Türk denizcilik tarihi

Balangtan XVII. Yzyln Sonuna Kadar

EditrlerDRS BOSTAN SALH ZBARAN

TrkDenizcilik

Tarihi

1

7 Sunu11 Giri

17 KISIM IOlaylar - Olgular - Yorumlar

19 Birinci BlmOsmanllardan nce Trk Denizcilik Faaliyetleri

21 Seluklular Dneminde Trk Denizcilik FaaliyetleriERDOAAN MERL

31 Bat Anadoluda Ykselen Denizci Gzi Beylikleri, Bizans ve Hallar HALL NALCIK

49 Trklerin Bizans ve Venedikle Denizlerdekiliki ve Mcadeleleri MUSTAFA DA

61 kinci BlmFatih Sultan Mehmed Dnemi Sonuna Kadar Osmanl Denizcilii

63 Osmanl Devletinin Erken Dneminde Dou Akdeniz ve Karadenizde Denizcilik Faaliyetleri KATE FLEET

73 lk Osmanl Deniz ss: Gelibolu DRS BOSTAN

85 Fatih Sultan Mehmed ve Osmanl DenizciliiDRS BOSTAN

97 nc BlmOsmanl Denizciliinin Ykselii

99 Avrupann Okyanuslarda Yaylmas ve Akdeniz Dnyas SALH ZBARAN

111 II. Bayezid Dneminde Osmanl DenizciliiDRS BOSTAN

121 mparatorluk Donanmasna Doru: Tersne-i mirenin Kuruluu ve Denizlerde Alm DRS BOSTAN

indekiler

Bu kitabn her trl yayn hakk, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereinceDeniz Kuvvetleri Komutanlna aittir.

Tantm amacyla yaplacak ksa alntlardnda, yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.

TASARIM

BASKI ve CLT

Deniz Basmevi MdrlKasmpaa/STANBUL

1. Bask, 3000 Adet, Temmuz 2009

Trk Denizcilik Tarihi 1

Balangtan XVII. Yzyln Sonuna Kadar

ISBN: 978-975-409-546-3

Editrler:dris BOSTANSalih ZBARAN

B O Y U T Y A Y I N C I L I K T C . A . .

www.boyut.com.tr e-mail: [email protected]

133 Rodos Adasnn Fethinden 1540 Tarihli Trk-Venedik Antlamasna MAHMUT AKROLU

141 Drdnc BlmPreveze Savandan Tunusun Fethine: Osmanl Denizciliinde Zirve

143 Barbaros Hayreddin: lk Deniz Beylerbeyi (1534)DRS BOSTAN

155 XVI. Yzyln lk Yarsnda Orta ve Bat Akdenizde stnlk Mcadeleleri ZLEM KUMRULAR

173 Preveze Deniz Zaferi ve Sonrasnda Akdeniz Dnyas DRS BOSTAN

185 Malta Kuatmasndan Tunusun FethineDRS BOSTAN

199 Beinci BlmHint Okyanusunda Osmanl Etkinlikleri

201 Osmanl mparatorluunun Hint Okyanusuna AlmasSALH ZBARAN

213 XVI. Yzyl Sonlarndan XVIII. Yzyl Sonlarna Kadar Kzldenizde Osmanl DonanmasMICHEL TUCHSCHERER

225 Altnc BlmDenizcilikte Sessiz Bekleyi ve Kalyon Dnemine Gei

227 Akdenizde Korsanlk: Osmanl Deniz GcDRS BOSTAN

241 XVI. ve XVII. Yzyl Kazak Deniz Aknlar Karsnda Osmanl KaradeniziVICTOR OSTAPCHUK

255 Girit Seferi ve Sonrasndaki Politik GelimelerERSN GLSOY

269 XVII. Yzylda Gemi Teknolojisinde Deiim: Krekten Yelkene Gei DRS BOSTAN

281 Mezemorta Hseyin Paa ve 1701 Tarihli Bahriye KanunnamesiDRS BOSTAN

293 KISIM IIOsmanl mparatorluunda Deniz Ynetimi ve Gemi na Faaliyetleri

295 Birinci Blm297 Osmanl Bahriyesinin Ynetimi

DRS BOSTAN

309 kinci Blm311 Osmanl Tersaneleri ve Gemi na Tezghlar

DRS BOSTAN

323 nc Blm325 Gemi Yapmcl ve Osmanl

Donanmasnda GemilerDRS BOSTAN

341 Drdnc Blm343 Hint Okyanusunda Osmanl Yaplanmas

SALH ZBARAN

355 Bibliyografya369 Dizin

Trk Denizcilik

Tarihi

1

Editrler:

DRS BOSTAN SALH ZBARAN

BALANGITAN XVII. YZYILIN SONUNA KADAR

Balang evrelerinden 20.yzyla kadar uzanan, arlkl olarak askeri ynleri vurgulanmasna karn

denizcilie ait pek ok konuyu aydnla kavuturan ve konunun uzmanlar kadar tarih meraklsna ve

renciye seslenen iki ciltlik Trk Denizcilik Tarihini sunmaktan byk bir mutluluk duyduumu, n-

celikle, ifade etmek isterim. Trk Deniz Kuvvetlerindeki grevlerim srasnda kazandm birikimlerden

sonra, denizcilie ait tarihsel eserleri derlemeye altm, yaynlar tevik ettiim bir srecin sonunda,

byle bir duyguya kaplmann bahtiyarln da ayrca belirtmek isterim.

