türk eğitim tarihi

7/25/2019 türk eğitim tarihi

http://slidepdf.com/reader/full/tuerk-egitim-tarihi 1/38

i

TÜRK EĞİTİM

TARİHİ

M.Ö. 1000 - M.S. 2012

Prof. Dr. Yahya AKYÜZ

Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

Öğretim Üyesi

Gözden Geçirilmiş 22. Baskı

Tarihî eğ itim öğ retim kurumlar ına ili şkinyazar ın yapt ığ ı 10 resim ile




M.Ö. 1000-M.S. 2012TÜRK EĞİTİM TARİHİ

ISBN 978-975-8792-39-9

© Mart 2012,

Yazım ve düzenleme: Ahmet Oğuz Akyüz - Gürsel Avcı

Dizgi-Grafik Tasarım: Gürsel AvcıBaskı: Cantekin Matbaası

(Ankara-0312-3843435)

Yayınevi Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 15372

Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.

Anılan kuruluşun ve yazarın yazılı izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, belgeleri, tabloları, resimleri, yorumları, kapak tasarımı,mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle aynen ya da

değiştirilerek, kısaltılarak, özetlenerek, çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimizi haberdar etmelerini bekliyoruz.

Okuyucularımızın bilimsel araştırma ve emek ürünü olan gerçek kitaplara saygı göstereceğine, bandrolsüz, korsan ve fotokopi yapılmış

kitapları satın almayacağına inanıyoruz. Onların tüm kitaplara ilişkinsergileyecekleri böyle bir etik davranış bilimsel yayınların gelişmesine katkıda

bulunacaktır. Okuyucularımıza, gösterecekleri bu duyarlılık için

teşekkür ederiz.

Gözden geçirilmiş ve resimlendirilmiş 22. Baskı: Mart 2012

Kapak Tasarımı: Hakkı Uslu


M Ö 1000 M S 2012

TÜRK E T M TAR H

Pegem Akademi



iii

Yahya AKYÜZ, Çanakkale'nin Yenice ilçesi, Hamdibey kasabasında doğdu (1941).Biga Sakarya İlkokulunu (1953), Biga Orta Okulunu (1956) ve İstanbul Erkek Lisesini (1959)bitirdi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesinden mezun oldu (1963). Fransa'daYüksek Lisans ve Doktora yaptı (1967).

Ocak 1968'de Ankara Üniversitesi Eğitim (Bilimleri) Fakültesine Asistan olarak girdi.1972'de Doçent oldu. Askerlik görevini 1973-1975 tarihleri arasında Balıkesir'de ve BursaIşıklar Askerî Lisesinde yaptı.

Nisan 1980'de Profesör oldu. Yahya AKYÜZ'ün Türk eğitim tarihi ile ilgili ilk kitabı 1966'da Fransa'da yayınlanmıştır. O zamandan beri esas olarak Türk eğitim tarihi ve inkılâptarihi alanında araştırmalar yapıyor ve Ocak 1968'den beri de Ankara Üniversitesi EğitimBilimleri Fakültesinde öğretim üyesi olarak bulunuyor.

Yahya AKYÜZ, 2004-2005 öğretim yılında kendi olanaklar ı ile ABD’de University ofCentral Florida Eğitim Fakültesinde “Misafir Profesör” olarak bulunmuş, araştırmalar ve

yayınlar yapmıştır. 2005 Kasım ve Aralık aylar ında Tokyo University of Foreign Studies’indaveti üzerine Türkçe Bölümünde Japon öğrencilere Türk eğitim ve inkılâp tarihi konular ındadersler ve konferanslar vermiştir.

Aralık 2008’de emekli olmuştur.

Kitaplar ı ve önemli yayınlar ının bir kısmı bu kitabın Kaynaklar bölümündegösterilmiştir.

Yahya AKYÜZ, Türk eğitim tarihi alanındaki araştırmalar ına 1964’de başlamış ve 47yıldır kesintisiz çalışmaktadır. Ayr ıca emekli oluncaya kadar Eğitim Bilimleri Fakültesinde 41yıla yakın bir süre lisans ve lisansüstü düzeyde Türk Eğitim Tarihi dersi ile bu alanla ilgilidersler okutmuş, binlerce eğitimcinin yetişmesinde emeği geçmiştir. Öte yandan çok önemliar şiv belgeleri ve ciddî, özgün araştırma makaleleri yayınlamış, ulusal ve uluslararası pekçok sempozyuma katılarak bilimsel bildiriler sunmuş, konferanslar vermiş, TVprogramlar ında Türk eğitim tarihinin çeşitli konular ında kamuoyunu aydınlatmaya çalışmıştır.Onun Türk E ğ itim Tarihi kitabı böyle bir çalışma ve araştırma ile öğretimin, bilimsel veakademik birikimin ürünüdür.

∗

Yahya AKYÜZ, ayr ıca, çevre sorunlar ına, bu konuda öğrencilerin ve toplumun

bilinçlendirilmesine duyarlı

dı

r. Bu alanda hem yayı

n yapmakta, hem de Ayaş’ı

n Ilı

caKöyünde 1993’ten beri bir köy korusu oluşturmak amacıyla köylülerle beraber çabaharcamaktadır.

Yahya AKYÜZ, İstanbul’da lise öğrencisi iken yaz tatillerinde bir hattattan gelenekselhat sanatı dersleri almıştır. Ayr ıca, yıllardır karakalem ve suluboya resim çalışmaktadır. Birsuluboya resmi ABD Orlando’da University of Central Florida Eğitim Fakültesi (College ofEducation) Dergisinin kapak resmi olarak yayınlanmıştır (Vol.5, 2005). OTAM (AnkaraÜniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi) Dergisinin kapağında da üçsuluboya resmi yayınlanmıştır:

•

Bursa Yeşil Türbe (Güz 2006, Sayı 20)• İstanbul Sultan III. Ahmet Çeşmesi (Bahar 2009, Sayı 25)

• İstanbul Fatih Külliyesi (Güz 2009, Sayı 26).



iv

Saygı duyduğum

M. Sadullah ÖZTÜRK

Beyefendiye



v

ÖNSÖZ

KİTABA VE TÜRK EĞİTİM TARİHİNE İLİŞKİN ÖNEMLİ

AÇIKLAMALAR

Bu kitap, ilk kez 1982'de basılmıştır. Bu alanda çeşitli ve değerli araştırmalar varve yapılmakta ise de, halen, kitabımızın temel özelliği olan, eğ itimimizi zaman vekonu bütünlüğ ü içinde ele al ı p analiz ve sentezlere gitme, geçmi şle günümüzarasında bağ lant ılar kurma ve dersler ç ıkarma niteliğine sahip, kapsamlı ve aynı adı taşıyan bir başka kitap bulunmamaktadır. Ayr ıca bu yalnızca Türk Eğitim Tarihialanında bir ders kitabı değil, Türk milletinin üç bin yıllık insan yetiştirme düzenini vebundaki dönüşümleri eleştirel bir gözle araştır ıp değerlendiren, her düzeydekiaraştırmacı ve okuyuculara da hitap eden bir fikir eseridir .

Okuyuculara kitabı mı z ı ve Türk E ğ itim Tarihine yapt ı ğ ı özgün katk ı lar ı değ erlendirmelerinde ı şı k tutabilmek için onun temel özelliklerini maddelerhalinde k ı saca belirtmeyi gerekli görüyoruz:

1. Kitabın Türk Eğitim Tarihi ile ilgili temel bilgilerin tümünü kapsaması amaçlanmış, böylece, zaman bak ımından, Tarihimizin en eski dönemlerindengünümüze, başka deyişle M.Ö. 1000’den M.S. 2012’ye kadar geçen üç binyıll ık bir süre içinde muhteva bak ımından en geniş anlamda eğitimle ilgili kurum,olay, düşünce, deneyim ve bunlar ın gelişmeleri incelenmiştir. Böylece kitabın temelözelli ğ i, eğ itimimizi zaman ve konu bütünlüğ ü içinde ele al ı p, birçok yerde fikir ve

olaylar ın günümüzle bağ lant ılar ını ve sonuçlar ını ortaya koymasıd ır. Başka deyişle,ilk kez, Türk Eğitim Tarihinin konular ının tarihî süreklilik ve bütünlük içindebelirlenmesine, bunlar ın açıklanıp yorumlanmasına ve günümüzle ilişkilerininkurulmasına gidilmiştir.

Kitabımız ın bu temel özelli ğ ini başka ifadelerle şöyle aç ıklayabiliriz: Kitabı mı zyalnı zca, geçmi şten günümüze eğ itimdeki olaylar ı ve geli şmeleri vermekleyetinmemekte, bir Anadolu kiliminin örgüsü gibi, olaylar ı n ve geli şmelerin hemdönemleriyle, hem birbiriyle, hem de sonraki dönemlerle ili şkilerini, etkileşimive yorumunu, önemini… eleştirel bir gözle ortaya koymaya çal ı şmaktad ı r.

Kitabımızın bu özelliğine en güzel örneklerden biri, soru 150’de incelediğimiz şugüncel konuda görülebilir: “Türkiye’nin Avrupa Birli ğ ine girme çabalar ı veküreselleşme Türk eğ itim tarihi aç ı sı ndan nası l değ erlendirilebilir? Bunlar ı nTürk eğ itimine etkileri nelerdir?”

Bu konu, Osmanlının Avrupa’ya yönelişinden 2006’da Türkiye Cumhuriyeti’nin AB’ne girme çabalar ına kadar eğitim-siyaset-ekonomi-yenileşme… boyutlar ı açısından ve tarihî gelişim süreci içinde işlenmiş, geçmişle bugün arasındabenzerlikler ve bugün ortaya çıkan dersler açıklanmıştır. Okuyucu, böyle bir konununTürk eğitim tarihi açısından ilk kez dile getirildiğini ve incelememizin bir fikir yaz ı sı

niteliği taşı

dı

ğı

nı

da görecektir.



vi

2. Konular sorular halinde belirlenerek işlenmiştir. Kısmen Sokrat'ın öğretim yönteminebenzeyen ve öğrenciye bir konuyu öğretme bakımından geçerli olan bu yöntem, çok geniş ve dağınık alanlar ın incelenmesinde de işe yarar görünmektedir.

3. Yararlanılan kaynaklar ın tümü, ayr ıntılı olarak verilerek hem okuyucunun

kaynaklara ilişkin geniş ölçüde bilgilendirilmesi sağlanmış, hem de bilimselaraşt ırma yönteminin gereğ i titizlikle yapılmıştır.

4. Bir devlet ya da dönemdeki eğitim ele alınmadan önce, kısaca tarihî vesiyasî açıklamalar yapılmış, sonra, eğitimin temel özellikleri maddeler halindegösterilmiş, böylece konuya önce kuşbakışı bir yaklaşıma gidilmiştir. Daha sonra dadevlet ya da dönemin özelliklerine göre çeşitli eğitim konular ına geçilmiş, bunlar damantıkî bir düzen içinde, önce örgün, sonra yayg ın eğitimle ilgili olarak sıralanıpele alınmıştır.

5. Kitaba, bizim hazırladığımız ve Hakkı Uslu’nun çizdiği Asya'da eski Türk devlet ve

toplumlar ını, bölgeleri, kentlerini gösteren özgün bir harita konmuştur.

6. Eğitim tarihimizin bazı önemli ve özgün belgelerinin metin içinde klişeleriverilerek okuyucunun bunlarla doğrudan ve görsel teması sağlanmıştır.

7. Atatürk'ün 1930'da Samsun Orta Okulunda girdiği bir derse ilişkin çok anlamlı bir fotoğ raf verilmiştir.

8. Dilin ve anlatımın açık, sade ve akıcı olmasına, mümkün oldukça yabancı kelimekullanılmamasına özen gösterilmiştir. Ülkemizde bazen rastlanan “bir eseranlaşılmıyorsa bilimsel olduğu içindir” gibi bir görüş çok yanlıştır. Bizim inancımıza

göre, en karmaşık konular bile iyi incelenirse, Türkçeyi özenle kullanma sorumluluğutaşınırsa ve açık yazmak için çaba harcanırsa berrak ve sade yazılabilir. Asıl zor olanbudur ve böyle bir anlatıma ulaşmak amaçlanmalıdır. Eskiden buna “başar ılması çokzor olan kolaylık” (sehl-i mümteni) denirdi.

9. Bir bilim dalının gelişmesinde, ilgili terimlerin belirlenmesi, açıklanması çok önemtaşır. Bu düşünceden hareketle, eski eğitim terimlerimiz, ilk kez, Türk E ğ itim TarihiTerimleri Sözlüğ ü başlığı altında kitabın sonunda toplanıp açıklanmıştır. Bu sözlük, gerekkitabımızın, gerek eski eğitim metinlerinin anlaşılmasında okuyucuya çok yardımcı olacaktır.

10. Eğitim Tarihimizdeki gelişmeler, bazı önemli siyasî gelişmelerle ilişkili olarakZaman Çizgisi başlığı altında tablo halinde verilmiştir. Bu tablo da bu haliyle ilk kezyapılmaktadır.

11. Eğitim Tarihimizde fikir, düşünce, kurumsal gelişme, uygulama alanında çokönemli bir tecrübe birikimi vardır. Bu birikimin olumlu, olumsuz, dikkate değer ya dapek değer taşımayan yönleri bulunmaktadır. Kitabımızda bu zengin birikimi eleştirel birgözle değerlendirip tartışarak öğrenci ve okuyuculara tanıtmak, onlara EğitimTarihimizin değerini göstererek bu alanda ve millî eğitimimizi geliştirme yolundaaraştırma zevki vermek, bağımsız yaşama özelliğimizle ilgili geçmişten gelen derslerigöstermek de amaçlanmıştır.



vii

12. Kitabımızda 2006’daki 10. baskısından itibaren yaptığımız 1 suluboya resimyer almaktaydı: Edirne’de II. Bayezid Darüşşifası. Bunun kimi ressamlar ın veokuyucular ımızın beğenisini kazanması üzerine 19. baskıda tarihî eğitim öğretimkurumlar ımıza ilişkin yaptığımız 10 resim sunmuştuk. 20., 21. ve 22. baskılarda da buresimler yer almaktadır. Bu amatörce çalışmalar ımız bizim Türk eğitim tarihi ile nekadar özdeşleştiğimizi de göstermektedir. Böylece bir “ilk” daha gerçekleşmiştir: “İlkkez” Türk E ğ itim Tarihi başlıklı, kendine özgü özellikleri bulunan bir kitap yazmamızınyanında, bu kitap “ilk kez” yazar ı taraf ından yapılan tarihî eğitim öğretimkurumlar ımıza ilişkin resimlerle okuyuculara sunulmuştur.

