Tự học tiếng Chăm

www.nguoicham.com Page 1 2/1/2012

Inrasara Tự học tiếng Chăm

Nxb.Văn hóa Dân tộc - 2003

www.nguoicham.com Tu hoc tieng Cham- Inrasara

1



2

LỜI NÓI ĐẦU Cuốn Tự học tiếng Chăm được biên soạn để dạy khóa “bổ túc” tự nguyện cho khoảng 70 thanh niên Chăm làng Mỹ Nghiệp tỉnh Ninh Thuận vào mùa Thu năm 1975. Sau đó nó được dùng để hướng dẫn cho một số học sinh Chăm lưu trú ở thị xã Phan Rang. Vào năm 1984, Tự học tiếng Chăm được biên soạn lại và đã diễn trình trong một chuyên đề khoa học ở Ban biên soạn sách chữ Chăm – Thuận Hải (cũ) như là một tư liệu cần thiết phục vụ chương trình xóa mù chữ mẹ đẻ trong cộng đồng Chăm. Dự tính cuốn sách sẽ được Nhà xuất bản Giáo dục in vào cuối năm 1985, nhưng do sự bất cẩn của một nhân viên biên tập, bản thảo bị thất lạc. Cuốn sách được viết lại lần ba để thông qua Hội thảo (nghiệp dư ) của các nhân sĩ trí thức Chăm ở làng Mỹ Nghiệp góp ý vào năm 1989. Để ba năm sau, tư liệu này được dùng giảng dạy 2 khóa cho sinh viên nước ngoài tại Trường Đại học khoa học xã hội và nhân văn Tp Hồ Chí Minh. Như vậy, hơn một phần tư thế kỷ, khuôn mặt Tự học tiếng Chăm nhiều lần thay đổi: góp ý, sửa chữa, bổ sung, chỉnh lý. Cuốn sách được bố trí như sau: Chương I: Giới thiệu Bảng chữ cái và dấu âm tiếng Chăm với cả phần chuyển tự và phiên âm. Chuyển tự ở đây được tiếp nhận từ những thành tựu của các nhà nghiên cứu tiếng Chăm đi trước đồng thời qua thực tiễn giảng dạy, hướng dẫn tiếng Chăm và biên soạn Từ điển Chăm – Việt, Từ điển Việt – Chăm của người viết, với những thay đổi phù hợp. Riêng ở phần phiên âm, ở đây nên gọi là VIỆT HÓA thì đúng hơn; ghi như vậy chỉ với mục đích để người Việt và người Chăm biết tiếng Việt dễ học, chứ không là phiên âm đúng nghĩa của nó. Chương II: Các bài học. Với các phần: Âm vần và các ví dụ minh họa; bài học; từ vựng và ngữ pháp trong bài; và sau cùng: hai câu tục ngữ – châm ngôn Chăm. Chương III: Ngữ pháp tiếng Chăm. Giới thiệu cấu trúc cơ bản nhất của từ và câu tiếng Chăm với những Lưu ý cần thiết cho nói và viết tiếng – chữ Chăm. Chương IV: Từ vựng củng cố: Bao gồm vốn từ vựng rất căn bản trong sinh hoạt thường nhật nhưng đã bị lãng quên và được thay thế bằng tiếng Việt trong thế hệ trẻ Chăm ngày nay. Chương V: Bài đọc thêm: Gồm 18 bài văn xuôi, thơ – cả cổ điển lẫn hiện đại, bình dân lẫn bác học, hầu mở một cánh cửa nhỏ cho người học nhìn vào thế giới Văn chương – chữ nghĩa Chăm. Ngoài ra, Bản đồ dân cư Chăm tại Việt Nam, Bảng chữ cái Chăm cổ… cũng cần thiết có mặt trong cuốn sách. Đây không phải là công trình đầu tiên về dạy và học chữ và tiếng Chăm. Nó xuất hiện sau hơn mươi cuốn sách khác – quy mô có, sơ lược có – nên nó cố tránh những khuyết điểm của các người đi trước: hoặc cao, nặng quá hoặc thấp, nhẹ quá. Nhưng bởi đối tượng mà Tự học tiếng Chăm nhắm tới là đại đa số công chúng gồm nhiều thành phần, nhiều lứa tuổi, nhiều trình độ khác nhau cả trong lẫn ngoài cộng đồng Chăm, nên nó không thể tránh được cái điểm yếu riêng của nó. Người viết rất mong nhận được lời góp ý, chỉ giáo của người học lẫn các bậc hiểu biết. Tp.Hồ Chí Minh ngày 10.7.2001 Inrasara



3

BAÛNG CHÖÕ CAÙI VAØ DAÁU AÂM TIEÁNG CHAÊM Baûng chöõ caùi Chaêm (Inö Akhar)

a K kaé U P paé

b Kh khaé } P paé

c G kaè V ph phaé

d Gh khaè W B paè

e Ng ngöé � bh phaè

f Ng ngaé Y M möé

g C chaé Z M maé

h Ch shaé [ bb baé

i J chaè ] Y daé

j Jh shaè ; R raé

k Nh nhöù ' L laé

l Nh nhaé , V vaé

m Nhj nhjaé . X xaé

n T taé { S thaé

o Th thaé / H haé

p D taè : A aé

q Dh thaè " I ié

r N nöé < U ué

s N naé > E eâ

t Ñ ñaé ? ai ai

Z O oâÉ



4

Daáu aâm (takai akhar, pauh) Nhoùm Daáu aâm Chuyeån töï Teân goïi

I

daáu aâm ^ a baø laêu

ñaët treân chöõ % I takai kié

@ ô poh thôé

! m tuét kai möé

# ng poh ngöé

II ~ u takai kué

daáu aâm * ö takai köé

Ñaët ( w takai kuaé

döôùi chöõ * l takai klaé

III - o taèn tha

daáu aâm = ai taèn tha taèn tuaø

ñaët \ r takai kraé

tröôùc chöõ

IV ~ i takai kiaé

daáu aâm ` h poh chaønìh

ñaët sau chöõ

V - @ e taèn tha poh thôé

daáu aâm ñaët - $ au taèn tha chroh ao

tröôùc vaø treân

VI A k poh kaé

chöõ caùi duøng V ng poh ngöé mötai

laøm phuï aâm G c poh chaé

cuoái N t poh taé

R n poh nöé

O p poh paé

P y poh daé

K r poh raé

C l poh laé



5

, v poh vaé

M x poh xaé

VII

Daáu aâm keùp Chuyeån töï Teân goïi

Ô paø laêu poh thôé tapoâng

} I takai kĭ Ùtuêt möê' taølaèm

[ Im takai kĭ Ùtuêt möé lingiu

$ Ông poh thôé poh ngöé

# Ôm poh thôé tuêt möé

( lw takai klaé takai kwaé

) L~ takai klaé takai kué

" aung chroh ao poh ngöé

> aum chroh ao tuêt möé



6

Baøi 1 : aq^ {^ Vaàn : A ^ vaø ... ^ _a {^ tha moät

w^ baø mang

':^ la-a laø a

A a_ bA khaé phaân

pA taè xeáp

nuA tapaé thaúng, thaät

iA chaèc khoân

,A vaêc soá phaän

:'A alaêc röôïu

G _jk oG thaùjk taùt

c'G kaølaøjk trôû laïi, laïi

'G laùjk noùi, raèng

N _t oN thaùt nguyeän

yN maùt maùt

n'wN talapaøt laïy

R _n w%'R pìlaøn thaùng

uwR papaøn (caùi) baøn

uR paên caàm, naém

O _p aiO kachaèp vöõng, khoûe

bO khaêp yeâu

/]O hadaêp bia (ñaù)

_up ]O dauùp ñeám, keå

oO thauùp loùt

a'O kalauùp moái coù caùnh



7

Baøi hoïc:

.'! Xalam Xin chaøo aiO a-;^ 'S Kachaèp karoâ laêj Maïnh khoûe khoâng aiO a-;^ Kachaèp karoâ Maïnh khoûe pu)A :fR ia^ Taøhlaè angaên Chaøka Toâi teân laø Jaka :fR ayY .I y.^ Angaên kami xaêng Möxa Teân toâi laø Mösa -b$L p/)A u;R g! Khoên taøhlaè paran Chaêm

:~^ -w~@N s! ja PieâØt Nam Chuùng toâi laø daân toäc Chaêm nöôùc Vieät Nam -b$L p/)A wG uA Khoên taøhlaè paøjk paé than

{# wG -\uF p'N paøjk proêng Taølaøt Chuùng toâi hoïc ôû tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït p/)A -p$A uA g=a)# Taøhlaè toïø paé Chakleêng Toâi ôû (laøng) Myõ Nghieäp u'S ayY rR u[)O Palaêj kami naên Pablap Laøng toâi laø Phöôùc Nhôn

Töø vöïng vaø ngöõ phaùp: ñaïi töø nhaân xöng a&# tao, toâi kaêu

ayY ta, toâi kami

p/)A toâi taøhlaè

/'&R toâi, tôù haluên

=? anh aj

/*^ maày hö

k&^ noù nhu


-b$L ayY chuùng toâi khoên kami

-b$L p/)A chuùng toâi khoên taøhlaè

y-r$A k&^ chuùng noù mönoé nhu

u-r$A =? caùc anh... panoé ai Trong tieáng Chaêm, ñaïi töø soá nhieàu cuõng coù caáu taïo nhö trong tieáng Vieät:

-b$L ayY

y-r$A + p/)A

u-r$A =?

Ngoaøi nhöõng ñaïi töø treân, trong tieáng Chaêm coøn coù hai ñaïi töø nhaân xöng mang tính thaân maät ñöôïc duøng cho caû soá ít vaø soá nhieàu: \pS mình, chuùng mình traèj

yc@O baïn, caùc baïn mökaêuøp

:{K x^ <;# n'# x^ \pS

Athaên phaø urang, talang phaø traèj Phaàn thòt veà ngöôøi, phaàn xöông veà mình -r$ {^ i'R [I "aR {^ ps,

Nao tha chaølaøn, baêng ikan tha taønaøo Ñi chung ñöôøng, aên caù chung ñaàm


8



9

Baøi 1: tieáp theo aq^ 1 }n(S

Vaàn: A ... P aj ;P raj ñôøi n}P tapaj (con) thoû

iP chaøj thaéng

K an ,K van böõa

:gK achan thaày chan

:{K athaên thòt, haït

C an iC chaøn löôùi

:y^C aman saên

usC panan loùt (loøng)

, ao c, kaøo xui

aw, kapaøo con traâu

w'%p, paølitaøo laùc

` ah ,` vah caâu

y]` mödah neáu

/p` hataøh saùng

# ang {# thang nhaø

'w# lapaøng hang

'%i# lichaøng cuõng

! am ]! dam böôùc

t! ñam ñaùm

;i! rachaøm giaøn



10

Baøi hoïc: .'! Xalam – Xin chaøo

p/)A -p$A uA ;J rcK u\r# Taøhlaè toïø paé Raêm, nökaèn Panrang Toâi ôû Vaên Laâm, tænh Ninh Thuaän u'S ;J -p$A \a*` u'S u-'$ Palaêj Raêm toï' kröh palaêj Palao

-{F u'S wL -gF thoêng palaêj Paèn Chong Laøng Vaên Laâm ôû giöõa Hieáu Thieän vaø Chung Myõ :sA u'S /& ;J w%rR Anaé palaêj hu raêm pìnöøn Tröôùc laøng laø röøng raäm '%a&Â u'S rR /&^ [)# n\rR Likuù palaêj naên hu blang tanraên Sau laøng laø moät caùnh ñoàng -p$A nv~^ u'S ;J .I :~^ '%<^ Toïø taphia palaêj Raêm xaêng Ia Liu ÔÛ gaàn Vaên Laâm laø (laøng) Nghóa Laäp u'S .r# -p$A :n` pY u'S ;J Palaêj Xanöêng toïø atah tì palaêj Raêm Laøng Töø Laâm thì ôû caùch xa laøng Vaên Laâm u'S u'^ \wS a^ ;[` ;y*O Palaêj pala praèj ka rabah raböp mĭn

y%R -r$ :n` n&A /'S n~R nao atah tué halaêj tian chaøng thuoân palaêj

i# {&ZR u'S Queâ höông duø ngheøo khoå, nhöng khi ñi xa bao giôø loøng vaãn nhôù queâ

Töø vöïng vaø ngöõ phaùp: Traïng töø chæ nôi choán -e$A ngoé treân, beân treân :'^ -]A ala, doá döôùi, beân döôùi

\a*` kröh giöõa p'! taølaèm trong

'%e%, lingiu ngoaøi :sA anaé tröôùc

'%a&Â likuù sau nv~^ taphia gaàn, caän

=iA cheè gaàn :n` atah xa

www.nguoicham.com Page 11 2/1/2012 Traïng töø chæ nôi choán duøng ñeå xaùc ñònh ñòa ñieåm khoâng gian xaûy ra haønh ñoäng, traû lôøi caâu hoûi “ñaâu, ôû ñaâu”. Trong tieáng Chaêm, chuùng luoân luoân ñaët tröôùc töø chæ nôi choán maø chuùng caàn xaùc ñònh: -p$A '%e%, u'S Toè lingiu palaêj ÔÛ ngoaøi laøng -r$ :sA k&^ Nao anaé nhu Ñi phía tröôùc haén t%` nv~^ c@O Ñih taphja kaêuøp Naèm caïnh nhau r` :-a$A t(^ r` w%;^ :-rF Nöh akoé ñua, nöh pìraø anong Chia ñaàu ñoäi, sôùt vai mang. yr%(M {^ u;R ]&# :pS .=? {^ n~R Mönuùjh tha paran daêu ataèj xaaj tha tian Ngöôøi ñoàng toäc nhö anh em moät loøng.


11



12

Baøi 2: aq^ 2

Vaàn: Ö º * º *... vaø e k r y Trong baûng chöõ caùi tieáng Chaêm, haàu heát maãu töï ghi phuï aâm ñeàu coù aâm chính baûn chaát laø A. Chæ coù 4 phuï aâm maø ôû töï thaân caùc maãu töï naøy mang aâm chính Ö: e ngö k nhö r nö y mö. Neân khi duøng caùc chöõ caùi naøy ñeå ghi aâm chính

“ö” ta khoâng caàn ñaùnh daáu “*” ^ ö :y^ amö cha

'!ye^ laêmmöngö cöûa bieån

'%y^ limö naêm

A öù yA möé baét

yrA mönöù ñeû, sinh

:rA anöù con

öc yA möêc möïc

yrA.^ mönöêcxa ngaãm nghó

R ön 'eR langön ngan

]yR damön ngoït

wrR paønöøn röøng raäm

` öh y` möh vaøng

nr` tanöh ñaát

r` nöh phaân

# öng y# möêng töø

'r# lanöêng roäng

yr# mönöng moät phaàn

* ö /* hö maày

n\a* takrö thích

G öjk eG ngöùjk (caù) côm

\a*G kröùjk ñaàm

*` öh yn*` mötöh nöûa

\a*` kröh giöõa

!* öm \a*! kröm tre

r! nöm daáu

*O öp ;[*O raböùp cöïc



13

Baøi hoïc: '%a&# :Ju&R Likaêu aêmpun Xin loãi =? /&^ /-p! o&R Aj hu hatoàm thuên Anh bao nhieâu tuoåi p/)A /&^ {^ u_` Taøhlaè hu tha pluh thalipaên thun

{^'%uR o&R Toâi ñöôïc möôøi chín tuoåi

=r rY {^ u_` p'%uR Naj ni tha pluh taølipaên Coâ naøy möôøi taùm :y^ p/)A .I {^ <;# Amö taøhlaè xaêng tha urang paèn li-ua

wL '%:( Cha toâi laø moät noâng daân

:=yA p/)A fO i%` p'` Ameù taøhlaè ngaé chìh taølaøh Meï toâi deät thoå caåm =r rY yn(S :y^ Naj ni mötuj amö Coâ naøy moà coâi meï :=yA =r }w)S n'S pY p;Â Ameù naj paplaèj talaêj tì taøraøï Meï toâi buoân baùn ngoaøi chôï {# wG }pS wL ut~A Thang paøjk pataèj paèn pañiaé Nhaø tröôøng nghæ naéng (heø) -b$L p/)A =y ;,I u'S Khoên taøhlaè maj ravaêng palaêj Chuùng toâi veà thaêm queâ



14

Töø vöïng vaø ngöõ phaùp: Soá töø

{^ 1 tha – moät

p(^ 2 tuøa – hai

a#_ 3 klaêu – ba

}Â 4 paù – boán

'%y^ 5 limö – naêm

rJ 6 naêm – saùu

ni&` 7 tachuøh – baûy

p'%uR 8 taølipaên – taùm

{^'%uR 9 thalipaên – chín

{^ u_` 10 tha pluh – möôøi

{^ u_` {^ 11 tha pluh tha – möôøi moät

{^ u_` p(^ 12 tha pluh tuøa – möôøi hai

p(^ u_` 20 tuøa pluh – hai möôi

p(^ u_` '%y^ 25 tuøa pluh limö – hai möôi laêm

{^ ;%n&` 100 tha rituh – moät traêm

{^ ;%w&, 1000 tha ripaèu – moät nghìn

{^ nyR 10000 tha tamön – möôøi nghìn

{^ =h 100000 tha shaj – traêm nghìn

{^ -aN 1000000 tha koât – moät trieäu

{^ n%A 1000000000 tha tĭ ù – moät tæ

Löu yù: 1. Caáu truùc soá töø trong tieáng Chaêm cuõng gioáng nhö trong tieáng Vieät 12540 = 12540 2. Soá töø trong tieáng Chaêm luoân ñöùng tröôùc danh töø a#_ <;# :rA Klaêu urang anöù Ba ñöùa con rJ n&A Naêm tué Saùu giôø /;S '%y^ w%e&R Haraêj limö pìnguèn Ngaøy 5 thöôïng tuaàn

www.nguoicham.com Page 15 2/1/2012 3. Soá töø thöù töï luoân ñöùng sau danh töø: -r$ p'J n&A ni&` Nao taølaèm tuék tachuøh Ñi luùc baûy giôø pI ]^ }Â Taèng da paù Ñöùng thöù tö

a-o$N fO yp^ c%'^ fO yiA

Kathoêt ngaé mötaø, kìlaø ngaé möchaèk Ngheøo laøm ra veû giaøu, daïi laïi ra veû khoân ;%w&A uA <;# "aA {# u'S \pS

Ripuø paé urang ikaé thang palaêj traèj Baõo ôû xöù ngöôøi, buoäc nhaø laøng mình Baøi 3: aq^ 3

Vaàn: I Y vaø %...

Y i rY ni naøy

rwY nöpì thaùnh

w%rY pìnì Baøni

%A i ak%A kanhí vaøng (maøu)

yc%A mökĭ Ø nhaø chuøa Baøni

ic un%A patĭ Ùc bình (traø)

%V ing b%V khĭng cöôùi

ak%V kanhĭng quaên

%G ijk ,%G vĭjØk theâu

c'%G kaølĭjØk (con) lö

%N it /y%N hamĭt nghe

:r%N anĭt thöông

%R in y%R mĭn nhöng

y{%R möthĭn maém

%O ip b%O khip chaët

i%O chĭøp thöù Naêm

iup at%O kañĭÙup gaép

an%O katĭuùp nhaép


15



16

%K in u'%K palin toâ

'%K lĭn lôïi (raêng)

%L in :y%L amĭn (caây) me

p%L tĭØn phoá

%, iu '%e%, lingiu ngoaøi

x%, phìu (con) où

%` ih /g%` hachih saïch

u'%` palih löïa

T im ;T rĭm moïi

ykT mönhĭm deät

S aêj oS thaêj ai

yrS mönaêj taém

Baøi hoïc: p/)A :rA '%aS g! Taøhlaè anöù likaêj Chaêm Toâi laø con trai Chaêm y.^ :rA ayS w%rY Möxa anöù kamaêj Pìnì Möxa laø con gaùi Baøni w(@L g! /&^ ;-'^ :cy^ Poàn Chaêm hu raloâ akaømaø mĭn xaêng tha paran

y%R .I {^ u;R Ngöôøi Chaêm coù nhieàu toân giaùo nhöng laø moät daân toäc

y# /;S -p@` y-r$A ayY Möêng haraêj teàh mönoé kami nao Parí

-r$ u;%A Ngaøy kia chuùng toâi ñi Phan Rí

,K rY =,` ny^ -\aF y"%R Van ni veh tamö Krong möĭn Hoâm nay gheù Tuy Phong chôi uc&` c%'G ,@A u\r# Pakuøh kìlaøjk vôé Panrang Ngaøy mai trôû laïi Phan Rang /pS rR y-r$A ayY -r$ Hataèj naên mönoé kami nao

;,I x&!yY :~^\n# ravaêng phuèmmi Iatrang Sau ñoù chuùng toâi seõ ñi thaêm xöù Nha Trang

Töø vöïng vaø ngöõ phaùp: Traïng töø chæ thôøi gian \a^-p@` Krateàh /;S -p@` Haraêj teàh

www.nguoicham.com Page 17 2/1/2012 tröôùc hoâm kia hoâm kia a=\w( Kaproài /;S rY Haraêj ni hoâm qua hoâm nay uc&` Pakuèh a-p@` Kateàh ngaøy mai ngaøy moát <;A rY Uraé ni p/#_ pY rR Taøhlaèu tì naên baây giôø tröôùc ñoù /pS pY rR Hataèj tì naên '%,%A Liví sau ñoù laâu

Löu yù: Traïng töø chæ thôøi gian laø traïng töø bieåu thò thôøi gian xaûy ra haønh ñoäng, traû lôøi cho caâu hoûi “khi naøo”, “bao giôø?” -w~@R * /-w~@R /'S Trong tieáng Chaêm, chuùng ñöôïc ñaët tröôùc hay sau caâu cuõng ñöôïc. Nhöng neáu chuùng ôû thôøi quaù khöù thì tröôùc noù coù töø y#