Trk Denizcilik Tarihine, zellikle de Osmanl denizciliine ilikin yaplan ve son yllarda belirli bir

younluk gsteren incelemeler ve sempozyumlar sayesinde gereki ve ayrntl verilere ulalmtr.

Byle akademik, ok yazarl/uluslararas lekte, pek ok kaynaa uzanabilmi ve yetkin editrlerce

denetlenmi bir esere ilk kez eritiimizi sanyorum. nanyorum ki bu eser, daha nce yaplm aratr-

malarn sonularyla ve ulalm yeni bilgilerin yanstlmalaryla bir kaynak kitap zellii tayaca

kadar, bundan sonra yaplacak incelemelerin ynlendirilmesinde, eksikliklerin giderilmesinde, dolay-

syla tarihiliin belirlenmesinde nemli bir rol slenmi olacaktr.

Planlanmas, hazrlanmas ve yaynlanmas iki yla yakn bir sre alan bu eserin ortaya kmasnda

eitli kii ve kurumlarn stn abalar bulunmaktadr. zellikle, byle bir ura bandan sonuna kadar

gtren Prof. Dr. dris Bostan, Prof. Dr. Salih zbaran, Prof. Dr. Zeki Arkan ve E. Koramiral Ltf

Sancara, bilimsel makaleleriyle katkda bulunan tarihilere ve kitabn tamamlanmasna kadar geen

sre ierisinde desteklerini bizden esirgemeyen Deniz Ticaret Odas Bakanlna itenlikle kranlarm

sunmak isterim.

Deniz Kuvvetleri Komutanlnn himayesinde hazrlanan bu kitabn tarih aratrmaclarna, deniz-

cilere, rencilere ve tarih merakllarna yararl olmasn dilerim.

Sunu

7

Metin AtaOramiral

Deniz Kuvvetleri Komutan

Tarihin hemen her dneminde denizler birletirici zelliklerinden dolay medeniyetleri birbirine yak-

latran, kltr alveriini salayan sosyal, ekonomik ve teknik alanlarda meydana gelen gelimeleri

yaygnlatran, devletleraras siyasal ilikileri dzenleyen nemli bir unsur olmutur. Zira denizler, insan

topluluklarnn mterek yurdu olan topraklar saran ve kara yollarnn bittii yerde, birletirici zellik-

lerini aka ortaya koyan birinci derecede mhim yollardr. Bu sebeple denizler, kara ticaret merkezle-

rinin, dolaysyla kara ticaret yollarnn ve ulamnn bittii yerler deil, balad yerlerdir. Denizlerin

bu zelliklerini bilen ve onu doru deerlendiren devletler ise emperyal bir g olma yolunda nemli

avantajlar kazanm ve kurduklar devletler/imparatorluklar daha uzun mrl olmutur. Denizleri ayrc

unsur olarak gren ve politikalarnda bu ksrl gsteren devletler ise, byle bir eksikliin bedelini ar

demiler, uzun mrl olamamlardr. Denizlerin bu zellikleri, eski alardan itibaren ktalararas,

devletleraras ve toplumlararas ilikilerdeki mcadelelerin en nemli kaynaklarndan biri olmutur.

Trklerde denizcilik anlaynn ilk evreleriEski ve Orta alarda kurulan ve tarihte unutulmaz roller oynayan, Avrupa ile Asya ktalar arasndaki

ticaret yollarn ellerinde tutarak ticarete byk nem veren Trk devletlerinin hemen hibiri denizci

zellikler tayamamlardr. Trklerin denizlere ynelik devlet politikas gtmee balamalar sre

daha ok Anadoluya kesin olarak yerlemeye baladklar XI. yzyl sonlarnda gereklemesiyle ba-

lamtr. te yandan, Trk mitolojisinde deniz kelimesinin ok eski dnemlerden itibaren kullanld

da bilinmektedir. Bahaeddin gelin verdii bilgiye gre eski Trkler, anayurtlarnda deniz olmad

iin nehirlere deniz (tengiz) demilerdi. Okyanusu ifade eden taluy szc de biliniyordu. Gktrk

Devletinin ilk atalar Bat Denizinin kysnda yayorlard. Yine mitolojiye gre, Cengiz Hann ilk

atalar olan Gk Kurt ile Ala Geyik de denizden gemi kimselerdi. Hatta efsanelerde Akdeniz ve

Karadenizi geen yiitlerden sz edilmesi denizle olan ilikileri ifade etmektedir1. Gerek Kagarl Mah-

mudun (. 1090) Divnu Lgtit-Trknde2 ve gerekse Yusuf Has Hcibin (. XI. yzyl) Kutadgu

Bilig3 adl eserlerinde gemi, deniz ve denizle ilgili szler ve dnceler yannda denizle ilgili inanlarn

da yer almas Trklerin deniz kltrne tamamen yabanc olmadklarn ortaya koymaktadr.