13. Her baskıda kitabın güncelleştirilip yeni araşt ırmalarla zenginleştirilmesionun bir başka özelli ğ idir. Böyle olunca da kitabın hacmi giderek artmaktadır. Ancakbu doğaldır: En eski tarihlerden günümüze kadar eğitimsel fikir, düşünce, kurum vetecrübelerimizi ve bunlardan çıkan dersleri konu alması, bugünkü eğitim sorunlar ını çözmekte bize ışık tutması gereken Türk Eğitim Tarihi gibi geniş kapsamlı ve çok

önemli bir ders, Üniversite düzeyinde, basit bir kitap veya teksir, k ı

sa notlar vebirkaç fotokopi ile okutulup öğ retilemez. Bu asla doğru ve yararlı olmaz. Böylesineönemli bir konu, ciddî, sistemli, bilimsel olarak ele al ınırsa yararlı olabilir. Kitabımızda bu amaçlanmaktadır. Öğrencilerin ayr ıca, bir kitaplayetinmemeleri de gereklidir.

14. Her baskıda, kitabın tümü tekrar tekrar gözden geçirilmektedir. Az yukar ıda,kitabın “sürekli güncelleştirilip yeni araştırmalarla zenginleştirildiği” şeklinde belirtilenözelliğine gelince: Bir baskıdan ötekine gidilirken, bu arada yapılan ciddî yayınlar,doktora tezleri vs. ve kendi yayınlar ımız özetle değerlendirilmektedir.

15. Eğitim Bilimleri ile Eğitim Fakültelerinin amacı, öğrencilere çeşitli eğitimbilgileri kazandırmakla sınırlı kalamaz. Öğrencilere, Türkiye'nin ve Türk dünyasınıneğ itim sorunlar ını tarihî derinlik ve bütünlük içinde kavratmaya çal ışmak veonlar ı, geçmi ş tecrübelerden ders alarak çözüm aray ışlar ına yöneltmek degerekir. Oysa, eğ itimimiz, zaman ve konu bütünlüğ ü içinde en geni ş biçimdeincelenmez, öğ renilmez ve alg ılanmazsa, eğ itimimizi bugün geli ştirmek içinyeni fikirler üretilemez. Bu da ancak Türk Eğitim Tarihi dersinin yardımı ilesağlanabilir. Kitabımızın temel amacı budur. Bu nedenle, sözü geçen Fakültelerdeve onlar ın tüm Bölümlerinde böyle bir dersin okutulması gereklidir. Biz, her geçengün Türk Eğitim Tarihinin öneminin daha çok anlaşılması gerektiğine inanıyor,kitabımızın ve çalışmalar ımızın bunda payı olacağını düşünüyoruz.

Ancak YÖK, 4 Kasım 1997 tarihli Eğitim Fakültelerinin "yeniden yapılandır ılması"programlar ında Türk Eğitim Tarihi dersine yer vermemiştir (Bu konunundeğerlendirilmesi kitabımızın SONUÇ kısmında yapılmıştır). O tarihten beri, gerekbilimsel sempozyumlarda, gerek makalelerimizde Türk E ğ itim Tarihi dersinin mutlakave zorunlu olarak okutulması gerekti ğ i gerekçeleriyle taraf ımızdan birçok kezaçıklanmış ve savunulmuştur. Nihayet YÖK’ün Mart 2006’da başlattığı EğitimFakültelerindeki programlar ın “güncelleştirilmesi” çalışmalar ında bu ders bazı programlara tekrar alınmıştır (Temmuz 2006). Ayr ıca seçimlik dersler içinde dedaha yaygın bir açılma imkânına kavuşmuştur.



viii

16. Kitabımızın, Türk E ğ itim Tarihi dersi yanında, Türk Tarihi ve Kültürü, İ nk ılâpTarihi, Türk E ğ itim Sistemi, E ğ itim Bilimine Giri ş, E ğ itim Hukuku ve Yönetimi, TürkE ğ itim Düşünürleri… gibi dersler ve konularda da Eğitim Fakülteleri öğrencilerine,

ayr ıca tüm öğrenci, öğretmen, aydın, yazar, araştırmacı ve devlet adamlar ına dayararlı olacağına inanıyoruz.

Kitabımızın 22. Baskısını gerçekleştiren Pegem Akademi yöneticileri ServetSARIKAYA ve Gürsel AVCI'ya, ayr ıca Cantekin Matbaası’nın değerli çalışanlar ınaiçten teşekkür ederim.

Ankara, Mart 2012 Prof. Dr. Yahya AKYÜZ

Ankara ÜniversitesiEğitim Bilimleri Fakültesi

Öğretim Üyesi

1. Baskı : 1982 Eğitim Bilimleri Fakültesi Yay.

2. Baskı : 1985 (Genişletilmiş) “ “ “ “

3. Baskı : 1989 (Genişletilmiş) “ “ “ “

4. Baskı : 1993 (Genişletilmiş ve yeniden yazılmış) İstanbul Kültür Koleji Yay.

5. Baskı : 1994 (Gözden geçirilmiş) “ “ “ “

6. Baskı : 1997 (Genişletilmiş) İstanbul Kültür Üniversitesi Yay.

7. Baskı : 1999 (Genişletilmiş) ALFA Basım Yayım Dağıtım. San.

8. Baskı : 2001 (Genişletilmiş) “ “ “ “ “

9. Baskı : 2004 (Gözden geçirilmiş) Pegem A Yayıncılık

9. Baskı : 2005 (Bazı eklerle tıpkı basım) “ “ “

10. Baskı : 2006 (Genişletilmiş ve yeniden yazılmış) “ “ “

11. Baskı : 2007 (Gözden geçirilmiş) “ “ “

12. Baskı : Mart 2008 (Gözden geçirilmiş) Pegem Akademi Yayıncılık

13. Baskı : Ekim 2008 (Gözden geçirilmiş) “ “ “

14. Baskı : Şubat 2009 (Gözden geçirilmiş) “ “ “

15. Baskı : Ekim 2009 (Gözden geçirilmiş) “ “ “

16. Baskı : Şubat 2010 (Gözden geçirilmiş) “ ” ”

17. Baskı : Eylül 2010 (Gözden geçirilmiş, resimlendirilmiş) “ ” ”

18. Baskı : Ekim 2010 (Gözden geçirilmiş, resimlendirilmiş) “ “ “

19. Baskı : Mart 2011 (Gözden geçirilmiş, resimlendirilmiş) “ “ “

20. Baskı : Eylül 2011 (Gözden geçirilmiş, resimlendirilmiş) “ “ “

21. Baskı : Kasım 2011 (Gözden geçirilmiş, resimlendirilmiş) “ “ “

22. Baskı : Mart 2012 (Gözden geçirilmiş, resimlendirilmiş) “ “ “



ix

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖNSÖZ: KİTABA ve TÜRK EĞİTİM TARİHİNE İLİŞKİN ÖNEMLİ

AÇIKLAMALAR..........................................................................................V

GİRİŞ

1. Türk eğitim tarihinin amacı nedir? Türk eğitim tarihi ne zaman başlar,hangi dönemlere ayr ılır, hangi konular ı kapsar? Türk eğitim tarihini araştırmakve öğrenmek neye yarar? Türk eğitim tarihinin temel kaynaklar ı nelerdir?.........1

I. KISIM

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN ÖNCE

* Dönemin eğ itiminin temel özellikleri............................................................... 5HUNLAR

2. Hunlarda eğitim hakkında neler biliyoruz? ....................................................... 6

GÖKTÜRKLER

3. Göktürklerde eğitim hakkında neler biliyoruz? Orhun Anıtlar ının Türkeğitim tarihindeki yeri nedir?........................................................................... 11

UYGURLAR

4. Uygurlarda eğitim hakkında neler biliyoruz? .................................................. 14

5. Eski Türklerin eğitimi başka kültürlerden etkilenmiş midir?............................ 15

6. Eski Türklerde öğretim araç gereçleri nelerdi? Matbaa biliniyor muydu?....... 16

II. KISIM

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN SONRA

* Dönemin eğ itiminin genel özellikleri............................................................. 19

I. BÖLÜM İÇ ASYA MÜSLÜMAN TÜRKLERİ, KARAHANLILAR

* Dönemin eğ itiminin temel özellikleri............................................................. 21

7. Karahanlılarda eğitim, medreseler ve öğretimleri hakkında neler biliyoruz?.. 21

8. Farabi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................................................. 23

9. İbni Sina'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.............................................. 25

10. Balasagunlu Yusuf'un Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?............................... 31

11. Kaşgarlı Mahmut'un Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 35

12. Ahmet Yesevî ve Edip Ahmet bin Mahmut Yüknekî'nin Türk eğitimtarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 38



x

II. BÖLÜM

SELÇUKLULAR, ANADOLU BEYLİKLERİ

* Dönemin eğ itiminin temel özellikleri............................................................. 42

13. Selçuklularda eğitim hakkında neler biliyoruz? .............................................. 4314. Anadolu Selçuklular ı ve Beyliklerindeki başlıca medreseler hangileridir? ..... 48

15. Selçuklularla çağdaş Avrupa'da eğitimin durumu nedir?................................ 49

16. Ahilik ve Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................................................... 52

17. Nizamülmülk'ün Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 53

18. Mevlâna Celâlettin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 54

19. Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli, Âşık Paşa'nın Türk eğitimtarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 56

20. Nasrettin Hocanın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?..................................... 57

III. BÖLÜM

OSMANLILAR

* Dönemin eğ itiminin genel özellikleri............................................................. 59

A) KURULUŞTAN EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETLERİNE KADAR

(1299-1776) * Dönemin eğ itiminin temel özellikleri............................................................. 61

21. Osmanlılar ın ilk dönemleri ile, onlarla çağdaş beyliklerde veTürk Devletlerinde eğitim hakkında neler biliyoruz?....................................... 61

22. Fatih ve Süleymaniye medreselerinin kuruluş ve öğretim düzeni nasıldır? ... 65

23. Klâsik Osmanlı medrese düzeni nasıldır? Okutulan bilimler nelerdir?........... 67

24. Avrupa'da 15.-17. yüzyıllarda üniversiteler ve bilim, Osmanlılara göreneden ve nasıl farklı bir gelişme göstermiştir? ............................................... 71

25. Meslek ve ihtisas medreseleri nelerdir? ......................................................... 73

26. Medreselerin toplumdaki etkinliği nasıl ortaya çıkıyordu?.............................. 75

27. Medreselerin bozulma nedenleri ve bozulma biçimleri nelerdir?Medreselerin ıslahına çalışılmış mıdır?.......................................................... 81

28. Medrese sisteminin 20. yüzyıl eğitim düşüncesi ile kar şılaştır ılabilecekyönleri var mıdır?............................................................................................ 87

29. Osmanlılarda ilköğretim nasıldı? .................................................................... 88

30. Osmanlılarda sıbyan mektebi öğretmenleri nasıl yetişiyor ve toplumunasıl etkiliyorlardı?.......................................................................................... 92



xi

31. Osmanlılarda saray eğitim ve öğretim kurumlar ı nelerdir?.............................94

32. Osmanlı hükümdarlar ı nasıl yetişiyordu? ....................................................... 98

33. Osmanlılarda askerî eğitim ve öğretim kurumlar ı nelerdir?.......................... 102

34. Osmanlılarda azınlık ve yabancı okullar ı nelerdir?....................................... 103

35. Osmanlılarda memur yetiştiren kurumlar nelerdir? ...................................... 106

36. Osmanlılarda halk eğitimi çalışmalar ı nelerdir?............................................ 107

37. Osmanlılarda eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldı? ................................... .111

38. Vakıflar ın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................................ 112

39. Kabusname' nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?....................................... 114

40. Gülistan ve Bostan' ın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................. 11541. Amasyalı Hüseyinoğlu Ali'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................. 119

42. Hacı Bayram Velî, Yazıcıoğlu Mehmet ve Ahmet'in Türk eğitimtarihindeki yeri nedir? .................................................................................. .122

43. Kınalızade Ali'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................................... 124

44. Kâtip Çelebi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 125

45. Mustafa Âli ve Koçi Beyin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?....................... 129

46. Lütfi Paşa, Naimâ, Sar ı Mehmet Paşa’nın Türk eğitim tarihindekiyeri nedir?..................................................................................................... 131

47. Nabi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?................................................... 131

48. Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................. 134

49. Osmanlılarda matbaanın kuruluşu nasıl gerçekleşmiştir?Matbaanın ve İbrahim Müteferrika'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?... 135

B) EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETLERİ DÖNEMİ (1776-1839)

* Dönemin eğ itiminin temel özellikleri........................................................... 14350. Yenileşme döneminde açılan askerî okullar nelerdir?.................................. 143

51. Yenileşme döneminde açılan sivil okullar nelerdir?...................................... 148

52. Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi nedir?................................................................ 149

53. İlköğretim zorunluluğu nasıl getirilmiştir? ..................................................... 151

54. Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın eğitim ıslahatı nedir?Bunun Osmanlı hükümeti üzerinde etkisi olmuş mudur?............................ .152

55. Avrupa'ya öğrenci gönderilmesi ve bunun toplumdaki etkileri nelerdir? ..... .152

56. Sümbülzade Vehbi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?............................ 153



xii

C) TANZİMAT DÖNEMİ (1839-1876)

* Dönemin eğ itiminin temel özellikleri........................................................... 157

57. Tanzimat döneminde eğitimde yenileşmenin dayanaklar ı nelerdir? ............ 159

58. Tanzimat döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?............... 160

59. Tanzimat döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........... 164

60. Tanzimat döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...... 168

61. Tanzimat döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik vegelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 171