-w~@R =? -r$ -\aF Pieàn ai nao Krong? Bao giôø anh ñi Tuy Phong k&^ =y y# -w~@R Nhu mai möêng pieàn? Noù ñeán khi naøo – k&^ =y y# a=\w( Nhu mai möêng kaproài Noù ñeán hoâm qua – k&^ =y '%,%A uiD Nhu mai livik pachôø Noù ñeán laâu roài

g~T gÂ gÂ

u=p wA iÂ 'G wA '%"Y

/iR a)J rY /iR a)J -p@`

Chim chaù chaù Pataøj paè chaïø - laùjk paè li-i Hachaøn klaêm ni - hachaøn klaêm teàh Chim xanh xanh Luùa ñaày giaï - baûo ñaày thuùng Möa ñeâm naøy - möa ñeâm kia [I na%A '%,%A [I ,@A

Baêng takí liví baêng vôé AÊn ít ñeå coøn ñöôïc aên laâu


17



18

Baøi 4: aq^ 4

Vaàn U: & &

& u a'& kalu troïc

/y& hamu ñoàng

&A u nu&A tapué saùch

y'&A mölué laãn

uc a'&A kaluéc oå gaø

o&A thuêc yeân

&# ung n&# tuêng buïng

nu&# tapuêng boät

&G uêjk '&G luéjk cuoái

pr&G taønuèjk noïc

&N ut [&N buêt (caây) vieát

n'&N taluêt luøn

&R un v&R phuên caây

/'&R haluên tôù

&O up k&O nhuêp nuùp (naáp)

ui&O pachuèp giuùp

&P uj c&P kuøj guøi

cy&P lamuj nhoät

&K un g&K chun voâi

a&K kuên Khôme

&L un j&L shuøn ñaåy

q&L thuèn buïi

&, aêu :o&, athaêu choù

y'&, mölaêu maéc côû

&M ujh :&M ujÙh oåi

yr&M mönujÙh ngöôøi

&` uh k&` nhuh hæ (muõi)

ni&` tachuøh baûy

&! um g&! chuêm hoân

yk&! mönhuêm uoáng



19

Baøi hoïc: /;S rY y-r$A p/)A -r$ :~^ \n#B -r$ -{F y-r$A

p/)A /&^ -p! :]&NB =? rY u'S an&`B =r rR -p$A uA

/y&^ '%-c$A* rcK u;%AB -p$A <;# '%aS -p@` u'S :~^

w%e&AB

w%-yV -}# "r^ rcK pY yp%R :~^ \n# rR {^ p'! -

p! -w$` w%-yV ], /&^ -n~I prPB -p$A y# -e$A uw&#

[(@R -yF \n&R no(%A {~! y# :-v$,B

y&Â aS g! -p$A =gA ,@A ;-'^ w%-yV a'R y'I

w%yY: w%-yV -}# -a)F c%;P * -}# ;-yD * -}# pJBBB Haraêj ni mönoé taøhlaè nao Jatrang. Nao thoêng mönoé taøhlaè hu toàm adut. Aj ni palaêj Katuh. Naj naên toè paé Hamu Likoè, nökaèn Parí. Toè urang likaêj teàh palaêj Ja Pìnguè. Pìmoàng Poâ Inö Nökaèn tì mötìn Jatrang naên tha taølaèm toàm poøh pìmoàng dao hu tieâng taønöøj. Toè möêng ngoé papuèng boâÊn moêng truên, tathuik sjam möêng apho. Muù kaêj Chaêm toïø cheé vôé raloâ pìmoàng kalaên mölaêng pìmì: pìmoàng Poâ Klong Kìraøj, Poâ Rameâ, Poâ Taèm... Hoâm nay chuùng toâi ñi Nha Trang. Ñi vôùi chuùng toâi coøn coù vaøi ngöôøi baïn. Anh baïn naøy ôû Tuaán Tuù. Coâ kia queâ Trì Ñöùc, Phan Rí. Coøn caäu noï ôû laøng Nghóa Laäp. Thaùp Baø ôû thaønh phoá Nha Trang laø moät trong nhöõng ngoâi thaùp coå coù tieáng. Töø treân ñænh ñoài nhìn xuoáng, caûnh quang thaät ñeïp vaø huøng vó. Ngoaøi Thaùp Baø, toå tieân ngöôøi Chaêm xöa coøn löu laïi nhieàu ngoïn thaùp khoâng keùm phaàn xinh ñeïp: Thaùp Poâ Klong Girai, Poâ Rameâ, Poâ Daêm… Töø vöïng vaø ngöõ phaùp: Ñaïi töø chæ ñònh vaø ñaïi töø baát ñònh Ñaïi töø chæ ñònh, coù: rY ni rR naên naøy noï, ñoù -p@` teàh uaR pakaên kia khaùc Ñaïi töø chæ ñònh luoân luoân ñöùng sau danh töø: <;# rY urang ni ngöôøi naøy

nu&A -p@` tapué teàh cuoán saùch kia Ñaïi töø baát ñònh: laø ñaïi töø duøng ñeå chæ soá löôïng toaøn boä, khoâng tröø moät ai hay moät caùi gì. \c@O kraêuøp moïi

www.nguoicham.com Page 20 2/1/2012 :w%` apìh taát caû

-p! /-p! toàm, hatoàm caùc, nhöõng

;T rĭm moïi vaø vò trí cuûa chuùng luoân luoân ñöùng tröôùc danh töø: \c@O -w$` {# kraêuøp poøh thang moïi caên nhaø

:w%` \pS apìh traèj moïi ngöôøi

a-nD pY w%e&R * g[&K pY a)J Kateâ tì pìnguèn, Chabuên tì klaêm Leã Kateâ vaøo thöôïng tuaàn, leã Chabun vaøo haï tuaàn o&^'&^ "r^ ;rJ * fO \w&A /;S na)J "r^ '%y&Â Thulu inö ranaêm, ngaé pruè haraêj taklaêm inö limuù Caàn cuø ngöôøi khoâng öa, kheùo ñaõi ñöa ngöôøi laïi thích Baøi 5: aq^ 5

Vaàn: Ô D vaø @... D ô apD katôø hoaïn

uiD pachôø roài

@A ôù g@A chôé nuùi

yb@A mökhôé nhieàu, khaù

@V ông j@V shôøng vaïc (con)

a'@V kalông baøi thaàn chuù

@G ôêjk /@G hôêjk hôõi!

n@G tôjk kình (traâu)

@N ôt - aêt o@N thaêt töôi

a@N kôt oâng coá

@R ôn - aên w@R pôøn vöôøn

'%y@R limaên meàm

@O ôp - aêp .@O xaêp tieáng, lôøi

;t@O rañaêp quen

aêup c@O kaèup hoï haøng

ng@O tachaêup taäp trung

@P ôj y@P môj em

;/@P rahôj maùt meû


20



21

@K ôn - aên u@K paên bay

/c@K hakaèn troáng

@L aên n@L taên tôùi

<y@L umaên thuû tieát

@M ôjh :@M ôjh uûa

@` ôh ;c@` rakôøh tham

}p@` patôøh ngöng, döøng

I aêng bI khaêng cöùng, maïnh

}pI pataèng döïng

J aêm tJ ñaêm ñaäu

;gJ rachaêm gioøn Baøi hoïc:

/;S rR /&^ {^ <;# u;I =y }@O y-r$A p/)A -e$A

[(@R w%-yVB

'%a&# :J{&R -p! ]&N m@O :rA g! 'S

-}# m@OB ykD :bR

y-r$A yc@A /uA =y

-}# * -p$A uA rcK u\r#

y# rY n@L rR /-p! =[A :#a^ =? nkY

/-w~@R ,@A u'S

-}# w~^ /;S

/pS pY rR =? u;I -t! o&, :@R -p! ]&N -w)$` '%a&#

\pSB

Haraêj naên hu tha urang Paraêng maj paêp mönoé taøhlaè ngoé boâÊn pìmoàng. – Likaêu aêmpuên! Toàm dut nhjaêuùp anöù Chaêm laêj? – Poâ, nhjaêuùp! Mönhô akhan – Mönoé mökaêuøp toïø hapaé maj? – Poâ, toïø paé nökaèn Panrang – Möêng ni taên naên hatoàm beé aêngka? Aj tanhi – Poâ, ngoé tha rituh beé. Taøhlaè laùjk – Hapieàn vôé palaêj? – Poâ, piaø haraêj Hataèj tì naên, aj Paraêng ñoâm thaêu ôn toàm dut ploøh likaêu traèj.

www.nguoicham.com Page 22 2/1/2012 Hoâm ñoù coù moät ngöôøi Phaùp ñeán gaëp chuùng toâi ôû treân ñoài Thaùp. – Xin loãi! Caùc baïn coù phaûi laø ngöôøi Chaêm? – Thöa, phaûi. Mönhô noùi. – Caùc baïn töø ñaâu tôùi? – Thöa, töø xöù Phanrang. – Töø ñaây ñeán ñoù khoaûng bao nhieâu caây soá? Anh hoûi. – Daï, treân moät traêm aï. Toâi traû lôøi. – Bao giôø caùc baïn veà? – Daï, chieàu nay. Sau ñoù anh noùi caùm ôn caùc baïn, roài töø giaõ. Töø vöïng vaø ngöõ phaùp: Keát töø Laø töø ñaûm nhaän chöùc naêng cuù phaùp noái keát caùc töø, cuïm töø hoaëc caâu

• uA : ÔÛ, taïi; ñeán, tôùi; veà

-p$A uA u;%A : ôû Phan Rí

uA [#) /y&^ : ôû ngoaøi ruoäng

-kW uA =w-c$K : hoïp taïi Saøi Goøn

-r$ uA /'S : ñi ñeán (tôùi) ñaâu ?

u)@A :sA uA =u : xoay maët veà höôùng Taây

• pY : ôû, taïi, nôi, vaøo

pY n&A ni&` : vaøo luùc baûy giôø

-p$A pY {# : ôû taïi nhaø

pI pY \a*` i'R : ñöùng (nôi) giöõa ñöôøng

:~^ pY n'Y : nöôùc (ôû) hoác ñaù

nw~A \n&` pY {# : ra khoûi (nôi) nhaø

• y# : töø, tôùi

y# rY n@C rR : töø ñaây tôùi ñoù

y# u-cD : töø saùng

:~^ y# a:%V : nöôùc tôùi (ngang) thaét löng

Löu yù: 3 keát töø naøy luoân luoân ñöùng sau ñoäng töø

:r%N wI.^ * ;rJ w(@C xO


22



23

Anit paèngxa, ranaêm poàn phaøp Yeâu toå quoác, thöông ñoàng baøo

=? t%A g@A * :pS [I /;@A ](^

Aj ñí chôé, ataèj baêng harôé dua Anh treøo non, em aên coû caàm hôi. Baøi 6: aq^ 6

Vaàn: OÂ -|^ vaø -|...

-|^ oâ -o^ thoâ soå

w%-r^ pìnoà noùi

-|K oá -}A poá böng, boàng

n-cA takoà daäy

-|V oâng -yV moâng chi hoï

g-aV chakoâng khieâng

-|G oâÊjk -xG phoàjk muïc

a-gG kachoâjùk nhoå

-|N oât -uN poâÊt muûng

n-iN tachoàt ñoäng, naùo ñoäng

-|R oân -tR ñoân noùn

-]K yoân ñôn giaûn

-|O oâp -/O hoâp hoäp

-cO koàp guoác

-|P oâj -bP khoâj quì

u-/P pahoâj buoàn

-|K oân -aK koân oâm

a-]K kadoân xoaùy

-|C oân -nC toân möôùp (caây)

:-cC akoàn cuû

-|` oâh -[` boâh thaáy

n-g` tachoâh baáy (naùt)

-|' oâm -t! ñoâm noùi

/-p! hatoàm bao nhieâu



24

Baøi hoïc: :~^ /;S =kA uiDB ;-'^ \pS -r$ \n&R -[R* :~^ -[$A

h@` =h -:R n-wRB

y-r$A p/)A i# \n&R n(S =n( ;,I

ut~A w~^ /;S oG w@K ak%A }='A w%e&A \n&R

yp%R yp^ n&A yp^ yn(, yr%(M <;#

-yF n%'G ,@A * =oA w%-yV "r^ rnK pI -e$A

-[R -cF) {~! ycI ]&# Z` yp^ /&^B

Ja haraêj nheé pachôø. Raloâ traèj nao truên boâÊn, ia boù shôh shai oâÊn tapoânè. Mönoé taøhlaè chaøng truên tuj toâj ravaêng. Pañiaé piaø haraêj thaùj paèn kanhí, paleé pìnguè truên mötìn mötaø tué mötaèè mötuao mönuùjh urang. Moêng kìlaøjïk vôé, theé pìmoàng Inö Nökaèn taèng ngoé boânê kloøng, thiam mölaêng daêu oâh mötaø hu. Maët trôøi ñaõ xeá boùng. Nhieàu ngöôøi böôùc xuoáng ñoài, veû haân hoan thoûa maõn loä treân neùt maët. Chuùng toâi cuõng ñi xuoáng theo du khaùch. Naéng chieàu ñaõ ñoå sang maøu vaøng, toûa boùng xuoáng thaønh phoá caøng luùc caøng nhoän nhòp. Ngoaûnh troâng laïi, boùng daùng Thaùp Baø ñöùng treân ñoài cao, ñeïp nhö chöa bao giôø ñeïp nhö theá. Töø vöïng vaø ngöõ phaùp: Phuï töø Phuï töø trong tieáng Chaêm laøm chöùc naêng boå tuùc yù nghóa cho ñoäng töø, tính töø U -p$A -p$A \a*` ñang, coøn ñang

p/)A -p$A fO Toâi ñang laøm

-? -p$A \a*` -t! Anh coøn ñang noùi

U yg^ seõ, roài seõ

yg^ k&^ -r$ Roài noù seõ ñi

yg^ oS fO Ai seõ laøm


U {Y * y=iA {Y saép

:y^ y=iA {Y -r$ Cha saép ñi

'%e%A {Y /iR Trôøi saép möa

U -w)$` * -w)$` uiD * uiD roài, ñaõ

ia^ /(A -w)$` Jaka aên côm roài

yk&! :~^ -w)$` uiD Uoáng nöôùc xong roài

-r$ u&` uiD Ñi raãy roài (ñaõ ñi raãy) Löu yù: Ñaây laø caùc phuï töø coù chöùc naêng phaân thì (temps) trong tieáng Chaêm. ÔÛ thì quaù khöù, phuï töø ñöùng sau ñoäng töø; ôû hai thì hieän taïi vaø töông lai thì phuï töø ñöùng tröôùc ñoäng töø; rieâng phuï töø yg^ (seõ, roài seõ) ñöùng tröôùc caû ñaïi töø.

]# nw~A pY uw` -'A Dang tapiaè tì papaøh loâk Thaàn thaùnh töø mieäng theá gian maø sinh. ;-'^ pY xO * 'O pY rcK Raloâ tì phaøp, lap tì nökaèn Phong phuù trong nhaân daân thì ñöôïc reû nôi ñaát nöôùc. Baøi 7: aq^ 7

Vaàn: O -|$ ao vaø -|$… o…

-|$ ao -r$ nao ñi

u;-'$ paralao tieãn ñöa

-|$A o :-a$A akoé ñaàu

a-'$A kaloé loï

-u$A poù goùi

-c$A koø gaëp

oc -c$A koèc goác

a-m$A kanhjoùc gaùy

-|$V ong -b$V khong taïnh

:-r$V anong gaùnh


25



26

-|$G ojk -c$G koøïjk guøi

-a$G koùjk (kañaj) chaép tay sau löng

-|$N ot -u$N poét boùc

a-w$N kapoøt gaøu soøng

-|$R on -c$R koèn leänh

y-y$R mömon laàm baàm

-|$O op -g$O choùp choùp

u-p$O papoøt khoá

-|$P oj -n$P toj toûi

-'$P loj thuïi

-|$K on -'$K loên laùo

-/$K hoên noùng tính

-|$C on -c$C koøn (caây) goøn

-b$C khoên chuùng

-|$` oh -g$` choh ñaøo, ñaù

y-w$` möpoøh ñeû (tröùng)

-|F oêng -gF choêng öôùc

-yF moêng nhìn

-|W om y-pW mötoøm um tuøm

y-]W mödom khen

-|$, o -o$, tho caàm, naém

n-g$, tacho chaùu

Baøi hoïc: -w)$` pY rR * -b$C p/)A c%'G =y ;,I u'S /y&^

-\g$A fO -c$AB

an&, -p$A g# {^ gS pA m&` :J -c$A * y-r$A p/)A

-r$ :~@A -p! =r ayS :@(A w&A * g%` w%e& '^ cJ -{F pA

-c$A c)` w[&^B uo@K y# :,R /'S i# fO y# ne%R *

yp&` ]&# rR Z^ t(@G \w&AB

\wS a^ ;P p~%O -p$A ;[` * y%A ,^ i# y;N /=n *

-nA /&^ -i~@R u=p -;$V :rA * cJ -nA b%A ;-[$,

g=; u;R g!B

www.nguoicham.com Page 27 2/1/2012 Ploøh tì naên khoên taøhlaè kìlaøj maj ravaêng palaêj Hamu Chroù ngaé koè. Kataêu toïø chang tha chaêj taè nhjuh aêm koè, mönoé taøhlaè nao iôù toàm naj kamaêj uôêù puè, chih pìnguø la kaèm thoêng taè koè klaøh paøbuø. Pathaên möêng avan halaêj chaøng ngaé möêng tangĭn, möduøh daêu naên oâ ñoâjêk pruè. Praèj ka raj tiuøp toøï ribah, mĭ va chaøng mörat hataj, toá hu tieàn pataøi rong anöù, kaèm toá khíê rabo charaj paran Chaêm. Sau ñoù, chuùng toâi trôû veà vaø gheù thaêm laøng Vónh Thuaän laøm ñoà goám. Trong khi ñôïi moät ngöôøi ñaøn oâng chaát cuûi chuaån bò nung goám, chuùng toâi gheù qua xem caùc chò ñang naén noài, veõ hoa vaên treân goám vaø chuyeån goám ra phôi. Baát kyø coâng ñoaïn naøo cuõng laøm thuû coâng neân coâng vieäc tieán haønh raát chaäm. Duø cuoäc soáng coøn nhieàu khoù khaên nhöng baø con vaãn quyeát taâm laøm vieäc, haàu coù tieàn nuoâi con aên hoïc, ñoàng thôøi giöõ ñöôïc moät ngheà truyeàn thoáng cuûa daân toäc. Töø vöïng vaø ngöõ phaùp: Keát töø y%R mĭn nhöng y]` mödah neáu

a](^ kadua bôûi, do yp&` mötuøh bôûi theá

-nA toá cho, ñeå i# chaøng cuõng

]&# daêu nhö fR * =/ ngaên, haj hay, hoaëc

=/cG hajlaùj hay laø -{F thoêng vôùi

cJ -{F kaèm thoêng vôùi, vaø uo@K y# pathaên möêng baát cöù

a)` pY klah tì ñeå khoûi an&, kalaêu trong khi

]D dô thì a^ y# ka möêng môùi 1. Keát töø coù chöùc naêng cuù phaùp duøng noái hai töø: U /*^ -{F k&^ oS i# o&, Maày vôùi noù, ai cuõng bieát

U =? =/ p/)A -r$ Anh hay toâi ñi 2. Duøng noái hai cuïm töø hay hai caâu: U Z# yp^ y%R Z# a'%` OÂng giaøu nhöng oâng buïn xæn

U y;N fO [I -nA /&^ -i~@R Coá gaéng laøm aên ñeå ñöôïc giaøu coù

U /&^ y\n&^ a^ y# o&, Coù hoïc môùi hieåu -gF un(` p(` i-y$, Choêng patuah tuaøh chaømoø Öôùc may, tìm heân ~ Caàu ñöôïc öôùc thaáy fO -[$A -n$A -p$A pY [)#


27



28

{# -\uF p-;F -p$A -o$` Ngaé boù toù toïø tì blang Thang proêng taøroèng toøï thoh Veõ maët cho oai, ñít boû ôû ngoaøi Nhaø cao cöûa roäng, nöông tuû troáng khoâng Baøi 8: aq^ 8

Vaàn: E =| vaø =| =| aj =c) klaøj röøng

ny=a tamökaj döa haáu

=|A eù n=gA tacheé chaét (con cuûa chaùu)

=[A beé caây

ec a=gA kacheùc laét nhaét

=tA ñeùc ngoïc

=|V eng =cV keøng ñaùy

}=nV pateng doøng xuoáng

=|N et =[)N bleêùt hoaûng

y=wN möpeøt lieät

=|R en a=rR kanen caâu (vaên)

i=/R chaøheøn naøi ngöïa

=|O ep =aO kep giaøm

=iO cheøp (caây) gieïp

=|P e ;=a)P rakle keøn rakle

=gP che traø

=|C en =tC ñen beø seø

=jC sheèn laán

=|, eo =a, keo (caây) me keo

n=w), tapleøo leäch

=|# eêng =r# neêng coâïc

=c)# kleèng tieáng troáng traàm

=|` eh :={` atheh ngöïa

=c)` kleøh meät

=|! em =c! keøm rau gheùm



29

y=k! mönhem duï Baøi hoïc: -p$A a_# /;S \n^ .I :w%` w@C upS ut~A * a-o$V

'%a&# \pS -r$ u;%AB

U \pS -r$ kA * -p$A =wA

U /* * ]&N -r$B p/)A -t!

U -r$ a-]R =yA * /p@K ayY =/B ykD 'G -w)$`

:]&N n-cA ;%-p@`B p/)A -{F y.^ -gF b%V =,` u'S

g=a)#B io@V -t!