Baz Trk gruplarnn Hazar Denizi ve Baykal glnde gemicilikle uratna dair kaytlar vardr. Ouz

Kaan Destanndaki daha deniz daha mren ifadesi Trklerin denize olan hasretini ve ilgisini ifade et-

mektedir4. Ouz Kaan, halka seslenirken ordusuna ve milletine byk denizleri ve byk rmaklar tarafn

hedef gstermitir. Ouz ordular, bu szlerdeki cazibe ile comu, til Suyunu gemi, byk Bat Deniz-

lerine doru hzla ilerlemilerdir. til Suyunu gemeyi deneyen Trkler, bu zellikleri sebebiyle zellikle

Kpak Trkleri, aatan kayk yapan Trkler olarak halk hafzasnda deerli bir yer tutmulardr5. Pek ok

Giri

dris BOSTAN - Salih ZBARAN

1 Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi II, Ankara

1995, s. 20-21; 404-406.2 Mahmud b. el-Hseyn b. Muhammed

el-Kagar, Kitbu Dvn Lgtit-Trk,

(haz. . Kurt), stanbul 2008, s. 603.3 Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig,

(ev. R. R. Arat), Ankara 1974, msra nr. 1140,

1733, 2185, 3386, 3387. Konuyla ilgili daha

fazla bilgi iin bk. gel, Trk Mitolojisi II,

395-398.4 Reid Rahmeti Arat, Makaleler, Ankara 1987,

I, 620. Mehmet Kaplan bu iiri snrlara ama

ihtirasnn bir sembol olarak grr ve

yorumlar (iir Tahlilleri, stanbul 1969, s. 192.

Ayrca bk. M. lgrel, Trklerin Bat Anadolu

Sahil gvenliine Verdikleri nem,

Prof. Dr. . Ercment Kurana Armaan,

Ankara 1989, s. 112.5 Nihd Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat

Tarihi, stanbul 1971, I, 36.

11

destanda su, deniz ve denizcilie ait baka bir terminolojinin varl balang dzeyinde bile olsa, Trklerin

denizlerle ilgilendiini gstermektedir. rnein, IX. yzylda Budist Uygur Trkleriyle Mslman Karahanl

Trklerinin savalarn anlatan u manzume bir zafer destan mahiyetindedir.

Gemi ire oturup li suyun getik biz

Uygurlara kar ynelip Mnlak kendi atk biz6

Destanda anlatld gibi Mslman Trkler gemilere binerek li nehrini gemilerdi. Manas

Destannda ise,

Yerin ilk yaratld

Akan krmz bakrn durulup

Sertletii ada

Akarsularn ilk defa akmaya balad

Ak kavaklarn ilk defa bittii ada

Ak denizin kysndaki dan yamacna

Alp Soyun adrn kurmutu7

denilerek Trklerin denizlerle ilgisine temas edilmitir.

Dede Korkut Ouzlar daha nce byk deniz grmedikleri iin Hazar Denizine Gke Deniz di-

yorlard ve umman denizi dedikleri Karadenizi de dzenledikleri aknlar srasnda tanmlard8. Bu

destanlarda da grld gibi Trkler, tarih boyunca byk sular zlemi bir millet olarak olduka derin

ve iirli ifadeler kullanmlard.

Ankara savanda Yldrm Bayezidi esir eden Timurun sizin ceddiniz gemicilerdir demek sure-

tiyle Osmanl kimliinde yer tutmaya balayan denizcilii vurgulamtr. te yandan Trklerde denize

kar byk bir tutku olduu ve cihangir olacak kimsenin muhakkak Hazar Denizini dolamas ananesi

uzun sre sylenmi, baz Trk hkmdarlar ocuklarnn ismini Deniz/Tengiz koymulardr. Mesel

Atillann9 ve Ouzun10 ocuklarndan birinin ad Tengizdir.

nl slm corafyaclar da Trk diyarlar hakknda bilgi verirken blgedeki denizler ve Trklerin de-

nizcilikleri hakknda bilgi aktarmlardr. Bunlar Hazar denizinin corafi zellikleri hakknda aklamalar

yaptklar gibi denizde yaplan ticarete de aklk getirmilerdir. Her ne kadar IX. ve X. yzyllarda yaayan

Hrizmi (. 847den sonra), bn Hurdazbih (. 913), bn Rst (. 913) ve bnl-fakih (. X. yzyl) gibi

corafyaclar buray ayr bir deniz kabul ettiklerine dair bir imada bulunmamlarsa da. X. yzyln nemli

corafya eserlerinden Huddl-lemde Hazarn evresi tarif edilmitir; ancak kapal bir deniz olduuna

dair bir aklama yer almamtr. Mesdi (. 956), Mrcz-zeheb adl eserinde Hazarlarn kayklar bu-

lunduu, bu kayklarla ehrin yukar taraflarndan gelen ve til nehrine karan Burtas rmanda faaliyet

gsterdikleri bilgisine yer vermitir. Yine bu nehirde gemiler iler ifadesi yannda Hazar denizinde ticaret

gemilerinin altn belirtmesi deniz ve gemicilik konusundaki durumu aklamaktadr11. Baka bir co-

rafyac olan stahr (. 952) ise daha ayrntl bilgiler vermektedir. Ona gre, Hazar Denizinin Siyahkh

tarafndaki boazda gemilerin rzgr tarafndan srklenerek paralanmalarndan korkulduunu anlatmak-

tadr. Hatta burada yaayan Trklerin korkusundan frtnadan paralanan gemilerden bir ey almann mm-

kn olmadna iaret eden stahr, Trklerin gemiye el koyduklarn belirtmektedir12.