62. Tanzimat döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okullar ındurumu nedir?............................................................................................... 173

63. Tanzimat döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabalar ı nelerdir? ..................................................................................... 177

64. Tanzimattan sonra okullara giren müsbet bilim dersleri ilegeleneksel dinî derslerde öğrenciler çelişkili biçimde etkilenmiş midir?....... 189

65. Tanzimat döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır?....................... 191

66. Tanzimat döneminde bazı devlet adamlar ının eğitimin gelişmesinekatkılar ı nelerdir? .......................................................................................... 193

67. Tanzimat döneminde halk eğitimi çalı

şmalar ı

nelerdir? ............................... 19568. Ziya Paşa ve Ebüzziya Tevfik'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?............. 197

69. Namık Kemal'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 199

70. Ali Suavî'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?............................................ 201

71. Selim Sabit Efendi’nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................ 203

72. Usûl-i cedîd hareketi nedir?.......................................................................... 207

73. Yeni eğitim görüşleri ve öğretim yöntemleri ile ilgili ilk kitaplar nelerdir?...... 210

74. Türk eğitim tarihinde okul binalar ı ve başlıca öğretim araç gereçleriningelişimi nasıl olmuştur? ................................................................................ 215

D) I.MEŞRUTİ YET DÖNEMİ (1876-1878)


75. Kanun-i Esasî'de eğitimle ilgili hükümler nelerdir?....................................... 224

E) MUTLAKIYET DÖNEMİ (1878-1908)


76. Mutlakıyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ............. 226

77. Mutlakıyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?.......... 232



xiii

78. Mutlakıyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?..... 237

79. Mutlakıyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik vegelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 238

80. Mutlakıyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okullar ındurumu nedir?............................................................................................... 240

81. Mutlakıyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?............ 247

82. Mutlakıyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabalar ı nelerdir?....248

83. Mutlakıyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır?Yönetimin okullara, programlara, öğretmenlere müdahaleleri nelerdir? ...... 252

84. Mutlakıyet döneminde Maarif Nezaretinin kitap yasaklanmasınailişkin girişimleri nelerdir?.............................................................................. 257

85. Gizli hürriyet hareketlerine katılan ve çevrelerine yeni fikirleraşılayan öğretmenler kimlerdir? ................................................................... 257

86. Atatürk Mutlakıyet dönemi öğretmenleri için ne demiştir veO'nu yetiştiren başlıca öğretmenler kimlerdir? ............................................. 258

87. Münif Paşa’nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 260

88. Sait Paşa’nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .......................................... 260

89. Ahmet Mithat Efendi’nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ......................... 261

90. Ahmet Rıza Bey’in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................................. 262

F) II.MEŞRUTİ YET DÖNEMİ (1908-1918)


91. Meşrutiyet döneminde okul öncesi eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? 267

92. Meşrutiyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ............. 268

93. Meşrutiyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?... ...... 270

94. Meşrutiyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmelernelerdir?........................................................................................................ 273

95. Meşrutiyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik vegelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 275

96. Meşrutiyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okullar ındurumu nedir?............................................................................................... 277

97. Meşrutiyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........... 279

98. Meşrutiyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabalar ı nelerdir? 279

99. Meşrutiyet döneminde medreselerin ıslahı çalışmalar ı nelerdir?................. 284

100. Meşrutiyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır?..................... 286



xiv

101. Öğretmenler ilk kez ne zaman meslek örgütleri kurmuşlardır vebunlar ın etkinliği nedir?................................................................................. 287

102. Meşrutiyet döneminde öğretmenlerin çıkardığı başlıca

meslekî dergiler nelerdir? ............................................................................. 289103. Balkan ve I.Dünya Savaşlar ının Türk eğitim tarihindeki etkileri

ne olmuştur?................................................................................................. 290

104. Meşrutiyet döneminde köy eğitimi için ileri sürülen fikirler nelerdir? ............ 296

105. Meşrutiyet döneminde halk eğitimi çalışmalar ı nelerdir? ............................. 298

106. Emrullah Efendi’nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 300

107. Satı Beyin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?............................................... 301

108. Tevfik Fikret'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 304109. Ethem Nejat'ın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 305

110. Mehmet Âkif'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 306

111. Ziya Gökalp'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?......................................... 309

112. Ömer Seyfettin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................................... 311

113. Prens Sabahattin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 313

114. İsmail Hakkı Baltacıoğlu'nun Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................. 314

IV. BÖLÜM

KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİ

(1919-1922)


115. Millî uyanış ve örgütlenmeye öğretmenlerin katkısı ne olmuştur? ............... 317

116. Cephede öğretmenlerin etkisi ne olmuştur?................................................. 318

117. İşgal altındaki bölgelerde okul ve öğretmenlerin durumu nedir?.................. 318118. Kurtuluş Savaşı döneminde eğitimde kurtuluş bilinci nasıl görülür? ............ 319

119. Kurtuluş Savaşı döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? ........... 320

120. 1921 Maarif Kongresi ve önemi nedir?......................................................... 320

121. Kurtuluş Savaşı döneminde azınlık ve yabancı okullar ın durumu nedir? .... 321

122. Kurtuluş Savaşı döneminde halk eğitimi çalışmalar ı nelerdir?..................... 323

123. Kâzım Karabekir'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 324



xv

V. BÖLÜM

TÜRKİ YE CUMHURİ YETİ

(1923'ten sonraki dönem)


124. Tevhid-i Tedrisat nedir?................................................................................ 329

125. Cumhuriyet döneminde eğitimin resmî temel amaçlar ı ve ilkelerinelerdir?........................................................................................................ 331

126. Atatürk'ün Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................................... 335

127. Yazı, dil, tarih ve kültür inkılâplar ının eğitimimizdeki yeri nedir?.................. 344

128. Cumhuriyet döneminde okul öncesi eğitiminde yenilik vegelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 345

129. Cumhuriyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........... 346

130. Cumhuriyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?........ 352

131. Cumhuriyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmelernelerdir?........................................................................................................ 358

132. Cumhuriyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik vegelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 371

133. Cumhuriyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okullar ındurumu nedir?............................................................................................... 374

134. Özel dersanelerin eğitimimizdeki yeri nedir?................................................ 377

135. Cumhuriyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?.......... 379

136. Cumhuriyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabalar ı nelerdir? .....380

137. Köy Enstitülerinin kuruluşu, programlar ı ve çalışmalar ı nasıldır? ................ 392

138. Köy Enstitülerinin ve yetiştirdiği öğretmenlerin etkileri ne olmuştur? ........... 396

139. Karma eğitim ne zaman ve nasıl gerçekleşmiştir?....................................... 397

140. Cumhuriyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? ................... 399

141. Cumhuriyet döneminde heyet-i ilmiyeler, eğitim şûralar ı veele aldıklar ı temel konular nelerdir?.............................................................. 401

142. Cumhuriyet döneminde halk eğitimi çalışmalar ı nelerdir?............................ 404

143. Cumhuriyet döneminde yabancı uzmanlar ın Türk eğitimi ileilgili raporlar ı nelerdir ve bunlar ın etkisi ne olmuştur? .................................. 409

144. Cumhuriyet dönemindeki başlıca eğitimciler kimlerdir? Eğitim bilimi veakımlar ındaki gelişmeler nelerdir?................................................................ 411

145. Mustafa Necati'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................................. 411



xvi

146. Hasan Âli Yücel ve İsmail Hakkı Tonguç’un Türk eğitim tarihindekiyeri nedir?..................................................................................................... 413

147. 12 Eylül 1980 rejiminin eğitim ve öğretmenler konusundaki görüşleri veistekleri nelerdi?............................................................................................ 413

148. Cumhuriyet döneminin gelişim çizgisi içinde ve bugün başlıcaeğitim ve öğretmen sorunlar ı nelerdir?......................................................... 414

149. Öğretimde ezbercilik ve kaynaklar ı nelerdir? ............................................... 425

150. Türkiye’nin Avrupa Birliğine girme çabalar ı ve küreselleşme Türk eğitimtarihi açısından nasıl değerlendirilebilir? Bunlar ın Türk eğitimineetkileri nelerdir? ............................................................................................ 427

VI. BÖLÜM

GÜNÜMÜZÜN ÇEŞİTLİ TÜRK TOPLUMLARI VE DEVLETLERİNDEEĞİTİMİN TARİHİNE BİR BAKIŞ

151. Çeşitli Türk Toplumlar ı ve yeni Türk Devletlerinin eğitim tarihleri nasılbir gelişme göstermiştir?............................................................................... 431

SONUÇ

152. Türk eğitim tarihinin genel bir değerlendirilmesi nasıl yapılabilir ve

bu tarihten bugün için ne gibi temel dersler çı

kar ı

labilir? ............................. 437

ABSTRACT

THE HISTORY OF TURKISH EDUCATION (1000 B.C.-A.D.2012)..................... 449

ZAMAN ÇİZGİSİ

153. Türk eğitim tarihindeki başlı

ca olaylar, gelişmeler zaman çizgisiüzerinde nasıl gösterilebilir?......................................................................... 451

KAYNAKLAR ....................................................................................................... 463

TÜRK EĞİTİM TARİHİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ .................................................. 485

KONU DİZİNİ ........................................................................................................ 509

KİŞİ ADLARI DİZİNİ ............................................................................................. 519



xvii

BELGELER

Belge No Sayfa

1. Asya'da eski Türk Devletleri .............................................................................. 9

2. Atatürk Samsun Orta Mektebinde bir Tarih dersinde (1930)........................... 17

3. 1528 tarihli bir Avrupa gravüründe Hipokrat, Galenos ve İbni Sina ................ 27

4. Bursa medreselerinde disiplin alanında bozulma vebazı kişilerin cezalandır ılmalar ı ile ilgili bir belge (1794) ................................. 86

5. Padişah II.Mahmut'un İstanbul sıbyan mektepleri öğrencilerinebahşiş verilmesi ile ilgili fermanı (1809)........................................................... 90

6. Tarîku’l Edeb' ten bir sayfa (1453).................................................................. 121

7. Darülmuallimîn Nizamnamesi (1851) ............................................................ 1798. Darülmuallimîn Nizamnamesi ile ilgili açıklayıcı yazı (1851)......................... 180

9. 1877'de Darülmuallimîn-i Rüşdî ve Mülkiye Mektebinin dersleri................... 184

10. Darülmuallimîn öğrencilerinin Sadarete verdikleri şikâyet dilekçesi.............. 188

11. Kamış kalemi açma ve yazarken tutma yöntemini açıklayan bir belge(1879-1880) ................................................................................................... 219

12. II. Meşrutiyet döneminde Edremit İdadîsinde verilmiş bir Âferin ödül

kâğıdı (1917).................................................................................................. 23513. Maarif Nazır ı Zühtü Paşanın Protestan okullar ı hakkında

Abdülhamit'e sunduğu tezkere'den bir kısım (1893) ..................................... 244

14. Maarif Nazır ı Haşim Paşanın imzasını taşıyan, ders programlar ı konusunda Saraya yazılmış bir belge (1906)................................................ 255

15. II. Meşrutiyet dönemi başında Manisa İdadîsinde verilmiş bir Şehadetname (1910)................................................................................ 271

16. Kasım 1914'te, İstanbul'da bir azınlık okulu hakkında ilân............................ 278

17. 1944'te bir kahvehane ve Üniversiteye giremeyen öğrenciler....................... 408

18. Asya'da bağımsızlıklar ına kavuşan yeni Türk Devletleri ............................... 432

19. Bir öğrenci mektubu....................................................................................... 527

20. Bir öğrenci iletisi............................................................................................. 528

21. Bir öğretim üyesi iletisi................................................................................... 529

Yazar ın yapt ığ ı resimler .............................................................Kitabın sonunda



xviii

TABLOLAR Tablo No Sayfa

1. Bağdat Nizamiye medreselerinin dersleri........................................................ 44

2. Anadolu Selçuklular ı

nda ve Beyliklerindeki başlı

ca medreseler ..................... 483. Klâsik Osmanlı medreselerinin dereceleri, ders kitaplar ı, bilim dallar ı ............ 69

4. Enderun Mektebi'nde odalar ve hizmetleri ...................................................... 97

5. Mühendishane-i Berri-i Hümayûn'un kuruluşundaki ders programı .............. 145

6. Mekteb-i Harbiye'nin kuruluşunda 1. ve 2. kısım dersleri.............................. 147

7. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre Darülfünûnun şubeleri

ve dersleri ...................................................................................................... 169

8. 1874'te İstanbul Darülmuallimîni şubeleri ve dersleri .................................... 182

9. 1892'de İstanbul ve kasaba ilkokullar ı dersleri.............................................. 227

10. 1892'de köy ilkokullar ı dersleri ...................................................................... 227

11. 1904'te ilkokul programlar ı............................................................................. 228

12. 1892-1893 öğretim yılında ülkede yeni ve eski tip ilkokullar ınsayısal durumu ............................................................................................. .231

13. 1890-1900 yıllar ında vilâyetlerde mektep talebelerinin sayısının

vilâyet nüfusuna oranı ................................................................................... 232

14. 1898-1899'da Rüşdiye ve İdadîlerin dersleri ................................................. 233

15. 1900'de Darülfünûnun şubeleri ve dersleri .................................................... 237

16. 1898'de İstanbul Darülmuallimîni İptidaiye Şubesinin programı vehaftalık ders saatleri ...................................................................................... 248

17. 1898'de İstanbul Darülmuallimatının programı ve haftalık ders saatleri ....... 249

18. 1900'de taşrada bulunan Darülmuallimînler, öğretmen ve öğrenci sayılar ı .. 250

19. Erkek Sultanîleri ve İstanbul Kız Sultanîsinin 1915'lerde ders programlar ı... 273

20. 1915'te Darülmuallimîn-i İptidaînin ders programlar ı..................................... 281

21. Balkan Savaşlar ı sırasında ya da az sonra yayınlanan önemli kitaplar ........ 290

22. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel ana okullar ında sayısal gelişmeler ... 345



xix

23. 1981-1982 öğretim yılı ilkokul haftalık ders dağıtım cetveli........................... 350

24. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel ilköğretimde sayısal gelişmeler......... 350

25. 1937-1938'de genel orta okul ve Liselerin haftalı

k ders dağı

tı

m çizelgesi .... 35426. 1981-1982'de genel orta okul ve Liselerin haftalık ders dağıtım çizelgesi .... 355

27. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel orta okullarda sayısal gelişmeler ...... 357

28. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel Liselerde sayısal gelişmeler ............. 357

29. Haziran 1982'de yüksek öğretim kurumlar ının sayısal durumu..................... 367

30. 20 Temmuz 1982'deki düzenlemeye göre Üniversiteler ve bunlara bağlı

Eğitim Fakülteleri ile Eğitim Yüksek Okullar ının sayılar ı ............................... 368

31. 2005-2006 öğretim yılında başlıca örgün meslekî ve teknik

orta öğretim kurumlar ı ................................................................................... 372

32. 2003-2004 öğretim yılında özel öğretim okullar ı ........................................... 376

33. 2003-2004 öğretim yılında özel eğitimin durumu .......................................... 379

34. 1924'te İlk Darülmuallimînler ve İlk Darülmuallimatlar ın programı ve

haftalık ders saatleri ...................................................................................... 381

35. 1937-1938 ders yılında İlköğretmen okullar ının programı ve

haftalık ders saatleri ...................................................................................... 382

36. 1930-1932'lerde ilkokul öğretmenlerinin bazı illere göre dağılımı ................. 383

37. 1979-1980'de sınıf öğretmeni yetiştiren 2 yıllık Eğitim Enstitülerinin

programı ve haftalık ders saatleri .................................................................. 385

38. Açılış tarihlerine göre Köy Enstitülerinin yerleri ............................................. 393

39. Köy Enstitülerinin 1943 tarihli programına göre ders gruplar ı ve dersleri ..... 394

40. Millî Eğitim Bakanlığı merkez teşkilâtı şeması .............................................. 400

41. Heyet-i İlmiyeler, Millî Eğitim Şûralar ı ve ele aldıklar ı temel konular............. 402

42. T.C. eğitimi hakkında rapor veren başlıca yabancı uzmanlar ve

ele aldıklar ı temel konular.............................................................................. 409



xx

TARİHÎ EĞİTİM ÖĞRETİM KURUMLARINA İLİŞKİN

PROF. DR. YAHYA AKYÜZ’ÜN YAPTIĞI

RESİMLER(Kitabın sonunda)

Kitabı

n içindeResim No geçtiği sayfa

1. Kırgızistan’da Burana (eski Balasagun) harabeleri ve balballar .......31

2. Sivas Gökmedrese ............................................................................48

3. Erzurum Çifte Minareli Medrese........................................................48

4. Diyarbakır Ulu Cami ..........................................................................48

5. Ayasofya Medresesi ..........................................................................66

6. Edirne II. Bayezid Darüşşifası ...........................................................74

7. Hacı Bayram Camii ve Ak Medrese ................................................123

8. Darülmuallimîn.................................................................................177

9. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi .................................362

10. Gazi Üniversitesi..............................................................................386



1

GİRİŞ

1. Türk eğitim tarihinin amacı nedir? Türk eğitim tarihi ne zaman başlar,hangi dönemlere ayr ılır, hangi konular ı kapsar? Türk eğitim tarihiniaraştırmak ve öğrenmek neye yarar? Türk eğitim tarihinin temel kay-

naklar ı nelerdir?

Türk eğ itim tarihinin amac ı nedir?

Türk eğ itim tarihinin amac ı, en eski tarihlerden günümüze kadar Türk milletininürettiği, benimsediği, geliştirdiği eğitim ve öğretimle ilgili düşünceleri, kurumlar ı,uygulamalar ı ortaya koymak, insan yetiştirme düzenini ve nasıl bir insan tipi yetişti-rilmeye çalışıldığını araştırmak, Türk toplumlar ının mutluluğu ve mutsuzluğu ile eği-tim ve öğretimlerinin ilişkisini araştırmak, bugünkü eğitim sorunlar ımızı en iyi bi-çimde çözebilmek için geçmişten bir takım dersler çıkar ılıp çıkar ılamayacağını tar-tışmaktır. Kuşkusuz, geçmiş tecrübelerden ders çıkar ılıp onlardan günümüzde ya-rarlanılması kolay değildir. Bu, uzun ve ciddî araştırmalar ı gerektirir.

Türk eğitim tarihi, genel Türk tarihi içinde yer alan, eğitim ile ilgili bir Tarih bilimidir.

Türk eğ itim tarihi ne zaman başlar, hangi dönemlere ayr ıl ır?

Türk eğitim tarihi, tarihi bilinen ilk Türk toplumlar ı ile başlar.

Türkler için şöyle denmiştir: "Oğuz toplumunun göçüp yürümediği yol var mı?

Evini tutup oturmadığı yurt var mı?"1

Gerçekten Türkler çok geniş bir yayılma gös-termiştir ve çeşitli devletler kurmuşlardır. Fakat, bu kadar dağınıklık ve çeşitlilik i-çinde bir takım temel devletler vardır ki onlar ın bağımsız yaşama geleneğinde ke-sintisiz bir çizgi oluşturur ve Türk tarihinin en önemli kısmını teşkil ederler. Bu dev-letler, sıra ile şunlardır: Hun, Göktürk, Uygur, Karahanlı, Selçuklu, Osmanlı Devlet-leri ve Atatürk'ün kurduğu, ebediyen yaşayacak olan Türkiye Cumhuriyeti Devleti.Kitabımızda bu devletlerdeki eğitimi ele alacağız. T.C. Devletindeki eğitimi de gü-nümüze kadar inceleyeceğiz.

Günümüzün çeşitli Türk toplumlar ı ve devletlerinde eğitimin tarihî gelişimine de

değineceğiz.

1 Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime, s. 62.



TÜRK EĞİTİM TARİHİ 2

Türk eğ itim tarihi hangi konular ı kapsar?

Bir milletin eğitim tarihi, öğretim ve eğitiminin tarihidir. Şu halde bu konular ın be-lirlenmesi, öğretim ve eğitim terimlerinin açıklanması ile kolaylaşabilir. Bazan bir-birine kar ıştır ılan bu terimler aşağıdaki gibi tanımlanabilir:

Öğretim (Osm.: tedris, tâlim/Fr.-İng.: enseignement, instruction): Teşkilâtlı vedüzenli olarak genellikle bir öğretim kurumunda (okul vs.) öğretmenler taraf ından,öğrencilere, araç gereç kullanılarak bilgi aktar ılması ve öğretilmesi çalışmalar ınıntümüdür. Başka deyişle öğ retim, öğrenmenin gerçekleşmesi için girişilen düzenli,teşkilâtlı, plânlı çabalar ın tümüdür ve bazan örgün eğ itim olarak da adlandır ılır. Öğ -retim, eğitimin bir parçasıdır ve ancak öğretilen şeyler kişinin davranışlar ındaolumlu yönde değişiklikler meydana getirmişse eğ itim haline dönüşür.

Böylece öğ retim boyutu açısından, Türk eğitim tarihi başlıca şu konular ı kap-samalıdır: Okullar, okul binalar ı, ders programlar ı ve kitaplar ı/Öğrencilerin ödüllen-

dirilmesi ve disiplini/Öğrenci karne ve diplomalar ı/Okul, öğrenci ve öğretmenlerleilgili her çeşit bilgi, belge, defterler, fotoğraflar/Devletlerin, rejim ve hükümetlerineğitim amaçlar ı, eğitim felsefeleri/Eğitim ve öğretmen sorunlar ı/Okul, öğretmen veöğrencilere ilişkin sayısal bilgiler/Eğitimle ilgili yasal belgeler/Devlet adamlar ınınsöylev ve demeçleri/Eğitim sisteminin yapısı, işlevi/Eğitimi düzenleme ve ıslah ça-lışmalar ı/Eğitimci ve öğretmenlerin anılar ı, görüş ve düşünceleri/Eğitimcilerin veaydınlar ın tartıştığı, geliştirdiği eğitim düşüncesi/Okul ve öğretmenlerin toplumdakiyeri, önemi ve etkileri, vb.

Eğitim (Osm.: terbiye/Fr.-İng: education, pedagogie): Kişinin zihnî, bedenî,duygusal, toplumsal yeteneklerinin, davranışlar ının en uygun şekilde ya da isteni-len bir doğrultuda geliştirilmesi, ona bir takım amaçlara dönük yeni yetenekler, dav-ranışlar, bilgiler kazandır ılması yolundaki çalışmalar ın tümüdür. E ğ itim, hayat boyusürer; plânlı ya da tesadüfî olabilir. Okul, okuma-yazma, ders araç gereçleri ile vebunlar ın dışında aile veya bir çevre içinde, kişisel yetişme vs. yollar ıyla yapılan öğ-retme, öğrenme, bilgi aktarma, beceri kazandırma çalışmalar ının tümünü kapsa-yan bu çabalara yayg ın eğ itim de denmektedir. Kısaca, eğ itim, öğretimi de içinealan çok geniş bir terimdir.

Böylece eğ itim boyutu açısından, Türk eğitim tarihinin, yukar ıda belirtilen öğre-timle ilgili konulardan başka şunlar ı da kapsaması gerekir: Halk ve yetişkinler eği-

timi/Yaygın eğitim kurumlar ı/Kitle iletişim araçlar ı ve etkileri/Toplumun çocuk yetiş-tirme yöntemleri ve çocuk oyunlar ı/Toplumda yaygın biçimde ortaya çıkan eğitimdüşüncesi ve uygulamalar ı/Toplumun eğitim, bilim anlayışı, eğitim değerle-ri/Atasözleri, destanlar, masallar, ninniler/Büyük edipler, ahlâkçılar/ Siyasetname-ler, vb.

Bunlardan bazılar ını kısaca açıklayalım:

Atasözleri: Milletlerin psikolojisini, hayat tecrübelerini, insana ve olaylara bakı-şını yansıtan atasözlerinin eğitimle sıkı ilişkileri vardır. Örneğin şu dört atasözümüzçok anlamlıdır: Çocuk düşe kalka büyür / Ağ aç yaşken eğ ilir / Kargadan başka kuş

tanı

maz / Hayvanı

n alacası

d ı

şı

nda, insanı

n alacası

içinde. Kazak Türkçesinde deşöyle bir atasözü vardır: İ t simirse iyesin kabar (Semiren köpek sahibini ısır ır) bun-lar ın açıklanması ve yorumunu okuyucular ımıza bırakıyoruz.



GİRİŞ 3

Başka milletlerin de eğitimle ilgili atasözleri vardır. Örneğin bir Fransız atasözüşöyledir: “Demiri döve döve demirci olunur.” Afrika’da bantu dilinde bir atasözü deağ aç yaşken doğ rultulur şeklindedir ve yukar ıdaki atasözümüzle aynı anlamdadır.

Ninniler: Annelerin bebeklerini ve küçük çocuklar ını uyuturken söyledikleri ninni-

ler onlar ın geleceğine ilişkin arzu ve dileklerini ifade eder ve ailelerin nasıl bir insantipine değer verdiğini gösterir.

Büyük edipler, ahlâkç ılar: Kitapta önemli yazar, şair, düşünür ve ahlâkçılar ımızagenişçe bir yer ayr ılmıştır. Çünkü, geçmişe gidildikçe, plânsız, örgütsüz, genel veyaygın bir eğitim, aynı zamanda bireysel yetişme yollar ı, örgün eğitime göre, ağırbasar. O zamanlar, eğitim, edebiyat, din, ahlâk günümüzdekinden çok daha fazlaiçiçe girmişti. Ahlâkçı ve ediplerimiz eserleriyle, davranışlar ıyla insanlar ı daha iyi,daha olgun (insan-ı kâmil) bir hale getirmeyi, onlar ın duygular ını yüceltmeyi, bilgive fikir düzeyini yükseltmeyi amaçlıyorlardı. Bu bir eğitim çabasıdır. Bu nedenleonlar ı yaygın eğitimciler olarak da değerlendirmek gerekir.

Siyasetnameler: Bunlar, devlet yönetimine ve yöneticilerin davranışlar ına ilişkinhükümdarlara, vezirlere... öğüt vermek için eski devlet adamlar ı vs. taraf ından ya-zılan ve tarihimizde sık rastlanan kitaplardır.2 Siyasetnameler, yöneticileri yönetimbilgi ve davranışlar ında aydınlatmayı, etkilemeyi amaçladıklar ı için siyasî eğ itim ki-taplar ı olarak değerlendirilebilir ve konumuza girerler.

Görülüyor ki, Türk eğitim tarihinin konular ı çok geniştir. Bu eğitimin -yukar ıda a-çıklandığı gibi- geniş kapsamlı olmasından ve konular ın geçmiş ve uzun bir zamanboyutu içinde ele alınması gereğinden ileri gelmektedir. Ayr ıca, kitapta, yer yer, çe-şitli siyasal, sosyal, hukukî, askerî olaylara da yer vermemiz gerekecektir. Çünkü,eğitim olayı bunlardan soyutlanarak ortaya çıkmadığından, eğitim tarihi araştırma-lar ı onlara yabancı kalamaz.

Ayr ıca, kanımızca bazı önemli dönemlerde ve konularda Türk eğitim tarihindekigelişmelerin yabancı ülkelerle de kar şılaştır ılması gereklidir. Kitabımızda bu açıdan

Avrupa ile bazı ilginç kar şılaştırmalara da gidilmiştir.

Türk eğ itim tarihini araşt ırmak ve öğ renmek neye yarar?

Türk eğitim tarihi alanında araştırma yapmak, Türk eğitim tarihini öğrenmek öğ-

retmenler, eğitimciler, öğretmen adayı olan öğrenciler, eğitim politikasını belirleyen-ler için çok gereklidir. Bunun bir çok nedeni vardır. Çeşitli yayınlar ımızda ve TürkE ğ itim Tarihi kitabımızda yer yer açıklanan bu nedenlerin başlıcalar ı şunlardır 3:

1. Eğitimimizin çağdaş ve uygulamaya dönük yönleri yanında uzun bir tarihîgeçmişinin bulunduğunu unutmamalıyız. Sadece güncel eğitim yaklaşımı ve uygu-lamalar ıyla eğitim bilimleri ve eğitim sorunlar ı anlaşılamaz. Onlar ın tarihî süreç için-de gelişimini de bilmek gerekir.