U ='( =yA eaG * -r$ n\rR -{F y-r$A \pS =wA

U y.^ a^ -[` g=a)# Z^ * ]&# rR ]D ]&N :*# :~@A <;#

ykT i%` p'`B

p/)A -t!B y.^ bT -a)$B p/)A -{F io@V yA ne%RB

-b$C p/)A '%a&# \pS pY c@O Toè klaêu haraêj tra xaêng apìh paèn pataèj pañiaé Kathong likaêu traèj nao Parí – Traèj nao nhöù! Toêï peè – Höø ! Duùt nao. Taøhlaè ñoâm – Nao kadoân meé, hataèn kami haj! Mönhô laùjk ploøh aduùt takoà riteàh. Taøhlaè thoêng Mönhô khĭng veh palaêj Chakleêng. Chaøthông ñoâm: – Loâj meé ngökaùjk! nao Tanraên thoêng mö noé traèj peè – Möxa ka boâh Chakeêng oâ, daêu naên dô duùt öêng iôêk urang mönhĭm chìh taølaøh. Taøhlaè ñoâm, Möxa khĭm klao. Taøhlaè thoêng Chaøthông möùê tangĭn. Khoên taøhlaè likaêu traèj tì kaèup. Coøn ba ngaøy nöõa thoâi laø muøa nghæ heø ñi qua. Kathong xin pheùp veà queâ ôû Phan Rí.

– Caùc baïn ôû laïi, mình ñi nheù! – ÖØ, baïn ñi. Toâi noùi – Veà sôùm ñi! Vaø nhôù em nheù. Mönhô noùi vôùi theo. Sau ñoù baïn leân xe. Toâi vaø

Mösa muoán gheù qua laøng Myõ Nghieäp. Jathông baûo: – Thoâi ñi maø! Ñi Höõu Ñöùc vôùi tuïi mình. – Mösa chöa thaáy Myõ Nghieäp. Baïn aáy muoán ñöôïc xem ngöôøi ta laøm thoå caåm. Toâi

noùi vaø Mösa cöôøi. Toâi vaø Jathông baét tay nhau. Chuùng toâi noùi lôøi giaõ töø

www.nguoicham.com Page 30 2/1/2012 Töø vöïng vaø ngöõ phaùp: Trôï töø Trôï töø goàm boä phaän töø tieáng Chaêm ñöôïc theâm vaøo cuoái caâu, bieåu thò thaùi ñoä cuûa ngöôøi noùi, nhö ngaïc nhieân, vui möøng, mæa mai…

k^ nheù! :` maø! =wA * =yA ñi! =yA ]D ñi maø!

=yA :` ñi nheù! =yA eaG ñi chôù!

Z^ -a$, coù ñaâu! -r$ leân, ñi!

=/ vôùi! =i( BBB =i( ñöøng… chôù!

y%R thoâi chöù! y%` chôù! n=a i(A =:` /'S n=a -a$` a)Â Takaj chuaè eh halaêj takaj koh klaù Chaân ñaïp cöùt ai nôõ caét bo ûcaùi chaân :~^ -\uF ;%-p@` t%A =cP

n@C n&A :~^ =;P =cP t%A ;%-p@` Ia proêng riteàh ñí keø Taên tué ia re keø ñí riteàh Nöôùc lôùn thì xe ñi thuyeàn Ñeán khi nöôùc raët thì thuyeàn ñi xe


30



31

Baøi 9: aq^ 9

Vaàn khaùc: -|D -|@ vaø |~ -|D eâ u-cD pakeà buoåi saùng

u-t~D pañieâ döïa

-|@A eá a-c@A kakeà cöa

y-'~@A mölieâÙ bui bui

-|@V eâng -g@V cheâng chieâng

i-'@V chaøleàng caùi cuoác

-|@N eât -o@N theât theát (ñaõi)

-y~@N -y~@N mieât mieât maõi maõi

-|@R eân n-u~@R tapieân beán

u-q@R patheàn hoà nghi

-|@O eâp -[@O beáp ñuõa beáp

eâup -'~@O kieàuêp keïp

-t~@O ñieáup neáp

-|@K eân -]@K deân ñöa

-w~@K pieàn thaáp

-|@` eâh ;%-p@` riteàh xe

u-.@` paxeâh thaày paxeá

-|I eâng -n~I tieâng tieáng (taêm)

y-'~I mölieâng teá -|J eâm -a~J kieâm aên gheùm

-.~J xieâm Xieâm La



32

Baøi hoïc: -b$C p/)A }c(@R -c$A c@O uA w%-yV -}# -;^-yD p'!

a-nD o&R rYB w%-yV w%;&, }yA -w)$`B

rY .I {^ p'! /-p! r! \a&# a)A -w)$` aKi^ -w~@N s!

.Ia^ }{~! ,@A * /pS pY w%-yV -}# -a)F c%;P -{F a-,!

a'R uA yY .DR U a(R iz!B

p'! u-w@R ?'%-y^ :~^ -w~@N s! * xO ?'%-y^ g! /&^

}-nW ;%A {^ x^ :p;ÔB Khoên taøhlaè pakoàn koèè kaêuøp paé pìmoàng Poâ Roâmeâ taølaèm Kateâ thuên ni. Pìmoàng pìraèu pamö é ploøh. Ni xaêng tha taølaèm hatoàm nöm kruêng klaé ploøh kanchaø Pieàt Nam xaêngca pathiam vôé, hataèj tì pìmoàng Poâ Klong Kìraøj thoêng kavoâm kalaên paé Mixôn – Kuan Chaømaøm. Taølaèm papeàn ilimoâ ja Pieàt Nam, phaøp ilimoâ Chaêm hu patom rí tha phaø ataøraøp. Chuùng toâi heïn gaëp laïi nhau treân thaùp Poâ Rameâ vaøo muøa Kateâ naøy. Ngoâi thaùp môùi ñöôïc truøng tu. Ñaây laø moät trong nhöõng di tích lòch söû maø Nhaø nöôùc Vieät Nam quan taâm söûa sang laïi, sau thaùp Poâ Klong Girai vaø quaàn Thaùp Myõ Sôn ôû Quaûng Nam. Trong neàn vaên hoùa Vieät Nam ña daân toäc, neàn vaên hoùa daân toäc Chaêm ñaõ ñoùng goùp moät phaàn quí baùu. Töø vöïng vaø ngöõ phaùp: Phuï töø duøng trong caâu phuû ñònh Z^ * Z` khoâng, chaúng

:y^ ut@K -w)$` k&^ Z^ fO Cha baûo maø noù khoâng laøm p/)A Z` /&^ yA Toâi khoâng coù laáy

pY BBB Z^ khoâng… ñaâu

k&^ pY -r$ Z^ Noù khoâng ñi ñaâu

Z` yp^ khoâng bao giôø, khoâng heà

Z` yp^ /(@G at^ Khoâng bao giôø e sôï

Z^ pA khoâng heà

Z^ pA o&, \a*R Khoâng heà quen bieát

a^ BBB Z^ chöa

'%{S a^ noA Z^ Côm chöa chín

www.nguoicham.com Page 33 2/1/2012 Löu yù: Caùc phuï töø naøy luoân ñöùng tröôùc ñoäng töø maø noù boå nghóa, chæ ôû hai töø pY BBB Z^

vaø a^ BBB Z^ laø ñoäng töø ñöôïc chen vaøo giöõa chuùng. -a~@O c-;$ -n$A Z^ /iR -e$A i# /iR :'^ Kjeâupù kaøraøo toù oâ haøchaøn ngoé chaøng hachaøn ala. EÁch gaõi ñích (nghieán raêng), chaúng möa nuùi cuõng möa ñoàng =n( :n` u]A '%{S * =n( p'J u'S u]A :~^

=n( c%'^ u]A :'A * =n( iA u]A :bK Khaùch ôû xa thì ñaõi côm, khaùch trong laøng thì ñaõi nöôùc, khaùch daïi thì ñaõi röôïu, khaùch khoân thì ñaõi lôøi (chöõ) Baøi 10: aq^ 10

Vaàn khaùc (tieáp theo): |& |) |{& |&* ...

|& u… c (` chuah caùt

Hj&K pachuaè baét ñaïp

k&C kuajùk ngoaét

tE&T tathuat giaùc quan

|) lu p)` pluh möôøi

a_# klaêu ba

nu_# taplung tung (buïi)

=|& oâj =u+ ploâj (caây) bí

a=\w( kaproàj hoâm qua

n=A(N tachhuet baån, nhôùp

|@& uô – oâ a(@K koâÊn oâm

}c(@R pakoâÈn heïn

\u(@G proâÉjk ruoät

p(@` tuoàh ñuõa

|{& ui '%(G luijùk cuoái

g%(N chuit (nhoïn) hoaét

yr%(M mönuijh ngöôøi

:u(S apuj löûa


33



34

\|& ru \c(A kuaè uùp

\a(A kruaé (caù) roâ

|& * lu [+A bluaé hôn

\|&@ roâÊ \[(@G broâjék luûng Baøi hoïc: t( a;&R -p! :]&N n(S -a)$R -b$C pu)A n@C rYB \wS a^

-b$C pu+A a^ u/@` /&^ :w%` yr# \g%` u;R g! * y%R

na%A ;-'^ -p! :]&N i# o&, \a*R yn^ :bK g! * o&,

ur(@G g! * rcK u'S g! BBB n}^ rR o&, {^ x^ /'S

w%=r~ p~%O u;R g!B

/;S /pS * '%=c` w%k(@K 'r# '=r( * -b$C pu)A w&P

n~R :-;~I -p! :]&N -r$ ;,I ;-'^ u'S u'^ g! * g(A

]&N -{F ;-'^ <;# g! * u(@G ;-'^ nu&A :bK g! /@R BBB

]&# :rA g! ut%N -w$` aq^ w%;A iÂ =y y-;F -\cF

=yB

-p$A n&A rY '%a&# .'!

}c(@R /;S -c$A ,@A Ñua karun toàm aduùt tuj kloên khoên taøhlaè taên ni. Praèj ka khoên taøhlaè ka pahôh hu apìh mönöng chrih paran Chaêm , min takí raloâ toàm aduùt chaøng thaêu krun hu akhaên Chaêm, panoâÉjk Chaêm, nökaèn palaêj Chaêm… tapa naên thaêu krön tha phaø halaêj pìnjaøj tìup paran Chaêm . Haraêj hataèj, likeøh pìnhoânè lanöng lanoâj, khoên taøhlaè puøj tian arieâÊng toàm aduùt nao ravaêng raloâ palaêj pala Chaêm, chuaé duùt thoêng raloâ urang Chaêm, poâÊjk raloâ tapué akhaên Chaêm hôn. Daêu anöù Chaêm pañít poøh kathaø: pìraïø chaïø maj, muörong kroøng maj. Toïø tuêk ni: likaêu xalam Pakoânè haraêj koïø vôé. Caùm ôn caùc baïn ñaõ theo doõi cuøng chuùng toâi ñeán hoâm nay. Cho duø chuùng toâi chöa giôùi thieäu heát saûn vaät quí baùu cuûa daân toäc Chaêm, nhöng ít nhieàu caùc baïn cuõng ñaõ hieåu bieát ñöôïc tieáng noùi, chöõ vieát Chaêm , quen bieát queâ höông Chaêm… qua ñoù, moät phaàn naøo cuõng hình dung ñöôïc khaùi quaùt veà neáp sinh hoaït cuûa daân toäc Chaêm. Sau naøy, coù dòp thuaän lôïi, chuùng toâi seõ vui loøng höôùng daãn caùc baïn ñeán thaêm nhieàu laøng xoùm Chaêm hôn. Caùc baïn seõ keát baïn vôùi nhieàu ngöôøi Chaêm, ñoïc nhieàu taùc phaåm Chaêm hôn.

www.nguoicham.com Page 35 2/1/2012 YÙ ngöôøi Chaêm noùi: Töø mieàn ngoaøi ruû laïi, töø vuøng trong daãn tôùi (noái voøng tay lôùn) laø vaäy. Coøn luùc naøy thì xin chaøo. Vaø heïn ngaøy taùi ngoä Töø vöïng vaø ngöõ phaùp: Caùc töø nghi vaán thöôøng duøng

'S khoâng?

=? o&, 'S Anh hieåu khoâng?

/'S naøo?

/* n\a* nu&A /'S Maøy thích cuoán saùch naøo?

/w@K * mO /=cN taïi sao?

/w@K k&^ Z^ =y Taïi sao noù khoâng tôùi?

/-w~@R * -w~@R /'S luùc naøo? bao giôø?

/-w~@R \pS -r$ Bao giôø mình ñi?

-n$ ñaâu?

:=yA -r$ -n$ Meï ñi ñaâu ?

uA /'S ôû ñaâu? ñaâu?

=? -p$A uA /'S Anh ôû ñaâu?

-n$ laøm gì?

u* =y -n$ {# a&# Maày ñeán nhaø tao laøm gì?

/-p! * -p! bao nhieâu , maáy?

/&^ -p! <;# -[` Coù maáy ngöôøi thaáy?

/-p! =[A [&T Bao nhieâu caây vieát?

/=cN * =cN * -c@A gì? chi?

=? -gF /=cN Anh öôùc gì?

w^ -c@A =y {# Mang gì veà nhaø?

uiD chöa?

fO -w)$` uiD Laøm xong chöa?

/* -[` uiD Maày thaáy chöa?

oS ai?

oS -[` k&^ -r$ Ai thaáy haén ñi?

]&# /'S theá naøo?

\w&A rR fO ]&# /'S Vieäc ñoù laøm nhö theá naøo? www.nguoicham.com Tu hoc tieng Cham- Inrasara

35



36

:~^ yn*` :~^ a[)A Ia mötöh ia kablaêk Nöôùc löng thuøng thì hay soùng saùnh

:R pY irA -nA {~! * :*r p! ;i! =u+ -\o$, '%,%A Ön tì chaønöø toá thiam, ön tì rachaøm ploâj thro liví PHUÏ LUÏC 2: LOÁI VIEÁT CHÖÕ CHAÊM CAÛI CAÙCH cuûa Ban bieân soaïn saùch chöõ Chaêm 1/ AÂm chính khoù / deã

Cuõ Môùi Nghóa

| @& wô y@&N dwôn n@&C ñwôjk =| & waj =j& chwaøj =t& twaj | {& wi... l{C lwijk p&] pwij mn{&X mönwix

-| oâ -yN doân -QC ñoâjk -|Y oâj -jY choàj -tY toâj | ~ u l~C lujk p~Y puj mn~X mönux

Kinh

chaïy

ñöøng

khaùch

cuoái

löûa

ngöôøi

2/ AÂm chính ngaén / daøi

Cuõ Môùi (Moät chia laøm 2)

ngaén daøi

Nghóa

-|< ... oê vaøo -p<K poé -p<K poù |{ ... ĭ vaø i | ... aê vaø a | , ... öê vaø ö | ~ ... uê vaø u

|< ... oê -|< o p<K poé

-p<K poù |{ ... |} al{N alĭn

kl}N kalin | ... aê |% ... a

boùc

goùi

taëng

giaëc

www.nguoicham.com Page 37 2/1/2012 |, ... öê |% ... ö |~ ... uê |%~ ... u bN paèn b%N paøn j~K chuè j%~K chuø

ñoàng / thaèng

nhôø / ñen

3/ Cuøng vaàn nhöng kyù hieäu khaùc nhau

Cuõ Môùi (hai quy thaønh moät) Nghóa -|< vaø |v |/ vaø |U =| vaø |Y

-|< ao -n< nao k-b< kapaøo |/ ln/~ lanuêng a-n" anong =| =r raj t=p tapai

ñi

(con) traâu

(con) löôn

gaùnh

ñôøi

(con) thoû

4/ Khaùc vaàn nhöng kyù hieäu gioáng nhau

Cuõ Môùi Nghóa ... ù |k ...c

Tröôùc ñaây vieát nhieàu daïng khoâng nhaát quaùn

|K ... ù

rt%K ratak |g ... c kt%g tatac |P aêp xP xaêp |%P ap S%P shap |@P aêup t@P taêup |

ñaäu

cuïc taùc

tieáng

ruûa

chuùi


37



38

tP taup daùn

NGÖÕ PHAÙP TIEÁNG CHAÊM A. TÖØ Tieáng Chaêm laø moät ngoân ngöõ ña aâm tieát (langues polysyllabique) trong ñoù, töø song tieát (mots dissyllabiques) chieám moät soá löôïng lôùn nhaát, sau ñoù laø töø ñôn tieát; rieâng töø ba vaø boán aâm tieát chæ coù moät löôïng raát nhoû vaø phaàn nhieàu chuùng laø nhöõng töø vay möôïn 1. Töø ñôn: (mot simple) – Töø moät aâm tieát (goàm töø ñôn tieát vaø töø song tieát nhöng ñaõ ruïng bôùt aâm ñaàu) w^ mang =yA meï

-yF nhìn -nFV ñaùnh – Töø hai aâm tieát: uaA chaën yr(%M ngöôøi

nu&A saùch y=n cheát – Töø ba aâm tieát: :;%]^ thô .;=r (keøn) saranai

i'%-a$, ong w;r# (troáng) baranöng – Töø boán aâm tieát: y-/D.=; (giôø) hoaøng ñaïo, toát ñeïp

{!{&^;r^ hoaøn thieän hoaøn mó 2. Töø gheùp: (mot composeù) Trong tieáng Chaêm, coù ba daïng gheùp chính: gheùp song song, gheùp chính phuï vaø gheùp phuï nghóa. – Gheùp song song: laø töø gheùp trong ñoù caùc thaønh toá lieân keát vôùi nhau baèng quan heä song song, bình ñaúng vôùi nhau veà yù nghóa [I yk!& aên uoáng :-n$V -u$` ñaùnh ñaäp

'%aS ayS gaùi trai n/^ yp^ giaø non – Gheùp chính phuï: laø töø gheùp trong ñoù caùc thaønh toá lieân keát vôùi nhau baèng quan heä chính phuï: i'R ;%]^ ñöôøng caùi /=n uoA trung taâm

"aR no%A caù bieån ;%=p` :={` xe ngöïa

n&A n\k(` giôø toát – Gheùp phuï nghóa: laø töø gheùp trong ñoù thaønh toá thöù nhaát ñöôïc boå sung hoaëc taùc ñoäng vaøo thaønh toá thöù hai, hay ngöôïc laïi: {~! '%aS ñeïp trai \uF \pS to con



39

-xV \w@O ñoû saãm {# a~A nhaø ngoùi 3. Töø gheùp giaû: Ñaây laø loaïi töø gheùp goàm töø toá keát hôïp vôùi töø caên. Tieáng Chaêm coù hai loaïi töø toá: tieàn toá vaø trung toá. Trung toá r n Trung toá naøy coù taùc duïng bieán ñoäng töø thaønh danh töø: w@A ñaép – wr@A ñaäp

p%` caáy – pr%` maï

-c~@O gaép – c-r~@O caùi gaép

Tieàn toá n t Tieàn toá T coù taùc duïng bieán ngoaïi ñoäng töø (Verbe transitif) thaønh moät noäi ñoäng töø (Verbe intransitif) w@)A laät nw@)A (töï) laät

o(A ruùt no(A suùt

w)` cheû nw)` neû, nöùt

Tieàn toá y m Tieàn toá m coù nghóa laø “goàm” , “coù” , “bao haøm” , “chöùa ñöïng” n~R buïng – yn~R coù buïng, chöûa

-w$` tröùng – y-w$` ñeû tröùng

\c&^ thaày – y\c&^ hoïc Tieàn toá } p Tieàn toá p coù nghóa laø “laøm cho” y=n cheát – }y=n laøm cho cheát, gieát

'uS moäng – }'uS baùo moäng

\n&R xuoáng – }\n&R haï, laøm cho xuoáng

Tieàn toá p coøn coù moät hình thöùc phaùi sinh cuûa noù laø w% bi, nghóa laø “cho” :

.y@K nhanh w%.y@K cho nhanh

-[V saïch w%-[V cho saïch

{&y&^ kòp w%{&y&^ cho kòp 4. Töø laùy: Laø nhöõng töø goàm hai tieáng trôû leân, ñöôïc caáu taïo baèng phöông thöùc laùy. Trong tieáng Chaêm coù hai loaïi töø laùy: – Töø laùy boä phaän goàm coù hai loaïi: • laùy aâm ñaàu:



40

y'&, y'%N ngöôïng nghòu

/gY /g%` saïch seõ

;yY ;y%A doïn deïp • laùy vaàn vaø thanh: \o&, p&, loän xoän

yn` '` non nôùt

y'J upJ ñeâm hoâm – Töø laùy toaøn boä: laø töø laùy laëp laïi hoaøn toaøn hình thöùc cuûa hình vò goác p&K ñuøng ñuøng

y'J ñeâm ñeâm

yp@G yp@G töø töø – Ngoaøi ra, trong tieáng Chaêm coøn coù daïng laùy tö: -r$ -r$ =y =y ñi ñi laïi laïi

-x# -;# -x# ;` ñoû loe ñoû loeùt

n-cA n-cA \n&R \n&R leân leân xuoáng xuoáng 5. Tieáng Chaêm vaø söï quan heä cuûa noù vôùi ngoân ngöõ caùc daân toäc trong khu vöïc: Phaàn naøy chuùng toâi chæ baøn löôùt qua ñeå laøm neàn taûng cho phaàn baøn veà chính taû tieáng Chaêm. Tieáng Chaêm, ngoaøi voán töø cô baûn nhö: [I aên t(@G chaïy

:-n$V ñaùnh nu&A saùch Coøn coù moät soá löôïng ñaùng keå voán töø vöïng chung thuoäc nhoùm Nam ñaûo: un&, patôv (M. batu): ñaù

\pS drei (duri) : mình

u{S pasei (basi): saét

i'R jalan (jalan): ñöôøng cuõng nhö voán töø vay möôïn töø tieáng Sanskrit, Paâli: wI .^ bôngxa vamca: daân toäc, toå quoác

v(@L phwôl phala: ñöùc; naêng suaát

<N ut uttara: (höôùng) Baéc

yr(%M mönwix manusia: ngöôøi Beân caïnh ñoù, qua quaù trình lòch söû cuõng nhö qua cuoäc giao löu ngoân ngöõ vôùi ngöôøi Kinh, ngöôøi Mieân trong thôøi gian gaàn ñaây, voán töø vöïng Chaêm ñöôïc boå sung töø hai thöù ngoân ngöõ naøy khoâng phaûi laø ít. Töø Khmer:



