel-i Dürüz'ün çoğunluğu Mustafa El Atraş Bey. ile rüfekasını tercilı ettikleri için zor durumda kaldığını söylemiş ve meselenin bu boyutlara ulaşmasında Abdülhamit Zohravi'nin ayanlığının büyük rolü olduğunu belirtınişti? 1 •

II

Hindistan, Endonezya, Cava, Malakka ve Sumatra'daki Müslümanlara Ulaşma Çabası22 ·

Şekip Arslan'ın mektupları içerisinde en önemlileri hiç şüphesiz Hindistan ve Uzakdoğu meseleleriyle ilgili olanlarıdır. Söz konusu mektuplar İttilıat ve Terakki'nin Birinci Dünya Savaşı öncesinde bölgeyle ilgili çalışmalarını göstermesi açısından büyük önem taşımaktadır. Arslan'ın, 29 Aralık 1913'de Dahiliye Nezareti'ne göndermiş olduğu dördüncü mektubu Mısır' da bulunan Cava üdebasına yardım meselesiyle ilgilidir. Mektubun yazılış gerekçesi de hayli ilginçtir. Arslan'ın ifadelerine göre, Mısır' da bulunan Ca va üdebasından birkaç kişi gazete çıkarmışlar ve Şekip Arslan'a başvurarak Osmanlı Devleti'nden yardım talebinde bulunmuşlardır. Arslan da onların yazısını tercüme ederek Dahiliye Neweti'ne g~ndermiştir. Söz konusu mektubun tercümesi şÜ şekildedi?3 :

"Cemiyetimize gurebay-ı müc'ayirinden (Yurdunu terk ederek zamanını Haremeyn-i Şerifeyn 'de ibadetle geçiren kimseler) dahi aza kabul ettik Alem-i İslamiyet 'in her tarafindan gelen zevat-ı kiramın muktedir ve mütefekkirini ile içtima ettim. Ezcümle Afganistan 'ın hudud­u şimaliye valisi Seyyid Hüseyin Paşa ve Kaşgar ve Hive ve Cava ulemasından bazılarını ve Hindistan 'ın Suhubil veziri ve Haydarabad ve Peşaver 'in ve Marekeş ve cihet-i sairenin büyükleriyle şeref mülaki olarak Donanmay-ı Osmtini ve medrese-i külliye ve Cemiyet-i Hayriye-i İslamiye ianatı hakkında icap eden mukarrerat ittihaz edildi. Hindistan 'da 60.000 nüfustan mürekkep (Himayet-el Kabe) ve iki senden beri 900.000 nüfustan mürekkep Cava'da (Şirket-i İslam) namlarında iki

21 BOA, DH.KMS, 63/53, lef; 5/3-5/4, 2 Rebiülevvel 1332/ 16 Kanun-ı sfuıi 1329 (29 Ocak 1914).

22 İttihatçıların Teşkilat-ı mahsusa vasıtasıyla yukarıda değinilen bölgelere ulaştıkları bilgisi, Philip Stoddard'ta mevcuttur. Ancak Stoddard, İttihatçıların bır bölgelere nasıl ve ne şekilde ulaştıklarına dair herhangi bir açıklamada bulunmamış, yalnızca isim vermekle yetinmiştir. Bki:. Philip Stoddard, a.g.e., s. 56.

23 Mektubun aslı için bkz. BOA, DH.KMS, 63/53, Ief. 14-5, 16 Kanun-ı evvel 1329 (29 Aralık 1913).

NevzatARTUÇ-Abdurrahman UZUNASLAN 47

büyük Cemiyet;;.i İslamiye teşkil edildiği mil mesar haber alındı, Devlet-i Osmaniye bu cemiyetlerden maddeten ve manen temin-i istifade eylemesi esbabına tevsil edildi. Cenab-ı hak muvaffak ve bil necir eylesin Amin."