2 Mehmet Tahir, Siyasete Müteallik Âsar-ı İ slâmiye; A.S. Levend, Siyasetnameler; Ahmet Uğur, Si-yasetnameler... 3 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi’nin Eğitim Bilimleri İçindeki Yeri ve Eğitim Fakültelerinde OkutulmaGerekçeleri, E ğ itim Bilimleri Fakültesi Dergisi , 2009, C. 41, 40. Yıl Özel Sayısı, s. 7-22.




2. Türk eğitim tarihi bilinmeden eğitim fikir ve uygulamalar ının gelişimine katkıdabulunulamaz, yeni ve geçerli öneriler getirilemez.

3. Türk eğitim tarihi geniş ölçüde, eğitim öğretimin en önemli unsuru olan “öğ-retmen”in meslek tarihidir. Bu nedenle Türk eğitim tarihini bilmeyen öğretmenler

mesleklerinin süregelen sorunlar ından habersiz kalırlar, güçlü bir meslek bilinci ka-zanamazlar. Güçlü bir meslek bilinci kazanamayan, sorunlar ını tarihî kökenleriylekavrayamayan öğretmen kitlesi onlar ın çözümü için ne ölçüde ciddî, geçerli ve yeniçözümler üretebilir? Böyle bir öğretmen kitlesi ne ölçüde mesleğe sahip çıkıp onusavunup koruyabilir ve geliştirebilir?

4. Türk eğitim tarihini bilmeyen öğretmenler, Millî Eğitim Bakanlığının (vs.) izle-diği eğitim ve öğretmen politikalar ını yeterli bir bilgi ve bilinçle sorgulayıp değerlen-diremez, onlara kar şı yeterli ve bilgili bir duyarlılıkla davranamaz, toplumda bir ka-muoyu oluşturamazlar.

5. Türk eğitim tarihi binlerce yıl boyunca “insan yetiştirme” fikir ve uygulamala-r ımızı araştırdığı için, o bilinmezse, geçmişten günümüze Türk milletinin mutlu dö-nemlerinin ve zaman zaman uğradığı felâketlerin eğitimsel nedenlerini öğrenmef ırsatı kaçır ılmış ve bu kadar önemli bir tarihî birikimden bugün için ders ç ıkar ılma-mış olur. Bu konuda öğretmenlerimizin, yöneticilerimizin, aydınlar ımızın bilgisizliğimilletimizi daha ciddî olumsuz gelişmelere sürükleyebilir.

Özetle, Türk eğitim tarihi eğitim bilimleri içinde çok önemli bir konuma sahiptir.Bu dersin en önemli bir “öğretmenlik meslek dersi” olarak kabul edilmesi ve bu ne-

denle Eğitim Fakültelerinin tüm bölümlerinde ciddî olarak okutulması

gerekir. Yük-sek Öğretim Kurulu’nun (YÖK) 1997’den itibaren 9-10 yıl kadar bir süre ile bu dersiEğitim Fakülteleri programlar ından çıkarması kanımızca çok yanlış olmuştur. OysaYÖK’ün bu tutumunu eleştirmek için her zaman söyleyip yazdığımız gibi, “Türk eği-tim tarihi programlardan çıkar ılmamalı, Türk eğitim tarihinden dersler çıkar ılmalı-dır.” (Y. Akyüz).

Türk eğ itim tarihinin temel kaynaklar ı nelerdir?

Türk eğitim tarihinin temel kaynaklar ı, az yukar ıda öğretim ve eğitim terimleriniaçıklarken sözünü ettiğimiz konularla ilişkin her türlü yazılı ve sözlü bilgiler, ders

araç gereçleri vs. dir. Bunlar devlet ar şivleri, eğitim müzeleri, bazı okullar ın ar şivle-ri, özel kişilerin ellerindeki belgeler, kütüphaneler ve sahaflarda bulunan süreli ya-yınlar ve kitaplar, eğitimciler ve öğretmenlerden sözlü tarih yöntemiyle derlenebile-cek bilgilerdir vs …



5

I. KISIM

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN ÖNCE

Türklerin 10. yüzyılda Müslüman olmalar ından önce tarih sahnesine çıkmış enönemli devletleri, Hun, Göktürk ve Uygur devletleridir 1. Bu devletlerin toplumlar ı içinbazan "eski Türkler" de denilmektedir. Bunlar ın eğitim görüş ve uygulamalar ı ben-zerlikler gösterirse de herbirinin temel özellikleri de vardır.

Türklerin Müslüman olmalar ı ndan önceki dönemlerde eğ itimlerinin temel

özellikleri şunlard ı r:

1. Türk toplumlar ının eğitim anlayış ve uygulamalar ı, yaşama biçimlerinin etki-siyle şekillenmiştir.

2. Çocuklar ın ve gençlerin toplumsallaştır ılıp eğitilmesinde toplumun töresi ö-nemli bir rol oynamaktadır.

3. Bu devirlerdeki Türklerin eriştikleri uygarlık ve kültür düzeyi, onlarda örgüneğitim kurumlar ının bulunduğuna kesin bir delil ise de bu kurumlar hakkında henüzbilgimiz yoktur.

4. Bu dönemin edebî eserlerinde yaygın olarak bir tâlimî yani öğ retici amaç bu-lunduğu görülür. Bunlar, insanlara hayatta yol gösterebilecek ilkeler, ahlâkî esaslar,

felsefe kır ıntılar ı taşır. Şiir ve kısmen atasözü niteliğindeki bu parçalar, o dönemle-rin ahlâk ve terbiye anlayışını gösterir. Bunlar, iyiliğin, cömertliğin, bilgeliğin, cesa-retin önemi ve değeri, büyüklere itaat vs. gibi bugün de yaşayan değerlerdir 2.

5. Eski Türklerde alp insan tipine önem verilmektedir. Oğ uz Kağ an destanındaOğuz Kağan kendisine tüm dünya halklar ının itaat etmesini ister ve kendisini dün-yanın hükümdar ı, yöneticisi olarak görür. O, dışa dönük, mekânda genişlemek is-teyen, göçebe, akıncı, düşmanlar ve hayvanlarla mertçe çarpışan, üstün Türk'ütemsil eder.3

6. Eski Türklerde köklü bir bilim sevgisi vardır. Alp insan tipinin temel özellikle-

rinden biri, onun cesur olduğu kadar bilge bir kişi oluşudur.7. Eski Türklerde meslekî eğ itim de önemli bir yer tutar.

8. Türklerin tarihi bilinen en eski yaz ıl ı belgeleri de Müslüman olmalar ından ön-ceki döneme aittir.

9. Eski Türklerde, genellikle cinsiyet farkı gözetmeden, büyük bir çocuk sevgisivardır.

1 Z. V. Togan, Umumî Türk Tarihine Giri ş 2 Fuad Köprülü, Türk Edebiyat ı Tarihi, s. 76-773 Mehmet Kaplan, Türk Edebiyat ı Üzerinde Araşt ırmalar, s. 22




HUNLAR

M.Ö. Bin yıllar ında Orta Asya'da Altay dağlar ı ve bunlar ın kuzey ve doğu bölge-lerinde Büyük Hun Devleti kurulmuştu. Bu devletin en ünlü iki hükümdar ı Teomanve oğlu Mete (yön. M.Ö. 209-174) dir. Büyük Hun Devleti M.S. 50 yıllar ında Çin'inbaskılar ı sonucu parçalandı ve Hunlar ın önemli bir kısmı Batıya göçerek Ural dağ-lar ından Batı Avrupa'ya kadar uzanan Avrupa Hun Devletini kurdular. Bu devletinen önemli hükümdar ı Atilla'dır (yön. M.S. 437-453). Roma ve Bizans'ı vergiye bağ-layan Atilla'nın ölümünden bir süre sonra Hunlar bağımsızlıklar ını kaybettiler.4

2. Hunlarda eğitim hakkında neler biliyoruz?

Hunlar ın eğitimini yaşayış biçimleri şekillendirmiştir.Hunlar, sürü besleyen atl ı göçebe kabilelerden meydana gelmişti. Özellikle

komşular ı Çin'e kar şı korunmalar ını kolaylaştırdığı için, Hunlar yerleşik değil göçe-

be bir yaşantıyı benimsemişlerdir. Bunun doğal sonucu olarak da savaşçılık, yöne-ticilik, bazı el zanaatlar ı ile dinî inanışlar ve çocuk yetiştirmeye ilişkin değerler eği-time damgasını vurmuştu. Bunlar özellikle Göktürkler için de geçerli sayılmalıdır.

Hunlarda eğ itim ve özellikleri

Savaş eğitimi:

Bir toplum yüzyıllarca atlı göçebe hayatı yaşar ve sürekli savaş tehlikeleri ilekar şı kar şıya kalırsa kuşkusuz savaşçı bir teşkilât ve eğitim geliştirmek zorunda ka-lır. "Atlı toplumlar ın çok az bir zamanda hazırlanması lâzımdır. Eli silâh tutan ve

düşmana kar şı

koyabilecek kimseler, nerede ve nası

l göreve başlayacaklar ı

nı

çokönceden bilmeliydiler. Kadınlar ı ve çocuklar ı kimlerin nasıl ve nerede koruyacaklar ı kesin kurallarla belirtilmiş olmalıydı. Bütün bunlar ı topluma kim öğretirdi? Hiç kim-se. Yalnızca asırlardan beri devam eden ve olgunlaşan töre ve toplumun köklüan'anesi bu askerlik hazırlığını düzenlerdi."5

Hunlar büyük ordular kurmuş, Çin gibi geniş ve kalabalık bir ülkeye akınlar dü-zenleyip savaşlar kazanmıştı. Çin Seddi onlar ı durdurmak için yapılmıştır. Hunlar,orta ve batı Avrupa'da da çok geniş bölgeleri ele geçirdiler, Roma ve Bizans'a baş eğdirdiler. Bunlar bize Hunlar ın çok iyi bir askerlik ve savaş eğitimi gördüklerini ka-nıtlamaktadır. Bu eğitim töre içinde gerçekleşiyordu.

Bu töre gereğince, çocuklar ın güçlü ve iyi bir asker olarak yetişmelerine çok ö-nem verilirdi. Doğum, ad verme günleri törenlerle kutlanırdı. Çocuklar daha küçük-ken at niyetiyle koyunlara biner, kuş ve fareleri okla vurmaya çalışır, ava götürülür-lerdi. Onlar ın biraz büyüyünce ata binmeleri de yine törenlerle kutlanır, o gün çocu-ğa at teslim edilir, at yar ışlar ı yapılırdı. Erkek çocuğun yetişmesinde ve savaş sana-tını öğrenmesinde babasının çok önemli öğretici ve eğitici görevi vardı. Kızlardanda erkeklerle boy ölçüşen, düşmanlar ı, vahşi hayvanlar ı altedenler çıkardı.6

Hunlarda ve genellikle öteki Türklerde Müslüman olduklar ı zamanlara kadar ço-

4 G. Nemeth, Atilla ve Hunlar ı 5 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, s. 273 6 Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Geli şme Çağ lar ı, s. 130; Saffet Bilhan, Orta Asya Türk DevletlerindeE ğ itim, Bilim ve Sanat Hareketleri, s. 104



TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN ÖNCE 7

cuğ a ad koymanın bile bir mücadele, kahramanlık, güç gösterisi ile ilgisi vardı.Doğduğunda çocuğa verilen ad onun gerçek ve sürekli adı değildi; o, ilk gençlik yıl-lar ında dikkati çeken bir başar ı ile adını kendi kazanırdı. Bu, Dede Korkut Ki-tabı' nda çok güzel bir örnekle anlatılır. Her ne kadar bu ölümsüz Türk destanı 14.

yüzyı

lda yazı

ya geçirilmiş ve olaylar o sı

rada daha yeni Müslüman olmuş OğuzTürkleri ile ilgili ise de onun özü çok eski zamanlardan beri Türkler arasında sözlüolarak yaşayagelmiştir. Sözü edilen bir çocuğa ad koyma olayı bu destanda şöyleanlatılır:

"Bir gün dört çocuk meydanda aşık oynuyorlardı. Azgın bir boğa ahırdan dışar ı salınmıştı. Ol boğa katı taşa boynuz vursa un gibi öğütürdü. Oğlancıklara 'kaçın'dediler. Üçü kaçtı. Dirse Han'ın on beş yaşındaki oğlancığı kaçmadı. Ak meydanınortasında baktı durdu. Boğa, oğlana sürdü geldi. Diledi ki onu helâk ede. Oğlan,boğanın alnına yumruğuyla katı çaldı. Boğa götün götün gitti. Boğa oğlana sürdügeri geldi. Oğlan gene boğanın alnına katı vurdu, alnına yumruğunu dayadı, sürdü

meydanın başına çıkardı. Boğayla oğlan bir hamle çekiştiler. Boğa iki arka ba-cağının üstünde durdu. Ne oğlan yener, ne boğa yener. Oğlan düşündü, dedi: 'Birdama (çatıya) direk vururlar ol dama dayak (destek) olur. Ben bunun alnına niyedayak olur dururum?' Boğanın alnından yumruğunu çekti, yolundan savuldu. Boğadüşüp tepesinin üstüne yıkıldı. Oğlan bıçağına el vurdu, boğanın başını kesti. Oğuzbeyleri oğlanın üstüne toplandılar, övdüler, ona güzel bir ad verdiler ve 'Boğaç' de-diler."7

Burada, çocuklar ın "aşık" oynadıklar ı görülüyor. "Aşık" ve öteki çocuk oyunlar ı hakkında, ileride, Kaşgarlı Mahmut'tan bahsederken bilgi verilecektir (Soru 11).