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

Balangtan XVII. Yzyln Sonuna

6 Abdlkadir nan, Trk Destanlar,

Trk Dnyas El Kitab (Edebiyat), III/5. 7 nan, Trk Destanlar, s. 12.8 gel, Trk Mitolojisi II, 399-400. Anadolunun

kuzeyindeki Karadeniz iin kullanlm olmas

muhtemel Karadeniz tabiri iin bk. Dedem

Korkudun Kitab, (haz. O. . Gkyay), stanbul

20002, s. 61, 100, 137.9 A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine

Giri, stanbul 1970, s. 164; Rene Grousset,

Bozkr mparatorluu, (terc. M. R. Uzmen),

stanbul 1980, s. 92.10 gel, Trk Mitolojisi II, s. 484.11 Ramazan een, slam Corafyaclarna Gre

Trkler ve Trk lkeleri, Ankara 1985, s. 47,

49, 51, 12 een, Trkler, s. 155.

12

XII. yzylda Hazar Denizi hakknda bilgi veren bir dier corafyac olan dris (. 1165) de, Hazar

denizinin yani Taberistann kapal bir deniz olduunu ve baka denizlere bitimediini anlatarak bu de-

nizde tccarlarn mallaryla slm lkelerinden Hazar topraklarna gittiklerini ve til nehrinde de hafif

gemilerle yolculuk yaptklarn anlatmaktadr. dris, Hazar Denizinde meskn olmayan drt ada bu-

lunduunu kaydetmektedir13. Btn bu bilgilerden baz Trk gruplarnn tarih boyunca Hazar Denizi ve

Baykal glnde gemicilikle uratklar anlalmaktadr.

Hazar Denizi, XIII. yzyla kadar Mslman devletlerin kuzey snrnn bir blmn oluturmakta

ve anlan bu dnemde Hazar denizindeki limanlardan gerekletirilen ticari faaliyetlerde byk bir can-

llk yaand ortaya kmaktadr. beskun liman nemli bir ipek pazar idi. Derbendden yakndaki

adalarda retilen keten ve krmz kk boya ihra ediliyor, ayrca Kafkasyadan kle ticareti yaplyordu.

Bakden neft ya yklendii gibi, Gilan, Deylem ve mul limanlar arasnda srekli bir ticaret sz

konusu idi14. Hazar Denizinin gney kylar ile kuzeydeki limanlar arasnda ticaret gelimiti. Hazarlar

kendi rnleri olan balk tutkalndan baka Rusya ve Bulgaristandan gelen kle, balk, balmumu, kunduz

derisi ve krk gibi birok eyi ihra ediyorlar; bunun karlnda Crcan ve Taberistandan giyecek

malzemesi salyorlard15. Hazar Denizinde ayn zamanda balklk da ok yaygnd. Balklk, bes-

kunun yaklak 50 fersah kuzeydousundaki Dihistanda bir nfus ylmasna sebep oluyordu.

Mool istilas ve Altn Orda Devletinin slamiyeti kabul etmesiyle birlikte Hazar blgesi belli bir

sre siyasi ve kltrel birlie kavutu ve deniz ticaretinde nemli bir byme yaand; Hazar Denizi,

Avrupann Karadeniz zerinden Orta Asyaya ve Hindistana giden byk ticaret hattnn nemli bir

balants haline geldi. Mool istilasndan hemen sonraki yllarda nl seyyah Marco Polo, Cenevizlilerin

Gilandan ipek tama ile balayp daha sonra sahilde retilen dier mallarla srdrdkleri ticarette Ha-

zar kullandklarn yazmaktadr. Btn bu bilgilerden anlalmaktadr ki, baz Trk gruplar Hazar De-

nizi ve Baykal glnde gemicilikle uramlard.

Osmanllarn da Hazar Denizi ile ilgileri olmu ve bu vasta ile yani deniz yoluyla Trkmen diyarla-

rna ulamaya almlardr. Nitekim eski Trklerin Kuzgun Denizi, Osmanl melliflerinin de Harizm

Denizi ve hatta yanl olarak Bahr-i Kulzm ekilde andklar Hazar Denizine16 dklen Volga-dil neh-

riyle Azak Denizine dklen Don nehrinin birbirine en ok yaklatklar noktada bir kanal almas fikri

sadece Ruslarn Karadeniz ve Kafkaslar zerinde oluturduu siyas tehlikeyi nlemek iin deil,

Kuzeyde ve Orta Asyadaki mslmanlar nazarnda haiz olduu din nfuzu koruma amac tayordu.

Bu misalleri bir kenara brakacak olursak, Trkler, Asyann coraf mevkii itibariyle daha ziyade

kara asker tekiltna nem vermiler ve bu sahada dnyann en kuvvetli kara ordularn vcuda getir-

milerdir. Denizcilie ait kurmu olduklar tekilatn daha ziyade Anadoluyu yurt edinmelerinden sonra

balad anlalmaktadr. Anadolu, coraf mevkii icab Asyann batya doru uzanan bir yarmadasn

tekil etmesi ve Avrupa ile Asya ktalarnn arasnda yer almas ve ayrca ktalar arasndaki deniz ve kara

yollarnn birleme yeri olmas bakmndan son derece nemlidir. Anadolu topraklarnn Malazgirt za-

ferinden sonra Trklemee balamas ile beraber, Trklerin hkimiyet stratejisi deimi ve taraf

denizlerle evrili bu lkenin yeni sahipleri, denizlere ynelmeyi devletin gelecei iin en uygun yol ola-

can anlamlardr. nk denizlere ulamak Trkler iin bir Kzlelma idi. Sratle kuzey ve bat Ana-

dolu sahillerine ulaan Trkler, derhal denizlerde faaliyetlere baladlar. Bu ciltte yer alan ilk makalelerin

ortaya koyduu zere, 1085te zmir ve civarn fetheden aka Bey ilk defa cidd olarak denizlerde ha-

reket balatan Trk beyi oldu. Daha sonra Seluklularn Alanyada kurduklar tersane ile Akdeniz iin

ve Sinopta kurduklar tersane ile de Karadeniz iin donanma hazrladlar. Bylece Anadolunun Akdeniz