Şekip· Arslan, bu mektubun ardından Medine'den ayrılıp Şam'a gitmiş ve yaklaşık bir ay sonra, 29 Ocak 1914'te yine Uzakdoğu'da uygulanacak Panislamizm siyasetiyle ilgili bir mektup daha kaleme almıştı?4 • Bir öncekine nazaran daha geniş kapsamlı olan beşinci mektupta, İttihat ve Terakki Hükümeti'nin Cava, Sumatra ve Malakka'da25 Hıristiyanlık misyoner faaliyetlerine engel olunmasından bölgede Melayuca yayın yapacak gazetelerin çıkarılmasına kadar izlemesi gerekli politikaların ipuçları verilmiştir. Dahiliye Neweti'ne yazılmış olan mektup şu

şekildedir:

"Cava ve Sumatra'da Devlet-i Aliyye ve Hilafet-i Osmaniye 'ye dünyanın en hararetli Müslümanlarından 35.000.000 nüfus vardır. Bunlardan istikbtilde fewiid-i azimeleri (Büyük faydaları) derkardır. Şu kadar ki intibahları pek hürriyet-üZ ahd olduğuna binaen Hollanda hükümeti elinden geldiği mertebe onlara tazyik etmeğe devam ediyor. Hatta cehalet sayesinde misyonerler senede binlerce Müslüman 'ı tensir ettirdikleri mateessüf muhakkaktır. Hindistan 'daki gibi değildir ki ulema­yı mahatliye çoktur ve Hıristiyanlık hücumunu de/edebilsin. Bunun telafisi için orada Osmanlı ulema ve udebasl6 vasıtasıyla intiban ettirerek, Hollanda desaisine rağmen birkaç cemiyet teşkil edildi. Bu cemiyetterin en büyüğü "Şirket-i İslam" namında teşkil olunan cemiyettir. Bu cemiyetin Trablus muharebesinden ve İslam 'a bu kadar haksız tecavüzaftan berü efkara gelen gaZeyan sayesinde muhakkak bir surette azası 900. 000 kişi oldular. Diğer cemiyetlerin matbua nizarnname/eri bendeniZde mevcutturlar. Her ne kadar mektepleri açmağa teşebbüs ederlerse de hocaZara pek şedid bir ihtiyaç görünür. Mamafih biat ile gittikçe bu ihtiyaç sed olunacağı me 'muldur. Şimdi Mısır'da bulunanı Cava üdebasından birkaç zat, Mısır'da bu milletin !isan-ı umumisi olan Melayuca dilinde bir gazete çıkarmışlardır. İşbu gazete, Devlet-i Aliyye 'nin en . sad.ık ve en faal hadimierinden olup, devletin muavenetine bihak şayandır. Mahrem bir surette aydcF bu gazeteye Hükümet-i Seniyye 'den 50 Lira tahsis edilirse, Cava ve Sumatra ve Malakka ahalisinden devlet cihetine gerek maddi ve gerek manevi netice muavenete sebep olacağı şüphesizdir. Bendenize bu gazete eshabından gelen mektubu leffen takdim etmekle ictisar ederim. Lütfen

24 Mektubun aslı için bkz. BOA, DHKMS, 63/53, lef. 14/1, 14/2, 14/3, 14/4, 2 Rebiülevvel1332/ 16 Kanun-ısani 1329 (29 Ocak 1914).

25 Malakka, Endonezya ile Taylandarasında yer alan bir yarımadadır .

. . 26 Bkz. BOA, DHKMS, 63/53, lef. 14/1. 27 Bkz. BOA, DHKMS, 63/53, lef. 14/2.