Eski Türkler, savaşta ve sürülerin idaresinde kendilerine gerekli olan at, köpekgibi hayvanlar ı eğitmeye de çok önem verirlerdi. Kaşgarlı Mahmut, "at Türkün ka-nadıdır" der.8

Bağımsız yaşama azmi:

Hunlar ve tüm eski Türklerin en belirgin özelliklerinden biri siyasî anlamda ba-ğımsız devletler halinde yaşama azimleridir. Bu fikir, töre içinde insanlar ın ruhunaişlenirdi. Hatta bir dünya devleti kurma isteğindeydiler. Onlara göre tüm insanlarTürk devletinin halkı, Türk hakanı ise dünyanın hükümdar ı idi. Atilla kendisini Tan-r ı'nın kırbacı sayıyordu.9

Dünyaya egemen olma düşüncesi nereden kaynaklanıyordu? Bunun kaynağı yine töre ve yaşama biçimidir. Etnologlara göre atlı-göçebe Altay-Ural toplumlar ınınbelirgin özelliklerinden biri üstün devletler kurma ve örgütlenme yeteneğidir. Büyükhayvan sürüleri besledikleri ve çok geniş alanlarda dolaştıklar ı için onlarda sürüle-rin idaresi, mera çatışmalar ı, yabancılarla temas gibi konularda bilgi ve tecrübe bi-rikimi meydana gelir. Bu toplumlar ın fertleri son derece cesaret sahibi olmaya damecburdurlar.

Mete'nin devlet yönetimi ile ilgili çok anlamlı bir olay vardır. Bunu Atatürk de çok

7 Dede Korkut Kitabı, s. 30-31 8 Divan, I, s.48-49 9 Türk devlet geleneğinde çağlar boyu bağımsızlık, bilgi, adalet vb. ilkelerin yeri için bkz. Bahaeddin Ögel,Türklerde Devlet Anlay ışı, İsmet Parmaksızoğlu, Türklerde Devlet Anlay ışı




sevmiş olmalı ki 1933'de Balıkesir Lisesinde bir Tarih dersi sonunda öğretmenlereanlatmıştır.10 Çin tarihlerinde yer alan bu olay özetle şöyledir:

Mete, babasının yerine geçince, komşu devlet reislerinden biri elçi göndererekondan çok sevdiği ve çok hızlı koşan atını ister. Kurultay toplanır; üyeler bu onur

kır ıcı isteğin reddedilmesini, gerekirse savaşılmasını önerirler. Fakat Mete, "nasılolur da bir atı komşu bir devletten daha değerli tutabiliriz" diyerek atını verir.

Bir süre sonra elçi yine gelir ve Mete'nin kar ısını ister. Derhal savaşmayı önerenKurultay üyelerine Mete, "nasıl olur da bir kadını komşu devletten üstün tutabilirim"diyerek kar ısını da verir.

Mete'nin korktuğunu ve her istediğini ele geçireceğini sanan komşu hükümdarbu kez, sınırda kimsenin oturmadığı çorak bir araziyi ister. Kurultay üyeleri, at vehatun gittikten sonra, küçük, önemsiz, yararsız bir parça toprağın verilmesinde sa-kınca görmezler. Ama Mete bu kez de onlar gibi düşünmez. "Toprak devletin teme-li, milletin malıdır" diyerek, üyelerin başını kestirir ve komşu devletle savaşır, büyükbir zafer kazanır...

Bu olayda Mete'nin tutumundan çıkar ılması gereken esas sonuç, onun devletyönetiminde son derece akılcı davrandığı, savaştan ve kan dökülmesinden müm-kün olduğu ölçüde kaçındığı, savaşa ancak gerçek millî davalar için ve başka yolkalmadığı zaman başvurduğudur. Atatürk de devlet yönetiminde aynı anlayışa sa-hipti ve O'nun bu olayı öğretmenlere anlatmasının anlamı büyüktür.

Meslekî eğitim:

Sürü besleyen atlı-göçebe ve savaşçı bir toplumda hayvan ürünlerinin (et, süt,

deri, yün...) değerlendirilmesi, çeşitli araç gereç yapımı ile ilgili, usta-çırak ilişkisiiçinde bazı becerilerin gelişmesi doğaldır. Hunlar böylece kürk, halı, madenî eşyave silah yapımında ileri idiler. Madenlerden altını, demiri başar ı ile işlerlerdi. EskiTürklerde demir ve demircilik kutsaldı, onlar kılıç üzerine and içerlerdi. Hayvan ü-rünleri ve madenlerin toplumda geniş çapta işlenip değerlendirilmesi bir ihtiyaçtı.Bu, yalnızca aile içinde kalmayan bir uğraşı olsa gerek. Bu işlerin en iyi biçimdeyapılabilmesi için devletin yaygın bir meslekî eğitimle ilgilenmiş olması muhtemel-dir.

Hunlar, el zanaatlar ı içinde güzel eserler yapmışlardır ve bunlar "step sanatı"olarak adlandır ılmaktadır.11

Dinî inanışlar:

Hunlarda ve eski Türklerde din de kısmen bir eğitim aracı idi. Onlarda "halk dini"ile "devlet dini" ayr ı şeylerdi. "Halk dini daha ziyade hastalık, fal, sihirbazlık gibi in-sanlar ın günlük ihtiyaçlar ına cevap veren ve onlar ı manevî bakımdan tatmin edenprensiplerdi: Şamanizm. Devlet dini ise devletin varlık sebebini izah eden ve hü-kümdar ın iradesine meşruiyet veren bir inanışlar sistemi idi. Halk dininde halklakar şı kar şıya olan ve Tanr ı ile ilişki kurduğunu iddia eden tek aracı şaman' dı. Dev-let dininde ise baş rahip, hükümdar ın bizzat kendisiydi."12

10 Kâmil Su, Atatürk Bir Tarih Dersinde 11 Bahaeddin Ögel, İ slâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi 12 Ögel, Türk Mitolojisi, s. 552.



TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN ÖNCE 9




Fakat, bazı tarihçiler, Atilla'nın, şamanlar ın kehâneti dışında bir adım bile atma-dığını, bundan da kendisinin ve toplumunun çok zarar gördüğünü ileri sürerler.13

Şaman ya da kam, kâhin, sihirbaz, saz şairi, yazı yazan kâtip, öğretmen anlam-lar ına da gelmekte ve o, beden ve ruh doktorluğu dahil çok çeşitli konularda halka

önderlik yapmakta, onun sorunlar ını çözmeye çalışmakta idi.14 Onu bir çeşit yaygıneğitimci olarak görmek gerekir.

Eski Türkler hakkında Bizanslı bir yazar der ki: "Türkler ateşe, havaya ve suyabüyük saygı gösterirler, fakat yalnızca, yeri ve göğü yaratmış olan Tanr ı'ya ibadetederler." Orhun Anıtlar ı da şöyle başlar: "Yukar ıda mavi gök ve aşağıda yağız yeryaratıldıktan sonra, bu ikisi arasında kişi oğlu yaratılmıştır." Bu bize, Türklerin göğüve yeri "yarat ılmış" olarak gördüklerini ve onlara tapmadıklar ını göstermektedir.15

Çocuk sevgisi

Hunlarda ve eski Türklerde çocuk sahibi olmak çok arzulanı

rdı

. Erkek ve kı

zlararasında genellikle fark gözetilmez, hatta bazan kızlara daha fazla değer verilirdi.Çocuksuz ailelerin itibar ı düşüktü. Dede Korkut Kitabı' nda Bayındır Han'ın yılda birkez ziyafet verip Oğuz beylerini konuklarken şöyle denir: "Gene ziyafet verip aygır,deve, koç kırdırdı. Bir yere ak otağ (çadır), bir yere kızıl otağ, bir yere kara otağ kurdurdu. – Kimin ki oğlu, kızı yok, kara otağa kondurun, kara keçeyi altına döşe-yin, kara koyun yahnisinden getirin, yerse yesin, yemezse kalksın gitsin. Oğlu olanı ak otağa, kızı olanı kızıl otağa kondurun. Oğlu kızı olmayanı Allah lânetlemiştir, bizdahi lânetleriz" demişti.

Eski Türklere göre oğul babasına, kız anasına çekmeli idi. İyi oğlana “ataç”, iyi

kıza da “anaç” denirdi. İnanışa göre, "ata oğlu ataç doğar" yani oğul babasına ben-zerdi.16 Oğlanı yetiştirmek babanın, kızı yetiştirmek de ananın görevi idi.17

GÖKTÜRKLER

M.S. 50 yıllar ında parçalanan Hunlar ın bir kısmı Kuzey Hun Devletini oluştur-muştu. Bu devlet de M.S. 150 yıllar ında yıkılınca hâkimiyeti Avar (Cücen) Türkleriele geçirdiler. Onlara kar şı savaşan bazı Türk boylar ı M.S. 552'de Bumin Kağan'ınönderliğinde Göktürk Devletini kurdular. Onun az sonra ölmesi üzerine ülkenin ba-

tı

sı

nı

kardeşi İstemi Kağan (552-576), doğusunu da torunu Bukan (553-572) yönet-ti. Fakat Uygurlar ve Çinlilerin baskılar ı sonucu Doğu Göktürkler 630'da, Batı Gök-türkler de 659'da Çin egemenliğine girdiler. Doğu Göktürkler 50 yıllık bir aradansonra Kutluk (İlteriş) adında bir önderin yönetiminde istiklâl savaşı vererek tekrarbağımsızlıklar ına kavuştular (681). Kutluk Kağan'ın ölümünden (691) sonra kardeşiKapağan, sonra da Kutluk Kağan'ın çocuklar ı Bilge Kağan ve Kültegin yönetimi aldı (716). Vezirleri, Tonyukuk idi. O yıllarda Göktürkler en parlak dönemlerini yaşadılar.Kültegin 731, Bilge Kağan 734'de öldü.

13 Nemeth, age, s. 105 14 Abdülkadir İnan, Tarihte Şamanizm, s. 72 vd. 15 S.M. Arsal, Türk Tarihi ve Hukuk , s.48-54. 16 Divan, II, s.80. 17 Ögel, Türk Kültürünün Geli şme Çağ lar ı, s.168-171.



327

V. BÖLÜM

TÜRKİ YE CUMHURİ YETİ (1923'ten sonraki dönem)

Atatürk Kurtuluş Savaşını zaferle sonuçlandırmış ve 29 Ekim 1923'te Cumhuriyetilân edilerek, Türkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmuştur. Atatürk'ün deyimiyle"ebediyyen pâyidar olacak" olan bu Devletin kuruluşundan beri halk uzun bir sükûnve bar ış dönemi yaşamıştır.

1923'ten sonra, ülkede, o zamana dek görülenlerle kar şılaştır ılamayacak kadarönemli siyasal, ekonomik, hukukî, kültürel değişmeler gerçekleştirilmiştir.

Bu uzun süre çeşitli açılardan alt dönemlere ayr ılabilir. Bir ayr ım şöyle olabilir:

a) Yeniden doğuş ve kuruluş (1923-1946)

b) Çok partili hayata geçiş ve sonrası (1946'dan sonra)

Gerek bu ikili tasnifte, gerek yapılabilecek öteki ayır ımlarda her dönemin eğitimbakımından bazı farklı özellikleri bulunduğu ileri sürülebilir. Fakat biz, esasta,Cumhuriyet döneminin gelişen tek bir çizgi oluşturduğu kanısındayız ve konumuzualt dönemlere göre değil, bütünlük içinde ele alacağız.

Cumhuriyet dönemi eğ itiminin temel özellikleri şunlard ı r:

1. Dönemin siyasal, ekonomik, hukukî, kültürel değişmeleri gerçekleştirildiğindetoplumun %10'u bile okur yazar olmadığı için, bunlar ın kitlelere benimsetilmesi vekökleşmelerinde eğitimin oynayabileceği rol her zamankinden fazla anlaşılmış veeğitime bu nedenle önem verilmiştir.

2. Atatürk, bizzat kendisi "Başöğretmen" unvanı ile, eline tebeşiri alarak, karatahta başında halka ders vermiş, kitlelerin eğitim düzeyinin yükselmesi için büyükçaba harcamıştır. Bu hareketiyle, O, öğretmen ve eğitimcilere çok değerli bir ma-nevi destek sağlamıştır.

3. Eğitimde genel olarak say ısal bakımdan önemli gelişmeler sağlanmıştır.4. 1924'te çıkar ılan Tevhid-i Tedrisat (öğretim birliği) kanunu ile tüm okullar Eğitim

Bakanlığına bağlanmış ve medreseler kaldır ılmıştır.

5. Eğitim layikleştirilmi ştir.

6. Eğitim demokratikleşmi ştir.

7. Özellikle tarih ve dil konular ında millî bir amaca yönelme başlamıştır. Ancak,zaman zaman bu alanlarda aşır ılıklara da gidilmiştir.

8. Lâtin harfleri kabul edilmiştir.

9. Kadın eğitimine önem verilmiştir, bu alanda büyük gelişme sağlanmış ve er-kek - k ız kar ışık (karma) eğ itim kesinlikle gerçekleşmiştir.

10. Kurtuluş Savaşının kazanılması ve 1938'e kadar Atatürk'ün varlığı, tüm hal-




ka ve öğrencilere, kendilerine ve geleceğe güven duygusu ve büyük bir şevk vermiş,kız erkek tüm öğrenciler bir meslek sahibi olarak topluma yararlı olabilmek içinbüyük çaba harcamışlardır.1

11. İ lkokul öğ retmenlerinin maaşlar ı 1948'de Devlet bütçesinden ödenmeye

başlamıştır.12. Bir süre, köy için eğ itim ve öğ retmen konusunda önemle durulmuş, bazı uy-

gulamalara girişilmiştir.