13 een, Trkler, s. 109-110.14 Mesdi, Mrcz-zeheb, (yay. M. M.

Abdlhamid), Kahire 1367/1948, I, 168.15 bn Havkal, Sretl-arz, (yay. J. H. Kramers),

Leiden 1938-39, II, 378.16 Mirza Bala, Hazer Denizi, slam

Ansiklopedisi, stanbul 1977, V/I, 408-412.



13

sahillerini kendileri iin gvenlik altna aldklar gibi Karadenizi ap Krma sefer dzenlediler. Sel-

uklulardan sonra kurulan baz beylikler de yer aldklar coraf meknn sahillerde olmas sebebiyle

deniz faaliyetlerinde bulundular. Aydnoullar, Karasi, Saruhan ve Mentee beylikleri Ege ve Marmara

kylarnda, andaroullar ise Karadenize alan birer deniz beylikleri olarak gelitiler. Kendilerine ait

birer deniz gc yaratan bu beylikler daha sonralar Osmanl donanmasnn temelini oluturdular.

Osmanl srecinde denizcilik (XIV.-XVII. yzyllar)Aydnolu Umur Beyin Bozcaada yaknnda karlat bir Hristiyan filosunda bulunan gemilerin

Trk denizciler zerinde brakt izlenimi yanstmaya alan Elizabeth Zachariadou, Dsturnme-i En-

veriden u dizeleri aktarmaktadr.

her birisi sanasn bir yce da

yz gemi urasa kalmaz biri sa17

Bu dizeler, Osmanllarn XVI. yzylda oluturduklar Bahriye gc dikkate alndnda kurulu dev-

rinde iken sahip olduklar g ile daha sonra geldikleri noktay gstermesi bakmndan nemlidir.

1538 ylnda Akdenizdeki dengeleri tamamen deimesinde bir sembol olan Preveze deniz savann

yapld mevsimde Hindistandaki Diu kuatmas iin Hint Okyanusuna alan Osmanl deniz gcnn

boyutlarnn nerelere kadar tandn dndmzde 14. yzyldaki durumdan ne kadar farkl bir

denizcilik gcne ulald kavranabilir. spanyol vekayinmelerinde nceleri krek ekmeyi bilmeyen

Trkler olarak geen imgeler, andm ylda denizlerde korku uyandran Osmanl varlna ulam,

kedi gibi sudan korkan Trkler artk suyla barmtr ve:

Akdeniz, Karadeniz, Kzldeniz bata olmak zere pek ok blgede etkinlik kazanmtr. te yandan

spanyol ve talyan kaynaklarnda su donanmas (armada de agua) olarak tabir edilen ve daha ok

orta Avrupaya yaylrken Tuna zerinde kullanlan ince donanmaya dair pek ok referans vardr18.

Yukarda zet olarak yanstlmaya allan ve Trk tarihinin erken dnemlerine ilikin denizcilik

kavram, anlay ve faaliyetlerinin ok daha gelimi ve dnya boyutlarna ulam yapsnn rnei Os-

manl Devletinin/mparatorluunun bnyesinde yer almaktadr. Bu cilt iinde bulunan ve konularnda

uzman tarihilerce hazrlanan blmler Osmanl denizciliini 17. yzyl sonuna kadar getirmekte, byle

bir el kitabnda mmkn olduu kadar ayrnt iine girilmektedir. Osmanllarn denizlerdeki faaliyetleri

gerek kendi dnemlerindeki vekayinme tr kitaplarda yazlan gerekse Trkiye Cumhuriyeti srecinde

-ou amatrce- yaplan almalarda ele alnmaya allmtr. Ne var ki denizcilik tarihi 20. yzyln

sonuna yaklarken ve 21. yzylla birlikte canlanan tarihiliin ve bilimsel yntemlerle incelenen ko-

nularndan biri olarak ortaya kmtr. Aadaki birka sayfada bu cildin konusu olan ve 18. yzyl

balarna kadar olan deiimleri ileyen tarihilik stnde ksaca durulacak, bu balamda nerede bulun-

duumuz belirlenmeye allacaktr.

Osmanl mparatorluunun denizlerdeki servenlerine ilikin bat dnyasnda -zellikle ngilizce

avantajn kullanan -tarihilerin bu tarihin yeterince ilenmediini belirten, hatta batnn nyarglarn

krmaya alan giriimlerle sorunu dnya tarih literatr iine sokmaya altklar bilinmektedir. Bu

uyarlar nemli saymakla birlikte, Osmanl denizcilii stne alan, belki saylar fazla olmayan Trk

tarihilerin ortaya koyduklar zgn almalar ise yeterince duyurulamamtr. Her ne kadar Halil nal-

ckn 1940l yllarda balayan almalarnda ortaya koyduu alm -daha ziyade sosyal ve ekonomik



17 Kapudan Pasha: His Office and hid Domain

(ed. E. Zachariadou), Rethymnon 2002,

s. XIII.18 Trkler ve Deniz (ed. . Kumrular), stanbul

2007, s. 10.