41

{yA (Kh. Smaêk): muoán, vui loøng

{[@P (s. bôøy): tónh laëng

w(@K (puor): daây caùp Töø Vieät: /@R hôn -v$A phoù, phuï taù

yA möïc zG maùy

v% phim =/ hoaëc, hay B. NGÖÕ ÑOAÏN, CUÙ ÑOAÏN VAØ CAÂU: I. Ngöõ ñoaïn: ÔÛ baäc ngöõ phaùp tieáng Chaêm, treân bình dieän thoâng baùo, ñôn vò kieán taïo caâu coù theå laø töø, ngöõ ñoaïn hay cuù ñoaïn. Vôùi caùc kieåu caáu truùc khaùc nhau, töø laø daïng thöùc cô baûn tham gia kieán taïo caâu. Coøn ngöõ ñoaïn laø moät ñôn vò lôøi noùi, ñöôïc taùch ra töø trong caâu vaø chæ toàn taïi trong caâu. Duø ngöõ ñoaïn vaø cuù ñoaïn ñeàu laø caùc keát caáu do töø taïo thaønh, nhöng khaùc vôùi ngöõ ñoaïn, cuù ñoaïn khoâng nhöõng ñöôïc taùch ra trong caâu maø coøn laø chaát lieäu cuûa caâu, coù saün cuøng vôùi töø. ÔÛ ñaây chuùng ta taïm phaân bieät ngöõ ñoaïn laø loaïi keát caáu goàm hai töø vaø coù moät trong ba quan heä ngöõ phaùp: ñaúng keát, töông keát hoaëc phuï keát. 1. Ngöõ ñoaïn ñaúng keát: hai thaønh toá coù quan heä bình ñaúng vôùi nhau. Mönhô hu möyaum lac sa urang xeh jak gôh Mönhô ñöôïc khen laø hoïc sinh khoân ngoan. Nhu radak bbông mönhum on ka harei mönök Hoï toå chöùc aên uoáng möøng sinh nhaät. 2. Ngöõ ñoaïn töông keát: hai thaønh toá coù taùc duïng quy ñònh laãn nhau. Dahlak bboh amaik nau darak. / Toâi thaáy meï ñi chôï. Jaka xanöng lac ayut thôw. / Jaka nghó raèng baïn bieát. 3. Ngöõ ñoaïn phuï keát: coù moät yeáu toá chính vaø moät yeáu toá phuï. Thöôøng thì yeáu toá chính ôû vò trí thöù nhaát, yeáu toá phuï noái tieáp sau ñoù. Khaul nhu birôw pabak sang birôw. / Hoï vöøa khaùnh thaønh nhaø môùi Ajah bbông tamökai. / Con kì nhoâng aên caây döa non. Nhöng cuõng coù vaøi tröôøng hôïp, yeáu toá phuï laïi ñöùng ôû vò trí tröôùc. Ñoù laø tröôøng hôïp cuûa ngöõ ñoaïn traïng töø – vò töø: bhian nau / thöôøng ñi takik bboh / ít thaáy ngöõ ñoaïn soá töø – danh töø: klôw bbông / ba laàn pak harei / boán ngaøy Rieâng ngöõ ñoaïn goàm moät thöïc töø vaø töø coâng cuï thì töø coâng cuï duø ôû vò trí naøo cuõng laø yeáu toá phuï. ñom vôk / noùi laïi



42

siam lo / ñeïp laém II. Cuù ñoaïn: Cuù ñoaïn laø moät phöùc theå keát caáu, coù theå goàm nhieàu thaønh toá vaø nhieàu quan heä ngöõ phaùp ñan keát nhau. Trong moät cuù ñoaïn luoân coù phaàn trung taâm vaø phaàn phuï thuoäc ñöùng tröôùc hoaëc sau, hoaëc caû tröôùc laãn sau phaàn treân. Phaàn trung taâm do thöïc töø ñaûm nhieäm, coøn phaàn phuï thuoäc coù theå do caùc thöïc töø hay caùc töø coâng cuï ñaûm nhieäm. Hai daïng cuù ñoaïn chính yeáu trong tieáng Chaêm laø: 1. Cuù ñoaïn danh töø: laø cuù ñoaïn coù thaønh toá chính laø danh töø. Ví du:ï töø thaønh toá chính laø: urang ayut / ngöôøi baïn, chuùng ta coù theå taïo ra caùc cuù ñoaïn danh töø. Dahlak anit urang ayut nan. / Toâi yeâu ngöôøi baïn ñoù. Dahlak anit dom urang ayut krah nan. Toâi yeâu taát caû nhöõng ngöôøi baïn thoâng minh ñoù. Dahlak anit abih dom urang ayut biak krah nan. Toâi yeâu taát caû nhöõng ngöôøi baïn raát thoâng minh ñoù. Hoaëc vôùi danh töø gheùp: bhum bhauk / xöù sôû Dahlak anit grôp bhum bhauk birôw nan. / Toâi yeâu taát caû xöù sôû môùi ñoù. Moät cuù ñoaïn danh töø ñaày ñuû caùc vò trí coù caùch saép xeáp traät töï caùc thaønh toá nhö sau: Ñaïi töø xaùc ñònh – soá töø hoaëc tieåu töø chæ löôïng – loaïi töø hoaëc töø chæ ñôn vò – danh töø – ñònh ngöõ mieâu taûï caùc loaïi – ñònh ngöõ chæ ñònh. Ví duï: Abih dom drei mönuk tanauv kanhjauk ghôh ni. / Taát caû nhöõng con gaø gaùy hay naøy. 2. Cuù ñoaïn ñoäng töø: Laø cuù ñoaïn chính phuï coù thaønh toá chính laø ñoäng töø. Phaàn tröôùc vaø sau thaønh toá chính naøy laø caùc thöïc töø hoaëc töø coâng cuï laøm thaønh toá phuï cho ñoäng töø trung taâm. Möêng kabrwai dahlak bboh nhu dauk ngap kadha thrôm Hoâm qua toâi thaáy noù ñang laøm baøi taäp. Nhu pwôc tapuk blauh pajô. / Noù ñoïc saùch xong roài. Dwa drei kabav katung rideh tabiak nau glai. Hai con traâu keùo xe (ra) ñi vaøo röøng. a. Caùc thaønh toá chính thöôøng gaëp ôû cuù ñoaïn ñoäng töø laø: + moät ñoäng töø: Dauk pwôc tapuk / ñang ñoïc saùch + moät chuoãi ñoäng töø Nau liwa pajô / ñaõ ñi caøy roài b. Thaønh toá phuï tröôùc cuù ñoaïn ñoäng töø laø: + Caùc töø chæ söï tieáp dieãn töông töï: pajô / ñaõ, birôw/ vöøa, dauk / ñang, si/ seõ… + Caùc töø chæ möùc ñoä: biak / raát, ñei, loâ / quaù… + Caùc töø neâu yù khaúng ñònh hay phuû ñònh: hu / coù, oh / khoâng, ka… o / chöa… + Caùc töø haøm yù meänh leänh: jwai / ñöøng + Caùc töø chæ taàng soá: bhian / thöôøng, takik / ít, tarieng / naêng…



43

c. Caùc thaønh toá phuï sau cuù ñoaïn ñoäng töø: + Loaïi töø thöïc laø boå ngöõ hay traïng ngöõ: Amaik blei tapuk ka Jaka pajô nhök! / Meï ñaõ mua saùch cho Jaka roài ñaáy nheù! (tapuk: boå ngöõ tröïc tieáp, Jaka: boå ngöõ giaùn tieáp) + Loaïi töø thöïc laø traïng ngöõ cuûa töø: Mönhô dauk pwôc bbap dalôm sang. / Mönhô ñang ñoïc baùo trong nhaø. (sang: traïng ngöõ cuûa töø pwôc) + Caùc phuï töø laøm thaønh toá phuï sau cuûa cuù ñoaïn ñoäng töø coù caùc lôùp töø Chæ yù keát thuùc: pajô / roài, blauh / xong Chæ yù meänh leânh: nau / leân, baik, maik / ñi Chæ keát quaû: hu / ñöôïc, thit / maát… Chæ yù qua laïi: gôp / nhau Chæ möùc ñoä: biak / quaù, lo / laém… Chæ caùch thöùc: tra / nöõa, miet / hoaøi, takung / luoân … Ngoaøi hai cuù ñoaïn chính, tieáng Chaêm coøn coù moät soá daïng cuù ñoaïn sau ñaây: – Cuù ñoaïn tính töø: Av klak lo pajô. / AÙo cuõ laém roài. Nhu glaung bblwak di abih. / Noù cao hôn taát caû. – Cuù ñoaïn soá töø: möjaik si klôu pluh / gaàn ba möôi limö pluh hôn / naêm möôi hôn – Cuù ñoaïn ñaïi töø: Klôu urang nhu / ba chuùng noù Grôp mönauk dahlak / taát caû chuùng toâi III. CAÂU: Caâu laø ñôn vò nhoû nhaát bieåu thò moät yù troïn veïn. Caên cöù vaøo ñaëc ñieåm caáu truùc caâu, ta coù theå phaân bieät hai loaïi: caâu ñôn vaø caâu gheùp. 1. Caâu ñôn: Caâu ñôn laø caâu chæ goàm moät caáu truùc chuû vò. Coù theå phaân caâu ñôn laøm hai loaïi: caâu ñôn moät thaønh phaàn vaø caâu ñôn hai thaønh phaàn. a. Caâu ñôn moät thaønh phaàn: Caâu ñôn moät thaønh phaàn laø caâu chæ coù moät thaønh phaàn chính ñaûm nhieäm. ÔÛ loaïi caâu naøy, ta khoâng xaùc ñònh ñöôïc chöùc naêng cuù phaùp cuûa töø, ngöõ ñoaïn hay cuù ñoaïn taïo thaønh caâu. Hajan! / Möa! Thei? / Ai? Mötai yô! / Cheát ñaáy! Pañik lingik tathik lo! Ñau gheâ gôùm laém! ÔÛ ñaây, ta ñöøng nhaàm laãn caâu moät thaønh phaàn vôùi caâu traû lôøi vaén taét laø loaïi caâu maø ngöôøi ta coù theå khoâi phuïc caâu troïn veïn vaø xaùc ñònh chöùc naêng cuù phaùp qua ngöõ caûnh.

Thei ñom yôu nan? / Ai noùi nhö theá?



44

– Amaik nhu (ñom yôu nan) / Meï noùi. b. Caâu ñôn hai thaønh phaàn: Caâu ñôn hai thaønh phaàn laø loaïi caâu goàm coù hai thaønh phaàn noàng coát laø chuû ngöõ vaø vò ngöõ trong ñoù chuû ngöõ ñöùng tröôùc vò ngöõ. Chuû ngöõ coù theå laø chuû theå taùc ñoäng: Khaul dahlak nau bac. / Chuùng toâi ñi hoïc. Kabav dauk bbông harôk. / Traâu ñang aên coû. vaø cuõng coù theå laø chuû theå chòu taùc ñoäng. Nhu gauk urang ataung. / Noù bò ngöôøi ta ñaùnh. Xeâh hu gru möyaum. / Troø ñöôïc thaày khen. Caáu truùc cuûa vò ngöõ khaù ña daïng: moät töø, moät ngöõ ñoaïn hay cuù ñoaïn. Nhu rwak. / Noù beänh. Xeh ni biak krah. / Troø naøy raát thoâng minh. Nhu kakrö nau ravông grôp palei Cam. / Noù muoán ñi thaêm taát caû laøng Chaêm. Xeùt veà maët yù nghóa chöùc naêng, coù theå phaân bieät caùc loaïi vò ngöõ sau ñaây: – Vò ngöõ bieåu hieän hoaït ñoäng tích cöïc: Amö liwa tanöh. / Cha caøy ñaát. Nhu ñwôc tabiak bblang hamu. / Noù chaïy ra ñoàng. – Hoaëc dieãn taû moät traïng thaùi hay moät quaù trình: Nai xit nan su-on sang. / Coâ beù aáy nhôù nhaø. Amaik ñih chwai païô / Meï nguû laâu roài. – Vò ngöõ moâ taû ñaëc tính cuûa chuû ngöõ: Ai nan tapak tapaiy lo. / Anh aáy thaät thaø laém. Ban xit ni mö-anit biak. / Thaèng beù aáy deã thöông thaät. – Vò ngöõ bieåu hieän söï ñoàng nhaát, söï töông ñoàng hoaëc phaïm truø maø chuû ngöõ ñöôïc qui thuoäc: Nhu thrôh jiông limön. / noù bieán thaønh voi. Kôu ni nan po debita. / Ta ñaây laø thöôïng ñeá. Noù cuõng coù theå laø moät ngöõ ñoaïn danh töø khoâng coù heä töø noái vôùi chuû ngöõ: Dahlak amö nhu. / Toâi (laø) cha noù. Mönuk ni dalipan ñaung. / Gaø naøy (giaù) taùm ñoàng. Anök dahlak sa pluh thun. / Con toâi (ñöôïc) möôøi tuoåi. * Caâu ñôn hai thaønh phaàn môû roäng: Khi caâu ñôn hai thaønh phaàn coù theâm caùc thaønh phaàn thöù yeáu vaø caùc thaønh phaàn tuøng thuoäc, ta coù loaïi caâu ñôn thöù ba: caâu ñôn hai thaønh phaàn môû roäng. Trong caâu, neáu chuû ngöõ, vò ngöõ laø thaønh phaàn chính thì caùc thaønh vieân thöù yeáu naøy, voán gaén lieàn veà maët caáu truùc vaø ngöõ nghóa vôùi thaønh phaàn chính, seõ trôû thaønh thaønh phaàn phuï cuûa caâu. Hai thaønh vieân thöù yeáu cuûa vò ngöõ laø boå ngöõ vaø traïng ngöõ haïn ñònh. Boå ngöõ: Xeùt veà maët traät töï trong caâu, boå ngöõ thöôøng ñöùng sau vò ngöõ. Noù coù theå laø boå ngöõ tröïc tieáp neáu khoâng coù giôùi töø ñöùng chen giöõa hoaëc boå ngöõ giaùn tieáp neáu coù hai loaïi töø naøy.



45

Xeùt veà yù nghóa chöùc naêng, boå ngöõ coù theå laø: – Ñoái töôïng chòu taùc ñoäng tröïc tieáp cuûa haønh ñoäng Nhu dauk pwôc tapuk. / Noù ñang ñoïc saùch. Yut Ka cauh bauh bban. / Baïn Ka ñaù boùng. – Ñoái töôïng tieáp nhaän. Loaïi boå ngöõ naøy luoân coù töø coâng cuï ka/cho ñaët tröôùc noù: Nhu dwah bbut ka amö. / Noù tìm caây vieát cho boá. Ywak harôk ka kabav. / Caét coû cho traâu (aên). – Ñoái töôïng cuøng hôïp ñoàng haønh ñoäng vôùi chuû ngöõ: Jaka nau iôk phim saung Japrauk. / Jaka ñi xem phim vôùi Japrok. Nhu dauk saung po tôl dôm./ Noù ôû vôùi ngaøi ñeán khoân lôùn. – Boå ngöõ laø ñoái töôïng cuûa söï so saùnh. Ñöùng tröôùc noù laø caùc töø yôu/nhö, jang yôu/cuõng nhö, dô, ñô/baèng… Muk nan anit Jaka yôu anök nhu. / Baø aáy thöông Jaka nhö con baø. Ikan praung ñô bauh hapôl. / Con caù lôùn baèng baép tay. – Boå ngöõ laø nôi choán maø vò ngöõ bieåu hieän haønh ñoäng… luoân ñöùng tröôùc noù laø giôùi töø vò trí: pak/taïi, tak/ôû, di/nôi… Nhu nau pak bblang hamu. / Noù ñi ra (taïi) ñoàng ruoäng. Amö oh dauk di sang. / Boá chaúng ôû (taïi) nhaø. – Boå ngöõ laø ñoái töôïng moâ taû tính chaát: Urang nan siam tung lo. / Ngöôøi aáy toát buïng laém. Nhu xit inö min. / Noù nhoû con thoâi. Traïng ngöõ – haïn ñònh: laø thaønh phaàn thöù yeáu cuûa caâu vaø phoå bieán nhaát. Noù coù theå ñöùng tröôùc vaø sau vò ngöõ. YÙ nghóa chöùc naêng cuûa noù coù theå ñöôïc phaân bieät nhö sau: – Traïng ngöõ traïng thaùi: Xanöng tani tanôt. / Suy nghó caån thaän. Kara rwai thrwai dawai. / Ruøa boø laâu laéc. – Traïng ngöõ phöông thöùc, hay möùc ñoä: Mönuk kanhjauk biak siam xôp. / Gaø gaùy thaät toát tieáng. Hajan praung hôn. / Möa lôùn hôn. – Traïng ngöõ muïc ñích: Mörat bac piôh jiông mönwix. / Raùng hoïc ñeå neân ngöôøi. Thrôm padhih piôh ka không. / Taäp theå thao ñeå ñöôïc khoûe. – Traïng ngöõ nguyeân nhaân: Nhu dauk vôk tôl bac ywa alah. / Noù ôû laïi lôùp bôûi löôøi bieáng. Oh nau ngap bruk hu kaywa rwak. / Khoâng ñi laøm vieäc ñöôïc vì beänh. Ngoaøi hai thaønh phaàn phuï treân, ñònh ngöõ nhö laø moät thaønh phaàn phuï cuûa töø ñi keøm danh töø vaø neâu leân nhöõng ñaëc tröng cuûa vaät do danh töø aáy bieåu thò. Vaø ñònh ngöõ ñöùng ngay sau danh töø naøy. Nhu dwah bboh kabav liwai dauk bbông harôk di ar hamu. / Noù tìm thaáy traâu ngheù ñang aên coû treân bôø ruoäng. Hoaëc qua moät quan heä töø trong luùc keát hôïp vôùi töø ñöôïc haïn ñònh. Ngap paga möêng kayôu. / Laøm haøng raøo baèng caây.



46

Caâu ñôn hai thaønh phaàn môû roäng coù theå coù hai loaïi thaønh phaàn tuøng thuoäc laø traïng ngöõ caâu vaø ñeà ngöõ. Khaùc vôùi thaønh phaàn thöù yeáu chæ gaén lieàn veà maët caáu truùc vaø ngöõ nghóa vôùi toaøn caâu. Traïng ngöõ caâu coù theå bieåu hieän yù nghóa veà thôøi gian: Möêng kabrwai amö nau puh. / Hoâm qua cha ñi raãy. Dahlôu di hwak, khaul drei xông rau tangin. / Tröôùc khi aên chuùng ta neân röûa tay. YÙ nghóa veà vò trí: Pak puh nan hu pala phun tamökai. / Taïi raãy aáy coù troàng döa haáu. Möêng dalam kraung ia tagok mai sa tapwôr kabaw. / Töø döôùisoâng ñi leân moät baày traâu. – Ñeà ngöõ coù taùc duïng phuïc vuï cho toaøn thoâng baùo vaø ñöùng tröôùc chuû ngöõ: Grôp urang xit praung dalam gôp, thei jang hu kaya alin. / Taát caû moïi ngöôøi lôùn beù trong hoï ai cuõng coù quaø taëng. Abih drei xeh dauk bac dalam tal bac nan,yap urang hu alin sa bbaik bbut. / Taát caû hoïc sinh ñang hoïc trong lôùp ñoù, moãi ngöôøi ñeàu ñöôïc taëng moät caây vieát. – Phaàn lôùn ñeà ngöõ laø danh töø, ngöõ ñoaïn danh töø hay cuù ñoaïn danh töø. Nhöng ñoâi khi noù cuõng coù theå laø baát kyø thaønh phaàn naøo cuûa caâu ñöôïc neâu leân tröôùc tieân ñeå nhaán maïnh. Padei, nhu padei takik, dauk ngap yô nhu ngap ralo. / Nghæ, noùi ít nghæ, coøn laøm vieäc thì nhieàu. 2. Caâu gheùp: Veà hình thöùc, caâu gheùp laø söï keát hôïp cuûa caùc caâu ñôn, coù quan heä vôùi nhau veà yù nghóa vaø ñöôïc gheùp laïi vôùi nhau baèng caùc lieân töø, caùc daáu caâu… Coù hai loaïi caâu gheùp: caâu gheùp ñaúng laäp vaø caâu gheùp chính phuï. a. Caâu gheùp ñaúng laäp: Caâu gheùp ñaúng laäp laø loaïi caâu gheùp coù caùc veá caâu bình ñaúng vôùi nhau veà ngöõ phaùp ñöôïc noái vôùi nhau baèng nhöõng lieân töø bình ñaúng. Ai nau ngan dahlak nau? / Anh ñi hay toâi ñi? Nhu ngap ar dauk amö nhu yô liwa hamu. / Noù laøm bôø coøn cha noù thì caøy ruoäng. Nhöng khi khoâng coù söï tham gia cuûa lieân töø thì ngöõ ñieäu vaø söï ngaét gioïng ñoùng vai troø quan troïng ñeå noái keát hoaëc phaân ñoaïn caùc thaønh phaàn trong loaïi caâu gheùp naøy. Nhu nau glai, ai nhu nau hamu, thei jang hu bruk ngap. / Noù ñi röøng, anh noù ñi ruoäng, ai cuõng coù vieäc laøm caû. Likei dông di mösuh, kamei dông di mönök. / Ñaøn oâng lo vieäc chieán ñaáu, ñaøn baø lo vieäc sinh nôû. b. Caâu gheùp chính phuï: Caâu gheùp chính phuï laø loaïi caâu gheùp coù caùc veá caâu khoâng bình ñaúng veà ngöõ phaùp (veá chính / phuï). Veá phuï baét ñaàu baèng quan heä töø phuï thuoäc. Xeùt veà noäi dung yù nghóa giöõa caùc veá, coù theå chia caâu gheùp chính phuï thaønh caùc kieåu sau: Caâu gheùp chính phuï chæ nguyeân nhaân / heä quaû: Kaywa nhu alah lo yô blauh nhu möêng dauk vôk di tal bac. / Vì noù löôøi quaù neân noù môùi ôû laïi lôùp.