13. Atatürk ilkelerine bağlı, layik, aktif, yeni bir insan tipi yetiştirmek eğitimin enönemli amaçlar ından biri olmuştur. Bu, sosyal hayata kar ışan, fikrini özgürcesöyleyen, "kimseye haksızlık yapmayan, haksızlıklara da duyarsız kalmayıp tepkigösteren" yurttaş tipidir ve önceki dönemlerin insan tiplerinden çok farklıdır. Ancak,1950'lerden sonra zaman zaman bu amaçlara kar şı gelişmeler de görülmüştür.Eğer Türkiye’nin 2000’li yıllar ın başında artan Avrupa Birliğine girme çabalar ı

“birgün” sonuç verirse, eğitimimizin amaçladığı insan tipine “Avrupa Birli ğ i vatanda-şı olma” nın değerlerini de kazandırmak gerekecektir. Küreselleşme olgusu da buinsan tipinin niteliklerini dünya ölçeğ inde genişletecektir.

14. Özellikle 1940'lara kadar halk eğ itimine önem verilmiştir.

15. 1945'lerden itibaren, eğitim bilimlerindeki gelişmeler, kara Avrupası'nın etki-sinden çıkarak ABD'deki eğ itim görüşleri ve uygulamalar ının etkisine girmiştir.

16. Eğitimin geliştirilmesinde zaman zaman Batılı eğitimcilerden yardım umul-muştur.

17. 1961'de, eğitim plânlamasında istişarî (danışılan) bir kurum olan DevletPlânlama Teşkilâtı kurulmuştur.

18. 1961 Anayasasının 114. maddesi, idarenin her türlü eylemlerine kar şı yargı yolunu açtığı için, bu tarihten sonra, öğretmenin verdiği sınav notuna kar şı,öğrencinin idare mahkemesine itiraz edebilme hakkı doğmuştur.

19. Zaman zaman, eğitim sorunlar ının tartışıldığı Şûralar toplanmıştır.

20. Öğrencileri, yetenekleri doğrultusunda ve ülkenin gerçekten ihtiyacı olanmesleklere ve teknik eğitime yönlendirici bir örgün eğitim sistemi kurulamamıştır.

21. Eğitim öğretimde, "şekilsel" tutum ve davranışlara fazla yer verilmiş, bu da

bazan "öz"ü unutturmuştur.22. Zaman zaman hükümetler kendi partilerinin isteklerini eğitime aşır ı ölçüde

yansıtmışlar, bu nedenle, istikrarl ı bir millî eğ itim politikası izlenememi ştir.

23. Çok partili rejime geçildikten sonra, mahalli seçmeni tatmin etmek için,gerçek ihtiyaç düşünülmeden, çeşitli yerlerde pek çok okul açılmıştır.

24. Öğretmen yetiştirmede, zaman zaman nitelik gözetilmemi ş, bunun dabaşlıca iki olumsuz sonucu olmuştur:

a) Genel eğitim ve öğretim bundan zarar görmüştür.

b) Öğretmenlik mesleği, toplumda, lâyı

k olduğu düzeye yükselememiştir.25. Eğitimin sorunlar ı tümüyle çözülememiş, başka sorunlar ortaya çıkmış,

1 Hâmide Topçuoğlu, 10. Yıl, 10 .Sınıf ,Sümerbank Dergisi, Kasım 1974.



TÜRKİ YE CUMHURİ YETİ 329

bazılar ı da büyük boyutlara ulaşmıştır.2

26. Kitle iletişim araçlar ı (basın, radyo, TV, sinema, video filmleri, vs.) eğitim veöğretime yeterli destek ve katkıda bulunmamışlardır.

27. Siyasal etkenler, bozuk kentleşme, kaynak yetersizliği, umursamazlık, şekle

önem verme vs. gibi nedenlerle eğ itimde nitelik yeterince sağ lanamamışt ır. 28. Öğretim yöntemleri ve öğrenci disiplini konusunda, geçmi şten gelen etkiler

kısmen sürüp gitmiştir (ezbercilik, vs.).

29. Türk eğitim tarihinin geniş tecrübe ve fikir birikiminden asıl günümüzde dersalınması gerekirken, ilgililerde ve aydınlarda bu konuda yeterli bilinçlenme ve çabagörülmemektedir.

124. Tevhid-i Tedrisat nedir?

Hatırlanacağı gibi, Osmanlı Devletinde 1776'lardan itibaren Batı örneğine göreaskerî okullar ve Tanzimat (1839) yıllar ından itibaren de yine Batılı sivil öğretim-den ilham alınarak Rüşdiye, İdadî, Sultanî gibi ortaöğretim ve İptidaî gibi ilköğretimkurumlar ı açılmaya başlanmış, Darülfünûn kurulmuştur. Maarif Nezaretine bağlı buyeni mekteplerin yanında Meşihata, Şer'iye ve Evkaf Nezaretine bağlı medreselerve sıbyan mektepleri de varlıklar ını, etkilerini sürdürmüşlerdir.

Yeni açılan mekteplere, onlar ı medrese ve sıbyan mekteplerinden ayırmak içinbazan Tanzimat mektepleri, Maarif mektepleri de denir. Buralarda yeni bazı dersle-rin yanında Arapça, din dersleri de yer alıyor, öğrencilere zorunlu olarak ibadetlerde yaptır ılıyordu. Fakat buna rağmen medrese zihniyeti onlar ı benimsememişti veher f ırsatta onlara tepki gösteriyordu. Bir taraftan da azınlık ve yabancı okullar birahtapot gibi ülkede yayılıyor, istedikleri gibi at oynatıyorlardı.

Bu kurumlar millî bir amaç gütmüyor, birbirlerine zıt görüşlü insanlar yetiştirip gi-diyorlardı. Tarikatlar ve tekkeler de yine çok farklı dünya görüşlerinde insanlar ye-tiştirmekte idi.

Osmanlı döneminin son zamanlar ında yöneticilerce, Ziya Gökalp ve başka ay-dınlarca büyük sakıncalar ı farkedilse bile çözümü bulunamayan bu mesele, millî birDevlet olan Türkiye Cumhuriyetinde sürüp gidemezdi. Öğretim birliği (tevhid-i tedri-sat, vahdet-i tedris) mutlaka sağlanmalıydı.3

Bu amaçla 3 Mart 1924'te 430 sayılı Tevhid-i Tedrisat Kanunu çıkar ılmıştır. "Öğ-retimlerin birleştirilmesi" anlamına gelen bu kanunla şu düzenlemeler getirilmiştir:

2 Cumhuriyet dönemi eğitimi için bkz :Nevzat Ayas, Türkiye Cumhuriyeti Millî E ğ itimi; M.N. Kodamanoğlu, Türkiye'de E ğ itim (1923-1960) ; A.Ataünal-R.Özalp, Türk Milli E ğ itim Sisteminde Düzenleme Teşkilat ı; Y.K. Kaya, İ nsan Yeti ştirme Dü-zenimiz; Hasan Cicioğlu, Türkiye Cumhuriyetinde İ lk ve Orta Öğ retim; Mustafa Ergün, Atatürk DevriTürk E ğ itimi; Cumhuriyet Döneminde E ğ itim (çeşitli yazarlar); Ersoy Taşdemirci, Cumhuriyet DönemiTürk Milli E ğ itim Politikası;Cumhuriyet Dönemi E ğ itimcileri (çeşitli yazarlar); S.Akgün-M.Uluğtekin, Mi-sak-ı Maarif; Zekâi Baloğlu, Türkiye'de E ğ itim;Necdet Sakaoğlu, Osmanl ı’dan Günümüze E ğ itim Tarihi; Avni Akyol, Önce ve Sonra E ğ itim; A.K. Bilgiseven, Milli E ğ itim Stratejimiz Nasıl Olmal ıd ır? İ.E. Başaran,

Türkiye E ğ itim Sistemi; S. H. Bolay, Türk E ğ itim Sistemi, Alternatif Perspektif; Yeni Türkiye, E ğ itim ÖzelSay ısı, 1996; Toper Akbaba, Demokrat Parti; Mahmut Âdem, Atatürkçü Düşünce I şığ ında E ğ itim Politi-kamız, İsmail Güven, Türkiye'de Devlet, E ğ itim ve İ deoloji; Osman Kafadar, Türkiye'de Kültürel Dönü-şümler ve Felsefe E ğ itimi; Mustafa Ergün, Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Eğitim Tarihi. 3 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi Açısından Öğretim Birliği Yasasının Önemi.




Md. 1. Ülkedeki tüm bilim ve öğretim kurumlar ı Maarif Vekâletine bağlanmıştır.

Md. 2. Şer'iye ve Evkaf Vekâleti ya da özel vakıflar ınca idare edilen tüm medreseve mektepler Maarif Vekâletine bağlanmıştır.

Md. 3. Şer'iye ve Evkaf Vekâleti bütçesinde mekteplere ve medreselere ayr ılan

para, Maarif bütçesine geçirilecektir.Md. 4. Maarif Vekâleti yüksek din uzmanlar ı yetiştirmek için Darülfünûnda bir İ-

lâhiyat Fakültesi, imam ve hatip yetiştirmek için de ayr ı mektepler açacaktır.

Bu maddelerden anlaşılacağ ı gibi, Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile ya da onun so-nuçlar ı olarak eğ itime aşağ ıdaki yenilikler ve değ i şiklikler getirilmi ş olmaktad ır:

• Tüm eğitim ve öğretim kurumlar ı Eğitim Bakanlığına bağlanmakla, eğitimişlerinin tek elden yürütülmesi mümkün olmuştur (Askerî okullar 1925'te tekrar MillîSavunma Bakanlığına bağlanmıştır).

• Türk eğitim tarihinde en uzun süre yaşamış öğretim kurumlar ı olan med-reseler kapatılmıştır. Bu kapatma Eğitim Bakanı Vasıf Çınar'ın 11 Mart 1924 tarihlibir genelgesi ile gerçekleşmiştir. O sırada mevcut 16 bin kadar medrese öğ-rencisi, bulunduklar ı yerlerin ilk, orta okul, lise ve öğretmen okullar ına akta-r ılmış, hocalar ının da isterlerse okullarda din dersi öğretmenliklerine atanabilecek-leri belirtilmiştir.

• İ mam ve Hatip Mektepleri de 6 yıl sonra kapanmıştır (Bkz. Soru 132).

• Eğitimde laiklik ilkesine doğru önemli bir adım atılmıştır. Fakat, laiklik Anaya-saya 1937'de girecektir.

Yine 3 Mart 1924 tarihinde, Tevhid-i Tedrisat Kanunundan önce kabul edilen429 sayılı kanunla Şer'iye ve Evkaf Vekâleti kaldır ılmış, yine aynı gün 431 sayılı kanunla da Hilâfet (Halifelik) kaldır ılarak Osmanlı hanedanı mensuplar ı yurt dışınaçıkar ılmıştır.4 30 Kasım 1925 tarihli ve 677 sayılı bir kanunla da tekkeler, türbelerkapatılmış, tarikatlar kaldır ılmıştır.

• İ lâhiyat Fakültesi de 1933 Üniversite Reformunda, Edebiyat Fakültesinebağlı bir araştırma enstitüsüne dönüştürülmüştür.

• İlk ve orta öğretimde Din derslerinin saatleri azaltılmış, bu dersler bir süresonra tümüyle kaldır ılmıştır (Bkz. Soru 129, 130).

Tevhid-i Tedrisat Kanununun sonuçlar ı üzerinde öteden beri bir çok tar-tışmalar yapılmıştır.5 Bir örnekle yetinirsek eğitim tarihçisi Osman Ergin (1883-1961), okullardan Din derslerinin tümüyle çıkar ılmasının gençlik üzerinde "sarsın-tılar"a yol açtığını, bunu farkeden Millî Eğitim Bakanlığının Şubat 1943'te II. MillîEğitim Şûrasını laik Türk ahlâk ının ilkelerinin belirlenmesi için topladığını yazar.6

4

Seçil Akgün , Halifeli ğ in Kald ı

r ı

lması

ve Laiklik (1924-1928). 5 Ayr ıntılı bilgi için bkz. Beyza Bilgin, E ğ itim Bilimi ve Din E ğ itimi; Beyza Bilgin, Tevhid-i Tedrisat Kanunu veDin Eğitimi; Muallâ Selçuk, Din Öğretimi Özgürleştiren Bir Süreç Olabilir mi?; Recai Doğan, Cumhuriyetinİlk Yıllar ında Tevhid-i Tedrisat Çerçevesinde... Tartışmalar; Halis Ayhan, Türkiye’de Din E ğ itimi. 6 O.Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C.5, s. 1702, 1707, vs.




125. Cumhuriyet döneminde eğitimin resmî temel amaçlar ı ve ilkeleri nelerdir?

Cumhuriyet döneminde eğitimin başlıca amacı, her düzeydeki okullarda Cum-huriyet rejiminin gerektirdiği ve yeni Türkiye'nin ihtiyaç duyduğu nesiller yetiştirmekolmuştur. Böyle bir eğitimin ilkeleri, yöntemleri nelerdir? Bu, önce, siyasî bir eği-

timdir.7 Daha başka önemli ilkeler de belirlenmiştir. Aşağıda, eğitime gösterilen resmî amaçlar ve ilkeler ele alınacaktır. Atatürk'ün

eğitim görüşleri ve öğretmenlere verdiği görevler ayr ıca incelenecektir.

Eğitim Bakanı İsmail Safa Özler'in 8 Mart 1923 tarihli bir genelgesinde, "eğitiminamaçlar ı" şöyle gösterilir:

• Nesillerin, millî varlıklar ı ile çatışmayan her fikre saygılı olarak yetiştirilmesi.

• Okullar ın, ülkeyi iktisadî esaret altında bırakmayacak kafalar yetiştirmesi.

• Her şeyde güçlü ve azimli nesiller yetiştirilmesi.

Bu genelgede "öğretimin temel amacı" olarak da Atatürk'ün şu sözleri gösteril-miştir: "Bilgiyi insan için bir süs, baskı aracı veya medenî bir zevkten ziyade maddîhayatta başar ıyı sağlayan uygulamalı ve yararlanılabilir bir hale getirmek."

Eğitim Bakanı Vasıf Çınar'ın 8 Eylül 1924 tarihli genelgesinde de, eğitim veöğretimin temel amaçlar ı özetle şöyle gösterilir:

• Eğitimin millî esaslara ve Batı medeniyetinin yöntemlerine dayanması.

• Okullar ın insan ilişkileri, toplumsal yaşama kurallar ı, temizlik, düzen vs. gibihususlarda medenî ve örnek alınacak bir eğitim yapmalar ı.