14

tarih arlkl olsa da- Osmanl denizcilik tarihi iin tam bir yenileme nitelii tarken imparatorluun

denizlerdeki yaylmasn dnya tarihiliine ortak edecek dzeye getirmeye almtr19. Baz belge ya-

ynlar yapan ve amatr olarak sfatlandrabileceimiz veya klasik olarak nitelendirebileceimiz baz in-

celemelere, zellikle de smail Hakk Uzunarlnn almalarna kadar inmesek de, 1970 ylnda

yaynlanan bir derleme iinde yer alan erafettin Turann Rodos fethiyle Malta kuatmasn iledii

uzun makalesi, gerek Osmanl gerekse bat (zellikle Venedik) kaynaklarn kullanarak atlabilecek yolu

Akdeniz balamnda gsterdiini20, Cengiz Orhonlunun etin bir konunun zellikle yerli kaynaklarn

deerek ortaya koyduu incelemesi de Osmanllarn Hint Okyanusu ynnde -zellikle de Habeistan

balamnda- genilemelerini konu ettiini vurgulamamz gerekiyor21. 1970 ylnda Andrew Hessin Os-

manl denizciliindeki gelimeleri (1453 ve 1525 tarihleri iine yerletirdii olaylar) dnya tarihiliine

American Historical Review araclyla duyurmas bakmndan nemsenmelidir. Zira bu inceleme, anlan

tarihler arasndaki oluumu bir evrim (evolution) olarak deerlendirmektedir22. Bunun 10 yl ardndan

yaynlanan Colin Imberin Kanuni Sultan Sleyman dnemindeki Osmanl donanma yapsn muhasebe

kaytlarna da inen almas,23 yine o sralarda, hatta daha nceleri balayan, burada ayrntlarna gire-

meyeceim incelemeleri yapan Svat Soucekin nc almalar,24 bir bakma, Osmanl denizcilik tarihini

hem dnya boyutlarnda duyuran hem de Trk tarihiliini bu ynde ateleyen baka giriimler olarak

deerlendirilebilir.

Bu giriimleri izleyen 1990l yllar ve 2000nin ilk yllar, Osmanl denizciliini ok daha fazla kay-

nak zenginlii ve ayrntl olarak ele alan tarihiliin kesiflemeye balad yllar olarak grebiliriz.

Uluslararas nitelikte eitli aratrmalarn eliinde ancak zgn Osmanl ve dnemin bat kaynaklarnn

kullanld almalar -biz editrlerin25 de iinde bulunduu tarihilerin incelemeleri- tarihi gerekten

deniztesi/okyanustesi ortamlara tayacak nitelikte olmutur26. Palmira Brummettin konuyu yeni kay-

nak ve yorumlarla tm dnyaya duyurduu kitab27 Muzaffer Arkan ve Paolino Toledonun spanyolca

kaynaklarn sergilemeye balad alma28, Svat Soucekin srdrd almalar29, Nicolas Vatinin

1480-1522 yllaryla snrlad Rodos zerine detayl incelemesi30, Cambridge niversitesinde yaplan

ve sonradan Kate Fleet tarafndan yayna hazrlanan The Ottomans and the Sea sempozyumu31, zlem

Kumrularn abalaryla yaplan ve Osmanl denizciliine ilikin aratrmalarda yerli ve yabanc kay-

naklarn eitliliini ve yeni yorumlar ieren sempozyumdaki almlar32 ve Trk Deniz Kuvvetleri ta-

rafndan Ekim 2008de Osmanllarn Hint Okyanusu politikalarna ilikin zel bir sempozyum konusuyla

gerekletirilen faaliyetler bu alandaki ilginin boyutlarn gstermitir. Ancak bu sahada daha pek ok

yeni aratrmalar yaplmas gerekmektedir. Bu cildin editrleri olarak tarafmzdan imdiye kadar yaplan

almalarda Osmanl denizcilik tarihinin ne kadar ayrnt iinde olduu, ne denli kaynak (yerli ve ya-

banc) trlerine gitmenin gerektirdii yolundaki ihtiya ortaya konulmaya allmtr. Kemal Beydil-

linin yapt bir deerlendirmeyi bir bakma uyar saymak gerekmektedir. Trk (zellikle Osmanl)

denizcilik tarihi yazmaya girienlerin bu ie heveslenmeden nce ne tr zorunluluklar fark etmeleri ge-

rektiini ortaya koymaktadr:

Bu haliyle imparatorluun denizcilie yaklamnn ve deniz gcnn hangi maddi esaslar zerinde

ykseldiini, gemi yapm, donanm, seyri ve teknik bilgi birikiminin hangi kaynaklardan edinildii,

zellikle byk bir donanma sahibinin ar masraflarnn nereden ve nasl karland gibi sorulara

cevap verilmesi icap edecektir33.