48 Ş ekip Arslan 'ın Y ayınlanmamış Mektupları

Talat Beyefendi hazret/erine işbu ariza ile beraber mektubun takdimi ile tercümesi müsterihimdir. Medine 'de iken Medine ~deki Sunusiler'in tekkesi arsasını satmak zımmında Seyyid Ahmet El-Şer_if hazretZerinden bir mektup aldım. Arsa hükümetimiz tarikiyle 30.000 Lira'ya kadar verilebilir. Şu kadar ki Devlet-i Osmaniye hakkında Medine-i Münevvere gibi bir yerde Sunusiler 'in arsasının satılması ve bununla muhassal acil cihad yapılması fena tesiri büyüktür. Son müddette yeni vakıalar muvaffakiyetle neticelenmeleri meydan-ı cihatta bulunan mülazım Necib­ül Havrani28 Efendi 'den anlaşılıyor. Her nasılsa yine mücahidin-i Sunusiye ye bazı imdadat gönderilmesi müsterihimdir. Ol Mbda emr-ü ferman men lehül emrindiJJ.9".

m Panislamiznı Siyasetini Hayata Geçirmek Amacıyla· Kurulması

Düşünülen Üniversite

Şekip Arslan, 4 Aralık 1913 tarihli ikinci mektubunda Medine'de kurulması düşünülen İslam Üniversitesi için İran, Afganistan, Hindistan, Fizan ve Afrika'dan gelen heyetlerle birlikte askeri ve sivil erkanın da katılmış olduğu büyük bir merasirnden ve bu üniversite inşaatı için teşkil edilen yardım komisyonundan bahsetmişti .. Arslan'ın bu konuyla ilgili en teferruatlı bilgiyi, 29 Ocak 1914'te Dahiliye Nezareti Müsteşarı Ali Münif Beye yazmış olduğu altıncı mektubunda vermiştİI0• Söz konusu mektuptan anlaşıldığı kadarıyla Medine'de kurulması düşünülen üniversite için teşkil edilen komisyon, Dünyanın dört bir tarafındaki Müslümanlardan toplanan yardımları G:emiyet-i Hayriye narnma kabul etmiş ve Şekip Arslan'a teslim etmiştir. Arslan da bu durum üzerine Ali Münif B eye başvurarak hem konuyla ilgili bilgi vermiş hem de özetle şu isteklerde bulunmuştur:

1- İslam Üniversitesi'nin binasına 100.000, masraftarına da 10.000 Lira'nın Evkılf Nezareti tarafından katkı sağlandığı haber alınmıştır. Şimdi bu hayırlı bina için 10.000 Lira daha istesek ne zaman alabilird1?

2- Medine'de daha· önceden İslam Üniversitesi'ne yardım için bir komisyon kurulmuştu. Bu komisyonun memurları Cemiyet-i Hayriye'nin memurluğunu değil, kendi işlerini yapmalıdır.

28 Bkz. BOA, DH.KMS, 63/53, lef. 14/3. 29 Bkz. BOA, DH.KMS, 63/53, lef. 14/4. 30 Mektubun aslı için bkz. BOA, DH.KMS, 63/53, .lef. 511, 5/2, 5/3, 5/4, 2

Rebitilevvel 1332/ 16 Kanun-ı sani 1329 (29 Ocak 1914). Arslan'ın yukarıda bahsettiğimiz beşinci mektubu da 29 Ocak 1914 tarihlidir. Anlaşıldığı kadarıyla Arslan, 29 Ocak 1914'te birbirinden farklı iki mektup kalem..e almıştır.

31 BOA, DH.KMS, 63/53, lef. 5/1. ..

NevzatARTUÇ-Abdurrahman UZUNASLAN 49

3- Teşkil edilen şube henüz bir şey toplayaınamıştır. Cemiyet-i Hayriye'nin' yer kirası ve teşrifatı için kendi paramdan ve arkadaşlarımdan 100 Lira kadar para topladık Bu arada mevlid kandili dolayısıyla Cemiyet-i Hayriye yararı için 5 Guruş'luk biletler bastırmıştık. Bu şekilde toplanacak paraların yarısını üniversitenin hesabına tahsis etmek32 mümkün olmadığı için üniversitenin tedrisatında yalnızca Cemiyet-i Hayriye şubesine itimat edilmemesi gerekir.