47

Kaywa amaik nhu pajru tanôt birôv möêng lika nhu thit drah. / Do meï noù chöõa caån thaän neân veát thöông noù laønh nhanh. – Caâu gheùp chính phuï chæ ñieàu kieän giaû thieát – heä quaû: Möyah dahlak vôk palei dahlak nau ravông amö ai. / Neáu toâi trôû laïi laøng, toâi seõ ñeán thaêm cha anh. Möyah nhu ngap hu jien nhu oh thôv kalih di thei. / Neáu noù coù tieàn noù chaúng tieác moät ai caû. – Caâu gheùp chính phuï chæ muïc ñích: Nhu pahwô yôu nan piôh ka urang hwôc. / Noù doïa nhö theá ñeå cho ngöôøi ta sôï. Ai nan ñom không yôu nan piôh ka thei jang möhit. / Anh ta noùi to nhö theá cho ai naáy ñeàu nghe. – Caâu gheùp chính phuï yù chæ nhöôïng boä – taêng tieán: Brei ka hajan min nhu jang nau. / Maëc duø trôøi möa nhöng noù vaãn ñi. Dak lihik kabav yôv dauk hôn di mölôw bbauk. / Thaø maát ñoâi traâu coøn hôn maát maët. Nhö vaäy, trong caâu gheùp chính phuï, quan heä töø coù khi laø moät töø ñôn: Bbon tapuk blauh nhu plei möêng thun deh klak pajô. / Cuoán saùch maø noù mua naêm tröôùc ñaõ cuõ roài. Cuõng coù khi laø moät töø quan heä song song Kaywa ayut nhu nau atah möduh nhu möêng drwai yôu nan. / Vì baïn noù ñi xa neân noù môùi buoàn nhö theá. * Caùc loaïi caâu xeùt theo muïc ñích phaùt ngoân: Xeùt theo muïc ñích phaùt ngoân, trong tieáng Chaêm coù 3 loaïi caâu: caâu töôøng thuaät, caâu hoûi vaø caâu meänh leänh. CAÂU TÖÔØNG THUAÄT Caâu töôøng thuaät thöôøng duøng ñeå keå laïi, xaùc nhaän, moâ taû moät vaät vôùi caùc ñaëc tröng cuûa noù hoaëc moät söï kieän vôùi nhöõng chi tieát naøo ñoù. Caâu töôøng thuaät goàm coù hai loaïi: khaúng ñònh vaø phuû ñònh. Taát caû nhöõng caâu vöøa ñöôïc giôùi thieäu ôû caùc muïc treân ñeàu thuoäc loaïi khaúng ñònh. Trong tieáng Chaêm, ôû daïng phuû ñònh, caâu töôøng thuaät coù caùc töø phuï ñònh nhö : oh, hu o,di … o, di hu …o, oh…o, oh… ka, ka…o. Kôu oh thôv, oh hamit. / Ta khoâng bieát, khoâng nghe. Nhu di nau o. / Noù khoâng ñi ñaâu. Amaik ka ngap blauh o. / Meï chöa laøm xong ñaâu. CAÂU HOÛI, vaø caùch traû lôøi: Caâu hoûi laø caâu coù muïc ñích hoûi. Coù theå chia caâu hoûi laøm 3 loaïi:



48

1. Caâu hoûi toång quaùt: vôùi töø lei / khoâng ñaët ôû cuoái caâu, nhaèm xaùc ñònh hay kieåm chöùng moät thoâng tin maø ngöôøi hoûi caàn bieát. Loaïi caâu hoûi naøy theå hieän qua boán caáu truùc a. Chuû ngöõ + ñoäng töø hay tính töø (hoaëc moät meänh ñeà maø ñoäng töø hay tính töø laøm trung taâm). + lei Nhu ngap lei? / Noù laøm khoâng? Nhu ngap bruk nan jiông lei? / Noù laøm vieäc aáy ñöôïc khoâng? Nhu tapak lei? / Noù thaät thaø khoâng? Nhu tapak yôu amö nhu lei? / Noù thaät thaø nhö cha noù khoâng? ÔÛ daïng caáu truùc naøy, ta coù hai töø ñeå traû lôøi: hö/öø, po/vaâng, daïhoaëc oh/khoâng. b. Nhjôp (biak) + töø hoaëc meänh ñeà + lei Nhjôp ai nan lei? / Ñuùng anh aáy khoâng? Yut ni ñom lei? / Thaät baïn naøy noùi khoâng? c. Chuû ngöõ + nhjôp + danh hay cuïm danh töø + lei. Nai nhjôp ragei jhik lei? / Coâ (coù) phaûi (laø) thôï may khoâng? Urang nan nhjôp anök muk ni lei? / Ngöôøi ñoù (coù) phaûi (laø) con baø naøy khoâng? d. Caâu töôøng thuaät + nhjôp lei (biak lei)? Möêng kaprwai nhu nau, nhjôp lei? / Hoâm qua noù ñi ñuùng khoâng? Nhu mönwix siam, biak lei? / Noù laø ngöôøi toát thaät khoâng? ÔÛ 3 daïng caáu truùc naøy, caâu traû lôøi coù theå chæ duøng moät töø khaúng ñònh nhjôp/ñuùng, biak/thaät, hoaëc phuû ñònh nhjôp oh, biak oh, vaø cuõng coù theå keát hôïp vôùi vieäc laëp laïi thoâng tin ban ñaàu töông öùng. Khi caàn nhaán maïnh theâm yù nghi vaán, chæ vôùi töø hu/coù, ta coù nhöõng bieán theå ôû caû boán daïng caáu truùc cuûa loaïi caâu hoûi naøy. Nhu hu ngap lei? / Noù coù laøm khoâng? Nai hu nhjôp ragei jhik lei? / Coâ coù phaûi laø thôï may khoâng? Hu biak yut ni ñom lei? / Coù thaät baïn naøy noùi khoâng? Möêng kabrwai nhu nau, hu nhjôp lei? / Hoâm qua noù ñi, coù ñuùng khoâng? 2. Caâu hoûi choïn löïa: laø loaïi caâu hoûi neâu hai hoaëc moät soá khaû naêng maø ngöôøi ñoái thoaïi choïn ñeå traû lôøi. Ngoaøi caùc khaû naêng naøy, ngöôøi ñöôïc hoûi vaãn coù theå choïn khaû naêng khaùc chính xaùc hôn. Trong tieáng Chaêm coù 2 loaïi töø ñöôïc söû duïng: hai, ngan / hay. Ai hai dahlak nau? / Anh ñi hay toâi ñi? Nhu nau ngan dauk ? / Noù ñi hay ôû ? Yut takrö bôr bbong, bhong hai juk? / Baïn thích maøu traéng, ñoû hay ñen? ÔÛ caâu hoûi cuoái cuøng, ngöôøi ñoái thoaïi coù theå choïn moät trong ba maøu ñöôïc neâu maø anh thích. Ngöôïc laïi, anh coù theå traû lôøi: O, dahlak takrö bôr kanhik. / Khoâng, toâi thích maøu vaøng. 3. Caâu hoûi boä phaän: chæ yeâu caàu ñöôïc thoâng tin veà moät trong caùc chi tieát cuûa söï vieâc. Trong loaïi caâu hoûi naøy luoân coù töø nghi vaán rieâng ñaët ôû vò trí nhaát ñònh töông öùng vôùi thaønh phaàn caâu; töø ñoù ngöôøi ñöôïc hoûi nhaän ñöôïc thoâng tin ñuùng yeâu caàu. • Lí do:



49

Nhjôp gek nhu ngap yôu nan? / Taïi sao noù laøm nhö theá? Kaywa gek ai o nau? / Vì sao anh khoâng ñi? – Kaywa dahlak rwak./ Vì toâi beänh. • Caùi gì: Yut dauk ngap hagait? / Baïn ñang laøm gì? – Dahlak dauk bac. / Toâi ñang hoïc. Amö ñom ka kadha hagait? / Cha noùi veà chuyeän gì? • Ai: Thei mai nan? / Ai ñeán ñaáy? – Amaik nhu mai. / Meï noù ñeán. Nhu nau mö-in saung thei? / Noù ñi chôi vôùi ai? – Nau saung adei nhu? / Ñi vôùi em noù. • Soá löôïng: Nhu plei hadom bbaik bbut? / Noù mua bao nhieâu caây vieát. Klôu bbaik. / Ba caây. Hadom urang bboh? / Maáy ngöôøi thaáy? • Thôøi gian: Habien va nhu mai? / Bao giôø baùc noù veà? Amaik nau darak möêng pien? / Meï ñi chôï töø (luùc) naøo? Trong caâu hoûi veà thôøi gian, töø möêng/töø trong möêng bien ñeå chæ söï vieäc xaûy ra trong quaù khöù. • Nôi choán: Nhu caik tapuk pak halei? / Noù caát saùch ôû ñaâu? Cei mai möêng halei ? / Chuù töø ñaâu ñeán? Trong caâu hoûi veà nôi choán, ngöôøi Chaêm coù moät bieán thaùi nhöng raát thoâng duïng trong giôùi bình daân laø tau/ñaâu. Ai nau tau? / Anh ñi ñaâu ? Coù theå traû lôøi baèng hai caùch: – Dahlak nau hamu. / Toâi ñi ruoäng (nôi choán). – Dahlak nau dwah limauv./ Toâi ñi tìm boø (muïc ñích). Nhöng khi hoûi: Ai mai tau? / Anh ñeán laøm gì? Thì caùi caâu hoûi muoán nhaém tôùi chæ laø muïc ñích. CAÂU MEÄNH LEÄNH: Caâu meänh leänh laø caâu coù muïc ñích neâu leân yeâu caàu hay ñoøi hoûi ngöôøi nhaän thoâng tin thöïc hieän moät haønh ñoäng. ÔÛ caâu meänh leänh, ngöõ ñieäu hay ñoäng taùc ñi keøm hoã trôï cho meänh leänh hay yeâu caàu. Coù theå chia caâu meänh leänh laøm hai loaïi. 1. Caâu thuùc giuïc: Chæ caàn moät, hai töø hay caâu ngaén cuõng ñuû laøm moät yeâu caàu hay ñoøi hoûi. Tagok! / Daäy! Gôm vôk! / Ñaäy laïi! Tabiak truh di sang ni! / Ra khoûi nhaø naøy! Trong tieáng Chaêm, ngöõ ñieäu chuøng naëng luoân mang yù nghóa tieâu cöïc vaø ngöôïc laïi. Nhöng ranh giôùi giöõa tieâu cöïc vaø tích cöïc khaù vi teá; ôû tröôøng hôïp naøy, töø tình thaùi ñoùng vai troø quan troïng.



50

Chuùng ta thöû xeùt 4 ví duï sau: Ngap xamar nau ! / Laøm nhanh leân! Ngap xamar nau nhö! / Laøm nhanh leân nheù! Ngap xamar nau maik! / Laøm nhanh leân ñi! Ngap xamar nau maik nhö! / Laøm nhanh leân ñi nheù! Ñeå thaáy töø tình thaùi ñaõ laøm giaûm nheï saéc thaùi meänh leänh nhö theá naøo. Ngoaøi ra, ñoäng töø likôu / xin ñaët ôû ñaàu caâu seõ khieán moät ñoøi hoûi hay yeâu caàu trôû neân lòch söï hay leã pheùp hôn. Likôu ai nau kayon nhök! / Xin anh ñi sôùm nheù! 2. Caâu ngaên caám: Vôùi töø hình thaùi jwai / ñöøng, chôù ñöùng ôû ñaàu caâu khoâng coù chuû ngöõ hoaëc ngay sau chuû ngöõ trong caâu coù chuû ngöõ. Jwai ngap yôu nan! / Ñöøng laøm nhö theá! Hö jwai ñom tra! / Maày ñöøng noùi nöõa! Chuùng ta cuõng coù theå laëp laïi töø jwai hoaëc keát hôïp vôùi töø tình thaùi khaùc nhau nhö nhök/nheù, ah/chôù ñaët ôû cuoái caâu ñeå taêng cöôøng hay giaûm nheï cöôøng ñoä ngaên caám. Jwai ñom tra jwai! / Ñöøng noùi nöõa ñi! Jwai ngap yôu nan jwai ah! / Ñöøng laøm nhö theá chôù! Anök jwai mödôh livik mölôm jwai nhök! / Con ñöøng thöùc khuya nheù. CAÂU CAÛM THAÙN Caâu caûm thaùn laø loaïi caâu coù muïc ñích boäc loä tình caûm hay caûm xuùc khaùc thöôøng cuûa ngöôøi noùi. Töø caûm thaùn khaùc nhau keát hôïp vôùi ngöõ ñieäu khaùc nhau, ngöôøi noùi boäc loä saéc thaùi caûm thaùn khaùc nhau. Chuùng coù theå laø söï haân hoan, vui söôùng. Bingi ñei! / Ngon gheâ! Siam harôh! / Ñeïp quaù! Söï ñau ñôùn, tuyeät voïng: Lingik lôy, dwix klaung lo! / Trôøi ôi toäi con quaù! Yang labang lac lôy, mötai klaung pajô! / Quyû thaàn ôi, cheát con roài! Söï ngaïc nhieân: Hak, nhu mai nan! / UÛa noù ñeán kìa! Ôx, ngap gek yôu nan! / UÛa, laøm sao theá! LÖU YÙ VEÀ AÂM TÖØ VAØ CAÂU 1. Löu yù veà ngöõ aâm: • Tieáng Chaêm laø thöù ngoân ngöõ ña aâm tieát. Hình vò ít nhaát coù moät aâm tieát vaø nhieàu nhaát goàm boán aâm tieát. mai / veà sang / nhaø tamö / vaøo tapuk / saùch paralau / tieãn xaranai / keøn xaranai möhexarai / haïnh phuùc thampuranö / toaøn mó Neân taát caû caùc aâm tieát trong moät haønh vò phaûi ñöôïc vieát lieàn nhau. Caû caùc töø taïo sinh (töø gheùp giaû) coù caùc tieàn toá cuõng vaäy.



51

pa – dông = padông / döïng ta – klaut = taklaut / troùc Trong ngoân ngöõ noùi, vieäc noùi löôùt moät hay nhieàu tieàn troïng aâm (ngöôøi Chaêm goïi laø lang likuk / giaûi thích ôû phía sau) hoaëc ñoïc goäp hai tieàn troïng aâm xaûy ra raát töï nhieân. Nhöng trong vaên vieát, chuùng ta phaûi vieát ñaày ñuû moät hình vò hoaøn chænh. Neáu khoâng seõ xaûy ra khoâng bieát bao nhieâu töø ñoàng aâm khaùc nghóa, töø ñoù gaây khoù khaên raát nhieàu cho vieäc ñoïc vaø hieåu moät vaên baûn. Hieän töôïng ñoïc löôùt: angan / teân ñoïc laø ngan tapuk / saùch ñoïc laø t' puk hoaëc puk. Hieän töôïng ñoïc goäp: tamökai / döa haáu ñoïc laø tamkai baranöng / troáng baranöng ñoïc laø barnöng Ngoaøi caùc tieàn toá tham gia vieäc caáu taïo töø laø coù caùc caáu truùc theo quy luaät, coøn laïi taát caû caùc lang likuk trong tieáng Chaêm khoâng theo quy taéc naøo caû. Vaø boån phaän cuûa chuùng ta laø hoïc thuoäc moãi töø nhö laø moät chænh theå. • Trong ngoân ngöõ noùi, 3 phuï aâm cuoái n, l, r ñeàu ñöôïc ñoïc thaønh n. paêr / bay ñoïc laø paên apaên / naém ñoïc laø apaên hapaêl / baép tay ñoïc laø hapaên Ñaây laø moät trong nhöõng ñieåm hoùc buùa nhaát cuûa chính taû tieáng Chaêm maø ngöôøi môùi hoïc hay maéc sai laàm. Trong tröôøng hôïp naøy cuõng caàn chuù yù ñeán caùc daïng thöùc phaùt aâm khaùc nhau ôû caùc ñòa phöông. Ví duï: ôû Phan Rí chur / voâi ñoïc laø chu Veà nguyeân aâm chính coù aâm ñeäm u, trong ngoân ngöõ noùi hieän nay ôû nhieàu laøng Chaêm ñaõ ñöôïc ñoïc löôùt qua vaø bieán thaønh aâm chính khaùc: tuai / khaùch ñoïc laø toâi tuei / theo ñoïc laø tui luôn / nuoát ñoïc laø loân Chuû tröông cuûa Ban bieân soaïn saùch chöõ Chaêm laø chuyeån taát caû sang loái phaùt aâm môùi naøy. Tuy theá ôû nhieàu vuøng (Bính Nghóa, Nghóa Laäp, Ma Laâm…) vaãn coøn giöõ nguyeân loái noùi cuõ. Caàn löu yù, khi gaëp tröôøng hôïp nhö theá, khoâng neân voäi cho raèng caùc ñòa phöông naøy phaùt aâm sai maø laø noùi “thuaàn hôn”. Tieáng Chaêm coù hai aâm vöïc cao vaø thaáp. Thöôøng gaëp laø tieàn troïng aâm coù aâm vöïc thaáp luoân aûnh höôûng ñeán aâm vöïc cuûa aâm tieát theo sau noù. Ví duï: anong / gaùnh paølaø / ngaø pala / troàng kìnoøng / hôøn Tuy nhieân, coù 8 chöõ caùi trong baûng chöõ caùi Chaêm khoâng theo quy luaät naøy: k, kh, ch, s, p, ph, t, th. Ví duï: takik (hay taøkik) / ít takhat (taøkhat) / boá thí paø cah / ñaém taøu



52

patuêk (paøtuêk) / ngoâi sao pathaêk (paøthaêk) / roán tapoâl (taøpoâl) / ñaùm, luõ Coù moät soá phuï aâm tieáng Chaêm raát khoù phaùt aâm ñoái vôùi theá heä treû, nhaát laø caùc phuï aâm maët löôõi giöõa: ch, s, nhj. Chuùng ta caàn taäp phaùt aâm chuaån, neáu khoâng raát deã laãn loän. Ví duï: s / x / sh shit / sai khôùp – xit / tí, nhoû sang / nhaø – shang / choùi sa / moät – rixa / muoân 2. Löu yù veà töø vöïng: • Tieáng Chaêm coù hai yeáu toá tham gia caáu taïo töø: trung toá vaø tieàn toá. Ngoaøi trung toá n haàu nhö khoâng coøn khaû naêng taïo töø môùi trong tieáng Chaêm hieän ñaïi, caùc tieàn toá p, m vaø t vaãn coøn cô may phaùt trieån (xem phaàn Töø vöïng). Ngoaøi ra cuõng neân löu yù daïng phaùi sinh cuûa tieàn toá pa laø bi trong yù nghóa taêng cöôøng ñoä cho tính töø maø noù keát hôïp. ÔÛ ñaây, chuùng ta coù theå dòch laø “cho”. bah bbong / queùt cho saïch bah bibbong / queùt saïch mök hu / baét ñöôïc hay mök ka hu / baét cho ñöôïc mök bihu / baét cho ñöôïc • Trong töø laùy tieáng Chaêm, coù daïng laùy phuï aâm ñaàu: haci hacih / saïch seõ tarung tarông / roái raém Coù moät soá töø, duø coù veû ngoaøi nhö cuøng caáu truùc naøy nhöng noù laø töø gheùp chöù khoâng phaûi töø laùy. Söï truøng hôïp ôû tröôøng hôïp naøy chæ laø ngaãu nhieân. Ví duï: bhum bhauk / xöù sôû (caû hai töø ñeàu coù nghóa laø xöù, ñaát) bwôl bala / quaân ñoäi (coù theå daãn chöùng töø ño ñaïc trong tieáng Vieät ñeå minh hoïa theâm). 3. Löu yù veà caâu: • Tieáng Chaêm coù raát nhieàu töø chæ ñôn vò ño löôøng. Vôùi danh töø chæ ngöôøi, nhieàu ngöôøi hay söû duïng laãn loän giöõa urang vaø mönwix. Chuùng ta noùi: dom urang pathang / maáy ngöôøi choàng klôu urang anök / ba ngöôøi (ñöùa) con hu dom urang mai? / Coù maáy ngöôøi tôùi? Chöù khoâng noùi: Klôu mönwis anök hay Hu toâm mönwis mai? Nhö vaäy, trong hai töø naøy, chæ coù urang ñöôïc duøng nhö töø chæ ñôn vò ño löôøng. Coøn ôû caùc tröôøng hôïp khaùc chuùng coù chöùc naêng nhö nhau? Coù theå noùi: Urang halei ñom? hay Mönwis halei ñom? / Ngöôøi naøo noùi? cuõng ñöôïc. • Tau



53

Thöïc ra tau laø töø nghi vaán chæ söû duïng trong vieäc bieåu hieän yù nghóa cuûa “muïc ñích” di chuyeån: Nhu mai tau? / Noù ñeán laøm gì? Amö nau tau? / Cha ñi ñaâu? / Cha ñi laøm gì? Caâu ñaàu chæ dieãn taû moät yù nghóa duy nhaát laø muïc ñích ñeán, trong luùc caâu sau coù theå hieåu raèng hai caùch khaùc nhau: hoûi veà muïc ñích ñi hoaëc caû nôi choán ñi. Neân chuùng ta cuõng coù hai caùch traû lôøi khaùc nhau laø: Amö nau puk. / Cha ñi raãy. hoaëc Amö nau dwah kabav. / Cha ñi kieám traâu. Caâu hoûi veà nôi choán ñi coù leõ chæ laø loái noùi ñaëc tröng cuûa Chaêm Ñoâng, vì ôû caùc vuøng khaùc chuùng ta khoâng thaáy loái hoûi naøy. • Tieáng Chaêm khoâng coù caùc töø: laø, cuûa, haõy… Vì leä thuoäc vaøo ngöõ phaùp tieáng Vieät, theá heä treû raát luùng tuùng khi gaëp tröôøng hôïp naøy. Cho neân khi muoán dieãn yù mình laém luùc hoï ñaõ taïo ra caùc caâu vaên khaù göôïng eùp. Ví duï: muoán dieãn taû caâu: Toâi laø Jaka. Noù laø con oâng aáy. ngöôøi Chaêm chæ noùi ñôn giaûn: Dahlak Jaka. Nhu anök ong nan. Töø nan (coù theå dòch laø ñaáy laø, aáy laø) ñöôïc söû duïng trong tröôøng hôïp naøy vaø dòch thaønh “laø” thì khoâng ñuùng vôùi tinh thaàn ngöõ phaùp tieáng Chaêm. Töø cuûa vaø haõy cuõng vaäy Bbut dahlak. / Caây vieát (cuûa) toâi. Tanöh riya khaul drei. / Ñaát nöôùc (cuûa) chuùng ta. Ngap bruk nan! / (Haõy) laøm vieäc aáy! Anök pông amaik baik! / Con (haõy) nghe meï ñi! • Ñaëc bieät trong tieáng Chaêm coù moät soá giôùi töø thöôøng ñöôïc duøng keøm vôùi ñoäng töø ñeå taïo moät yù nghóa ñaëc tröng cho ñoäng töø ñoù. Chaúng haïn tröôøng hôïp giôùi töø di, hoaëc noù khoâng coù maët trong tieáng Vieät hoaëc caàn ñöôïc dòch thaät linh hoaït tuøy ngöõ caûnh ñeå khoûi gaây luùng tuùng cho ngöôøi hoïc. Nhim tapuk di nhu. / Möôïn saùch ôû noù Möôïn saùch cuûa noù. (ñoäng töø mang yù nghóa chuyeån nhaän) Tuh ia di nhjôm. / Töôùi nöôùc (taïi) rau. Töôùi nöôùc cho rau. (ñoäng töø di chuyeån ñoái töôïng) Tabiak di sang. / Ra (ôû) nhaø. Töø nhaø ñi ra. (ñoäng töø chuyeån ñoäng coù phöông höôùng) Mötai di ôk. / Cheát (nôi) ñoùi. Cheát vì ñoùi, cheát ñoùi. Khôp di gôp. / Yeâu ôû nhau. Yeâu nhau. Nhöng ngöôøi Chaêm noùi: Anit gôp. / Thöông nhau. Anit anök. / Thöông con.