19 Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve

Sosyal Tarihi, Cilt 1 1300-1600

(ev. H. Berktay), stanbul 2000.20 Rodosun Zaptndan Malta Muhasarasna,

Kanun Armaan, Ankara 1970, s. 47-117.21 Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti:

Habe Eyaleti, stanbul: Edebiyat Fakltesi,

1974. 22 The Evolution of the Ottoman Seaborne

Empire in the Age of Oceanic Discoveries,

1453-1525, American Historical Review,

say LXXV/7, 1970, s. 1893.23 The Navy of Sleyman the Magnificent,

Archivum Ottomanicum, 6, 1980, s. 211-282.24 rnein Certain Types of Ships in Ottoman-

Turkish Terminology, Turcica, 7, 1975,

s. 233-249; The Rises of Barbarossas in

North in North Africa, Archivum

Ottomanicum, 3, 1971, s. 240-251. Piri Reis

and Turkish Mapmaking after Columbus,

Londra, 1996. 25 dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat:

XVII. Yzylda Tersne-i mire, Ankara 1992;

Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, stanbul

2005; Beylikten mparatorlua Osmanl

Denizcilii, stanbul 2006; Osmanllar ve

Deniz; Deniz Politikalar, Tekilat ve Gemiler,

stanbul 2007; Salih zbaran, Yemenden

Basraya Snrdaki Osmanl, stanbul 2004.26 2004 ylna kadar yaplan yaynlar ieren bir

alma iin bak. Tuncay Zorlu, Osmanl

Deniz Teknolojisi zerine, Trkiye

Aratrmalar Literatr Dergisi, say 2/4, 2004,

s. 297-353.27 Ottoman Seapower and the Levantine

Diplomacy in the Age of Discovery, State

University of New York, 1994. Bu alma

Osmanl Denizgc: Keifler anda Osmanl

Denizgc ve Dou Akdenizde Diplomasi

bal altnda Nazl Pikin tarafndan

Trkeye evrilmitir (stanbul 2009).28 XIV.-XVI. Yzyllarda Trk-spanyol likileri ve

Denizcilik Tarihimizle lgili spanyol Belgeleri,

Ankara: Deniz Kuvvetleri Komutanl, 1995.29 rnein Piri Reis and Turkish Mapmaking

after Columbus, London 1996. 30 Rodos valyeleri ve Osmanllar: Dou

Akdenizde Sava, Diplomasi ve Korsanlk,

1480-1522, (ev. T. Altnova), stanbul 2000.31 Oriente Moderno, say: XX (LXXXI), Roma 2001.32 Trkler ve Deniz, stanbul 2007. zlem

Kumrularn Avrupada Trk Dmanlnn

Kkeni: Trk Korkusu (stanbul 2008) balkl

almas bu balamda tarihileri yepyeni -

zellikle spanyol- kaynaklarna tamas

itibariyle nemlidir.33 Denizler, Corafya ve Osmanllar, Toplumsal

Tarih, say 139, (Temmuz 2005), s. 39.



15

Bu cildin ilk blm iin hazrlanan yazlar -Erdoan Meril, Halil nalck ve Mustafa Dan ma-

kaleleri- Osmanllarn denizcilik rgtlenmesinden nceki yzyllar iine almay amalamaktadr. Bir

bakma, Osmanl donanmasnn temelini oluturan beyliklerin ve onlarla Anadolu kylarnda, zellikle

Ege Denizinde, ekime ve iletiim iine giren Bizans, Venedik ve Ceneviz gibi Hristiyan deniz g-

lerinin varlna deinmektedirler.

Osmanl deniz gcnn oluumunun, bilhassa da bu srecin balangcnda ok nemli bir yer tutan

Gelibolu deniz ss ile ve Fatih Sultan Mehmed zamanndaki gelimelerin aklamalar ikinci blmde

yer alan Kate Fleet ve dris Bostann yazlarnda yanstlmaktadr. Osmanl denizciliinin ykseli aa-

masna girdii ve deniztesi hareketlerde gerekten etkili olmaya balad, baka bir tanmlamayla, r-

gtlenmenin esas beyni saylmas gereken Tersne-i mirenin kuruluu ve onu izleyen yllarn Preveze

savana kadar olan sreci ve daha sonraki yllardaki almlar, Avrupa yaylmasyla harekete geen ok-

yanustesi faaliyetleri ve gelimeler dris Bostan, Salih zbaran, Mahmut akirolu ve zlem Kumru-

larn nc, drdnc ve beinci blmlerdeki yazlarnda verilmeye allmtr. Bu cildin olaylar,

olgular, yorumlar ksmnda bulunan altnc blm ise Osmanllar iin sessiz bekleyiin, korsanlk ha-

reketlerinin ne ifade ettiinin ve gemi teknolojisinde krekten yelkene gei servenin, kimi reform ha-

reketlerinin, bu arada da nehir sularndaki rgtlenmeyle gemilerin nasl bir ilev grdklerinin, yani

ince donanmann tarihesi dris Bostan, Victor Ostapchuk ve Ersin Glsoyun yazlarnda ortaya kon-

maya allmaktadr.

Osmanl mparatorluunun deniz ynetimi, gemi inasndaki rgtlenmeleri, gemi eitleri vb ko-

nular bu cildin ikinci ksmnda ilenmektedir. Bu balamdaki yazlarn byk bir ounluu -birinci k-

smda olduu gibi- dris Bostan tarafndan yazlmtr ve yazarn daha nceki incelemelerinde ortaya

koyduu zgn kaynaklarn ve yeni yorumlarn gelitirilerek okuyucuya sunulmu biimini iermektedir.