• Çocuklar ın kalplerinde ve ruhlar ında Cumhuriyet için fedâkâr olmak ülküsünütaşımalar ı.

• Okullar ın vicdan ve fikir hürriyeti ve bilinçli bir sorumluluk telkin etmesi.

• Öğretimin uygulamalı ve işe yarar bir hale getirilmesi.

• Okullar ın ilim ve okuma zevkini vermesi.

• Okullar ın, halka, sağlığın değerini ve sağlıklı olmanın yollar ını öğretmesi.

• Okullar ın, beden ve fikrin dengeli gelişimini sağlaması.

• Okullar ın toplumun ve ailenin ihtiyaçlar ını dinleyip gözönünde tutması.

• Okullar ın tasarruf, yardımlaşma ve iktisat fikirleri vermesi.• Okullar ın çocuklarda hür ve mâkul bir disiplin oluşturması.

Yukar ıdaki 1923 ve 1924 tarihli amaçlar ve ilkeler, Cumhuriyetin başlar ındakabul edildiği ve tabiatiyle Atatürk'ün bilgisi ve belki de tâlimatı ile hazırlandığı içinbüyük önem taşımaktadır.

Ankara'dan gönderilen yukar ıdaki ve benzeri ilkeler doğrultusunda hazırlanıp

7 Yahya Akyüz, Türkiye'de Öğ retmenlerin Toplumsal Değ i şmedeki Etkileri, s. 275-281; Yahya Akyüz, LeParti Politique Unique de la Turquie et l'Education Politique du Peuple (1923-1946).




1924'te Balıkesir vilayet matbaasında basılan ve Hamdibey bucağında ilkokul 5.sınıf öğrencilerine Reşit Vahit (Koral) adında bir öğretmen taraf ından dağıtılan"Hayat Rehberi" başlıklı bir belge çok ilginçtir. Burada 48 madde halinde, Türk ço-cuğunun sağlık, ahlâk, sosyal dayanışma, meslek, çevre ... ile ilgili yaşam ilkeleri

yer almaktadır. Cumhuriyet'in istediği "yurttaş" insan tipini gösterdiği için şu 42.ilke çok ilginç ve önemlidir: "Hak yeme, haksız olma, haksızlığa sükût etme!" De-mek ki artık "susan, boyun eğen, bir şeye kar ışmayıp kendi huzurunu düşünen,pasif insan tipi" kesinlikle reddedilmekte, onun yerine, konuşan, fikrini söyleyen,haksızlığa duyarsız kalmayan ve gerekli tepkiyi gösteren, haksızlık yapmayan yenibir "Cumhuriyet insanı tipi" meydana getirmek amaçlanmaktadır.8

1926-1929 yıllar ı arasında ülkenin en önemli fikir dergisi olan ve Cumhuriyetdevrimlerinin felsefesini yapan Hayat ’da, MEB Tâlim ve Terbiye Dairesinin ilk baş-kanı olan (1926-1930) Prof. M. Emin Erişirgil bir çok önemli başyazılar yayınlamıştır.Bu yazılarda çocuklar ın ve gençlerin pozitivist ve pragmatik bir dünya görüşüne gö-

re yetiştirilmesi istenmiştir. Dergide savunulan görüşlerden bazılar ı şunlardır:9 • Geçmiş nesillerin değer yargılar ının bir işe yaramadığı artık anlaşılmıştır.

• İnsanlığı yükselten sadece düşünme değil, irade ve eylemdir.

• Bir fikir, bizi tabiat ve toplum üzerinde etkili olmamızı sağlıyorsa doğru kabuledilebilir.

• Hayatın yoğun biçimde yaşanmasını azaltan her inanış zararlıdır.

• Türk öğrencileri zeki ve çalışkandır, ancak araştırma, düşünme kişisel bir gö-rüş ortaya koyma konular ında başar ısızdır.

Mayıs 1927 tarihli ve Bakan Mustafa Necati imzasını taşıyan bir genelge ile, öğ-rencilere ülke gerçeklerine ve millî konulara ilişkin öğretim yapılmasına ağırlık veril-mesi istenmektedir. Bakan, orta dereceli okullarda öğrencilerin başka ülkelerin ta-rih, coğrafya ve yaşayışlar ını daha iyi bildiklerini, öteki derslerde de gereksiz ayr ın-tılar verildiğini belirttikten sonra, öğretimin bu biçimde sürmesinin hoşgörü ile kar şı-lanamayacağını söyler: "Müdür ve muallimler gençlerin memleketimiz ve millî ce-miyetimiz için hazırlanmalar ı lâzım geldiğini daima hatırlamak, öğretim ve eğitimfaaliyetlerine Türkiye'yi ve Türklüğü merkez almak mecburiyetindedirler... Her f ırsat-ta Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşunu anlatmak ve Cumhuriyeti sevdirecek herf ırsattan yararlanmak bütün mektep müdür ve muallimlerinin ortak görevidir. Bunedenle millî bayramlardan en geniş ölçüde yararlanmak lâzımdır. Ayr ıca, dersleryalnızca kitaptan değil, hayat içinde öğretilmelidir."

Bakan Cemal Hüsnü de 1929'da, öğretmenlere der ki: "Sizler Türk azim ve ener- jisinin altı yüz sene gerçek doğrultusunu niçin ve nasıl kaybettiğini çocuklara anlatır-ken daima bu asîl Cumhuriyet neslinin yaratacağı dünyayı düşüneceksiniz."

Bakan Esat da 1931 tarihli genelgesinde, her dersin asıl amacı öğrencileri "millîhayata uyumlu ve Türk milletine ve Türkiye Cumhuriyetine son derece faydalı bi-rer vatandaş haline getirmektir" der. Başka bir genelgesinde de, "Türk mektebi,

8 Yahya Akyüz, Cumhuriyetin Başında Türk Çocuğunun "Yaşam İlkeleri'ne İlişkin Orijinal Bir Belge veBazı Yabancı Örnekler. 9 Yahya Akyüz, Osmanlıdan Cumhuriyete Geçerken Gençliğin Düşünce ve Niteliklerindeki Dönüşümle-re Bir Bakış.




eline teslim edilmiş olan her Türk çocuğunu Cumhuriyet rejiminin psikoloji ve ideolo- jisini tamamiyle kavramış, Türk milleti ve Türkiye Cumhuriyeti için son derecede fay-dalı bir Türk vatandaşı haline getirmeğe mecburdur" der.

Öğretmenlerin siyasî eğitim vermelerini isteyen genelgelerden biri de Bakan H.A.

Yücel'in kaleminden çıkmıştır ve valiliklere bildirilmiştir (Mart 1939): "Mebus seçimiiçin ikinci seçmenlerin seçilmesine başlanacağı şu günlerde Cumhuriyet idaresininfeyizleri, CHP ilkeleri, kurtuluş, inkılâp ve terakki yollar ında bu ilkelerin isabetli etki-leri ve ürünleri, seçim işlerine kar şı ilginin ve seçime katılmanın en önemli vatanîödevlerden olduğunu, mebusluk ve TBMM konular ında bütün okullar ımızda öğ-retmenler taraf ından talebeye dersler ve konferanslar verilerek talebenin etraflı surette aydınlatılmalar ının sağlanması."

Cumhuriyet döneminde zaman zaman, özellikle ilkokullarda Hayat Bilgisi der-sinde çevre gezilerine ve uygulamalara çok yer verilmiştir. Çar şı, pazar, resmî bina-lar öğrencilerce topluca ve bireysel olarak gezilir, dersler böyle yapılırdı. Okul, haya-

tı tanımaya yöneliyor, hayat okulun içine giriyordu. İnceleme gezilerini bazı yönetici-ler çok iyi kar şılıyor ve teşvik ediyorlardı. Fakat bu uygulamalar ın daha ziyade ge-lişmiş kentlerde ve nitelikli öğretmenlerce yapıldığında kuşku yoktur. Geniş öğret-men kitleleri, kendi yetişmelerindeki aksaklıklar nedeniyle, kitabîlik ve ezbercilikgibi geleneksel yöntemlerin dışına pek çıkamamakta ve yeni bir eğitim anlayışı veyaşamı okullar ın çoğuna girememektedir.

1973 tarihli Millî Eğitim Temel Kanunu ile millî eğitimin amaçlar ı ve ilkeleri topluve ayr ıntılı olarak tesbit edilmiştir. Bu kanun Haziran 1983'te kısmen değişti-rilmiştir. Son şekline göre, millî eğitimin genel amaçlar ı şöyledir:

"Türk milletinin bütün fertlerini,1. Atatürk inkılâp ve ilkelerine ve Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçi-

liğine bağlı, Türk milletinin millî, ahlâkî, insanî, manevî ve kültürel değerlerinibenimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yük-seltmeye çalışan; insan haklar ına ve Anayasanın başlangıcındaki temel ilkeleredayanan demokratik, laik, sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyetine kar-şı görev ve sorumluluklar ını bilen ve bunlar ı davranış haline getirmiş yurttaşlarolarak yetiştirmek;

2. Beden, zihin, ahlâk, ruh ve duygu bakımından dengeli ve sağlıklı şekilde ge-

lişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünyagörüşüne sahip, insan haklar ına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, toplumakar şı sorumluluk duyan, yapıcı, yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek;

3. İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve bir-likte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onlar ın, ken-dilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibiolmalar ını sağlamak.

Böylece, bir yandan Türk vatandaşlar ının ve Türk toplumunun refah ve mutlulu-ğunu artırmak; öte yandan millî birlik ve bütünlük içinde iktisadî, sosyal ve kültü-rel kalkınmayı desteklemek ve hızlandırmak ve nihayet Türk milletini çağdaş uygar-

lığın yapıcı, yaratıcı seçkin bir ortağı yapmaktır". Aynı Kanun, "millî eğitimin temel ilkelerini" de, özetle, şöyle belirtmektedir:

1. Genellik ve eşitlik: Eğitim kurumlar ı, dil, ırk, cinsiyet ve din ayır ımı göze-




tilmeksizin herkese açıktır. Eğitimde hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imti-yaz tanınamaz.

2. Ferdin ve toplumun ihtiyaçlar ı: Eğitim Türk vatandaşlar ının istek ve kabiliyet-leri ile toplumun ihtiyaçlar ına göre düzenlenir.

3. Yöneltme: Fertler, eğitimleri süresince, ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsündeve doğrultusunda çeşitli programlara veya okullara yöneltilerek yetiştirilirler. Millîeğitim sistemi her bakımdan, bu yöneltmeyi gerçekleştirecek biçimde düzenlenir.

4. E ğ itim hakk ı: Temel eğitim görmek her Türk vatandaşının hakkıdır. Sonrakieğitim kurumlar ından vatandaşlar ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde yararlanırlar.

5. F ırsat ve imkân eşitli ğ i: Eğitimde kadın, erkek herkese f ırsat ve imkân eşitliğisağlanır. Maddî imkânlardan yoksun başar ılı öğrencilerin en yüksek eğitim kade-melerine kadar öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla parasız yatılılık, burs, kredive başka yollarla gerekli yardımlar yapılır. Özel eğitime ve korunmaya muhtaç

çocuklar ı

yetiştirmek için özel tedbirler alı

nı

r.6. Süreklilik: Genel ve meslekî eğitimin hayat boyu sürmesi esastır.

7. Atatürk İ nk ılâp ve İ lkeleri ve Atatürk milliyetçili ğ i: Eğitim sistemimizin her dereceve türü ile ilgili ders programlar ının hazırlanıp uygulanmasında ve her türlü eğitimfaaliyetlerinde Atatürk inkılâp ve ilkeleri ile Anayasada ifadesini bulmuş olan Atatürkmilliyetçiliği temel olarak alınır. Millî ahlâk ve millî kültürün bozulup yozlaşmadankendimize has şekli ile, evrensel kültür içinde korunup geliştirilmesine ve öğretilmesi-ne önem verilir. Millî birlik ve bütünlüğün temel unsurlar ından biri olarak Türk dilinin,eğitimin her kademesinde, özellikleri bozulmadan ve aşır ılığa kaçılmadan öğretilme-sine önem verilir, çağdaş eğitim ve bilim dili halinde zenginleşmesine çalışılır.∗

8. Demokrasi eğ itimi: Güçlü ve istikrarlı, hür ve demokratik bir toplum düzeniningerçekleşmesi ve devamı için yurttaşlar ın sahip olmalar ı gereken demokrasi bilinci-nin, yurt yönetimine ait bilgi, anlayış ve davranışlarla sorumluluk duygusunun ve ma-nevî değerlere saygının her türlü eğitim çalışmalar ında öğrencilere kazandır ılıp geliş-tirilmesine çalışılır; ancak, eğitim kurumlar ında Anayasada ifadesini bulan Atatürkmilliyetçiliğine aykır ı siyasî ve ideolojik telkinler yapılmasına ve bu nitelikteki günlüksiyasî olay ve tartışmalara kar ışılmasına hiçbir şekilde meydan verilmez.

9. Laiklik : Bu maddenin 1973 tarihli şekli şöyle idi:

"Türk eğitiminde laiklik esastır. Din eğitimi ve öğretimi ancak kişilerin kendi iste-

ği ve küçüklerin de kanunî temsilcilerinin isteğine bağlı olarak verilir. Bu istek, ka-yıt esnasında veliler taraf ından okul idaresine yazılı olarak bildirilir."

Haziran 1983 tarihli son şekli şöyledir:

"Türk millî eğitiminde laiklik esastır. Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilkokul ve orta-okullar ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasında yer alır."

10. Bilimsellik: Her derece ve türdeki ders programlar ı ve eğitim yöntemleriyleders araç ve gereçleri, bilimsel ve teknolojik esaslara ve yeniliklere, çevre ve ülkeihtiyaçlar ına göre sürekli olarak geliştirilir.

11. Plânl ıl ık: Millî eğitimin gelişmesi iktisadî, sosyal ve kültürel kalkınma hedef-

lerine uygun olarak eğitim-insangücü-istihdam ilişkileri dikkate alınmak suretiyle,

Documents

türk eğitim tarihi