54

C. CHÍNH TAÛ TIEÁNG CHAÊM: Trong ngöõ löu haøng ngaøy cuûa ngöôøi Chaêm, ñaõ coù söï sai bieät ñaùng keå giöõa tieáng noùi vaø chöõ vieát. Söï sai bieät naøy theå hieän ôû nhöõng vuøng khaùc nhau, ôû nhöõng theá heä khaùc nhau vaø caû ôû giôùi tính khaùc nhau. Do ñoù vieäc xaùc laäp chính taû tieáng Chaêm laø moät ñieàu toái caàn thieát. Vaø vì luùc naøy chöa xaùc ñònh ñöôïc vuøng phaùt aâm chuaån, neân chuùng ta taïm döïa vaøo caùc vaên baûn cheùp tay Chaêm caän ñaïi ñeå laøm tieâu chí minh ñònh. Nhöng ñeå laøm ñöôïc vieäc naøy, chuùng ta caàn neâu sô löôïc caùc ñieåm troïng yeáu cuûa söï sai bieät. 1. – Veà tieàn troïng aâm (töùc lang likuk): Vôùi söï chuyeån höôùng ngaøy caøng maïnh töø ngoân ngöõ Nam ñaûo sang Nam AÙ trong tieáng Chaêm, aâm tieát tieàn troïng aâm bò ruïng ñi, bò nuoát chöûng maát trong tieáng noùi haøng ngaøy. Coù theå noùi, hieän töôïng naøy ñaõ xaûy ra vôùi haàu heát töø song tieát cuûa tieáng Chaêm. Ngöôøi ta khoâng bieát vieát theá naøo cho ñuùng neáu chöa coù vaên baûn ñoïc. -n$V hay :-n$V ñaùnh

:-a$` hay /-a$` caïn, chaët

Taïi sao laø u'S (laøng) maø khoâng laø y'Snhö coù vuøng thöôøng phaùt aâm nhö theá?

laø }-;F (phaù) maø khoâng laø u-;F Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy, chuùng toâi taïm neâu leân maáy phöông phaùp sau: a. Truy nguyeân voán töø nguyeân vaø töø vay möôïn: nagara (S.) – nögar rcK xöù

alaya (S.) – alaya :']^ khaùm (ñeå töôïng)

kapasa (M.) – kapah au` boâng vaûi

asap (M.) – athak :oA khoùi

orang (M.) – urang <;# ngöôøi

langit (M.) – lingik '%e%A trôøi b. Truy nguyeân töø caên trong caáu truùc töø tieáng Chaêm (töø gheùp giaû) n'` talah : vôõ, teùt = ta + lah

}-yF pamaung: thí nghieäm = pa + maung

y:,L mö-aval: aån tu = mö + aval

nr(A tanwak: nuùt = ta+ n + wak

chöù khoâng phaûi n\k(A hay gr(A Ñoù laø hai phöông phaùp ñeå tìm tieàn troïng aâm tieáng. Chaêm khaù chính xaùc. Dó nhieân phöông phaùp naøy khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc taát caû, neân phaàn coøn laïi chuùng ta chæ coøn caùch laät töø ñieån. Chuù yù: Trong aâm tieát tieàn troïng aâm Chaêm coøn coù nhöõng bieán theå sau: – Phuï aâm ñaàu:



55

w thaønh u wn&, – un&, ñaù (M. batu)

b p wn&A – un&A sao (batu)

w{S – u{S saét (basi)

p thaønh n pu(@L – nu(@L baày (dapol)

pa%A – na%A ít (M.dìkit)

pu^ – nu^ saûi (M.depa)

Ngoaøi ra trong loái vieát akhar thrah caän ñaïi, ngöôøi ta thöôøng vieát caû hai daïng: g

vaø n

gs# – ns# maùng xoái

gwA – nwA ñaám

gnI – nnI thaúng, caêng – AÂm chính: a chuyeån thaønh ö: y/^ (S. maha) y/^ : ñaïi

yn^ yn^ : maét

yq%K (S. mandira) yq%K : ñeàn ñaøi i, u thaønh a: a&yS (xöa) ayS : con gaùi

a&w, – aw, : traâu

n&'# – n'# : xöông

n%a&` – na&` : chuoät

b%\/~^ – a\/~^ : tính Ñoù laø hai tröôøng hôïp chuyeån aâm phoå bieán trong maáy thaäp nieân gaàn ñaây. Ngoaøi hai tröôøng hôïp treân, trong aâm tieát tieàn troïng aâm tieáng Chaêm, hai aâm chính u / a coù theå ñaáp ñoåi cho nhau (vieát theá naøo cuõng ñuùng) trong 4 phuï aâm: 'c` – '%c` : moûi

w%-y$ – w-y$ : naám

;%-yF – ;-yF : coïp

c%-rF – c-rF : hôøn ÔÛ ñaây chuùng toâi chæ neâu ra nhöõng tröôøng hôïp phoå quaùt, coøn caùc tröôøng hôïp khaùc ít xaûy ra hôn, chuùng toâi xeáp chuùng vaøo ngoaïi leä. 2. Veà phuï aâm cuoái: Trong tieáng Chaêm, coù ba chöõ caùi laø g ' ; duøng laøm phuï aâm cuoái ñaõ khieán cho nhieàu ngöôøi hoïc tieáng Chaêm boái roái nhaát vì trong tieáng noùi Chaêm ngaøy nay chuùng ñöôïc



56

phaùt aâm nhö nhau. Ngöôøi Chaêm trong loái phaùt aâm haøng ngaøy, khoâng ai coøn phaûi uoán löôõi “r” hay “l” nöõa maø chæ ñôn thuaàn ñoïc laø “n”. Nhöng khoâng vì theá maø chuùng ñeàu bò cho vaøo ngoaëc, neáu khoâng seõ xaûy ra söï nhaàm laãn veà ngöõ nghóa khoâng bieát ñaâu maø löôøng. Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy, chuùng toâi cuõng aùp duïng phöông phaùp ôû muïc 1. a un@K patôr (S. pitar) xaùc

un@L patôl ( batal) goái

wL bal (S. bala) thuû ñoâ

w@K bôr (S. vara) maøu

ar@L kanôl (M. kenal) nhôù Tuy nhieân, maëc duø coù söï truy nguyeân ñeå minh xaùc chính taû, nhöng vôùi loái vieát quen thuoäc coù tính phoå quaùt, chuùng ta cuõng phaûi chaáp nhaän hai hay ba hình thöùc vieát khaùc nhau : v(@L – v(@K (S. phala): naêng suaát, ñöùc

:uaK – :uaL (S. apakara): söï vieäc, vuï vieäc... 3. Veà aâm chính: Coù ba tröôøng hôïp caàn xaùc minh: S( &P n(S – n&P : theo



57

(@ - [(@R – -yR : deã

= ( - P =i( – -iP : ñöøng Trong caùc vaên baûn Chaêm coå vaø caû hieän nay, loái vieát thöù nhaát ñöôïc trieät ñeå söû duïng; loái vieát thöù hai chæ duøng ghi aâm theo loái ñoïc cuûa ñaïi ña soá ngöôøi Chaêm ôû hai tænh Ninh – Bình Thuaän. 4. Caùc ñieåm khaùc: a. Vieát gioáng nhau, ñoïc khaùc nhau: Ñaây laø tröôøng hôïp bieán aâm cuûa hai phuï aâm cuoái. A : vaø

O : vaø

Víduï: anA kataé : muû

anA katac : cuïc taùc

]O dauk : ñeám

/]O hadaêp : bia Vì chuùng ta chæ baøn veà chuaån chính taû, neân hình thöùc naøy cuûa chöõ vieát vaãn ñöôïc giöõ nguyeân maëc duø coù nhöõng bieán theå trong caùch ñoïc vaø muoán ñoïc vaø hieåu ñuùng, chuùng ta chæ caàn ñaët chuùng vaøo ngöõ caûnh. b. Vieát khaùc nhau, ñoïc gioáng nhau: Coù boán tröôøng hôïp: # – V

- $ – ,

= – ]

#& – &, Vaø caùc tröôøng hôïp naøy ñeàu ñöôïc vieát khoâng theo moät quy taéc naøo nhaát ñònh. c. AÂm ngaén – aâm daøi: Caùc aâm tieát sau khoâng ñöôïc phaân bieät ngaén daøi trong loái vieát:

... aR : khoù "aR : caù

wR : thaèng /wR : ñoàng

'yA : môõ ;yA : chöøa

& g&K : voâi d&K : nghóa trang

i&A : caäy i&A : ñen

@ g@A : nuùi g@A : doùc

;u@A : moø u@A : cuøi

= =yA : ñi! =yA : meï

=jL : chen =aL : ñaùnh daáu



58

- $ -g$A : khoùc -g$A : Hieáu Leã

-gF : öôùc -gF : taïo

% ;%A : coå ;%A : caù khoâ

e%A : coøi '%e%A : trôøi Trong caùc baûn cheùp tay Chaêm, hai tröôøng hôïp döôùi khoâng coù söï thay ñoåi loái vieát duø aâm phaùt coù ngaén hay daøi .cuõng theá. Rieâng boán tröôøng hôïp treân, ngöôøi Chaêm duøng chaân chöõ ^ ñeå ghi aâm daøi, nhöng loái vieát naøy khoâng ñöôïc trieät ñeå söû duïng. Ngöôøi ta khoâng bao giôø vieát: w%'^R : thaùng hay :e^K : thöù ba duø chuùng ñöôïc phaùt aâm daøi. Tröôøng hôïp khoù xöû naøy ñaõ ñöôïc caùc baûn vaên Chaêm caän ñaïi vaø (M) giaûi quyeát taïm thôøi nhö sau (theo choã chuùng toâi hieåu): R (hay K, L) aâm daøi ñeå nguyeân, coøn aâm ngaén thì theâm @R (hay K, L) M. A. Töø nguyeân Nghóa w@L

wL

w@K

p@K

/p@K

c@K

an@L

b@R

wL

wL

wK

pK

/pK

cK

anL

bR

(S. bala)

(M. Tampal)

(S. vana)

(M. gatal)

muøa

vaù

maøu

choân

nhôù

coïng, caùn

gheû, ngöùa

khaên

keå



59

TÖØ VÖÏNG:

CÔ THEÅ CON NGÖÔØI ;&Ô uxO :rA yr(%M

yr(%M con ngöôøi y-r.A nhaân loaïi

;^ ngöôøi <;# ngöôøi

;&Ô thaân ;&Ô uxO thaân theå

:-a$A ñaàu ne%R tay

n=a chaân :e(^ chi döôùi

[&A toùc a-]R xoaùy

yn^ maét "p&# muõi

neY tai qS traùn

-[$A maët a# caèm

-x$A oùt w%'&# a# raâu (caèm)

w%'&# -[~@O ria (meùp) u=\a# loâng mi

w%'&# yn^ loâng maøy g=[( moâi

uw` mieäng p'` löôõi

ncS raêng '%R lôïi

n=a( coå n;-aF hoïng

w%;^ vai np^ ngöïc

no&, vuù n&# * n~R buïng

-w$` uoA roán a&Â -a~I cuøi choû

n~R =r` buïng döôùi v^ ñuøi

n<A goái -w$` un%` baép veá

u'Â baøn (chaân, tay) -;F löng

-a@R thaét löng a:%V eo löng

-n$A ñít a'%A da

n'# xöông ;%-'$, thòt

p;` maùu :~^ y:%A nöôùc tieåu

u:Â naùch -w$` /uL baép tay

n=a( /uL coå tay -yV mu (baøn tay, baøn chaân)

aa&, ngoùn at(L goùt



60

-c)$, oùc /=n gan



61

/=n -w$` tim iR n&# phoåi

'^ laù laùch :c(@K daï daøy

\u(@G ruoät \u(@G yp^ ruoät non

\u(@G n/^ ruoät giaø \u(@G '&G ruoät thöøa

w%'&# loâng TUOÅI r{A

na&` Tí aw, Söûu

;%-yF Daàn n}P Meïo

"r^c;P Thìn <'^ :=r` Tî

:={` Ngoï u=wP Muøi

\a^ Thaân yr&A Daäu

:{&# Tuaát uw(S Hôïi NGAØY THAÙNG /;S y'J

n&A giôø (ngaøy = 8 giôø) ,A phuùt

'A (1/8 giôø) khaéc i'^ * ,K buoåi

-a$A a;O tuaàn /;S ngaøy

y'J ñeâm, toái w'R thaùng

w%e&R thöôïng tuaàn a)J haï tuaàn

o&R naêm <{&zR theá kyû

;P thôøi ñaïi :p%N Chuùa nhaät

-{! thöù Hai fK thöù Ba

w&N thöù Tö i%O thöù Naêm

.&A thöù Saùu {rgR thöù Baûy

w%'R {^ thaùng Gieâng w%'R p(^ thaùng Hai

w%'R a+# thaùng Ba w%'R }Â thaùng Boán

w%'R '%y^ thaùng Naêm w%'R rJ thaùng Saùu

w%'R ni&` thaùng Baûy w%'R p'%uR thaùng Taùm

w%'R {^'%uR thaùng Chín w%'R {û_` thaùng Möôøi

w%'R u(%M thaùng Möôøi Moät w%'R zA thaùng Chaïp



62

QUEÂ HÖÔNG x&! u'S

r;` theá giôùi \c! r;` caùc nöôùc treân theá giôùi

:~^ nöôùc :'! theá giôùi (traàn gian)

u;R daân toäc wI.^ thò toäc, toå quoác

w(@L xO nhaân daân iw(@L quaân ñoäi

nr` ;%]% ñaát nöôùc x&! queâ, ñaát, xaõ

x&! u=h queâ höông \c! nöôùc

\c! -pA quoác kì \c! -p$` quoác ca

wL thuû ñoâ yp%R thaønh phoá

rcK khu vöïc, vuøng, tænh -/(@R huyeän, quaän

=\uNn%A traùi ñaát u'S laøng, thoân, plaây QUAN HEÄ GIA ÑÌNH yf^ -,!

c@O hoï haøng c@O :n` hoï xa

c@O =iA hoï gaàn c@O cR ngöôøi döng

c@O u'S ngöôøi quen <;# u;N ngöôøi choàng (trong xoùm) (trong gia ñình) p, cha meï cuûa oâng yôt vaø baø yôt

]@N cha meï cuûa oâng sô vaø baø sô

a@N oâng sô, baø sô -a$A oâng coá, baø coá

Z# oâng g@A baø noäi (meï cuûa meï)

y&Â baø ngoaïi (meï cuûa cha) :=yA meï

:y^ cha ,^ caäu, dì

,^ -}# baùc (anh cha) ,^ =r baùc (chò cha)

caäu (em trai meï) y%A chuù (em trai cha)

y%A gS chuù (em trai cha) =r coâ, dì

y%A =r coâ (em gaùi cha) =? anh, chò

=? {# anh reå, chò daâu =? {^ y&Â con coâ con caäu

=? {^ -a$A anh, chò hoï =? {^ n~R anh, chò ruoät

=? {^ y^ anh, chò cuøng cha =? ](^ anh chò baø con

:pS em {&z^ oâng baø nhaïc



63

{&y^ ](^ chuù thím, dì döôõng beân vôï hay choàng



64

uo# choàng /p~%O vôï

/p~%O v&R vôï chính /p~%O i&# vôï leõ

yn&, reã, daâu yn&, ](^ reã hay daâu

u;(S sui gia cuûa anh chò em

:rA con ay(@R chaùu

ay(@R v%A chaùu ruoät ay(@R =iA chaùu ngoaïi (con chò hay em gaùi) con cuûa anh em trai ay(@R :n` con cuûa anh ay(@R ](^ con cuûa chò em em hoï beân cha beân choàng hay vôï n-g$, chaùu (con cuûa con) n=gA chaét

r=rA chít r;` chuùt

r=K con cuûa chuùt MAØU SAÉC w@K

-[V traéng -xV ñoû

-a$A traéng xV hoàng

un%` traéng y;~` tía

i&Â ñen -i$ xanh laù

/nJ ñen, ngaâm ñen y{~@A xanh xaùm (lam)

w%-'A xaùm (moác) ak%A vaøng

yc)S xaùm (chaøm) i! vaøng nhaït

'%](# xaùm \w@O saäm, ñaäm

"e&^ tím r%'^ xanh ñaäm

{~A xanh da trôøi .'%A ñoû vaøng, ñoû naâu

n~A ñoû tía na)Ô ñoû töôi, ñoû hoa phöôïng PHÖÔNG HÖÔÙNG :p%` :-a~I

<N Baéc pA Nam

u&K Ñoâng =u Taây

<N n;A chính Baéc pA .rA chính Nam

u&K wA chính Ñoâng =ugyA chính Taây

>.R Ñoâng Baéc :\c%` Ñoâng Nam



65

w-]$O Taây Baéc =r;nY Taây Nam

}Â :p%` p'%uR :-a~I boán phöông taùm höôùng



66

Buoân baùn }w)S n'S

ÑO LÖÔØNG a@K U p&A

a@K caân iÂ giaï

aiD giaï lôùn :-n$A gaùo (ñong gaïo)

t%V oáng tre (ñong gaïo) -nR taán

u` chieàu ngang cuûa baøn tay

:*# c-'@` töø ñaàu ngoùn tay caùi ñeán cuoái khôùp xöông cuoái cuûa noù

g-[^ töø ñaàu ngoùn caùi ñeán cuoái ngoùn troû

gc! – gang: töø ñaàu ngoùn caùi ñeán ñaàu ngoùn giöõa (ño ñeàn ñaøi) – töø ñaàu ngoùn caùi ñeán ñaàu ngoùn aùp uùt (ño nhaø cöûa) – töø ñaàu ngoùn caùi ñeán ñaàu ngoùn uùt (ño raïp ñaùm tang) g-aF -?@K töø cuøi choû ñeán khôùp xöông coå tay

au(A mJ töø cuøi choû ñeán ñaàu xöông cuûa naém tay

/R p'J töø cuøi choû ñeán ñaàu ngoùn giöõa (ño ñeàn ñaøi)

/R \a*` töø cuøi choû ñeán ñaàu ngoùn aùp uùt (ño nhaø cöûa)

/R '%e%, töø cuøi choû ñeán ñaàu ngoùn uùt (ño raïp ñaùm tang)

w%;^ töø khôùp xöông vai ñeán cuoái ngoùn giöõa

:-a~I töø cuøi choû tay naøy ñeán ñaàu ngoùn tay kia

nu^ :aL saûi tay (ñeå ño nhaø cöûa)

nu^ nr` ;%]^ böôùc chaân (ñeå ño ñaát laøm nhaø) KINH TEÁ – CHÍNH TRÒ – XAÕ HOÄI Boä tröôûng g\aY

Cai trò u\aI

Caûi caùch }w%;&,

Caûi tieán }n-cA

Caùn boä gaK

Canh phoøng b%A gc^

Caûnh giaùc n]@N

Caûnh saùt n=a c)I

Caàm quyeàn uR .An^

Caáp baäc -w~^



67

Caïnh tranh y;~A yw)`

Chaáp haønh gO fO

Chi nhaùnh g-[~@V

Chæ huy uR :-a$A

Chieám höõu -nA yA

Chinh phuïc n%;%]^

Chænh ñoán iy~@R

Chính quyeàn iaK

Chuû hoä -}# {#

Chuû nhieäm cr(@K

Chuû quyeàn :-g$, -c$R

Chuû tòch -}# pY

Chuû tröông .r# i-;^

Chöùc vuï ir# \w&A

Chöùng cöù a.R

Chöùng minh thö /;A :fR iY

Coâng chuùng xO u;Y

Coâng nghieäp ;-[$, i=\yA

Coâng nhaân ;cS

Coâng ty w&A \a!