4- Hem Maarif Baş Katipliği ve hem de Cemiyet-i Hayriye şubesinin katib-i iımumiliği'ni yapan Hasan Fehmi Beyin maaşı 600 Guruş'tur. Bu maaş, Maarif N ezareti ve Talat Beyin yardımlarıyla 1 000 Guruş 'a tamamlanmalıdır. Talat Beyin bu hususta yardımımbekliyorum33 •

SONUÇ

Osmanlı Devleti, XIX. Yüzyıl başlarında değişen Dünya şartları karşısında mevcudiyetini devam ettirebilmek amacıyla yeni arayışlara yönelmişti. "Denge siyaseti" olarak da bilinen bu arayışlar içerisinde en önemlisi İslam birliği siyaseti olmuştur. Dünya Müslümanları üzerinde Halifelik · makamının etkisini artırarak büyük devletler karşısında

caydırıcı bir diplomatik baskı unsuru olması hedeflenen İslam birliği siyasetinin hayata geçirilebilmesi için özellikle II. Abdülhamit döneminde yoğun bir çaba harcanmıştı. Ancak, bu çabalar belirli bir sistem, planlama ve örgütlenmeden uzak olmuştur. Osmanlı Tarihi'nde İslam birliği siyaseti için sistemli, planlı ve örgütlü çalışmalar Balkan Savaşları 'nın ardından kurulan tam İttihatçı hükümetler tarafından gerçekleştirilmiştir. Onların bu çabaları sonucunda İslam birliği düşüncesi hayal olmaktan çıkarılıp, Panislaınizm gerçeğine dönüştürülmüştür. İttihatÇı-ların önde gelen isimleri arasında yer alan Emir Şekip Arslan'ın yukarıda açıklamaya çalıştığımız mektupları bu gerçeği açıkça ortaya koymaktadır. Söz konusu mektuplarda da belirtildiği üzere İran, Afganistan, Hindistan, Endonezya, Cava, Sumatra, Arabistan, Mısır ve Malakka'da bulunan Müslüman unsurlarla diyalog ve ortak bir üniversite kurma çalışmaları, bölgedeki Hıristiyan misyonerlik faaliyetlerine karşı tedbirler alınması, ciddi boyutlara ulaşmış Müslüman nüfus potansiyeline ana dillerinde yayın yapacak gazeteler vasıtasıyla ulaşma isteği ve Türkiye'den gönderilecek yetişmiş Teşkilat-ı Mahsusa mensuplarıyla bölgedeki eğitim faaliyetlerinin de kontrol altına alınmaya çalışılması Panislamizm adına o tarihlere kadar atılmış en ciddi ve somut adımlar olmuştur. Mektuplardan çıkarabildiğimiz bir başka sonuç, Emir Şekip Arslan'ın Ortadoğu ve diğer İslam dünyasında oldukça tanınmış

32 BOA, DH.KMS, 63/53, Ief. 5/2. 33 BOA, DH.KMS, 63/53, Ief. 5/3-5/4. Arslan, mektubunun sonunda Cebel-i

Lübnan'daki siyasi gelişmelerden duyduğu rahatsızlığı dile getirmiştir. Mektubun bu kısmını bölgedeki siyasal yapılanma bahsinde ifade etmiştik.

50 ŞekipArslan'ın Yayınlanmamış Mektupları

olması ve İttihat ve Terakki'nin Panislamizın politikalarına neredeyse tek başına yön vermiş olmasıdır. Öyle ki Arslan, kaymakam ve valilerin tayin ve azillerinden Cebel-i Lübnan ıslahatına, bölgedeki siyasi ve sosyal yapılanmadan Hicaz Demiryolu'nun güvenliği meselesine, Medine'de kurulması düşünülen üniversite inşaatından Mısır' daki Sunusilere yardım meselesine kadar hemen her konuda Hükümefe tavsiyelerde bulunmuştur. Sonuç olarak Şekip Arslan, İttihatçıların yalnızca Panislamizın değil, aynı zamanda Ortadoğu politikalarının belirlenmesinde de etkin bir role sahip olmuştur.