Coâng vaên /;A /K&#

Cô quan u&x^ iaK

Cuùng teá y-'~@V'z`

Cö truù y-p$A

Cöû tri w(@C ;(` -}A

Cöûa haøng a)@V

Cöùu thöông -pF uo`

Danh hieäu e~^

Danh saùch -'$` :fR

Ñaúng caáp wIp^

Daân cö w(@C y-p$A

Daân soá :-a$A w(@C

Daân toäc u;R



68

Daân trí :zN u;R

Dieãn vaên naq^

Du lòch ;` c)I

Dö luaän <;# -t!

Döï thaûo p;A p/_,

Döï tröõ =gA gc^

Ñaïi bieåu ;â'^

Ñaïi hoäi -bW -\uF

Ñaïi söù -c$R -\uF

Ñaøm phaùn =w~ }]`

Ñaøn aùp }yb&!

Ñaáu giaù }-g$` -]W

Ñaáu tranh }-g$` y;qA

Ñòa phaän gsK nr`

Ñieàu leä ax^ :pN

Ñoâ hoä i# }\aI

Ñoái ngoaïi y'%e%,

Ñoái noäi yp'!

Ñoàng chí :]&N oN

Ñoàng phuïc {^ ug^

Ñöông chöùc \a*` ir#

Giaù -]W

Giaùm ñoác cr(@K c)I Haøng hoùa ax^

Haøng nguõ pO

Hoà sô /;A \uR

Hoä khaåu uw` yf^

Hoäi ñoàng cr&! =w~

Hoäi nghò -kW =w~

Hôïp ñoàng /;A nsO

Hôïp leä m@O :p@N

Höõu nghò ',R

Höõu ích /rT



69

Keâ khai =b ;pA

Keá hoaïch {&aA ;pA

Keát naïp }ny^

Khaùng chieán y;qA

Khieáu naïi :-,$,

Khoaûn ;x^

Khoâi phuïc }n\a&#

Khôûi coâng \n&R

Khôûi nghóa -\wA y{&`

Kyø haïn c(@R

Kyù keát .;A }c(@R

Kyû luaät :pN u]^

Kieåm tra ;` -yF

Kieán nghò }o&, n-cA

Kieåu maãu =.p`

Kinh teá a%R -n@A

Lai taïo }gy@N

Laõi 'w^

Laõnh ñaïo uR :-a$A

Laõnh tuï ;ûR :-a$A

Lao ñoäng a&'%N

Laät ñoå }w)@A

Leõ phaûi ctY m@O

Leä phí -i~@R :p@N

Lí lòch v&R v%A

Lí thuyeát :aC .r#

Lí töôûng ./p`

Lòch söû .Aa=;

Lòch söï ;&uA

Luaät :p@N

Löông thöïc nRfR

Löu truù -p$A ](^

Löu tröõ ;y%A ;pA



70

Maëc caû }-u$` }-]W

Maët traän [)# y{&`

Môû roäng }[G

Mua baùn wS) n'S

Mua chòu w)S n[A

Mua maët w)S \p@`

Ngaân khoá c'I u;~A

Nguyeân lieäu a]^ n-y$,

Quan traø \c&^ a]zN

Quoác kyø \c! -pA

Quoác ca \c! :-}$`

Quyeàn löïc .An^

Só quan /'&, w%'#

Taøi nguyeân a]^ yrA

Taêng giaù }t%A -o^

Taán coâng w'%R

Theá chaáp }pI

Thu nhaäp f` v~A Thuû kho i# c'I

Thuû quyõ {&-[R

Thö kí p%aK

Thöông maïi aA pJr#

Tænh tröôûng cr(@K rcK

Toaøn quyeàn -a)$` -c$R

Toå quoác wI.^

Toäi phaïm .p&`;a^

Toång coäng /;&#

Trang sö n\a*#

Trò an }tO rcK

Tröng baøy u;#

Töôùng u-\rF

Töôùng lón auA'%z^

UÛy thaùc -}A i,



71

Öôùc löôïng ;.^

Vaên thö ;îaK

Vieân chöùc aK

Xuaát binh -}A w(@C

CAÙC PHAÏM TRUØ KHAÙC Boå ích y/rT

Boä phaän ux^

Boài döôõng }[+A

Boån phaän oR uiR

Ca nhaïc v'%V

Cam keát t(R ugO

Caûm töôûng {#a^

Can thieäp u)R'^

Cao caáp -c)F ir#

Caên baûn /iN

Caáp cöùu <aJ <a@N

Caáp thieát <a@N

Caáu taïo g(A i~I

Chaïm troå }x&A

Chaân lyù nRn&^

Chaát löôïng :{C i~I

Chi tieâu o~A \wS

Chæ ñònh gy\rN

Chung thaân u&G ;P

Chuyeân moân :'y&^ /;N

Chöông trình p!=r

Coå ñoäng \wS :~^

Coâng baèng a/-rN

Coâng lao qKyA

Coâng thöùc r!y` Cuûng coá }aiO

Ñôøi ;P



72

Danh döï :fR iY

Daân ca u;R :-q$`

Di saûn \pO =/~

Di cö ut(@R noR

Dó vaõng =/~

Dòch y'%`

Dieãn vieân ;^y'#

Dieän tích w)^ -\uF

Duïng cuï a]^ :e(S

Döôïc phaåm uaK \i&^

Duyeät }h# .;A

Ña khoa ;'^ b(^

Ñaïi dieän u)R '^

Cöùu chöõa -pF }q%N

Ñaøo taïo }w@A }wI

Ñeà xöôùng }-[)F nw~A

Ñòa chæ '%w%A -p$A

Ñoaøn keát c&C p-'W

Ñoái chieáu }-g$`

Ñoàng yù i,

Ñôøi soáng ;P /p~%O

Ñôn vò :,R u&x^

Gia taøi ,;%`

Giaù trò '%=e

Giaûi quyeát }'#

Giao thieäp :nq^

Giaùo duïc u-n$, u=a

Giaëc giaõ a'%R aK

Giuùp ñôõ =p un%`

Gôïi yù a@` cTr%N

Haûi caûng aw#&

Haønh ñoäng :fO

Haønh khaùch ;î'R



73

Haønh lyù a]^ i'R

Haïnh phuùc /rT {~!

Hy voïng .A /=n * u-h!

Hieän ñaïi <;A ;P

Hình thöùc =oA '%e%,

Hoa maøu y'^ y-'@,

Hoaøn caûnh ;a&R

Hoïc baï /;A wG

Hoïc phí o~A wG

Höông vò '%gK

Khaû naêng .An^

Khai maïc uaA

Khaùnh thaønh }wA

Khoa hoïc :'%y&^

Khoâng gian '%,`

Khôûi haønh n-aD

Kyõ thuaät yr# \a`

Khuyeát ñieåm b-g$`

Kieán thöùc "'%-y^

Kieän ]A

Leà loái u@N

Lieân keát :nq^

Maâu thuaãn -aD -;D aA sC

Maäu dòch .'%` gp(^

Muïc ñích nsO

Naêng suaát v(@C

Ngaønh ngheà ;-[$,

Nghieân cöùu '-[F

Nguyeân côù ctY cq^

Nhaø vaên u@K y\c&^

Nhaän ñònh nw&K .r#

Nhaän thöùc {(N n%A

Noâ leä /'&R -a)$`



74

Noäi dung uaC p'J

Phaùt ñoäng u@` u=h

Pheùp taéc :i&N

Pheâ chuaån .;A \wS

Quy ñònh u]^

Söï nghieäp ,;%`

Söu taàm ;(@` p(`

Taùc giaû ;ûr`

Taùc phaåm :rbR

Taøi saûn [I :eS(

Taâm hoàn w&;~!

Taäp quaùn ns^ ;a&R

Theá heä ;P ;A

Theá kyû <{&zR

Theå thao uq%`

Thí nghieäm '-[F

Thoâng thaùi /'&` "'%-y^

Thôøi gian ,An&^

Thôøi tieát nr&` zKn^

Thôøi vaän yR

Thuaàn hoùa };tO

Thuùc ñaåy no&C

Tieán haønh ]N\nA

Tieán tôùi v(@K '&,

Tieän lôïi -o$K '%=c`

Tieát muïc \uâK

Tieåu söû pJrP

Toå chöùc ;pA

Trí thöùc yr~^

Trình töï p-r$` pt!

Truyeàn baù }/@`

Tuyeân boá }t# :bR

Vaên hoùa "'%-y^



75

Vaên hoùa daân toäc xO

Vaên minh n[# /p`

Vaên chöông {Mn;^

Vöôn leân un~I

Xaùc nhaän }\a*R

Xöa nay ;` ;P

YÙ chí ryA

YÙ muoán w{K

YÙ nghó zN .r#

YÙ nghóa :K

YÙ töôûng {#a^

Yeâu caàu ar^



76

BAØI ÑOÏC THEÂM:

1. g~T

g~T tJ pY qR a_# u_`

g~T -r$ y{&` a)Â qR yi(^

oS o&, a^ n~R a&# '%u^

mJ uK pY :~^ y# o&, a^ n~R

g@A -c)F =c) gI y# :sA

a&# -yF =y ,@A Z^ -[` qR g~T Töø vöïng: y{&` : chieán ñaáu; yi(^: hoang vaéng, vaéng veû; mJ uK: moät loaïi beøo moïc ven

suoái, döôùi soâng; n~R: ôû caâu 3 nghóa laø buïng; ôû caâu 4 : loøng daï Chuyeån töï: CIM (Ca dao) Cim ñôm di dhan klôu pluh Cim nau mösuh klak dhan möjwa Thei thôv ka tian kôu lipa Nhjôm par di ia möêng thôv ka tian Côk glaung glai công möêng anak Kôu maung mai vôk o bboh dhan cim Dòch: Baêm con chim ñaäu treân caønh Chim ñi chieán ñaáu boû caønh laïnh hoang Buïng ta ñoùi ai thaáu chaêng? Beøo döôùi soâng môùi hieåu taâm tình naøy Nuùi cao röøng laù phuû daøy Ngoaõnh troâng ñaâu thaáy caønh caây hoâm naøo. .2ur@(G ut%N

-p! {~! ;^ yA t&# w^

ny&` ;Â /'^ y# i~I w%e&^

Z^ b%R =uA t^ a^ ']#&

Z^ b%R -a$` p/_, t^ a^ '%/%A

-p! -p$A pyR n(S b%A

u~@` c)I w%\o&A =wA =oA "n^



77

Chuyeån töï: PANWÔC PADIT

Dom siam ra mök ñung ba Tamuh rak hala möêng jiông bingu O khin paik ña ka layôu O khin kauh dahlôw ña ka lihik Dom dauk damön twei khik Piôh glông bithruk baik thaik ita.

Dòch: CA DAO

Ñieàu laønh ta nhaän cöu mang Bao vun xôùi môùi ñaâm caønh troå boâng Khoâng nôõï haùi sôï uùa taøn Khoâng ñònh ngaét, ngaïi tieâu tan gioáng loaøi Boû coâng chaêm boùn thaùng ngaøy Cho ta chieâm ngöôõng moät ñôøi cho nguoâi.

3 {&ZR

{&ZR gS p{)A i~I ;(A

=;P ;&Â p/)A tD =c }]@V

<;# =gA y]&N =gA i~I

\pS ]&# :;~I zN -i$` c%-\rF

<;# =gA y]&N =gA -nW

\pS -nA pY -.W >, \wS :fR

y]&N ]&# ;^ ='( :~^ c)@K

/-w~@R aG {Y n@L /# -w$` c[A Töø vöïng: gS : chaøng; =;P: gaày raïc, moûi moøn; =gABBB =gA : môùi ñoù maø ñaõ; y]&N:

yeâu ñöông; :;~I z@N: cua loät; -nA: caäy; -.W: möôïn tieáng Vieät, xoùm; c)@K: meät

löû; /#: bôø cao (soâng, möông) Chuyeån töï: SUON (Ca dao) Suon cei dahlak jiông rwak Raiy rup dahlak ñô gai payông Urang caik möyut caik jiông Drei yôu ariông mat jauh ginraung Urang caik möyut caik taum Drei tok di saum ev brei angan Möyut yôu ra lwai ia glôr



78

Habôr kac si tôl hang blauh gabbak. Dòch: Nhôù anh em nhöõng muoän phieàn Thaân ñaø gaày raïc nhö hình caây que Ngöôøi yeâu nhau môùi ñaáy ñöôïc ñaõ an beà Mình nhö con cua loät laïi queø caøng ñoâi Ngöôøi yeâu nhau môùi ñaáy ñöôïc neân ñoâi Mình sao nhö keû laï phaûi caäy ngöôøi goïi teân Tình ñaâu maõi loäi nöôùc trieàn mieân Bieát bao giôø trôøi nheù cho ñöôïc vin vaøo bôø... 4 :-p$` yp(@R

:, i&A pr&A p'J

ny^ x&! w%g! -}# /;T y`

;# fO wr@A cR g@A

aC np^ g@A -}# fO w%-yV

;# fO wr@A cR :~^

aC np^ g@A -}# ;@O w%-yV

yaC a-'F i(^ -'^

;A rY /&^ -}# /;T y` pY g@A

yaC a-'F i(^ tS

;A rY /&^ u'S /;T y` pY g@A

Chuyeån töï: ADAUH MÖDWÔN

Av juk danuk dalam Tamö bhum Bicam Po Harim Möh Rang ngap banôk gan côk Kal tada côk Po rôp bomong Rang ngap banôk gan ia Kal tada côk Po rôp bomong Mökal Kalaung jwa lo Rak ni hu Po Harim Möh di côk Mökal Kalaung jwa ñei Rak ni hu palei Harim Möh di côk.

Dòch: TUÏNG CA

AÙo ñen, oâi luõng saâu Vaøo ñaát Ma Laâm thaêm Po Harim Möh Ngöôøi ñaáp ñaäp ngang nuùi



79

San söôøn nuùi, Ngaøi döïng ngoïn thaùp Ngöôøi ñaáp ñaäp sang soâng Phaû nuùi baèng, Ngaøi xaây ngoïn thaùp Xöa ñaát Kalong vaéng laïnh Hoâm nay nuùi coù Po Harim Xöa ñaát Kalong hiu quaïnh Hoâm nay nuùi coù xoùm thoân.

5 aq^ ;%=r`:-p$`

:, i&A – :, -i$

gsA [&A -\uF – gsA [&A .%N

ny^ y'%o%N – nw~A -tF =r

;[` -'^ =? – p(%M -'^ y%A

oS '%/%A – oS /&^

:, o&^ – :, uo`

gsA [&A n'@`

pY -;F :rA g!

Chuyeån töï: KADHA RINAIH ADAUH Av juk – av jau Canak bbuk praung – canak bbuk xit Tamö Mölithit – tabiak Ñaung Nai Rabbah to nai – dwis lo mik. Thei lihik – thei hu Av thu – av pathah Canak bbbuk talôh Di raung nök Cam. Dòch: AÙo ñen – aùo tím Buùi toùc lôùn – buùi toùc nhoû Vaøo Phan Thieát – ra Ñoàng Nai Khoå laém coâ – toäi laém chuù Ai maát – ai ñöôïc AÙo khoâ – aùo öôùt Buùi toùc xoå Treân löng ngöôøi Chaêm. 6 aq^ ;%=r` :-p$`

w%'R iR – w%'R -bF



80

/y&^ ar&^ – /y&^ -qF

/y&^ y-;F – /y&^ w%;A

/y&^ /'S {~! – /y&^ /'S jA

i# Z^ a)A

u'^ ;%nA – u'^ u=p

n-;~I -r$ =y

n(S :~^ – w&` bA

u=p noA

:y^ k&^ ](A U :y^ k&^ }i(A

:=yA k&^ t(^

w^ =y wA -nV

w(S -'^ Z# – w(S -'^ g@A

oS =y :~@A

i# 'G w~A /S

Töø vöïng: y-;F: phöông Nam; -nV: kho nhoû trong nhaø; w%;A: phöông Baéc Chuyeån töï: KADHA RINAIH ADAUH Bilan hajan – Bilan khaung Hamu kanu – hamu dhaung Hamu möraung – hamu birak Hamu halei siam – hamu halei jhak Jang o klak Pala ritak – pala padai. Tarieng nau mai Twei ia – buh khak Padai tathak Amö nhu ywak – amö nhu pajwak Amaik nhu ñwa Ba mai bak tong Bwei lo ong – bwei lo côk Thei mai iôk Jang lac biak hei. Dòch: ÑOÀNG DAO Muøa möa – muøa naéng Ruoäng caïn – ruoäng saâu Ruoäng phía Nam – ruoäng beân Baéc



81

Ruoäng naøo toát – ruoäng naøo xaáu Cuõng khoâng boû hoang Tæa ñaäu – gieo luùa Naêng ñi laïi Theo nöôùc – raûi phaân Luùa chín vaøng Cha noù gaët – cha noù ñaïp Meï noù ñoäi veà Luùa ñaày kho Vui laém chuù – vui laém thím Ai ñeán vieáng Cuõng baûo thaät taøi. 7 aq^

{^ -w$` -i~@R }\c(A – {^ -w$` -i~@R }t#

u'S -]A ]# – a&# fO ;%nA

;%nA /*^ jA – ;%nA a#& {~!

t%A -e$A ;i! – =uA -w$` n(@R

u=wP :` ZR – p'J u&` uaA

](@R -tA ](A – {^ a(R '%y^

=w~ -{F :y^ – =w~ -{F :=yA

yA Z# =:A – -r$ -p$A -{F ](@R

:rA Z# yp(@R – -r$ p(` ;%-nF

=w -w$` -\nF – =w -w$` =:A

w%eY -'^ :=yA – iR -c$A iR c)`

iR Z^ ug` – w^ ,A -aF uc^ Chuyeån töï: ÑOÀNG DAO

Sa bauh jien pagrwak – Sa bauh jien pañang Palei Yok Yang Kôu ngap ritak Ritak hö jhak – Ritak kôu siam Ñik ngauk rajam paik bauh twôn Pabaiy ah on – Dalam puh pakak Ywôn ñok ywak – Sa kwan limö Biai saung amö – Biai saung amaik Mök ong Aik – Nau dauk saung Ywôn Anök ong Mödwôn – Nau dwah ritaung Bai bauh traung – Bai bauh aik Bingi lo amaik – Jan gauk jan glah Jan o pacah – Ba vak kaung paga.



82

Dòch:

Moät ñoàng tieàn ngöûa – Moät ñoàng tieàn saáp Laøng Thanh Hieáu – Ta troàng ñaäu Ñaäu mi xaáu – Ñaäu ta toát Leo leân giaøn – Haùi traùi möôùp Deâ be be – Trong raãy nöông Ngöôøi Kinh ñoøi gaët – Moät quan naêm Baøn vôùi cha – Baøn vôùi meï Baét oâng EÙ – ÔÛ vôùi ngöôøi Kinh Con oâng thaày Voã – Ñi kieám caù loøng tong Naáu canh caø – Naáu canh eù Ngon laém meï – Ñaäp noài ñaäp traõ Ñaäp khoâng vôõ – Ñem moùc haøng raøo.

8 p!rP -}# :r%N

=w~ c@O {^ aq^ -{F c@O * >, -c$R y=; u-n$,

ur(@G aq^B -w($` -c$R rR t(^ -c$R nw~A -r$ y# v&R

n@L /i&# rcK * b%A n(S ]&# ur(@G u-n$ x~RB -c$R -t!

oS oS i# Z` b%R ay)` ='( /p~%O \pS a^ -c$R fO

{%w@K fO ay)` t^ a^ -c$R u-n$ nA fR yA w^ -r$ a^

u-n$ fO c)GB

Töø vöïng: -c$R: leänh; söù giaû; y=;: ñeán; t(^ -c$R: thöøa leänh; v&R rcK: cöïc Baéc xöù

sôû; x~R: thöôøng, hay; ay)`: caõi laïi, choáng laïi; t^ a^: e raèng; fR: hay, hoaëc;

fO c)G: haønh toäi Chuyeån töï: DAMNÖY PO ANIT Biai gôp sa kadha saung gôp, ev gaun mörai patauw panwôc kadha. Blauh gaun nan ñwa gaun tabiak nau möêng phun tôl hajung nögar, khik twei yôu panwôc patau bhian. Gaun ñom thei thei jang oh khin kamlah, lwai hadip drei ka gaun ngap sibôr ngap. Kamlah ña ka gaun patau tak ngan mök ba nau ka patau ngap glac. Dòch: GIAI THOAÏI PO NIT (trích) Hoï baøn nhau vaø ñi ñeán nhaát trí, roài vôøi söù ñeán baøy veõ coâng vieäc. Thöøa leänh nhaø vua, söù ra ñi suoát töø cöïc Baéc ñeán cöïc Nam cuûa xöù sôû, theå nhö lôøi vua caên daën maø laøm. Söù noùi ai ai cuõng khoâng daùm caõi, cöù ñeå vôï mình cho söù muoán laøm gì thì laøm. Bôûi neáu caõi laïi e raèng söù thaàn nhaø vua seõ cheùm ñaàu hay seõ baét mang ñi cho nhaø vua haønh toäi



83

9 u'S p/)A

u'S p/)A -p$A csA n\rR /y&^ * wL /'S i# '/J

-i$B

-w~@K /;S pY w~&` \a*! ;` ;%-wF :~^ i=e` * g~T -\u$A

x~R y=; :-p$` ]IB -p! gs` i'R ny^ u'S * y%A ,^

wL '%:(^ n(S aw, =y u'SB -e$A :K ;%-wF *

-p! =r :-rF :~^ w%=' w^ '%nY '%=n`B

y'J :~^ w%'R /p` * u'S p/)A w~A .y#B Töø vöïng: n\rR: ñoàng baèng; '/J -i$: xanh töôi; :-p$` ]I: ca haùt; gs` i'R:

neûo ñöôøng; .y#: roän ròp; vui; :~^ w'R: maët traêng Chuyeån töï: PALEI DAHLAK Palei dahlak dauk ganak tanran hamu, bal halei jang lahôm jau. Bier harei, di biuh kröm rah ribaung ia jangaih cim prauk bhian mörai adauh yông. Dom canah jalan tamö palei, mik va bal liwa twei kabav mai palei. Ngauk ar ribaung dom nai anaung ia bilai ba liti litaih. Mölôm ia bilan hadah, palei dahlak biak xamöng. Dòch: LAØNG TOÂI Laøng toâi naèm caïnh caùnh ñoàng, boán muøa luùa töôi xanh. Buoåi chieàu, doïc theo haøng tre beân bôø möông nöôùc xanh trong, chim muoâng bay veà ca hoùt. Treân caùc neûo ñöôøng thoân, baø con noâng daân theo traâu veà laøng. Treân bôø ñeâ, caùc coâ thoân nöõ ñoäi nöôùc daùng ñi thöôùt tha. Vaøo nhöõng ñeâm traêng saùng, laøng toâi thaät roän ròp. 10 :;%]^ w%r% g!

g~T '@P /*^ -[` =r a&#

-}A ]! -r$ w%=' =r '%nY '%=n`

'%r&! '@P /* -[` =r a&#

yn^ =r =h i%` :~^ -\g$` i=e`

]# w%'R '@P -[` =r a&#

[&A =r /e&, /zG u@K }Â :p%` Chuyeån töï: ARIYA BINI – CAM (trích) Cim lôy hö bboh nai kôu Pok yam nau bilai nai liti litaih Ginum lôy hö bboh nai kôu



84

Möta nai chai jih ia crauh jangaih Yang bilan lôy bboh nai kôu Bbuk nai hangôv hamac pôr pak adih Töø vöïng: =r , a=r nai: naøng; '%nY '%=n` liti litaih: thöôùt tha, yeåu ñieäu; i%` :~^

jih ia: maët nöôùc; ]# w%'R Yang bilan: thaàn maët traêng, maët traêng; /e&,

hangôv: muøi thôm, thôm; /zG hamac: thoaûng höông; :p%` adih: höôùng. Dòch: Chim ôi coù thaáy em ta? Em ta ñi, daùng em yeåu ñieäu Maây ôi coù thaáy em ta Maét em ta maët nöôùc suoái trong Traêng ôi coù thaáy em ta? Höông toùc em thôm bay khaép neûo. 11 -u$` g=n(

w%-'$A '%<^ "a&^ w-yV

\m&# c@O n-uV 'G "'%-y^

-p! 'G y\a*^ {~! [~A

-[` y` u;~A w^ c@O u/)O

rY w^ w=' -a~@O aÔ

w^ c@O u/)O -nA -i~@R gsA

:, i&Â ap&# =w ,A

b@R aR "aA /l` w='

Z^ oS fO pY \pS Z^ =/

ny&` pY /=n \pS fO pY \pS Töø vöïng: \m&# : hoïp, tuï, huøa (nhau), xuùm; [~A : (trôï töø) laém, ñaáy; coù thöïc chaát

u/)O : theo ñoøi, huøa theo; -a~@O aÔ : eách baø

w^ w%=': ñaùnh ñaøng xa; :, iÂ: aùo ñen (ngöôøi khoâng thuoäc taàng lôùp giaùo só)

ap#& =w hay ap&# -w$` ;=w : caùi tuùi ñöôïc may baèng vaûi hoa vaên quí Chuyeån töï: PAUH CATWAI (trích) Bilauk li-u iku bamong Nhjrung gôp tapong lac ilimo



85

Dom lac mökrö siam bbiak Bboh möh pariak ba gôp pahlap Ni ba balai kiep kap Ba gôp pahlap tok jien canak Aw juk kadung bai vak Khôn kan ikak hanhah balai O thei ngap di drei o hai Tamuh di hatai drei ngap di drei Dòch: Soï döøa – traùi ñuoâi rôùt cuûa chuøm Xuùm laïi bôï naâng baûo raèng vaên hoùa Xöng danh ta ñaây ngon laønh Môùi thaáy baïc vaøng maø voäi huøa theo Ñaùnh ñaøng xa daùng eách baø Chaïy theo huøa mong ñöôïc tieàn goùi AÙo ñen laïi mang tuùi gaám Vaän vaùy quí, coá ñaùnh ñaøng xa (ra oai) Chaúng ai gaây toäi cho mình Taâm tình sanh söï thaân mình phaûi mang 12 :;%]^ c)I :sA

fO ;-p@` uc^ :,C -;F a&w,

w%'%yA bI pY -r$ ui~I it&R -{F /nJ

}w@A wr@A }a(@G ;%-wF w%p'J

cR :d^ cR ;J {^ \u*R {^ /=n

/pI /iR :~^ .(^ ='A y=;

'%:( /y&^ \pÂ u=p '%:(^ nr` u'^ ne@P

-w)$` u'^ mJ u]^ -\nF =u+

y]` :@A g# =\o( [I =u+ -{F /pÂ

Töø vöïng: '%yA: maäp; w%'%yA: cho maäp; p'!: saâu; w%p'!: cho saâu; ui~I: chôû; {^

\u*R {^ /=n: chung söùc chung loøng; :@A: ñoùi; =\o(: chaäm Chuyeån töï: ARIYA GLÔNG ANAK (trích) Ngap rideh paga val raung kabau Bilimök không di nau, pajiông jañun saung hatôm Pabôk banôk pakoc ribaung bidalôm Gan agha gan rôm, sa prön sa hatai



86

Dông hajan ia swa laik mörai Liwa hamu drak padai, liwa puh pala tangôy Blauhh pala nhjôm paya traung plwai Möyah ôk cang thrwai, bbông plwai saung hadak Dòch: TRÖÔØNG CA Ñoùng xe, döïng chuoàng, nuoâi traâu Cho maäp ñeå duøng chôû coïc vaø chæa hai Ñaáp ñaäp, ñaøo möông cho saâu Qua goác (caây), vöôït röøng, chung loøng chung söùc Ñôïi luùc möa nguoàn rôùt haït Caøy ruoäng gieo luùa, caøy raãy troàng ngoâ Roài troàng bí ñoû, khoå qua Neáu muøa ñoùi qua laâu, taïm aên bí ñao vôùi bí ñoû 13 :=yA

:=yA ;=c) c&P :rA y# ;J -e$A

ncY -cF) n=a p@` :=yH \iI \n&R

ut~A -w~@K /;S a)Â -[@)V -[@)V =oA

]#& =oA "r^ rc@K y# ;%n&` o&R Töø vöïng: ;=c): ngöôøi Raglai; c&P: guøi; caùi guøi; ncY: ñaù baèng; -[@)V -[@)V: nghieâng nghieâng;

=oA: daùng hình, hình boùng; "r^ rc@K: Baø chuùa xöù Thieân-y-a-na Chuyeån töï: AMAIK Amaik Raglai guy amök möêng rôm ngauk Tali glaung takai dôh amaik jrông trun Pañiak bier harei klak bbleng bbleng thaik Yôu thaik Inö Nögar möêng rituh thun. Inrasara Dòch: MEÏ Meï Raglai ñòu con töø nuùi xuoáng Ñaù baèng cao, laëng leõ meï döøng chaân Naéng chieàu nghieâng khaéc ngöôøi trong daùng ñöùng Nhö daùng Baø Chuùa xöù töï traêm naêm. 14 c%uS yr(%M

=? :w%` rcK -\aF n@L nr` u\r#

p(` yS }{~! ,@A .@O ], x#



87

g=[( g&! o&R a)A -{F au&^ b@O

:'%R c%\r@` a^ p&R]^ :r%N ;rJ

='( n\c@O rcK ](@R n@L nr` g!

=? -r$ n<A '%c` p(` ]! c)@K

'%e%A /'S yS yp@` -{F '%uS yr(%M

=? }[(A n=a i# =? }[(A n~R Töø vöïng: -\aF: Soâng Loøng Soâng, Tuy Phong; u\r#: Phan Rang; }{~!: laøm toát, caûi thieän;

],: cuõ, xöa; x#: khoâ, heùo uùa (boùng); au&^: nuï; :'%R: ban, taëng; c\r@`: thieâng;

p&R]^: traàn gian; ngöôøi ñôøi; '%uS yr(%M: giaác mô ngöôøi; }[(A: noái Chuyeån töï: LIPEI MÖNWIX

Ai abih nögar Kraung tôl tanöh Panrang Dwah mei pasiam vôk xôp yav bhang Cabbwai cum thun klak saung kapu khôp Alin ginrôh ka dunya anit ranôm. Lwai tagrôp nögar Ywôn tôl natöh Cam Ai nau ta-uk ligah dwah yam glôr Lingik halei mei mödôh saung lipei mönwix Ai pabbwak takai jang ai pabbwak tian. Inrasara

Dòch: GIAÁC MÔ NGÖÔØI Anh töø Phan Rí ñeán Phan Rang Thaép ngöõ ngoân xöa ñaõ voõ vaøng Tìm em noái laïi linh thieâng cuõ Cho yeâu thöông nôû xöù traàn gian Loäi khaép laøng Kinh qua xoùm Chaêm Anh ñi ñaõ moûi böôùc chaân thaàm Ñaát naøo em thöùc trong hoaøi voïng Anh vaãn noái loøng, maõi noái chaân 15. {&ZR x!& g!

-w~@K /;S -p$A -e$A [@(R i(

-yF /'^ a]&# \i&` u=/( u/^ n~R \pS



88

\iI \n&R i'R :n` x!& ucS

x&! '@P /& o&, n~R \pS /;%N /-;$

-;F /=n =\w v%A n~R /-;$

\u*R w^ ],^ o(A ]! -r$ -aD i~I

Töø vöïng: x&!: queâ höông; u=/( u/^: u saàu, buoàn baõ; \iI: nhìn, troâng; /;%N /-;$: xoùt xa Chuyeån töï: SUON BHUM CAM (trích) Bier harei dauk ngauk bbwôn jwa Maung hala kayôu jruh pahwai paha tian drei Jrông trun jalan atah bhum palei Blum lôy hu thôv tian drei harit harau Raung hatai brai phik tian harau Prön ba yava thwak yam nau ke jiông Jaya Möyut Cam Dòch: NHÔÙ QUEÂ Ngoài treân ñoài vaéng chieàu nay Nhìn caây truùt laù, loøng naøy saàu daâng Troâng veà coá quaän xa xaêm Buoàn kia coù hieåu cho chaêng, hôõi ngöôøi Xoùt ñau, ruoät roái bôøi bôøi Tô loøng vöông maõi khoân rôøi böôùc ñi 16. [(@R c%r!& a)A

yS -r$

:;%]^ '%-:$, =oA =\p(

w%-yV w~^ /;S pI a(G

g(` [@(R ny^ y'J Z^ 'G

no%A /~A .@O >,

yS :n`

yn^ c&c^ e&N e&N -yF

a;S u'S o@A w@A o&R w%'R

Z^ /&^ w(S nw~A -r$

-]W ut%A /-;$ -p$A ,@A

yS =y



89

[Â u'S /<` /ZR -aF -;$A

ut~A :(@K gtA [&A '@` =\i

n~R =? -\o` w#) :e%R -a$A

w%'R ni&` /iR \n&R /iR \n&R

yS =y /p` [(@R n%r!& a)A

Töø vöïng: '%-:$,: cuø ruõ, saàu naõo; a(G: vaãy; /~A: khaûn; c&c^: xöông roàng; e&N e&N: ñaêm

ñaêm doõi theo; o@A w@A: lang thang; ut%A /-;$: ñau xoùt; [Â: coång; /<`

/ZR: nhôù nhung; -aF -;$A: ñoùn röôùc Chuyeån töï: BBWÔN GINUM KLAK

Mei nau Ariya li-auv thaik drwai Bimong bia harei dông kwac Cwah bbwôn tamö mölôm o lac Tathik hiak xôp ev. Mei atah Möta guga ngut ngut maung Karei palei thôk bôk thun bilan. O hu bwei tabiak nau Yaum pañik harau dauk vôk. Mei mai Bbak palei ha-uh ha-on kaung rauk Pañiak on canak bbuk lôh jrai Tian ai throh blang angin akauk.



90

Bilan tajuh hajan trun hajan trun Mei mai hadah bbwôn ginum klak.

Inrasara Dòch: CAÛM TAÙC ÑOÀI SÖÔNG Em ñi thô ruõ doøng buoàn Thaùp gaày beân chieàu vaãy goïi Caùt ñoài vaøo ñeâm khoâng noùi Bieån reùo ngu ngô. Em xa Nguùt maét bôø xöông roàng doõi Tha phöông ngaøy thaùng daät dôø. Khoâng coù nieàm vui ra ñi Chæ coù noãi ñau ôû laïi. Em veà boàn choàn ñöôøng plaây nhoû Naéng bay voøm toùc dieäu kyø Loøng toâi nôû traøn traän gioù. Thaùng Möôøi möa möa möa möa Em veà saùng ñoài söông cuõ. 17. '%uS a)A

/&^ aC \a*` yp%R ](@R

a&# :r%N =y u'S a)A

/&^ n&A /pS pY y"%R

n~R a&# {&ZR /aA wA

w%e&A oS h# i'R ut~A

=w( -g$K g(` rcK u\r#

}n(S q(R nr` =w-c$K

n=a a&# '%=v( -p$A <;A

-w~@R /'S -nW u'S ,@A

-x# yn^ .%N y# aC

/;S /'S ;[#& :K /;@A



91

/iR uo` [&A a=r rR

-g$A a#& =\p( '%uS a)A Töø vöïng: yp%R: phoá; /aA wA: ngheøn ngheïn; h#: choùi, ngaõ(boùng); -g$K: ñuïn; q(R:

ñöôøng '%=v( -p$A: phôø phaïc; ;[#& : xanh toát; a=r: naøng Chuyeån töï: LIPEI KLAK

Hu kal kröh mödin Ywôn Kôu anit mai palei klak Hu tuk hadei di mö-in Tian kôu su-on hakak bak Binguk thei chang jalan pañiak Bwai caur cwah nögar Panrang Patwei dhwan tanöh Baigaur Takai kôu liphwai dauk urak Bien halei taum palei vôk Bhong möta Xit möêng kal? Harei halei rabbung ar harôk Hajan pathah bbuk kanai nan? Cauk – kôu drwai lipei klak

Inrasara Dòch: HOAØI CAÛM

Ñoâi khi giöõa phoá vui Toâi thöông veà plaây cuõ Ñoâi khi sau cuoäc chôi Toâi cheát trong hoaøi nhôù. Daùng em môø loái coû Chìm huùt vuøng naéng hanh. Cuoán doøng chaûy thò thaønh Chaân toâi chöø ñaõ raõ. Bao giôø veà plaây nhoû Huyeàn laïi maét em xöa? Bao giôø boàng loái coû Beành nöõa toùc xanh möa?



92

Khoùc – toâi bôøi moäng cuõ.

18. u'S :,C

-w$)` {^ /;S yS -r$

a)Â :K /y&^ -qF U :n` ]&, i-r$, uG

:n` .@O -b$A w~^ /;S U a)Â ia^_ u'S :sA

}Â w@C :;%]^ =? >, c%'G

=w( .(R

-w$)` {S /;S yS ,@K

u'S \pS ;[`

pR ;&O pY =c) :y^ -g$` ut~A

p@O :~^ \pS -aD -[` a)Â :~^ /;S

aq^ ;&^ -m! ny^ ur(@G ], =\p(

/;%N /-;$ :]&R p(^ :-a$A

c` u=p :~^ .(^ c` aS us%A :-a$A

yn^ :=yA w# n(S =; .&O ya)J

-w$)` {^ /;S yS Z` -p$A /p@K

{^ ;cJ zyI U {^ a=rR u;R :-p$`

w%-yV -[R /'^ .@O /iR a-nD -u$`

/@O g&` :\rI w%e^& i%` p'` yS ,@K

yS ,@K \pS :rA g!

]&, Z^ /p@K \pS /&^ u&A uA

-w$)` :;%]^ =? upJ :oA

{^ /;S

Töø vöïng: i-r$, uG: teân con traâu; -b$A: moõ; =w(: taøn, heùo; pR: daõi; a)Â: hoe

(naéng); ur(@G ],: lôøi ngöôøi xöa, tuïc ngöõ; =;: ñôøi; ;cJ: ñieäu; ;cJ zyI:

moät ñieäu muùa coå truyeàn Chaêm; u&A uA: loái xoùm; u;R :-p$`: daân ca Chuyeån töï: PALEI AVAL



93

Blauh sa harei mei nau Klak ar hamu dhaung, atah yôv Janauv Pac Atah sôp khauk bier harei Klak Jaklu palei anak Pak bôl – ariya ai ev gilac Bwai xwan. Blauh harei hadei mei vôr Palei drei rabbah Angin möraung blang caur cwah Dan rup di glai, amö cauh pañiak Dôp ia drei, ke bboh klak ia harei Kadha yav nhjom tamö panwôc ru drwai Harit harau ayun dwa akauk Gah padai ia xwa – gah kei pañik akauk Möta amaik bang twei rai sup möklôm. Blauh sa harei mei oh dauk dôr Sa ragôm mamông, sa kanain paran adauh Bimong Bbon Hala xôp hajan Kate pauh Hôp cuh anrông, bingu jih dalah – mei vôr Mei vôr drei anök Cam Yôu o dôr drei hu puk pak. Blauh ariya ai padôm athak Sa harei. Inrasara Dòch: NOÃI BUOÀN ÖÙNG TRÖÔÙC Roài moät ngaøy em di Xa caùi Chaïng gaày, boû bôø coû daïi Xa tieáng moõ traâu chieàu, boû thaèng Klu xoùm döôùi Boán muøa thô anh goïi Huït hôi. Roài moät ngaøy em queân Plaây ta ngheøo Gioù tröa traøn baõi traéng Cha traàn thaân quaàn quaät cuoác naéng Cuoác maõi cuoác hoaøi huùt boùng ban mai Lôøi ca dao ngaán moãi vaït ru daøi Röng röng hai ñaàu voõng Nöûa con ñau – nöûa ñoàng luõ cuoán Gioït möa vôi khoân vôïi buoàn ñaày.



94

Roài moät ngaøy em khoâng coøn nhôù Moät doøng ariya, moät ñieäu mamaêng Muøi möa Kateâ reo ñænh thaùp Chaøm Vaên thoå caåm hay maøu maây coá quaän Em baäp beành giöõa ngöõ ngoân hoang ñaõng Cuoán doøng chaûy thò thaønh Em queân mình laø Chaêm Nhö queân mình chöa coù giaáy khai sinh. Roài moät ngaøy Hôi thô anh Taét lòm.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH

1. Aymonier E., Grammaire de la langue Cham, Sai Gon, 1989. 2. Aymonier E., Cabaton A., Dictionnaire Cam – Francaise, Paris, 1906 3. Ban bieân soaïn saùch chöõ Chaêm, Tieáng Chaêm töø lôùp 1 ñeán lôùp 5, NXB Giaùo duïc,

Haø Noäi, saùch chænh lyù, 2000 4. Ban bieân soaïn saùch chöõ Chaêm, Caùc tö lieäu in roneùo. 5. Blood D., Aday bach akhar Cham birau, 1970. 6. Boá Thuaän, Töø vöïng Chaêm, baûn thaûo. 7. Buøi Khaùnh Theá, Ngöõ phaùp Tieáng Chaêm, Giaùo duïc, Haø noäi, 1996. 8. Buøi Khaùnh Theá (chuû bieân), Töø ñieån Chaêm – Vieät, KHXH, Haø Noäi, 1995. 9. Buøi Khaùnh Theá (chuû bieân), Töø ñieån Vieät – Chaêm, KHXH, Haø Noäi, 1996. 10. Essai de Translitteùration raisoneùe du Cam, B.E.F.E.O., T. LXIV, 1997 11. Inrasara, Töø vöïng hoïc tieáng Chaêm, baûn thaûo, 1985. 12. Inrasara, Töø ñieån Vieät – Chaêm duøng trong nhaø tröôøng, Giaùo duïc, saép in. 13. Inrasara, Vaên hoïc Chaêm khaùi luaän, Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi, 1994. 14. Moussay G., … Dictionnaire Cam – Vietnamien – Francais, Phan Rang, 1971. 15. Quaûng Ñaïi Caån, Löu Vaên Ñaûo, Töï hoïc Chöõ Chaêm, 2000, baûn thaûo. 16. Phuù Vaên Haún, Edmonson J., Eastern Cham as a tone language, In Mon-Khmer

Studies, 20, 1992. 17. Thuaän Vaên Lieâm, Tieáng Chaêm caên baûn, Sôû giaùo duïc Ninh Thuaän, 1999.



95

PHUÏ LUÏC 1 BAÛNG TOÅNG KEÁT VAÀN TIEÁNG CHAÊM

Phuï aâm cuoái AÂm chính

%

K Ù c

U ng

C jù

T t

N n

P p

Y j

R n

L n

X jh

v v

' m

F h

| a

aù ac

ang ajk at an ap aup

aj an an ajh av am ah

|{ i í ic

ing aêj

ijk it in ip iup

in in ijh iv i im

ih

|~ u u uù uc

ung ujk ut un up uj un un ujh aêv um uh

|, ö ö öù öc

öng öjk öt ön öp öj ön ön öm öh

-|< o o où oc

ong ojk ot on op oj on on ojh o om oh

-| oâ oâ oá oâc

oâng oâjk oât oân oâp oâj oân oân oâm oâh

|@ ô ô ôù ôc

ông aêng

ôjk ôt ôn ôp ôup

ôj ôn ôn ôjh aêm ôh

=| e eù ec

eng et en ep eup

e en en ev em eh

-|@ eâ eâ eá eâng eât eân eâp eâup

eân eân eâv eâm eâh

Documents

Tự học tiếng Chăm