Ayrıca bu güne kadar yapılmış araştırmalarda konuyla ilgili olarak yalnızca Enver Beyin ismi zikredilmiş, İttihatçıların lider kadrosundan Talat Beyin partinin Panislamizm politikalarıyla ilişkisine dair en ufak bir bilgiye rastlanılmamıştır. Oysa ki, Şekip Arslan'ın mektuplarının muhatabı olan ve yardımlarını esirgememsi için sık sık dualar ettiği Dahiliye Nazırı Talat Beyin aktif olarak partinin Panislamizın politikalarına yön verdiği gerçeği, bu belgeler yoluyla ortaya çıkmıştır. Mektuplardan çıkarabildiğimiz en önemli sonuç ise, İttihatçıların Panislamizm siyasetinin etkisini ve gücünü Birinci Dünya Savaşı'ndan yaklaşık bir yıl kadar önce görüp, gerekli hazırlıklara başlamış olmalarıdır. Nitekim onların bu çalışmalarının semeresi savaş sırasında alınmıştır.

ABSTRACT

The İs/amic Union policy had been" started in the aim of to be a balance component against the other powerfıi/ countries during the period of Abdu/mamit the 2 nd Acording to this the management of Committe of Union and Prograsswe had brought up this strategy in a systemali c and planned way in the aim of increasing the government 's efficiency in the international area and it existence. For this reason, Committe of Union and Prograsswe tried to get into re/ationship w ith the Muslims all over the world to organize them.

Keywords

Panislamizm, Şekip Arslan, Committe of Union and Prograsswe, Talat Bey, Enver Bey. ·

NevzatARTUÇ-Abdurrahman UZUNASLAN 51

Ek-I Emir Şekip Arslan. L '/lustration, 3795, 27 Novembre 1915, s. 570.

Ek-2 İttihatçıların Panialamizm siyasetinin en önemli isimlerinden birisi olan Trablusgarplı Şeyh Ahmet Sunusi'nin 1918 yılında Cemal Paşa Tarafından Sirkeci'de karşılanması. BOA, YEE. KP, 84/41 (4110).

52 Şekip Arslan 'ın Y ayınlanmamış Mektupları

1_·.

· -~ <J,:ir, .F'-" .Jr.ı:-ı J.~J ..ı:t-1:. -ı: a; J~ .;ı...-ı..,. ,.; .:.:<' rdfıl..:.. • jı.rt.•.' ~ili ,,'lill C"'' ;.;ı_,.. -.ı._ı.s;~ ~ı.r ,.ç, ~M .&;:~1 ~'!:.!': . ~)IJ,I ;,..,ı,, lo.• ~'(,!

6;;-, ..ıı.ı...;.ı;:ır~~.-:c· c"' ...:ı.rı.ı. .;;,-~} <.o\'"!"l.;_h•"".l.ıü\<<1:-li~~·

~~- ~"I:JJJ1 ~Jj;,)J-!.f'&J~~-~~~~ ~; •Jli- •• , i;J;}J'J;;:.., r3(.J>.J}r;.~·;ı:.ı.:. ·.i,~,. •:.sA~~J .:r..l" ~~;;, o:/'J,w .;ı.r.i , c •. :. -:iP,.~,r..=..:.uıı...~ "'J'-iı.;l.i ~1.?:;~ >-~~_;,,,~?;:,~ " . . -~~:~~~ Ek-3 Yukarıdaki resimde soldan sağa Halil Menteşe, Çilrüksulu Mahmut Paşa ve Talat Bey, aşağıdaki resimde ise İstanbul Muhafızı Cemal Bey yer almaktadır. Bkz. Tasvir-i Ejkôr, 63-862, 6 Eylül 1913.

. . ..