Hint Okyanusundaki yaplanmaya ilikin yazy da Salih zbaran hazrlamtr.

Bu ciltte ortaya konulmaya allan aklamalar ve bu aklamalara esas olan kaynaklar, phesiz

ki, yeterli olmayabilir; editrlerin bu giri mahiyetindeki yazda zetlemeye altklar deerlendirme

de yetersiz kalabilir. Lakin hi unutulmamaldr ki tarihin, bilinenlerin uygun yorum ve gzel anlatm-

lara brnm ekillerinin dayananda dnemlere ada tanklklar bulunmas nkouldur. Bu tank-

lara/kaynaklara ulamak, deniz ve okyanuslarda kaybolmularn izini srmek hi de kolay deildir.

Elinizdeki cilt bu ynde -ok yazarl ve merakl kadar uzmanna da seslenmeye alan- bir denemedir.

Eminiz ki yaklam tarzlar gelitike ve kaynak trleri oaldka Trk Denizcilik Tarihi geliimini

srdrecektir.



16

KISIM I

OLAYLAR - OLGULAR YORUMLAR

B R N C B L M

Osmanllardan nce

Trk Denizcilik Faaliyetleri

Seluklu Devleti kurulmadan nce Horasan ve Mavernnehr blgelerindeki nehirler zerinde ticaret

yapmak ve yolcu tamak iin gemiler kullanlmaktayken Gazneliler dneminde ndus nehri zerinde,

Trk tarihi asndan, nemli bir sava gerekleti. Gaznelilerin mehur sultan Mahmud (999-1030)

Hindistana yapt son seferinde (Mart 1027) Multana doru ilerledi. Bu seferin gayesi yol kesen ve

hrszlk yapan Catlar cezalandrmak idi. Sultan Mahmud, ndus nehrinin iki yakasna hkim bulunan,

gayet sava ve ayn zamanda usta birer denizci olan Catlar ile savaabilmek iin ok sayda gemiden

oluan bir ince donanma yaptrd. Bu gemilerin her birine dman teknelerini paralamak iin biri ge-

minin nnde, teki arkasnda adet sivri demir ubuk yerletirdi. Ayrca her gemiyi mrettebattan

baka yirmi oku (trendaz), karure (ie), naft (petrol) ve siper (kalkan) ile donatt. Gazneliler nehir

zerindeki bu savata Catlarn ok saydaki gemilerini batrp yaktlar ve onlar malup ettiler1. Bylece

Seluklular ncesinde Trk denizcilik tarihinde nemli bir olaya tank olundu.

Byk Seluklular Dnemi Byk Seluklu Devleti (1038-1157) kurulduktan hemen sonra daha ziyade Bat ynnde genilemeye

balam ve on yl gibi ksa bir srede ran geerek Anadoluya ulamt. Bu bat ynndeki ilerleme s-

rasnda Byk Seluklular dnemiyle ilgili gerek nehirlerde, gerekse denizlerde baz faaliyetlerin olduunu

tespit edebiliyoruz. Dandanakan Savann (1040) ardndan, ar Beyin olu Melik Kavurd rann Kir-

man blgesine hkim olduktan sonra, dikkatini zengin ve eitli hazinelerle dolu olan Uman (Umman) l-

kesine evirmiti. Kavurd iin Hrmz sahillerinden ok uzak olmayan Umann zabt srasnda karsna

kabilecek tek engel, belki de yabancs olduu denizdi. Buna ramen o, deniz tehlikesini pek nemsemedi

ve Hrmz emrini huzuruna ararak kendisini ve askerlerini Umana nakletmek iin her trl hazrl

yapmasn, gemiler ve kayklar toplamasn emretti. Hrmz hkimi bu emre uyarak Kavurda tbi oldu,

gemiler ve mrettebatn hazrlad. Kavurd, belki de hayatnda ilk kez grd denizde, Uman sahillerine

doru yelken at. Bylece, idaresi altndaki gemiler ile Seluklular tarihinde ilk denizar seferi ger-

ekletirmi oldu. Kesin bir tarih sylemek mmkn grnmese de, Kavurdun Nisan-Mays 1053 ve Tem-

muz-Austos 1062 tarihleri arasnda Umana sahip olduunu ne srebiliriz.

Melik Kavurd kardei Sultan Alp Arslann lmn (24 Kasm 1072) Umanda iken duymutu. O,

her trl tehlikeyi gze alarak, k mevsimi olmasna ramen, Byk Seluklu tahtn ele geirmek iin,

gemiler ile Umandan Kirmana gemiti. Bu gei srasnda birok gemi paraland, askerlerin ou

boularak ld2. Kirman Seluklular 1150 yllarna kadar yaklak bir yzyl Umanda kalabildiklerine

gre, buras ile ilikilerini ve Basra Krfezindeki faaliyetlerini devam ettirebilmek asndan gemiler

ina ettirdiklerini ve kk de olsa bir donanmaya sahip olduklarn dnebiliriz.

Seluklular Dneminde Trk Denizcilik Faaliyetleri

Erdoan MERL*

* Emekli Tarih Profesr.1 Eb Said Abd el-Hayy Gerdiz, Zeyn el-Ahbr,

yay. Abd el-Hayy Habib, Tahran 1347,

s. 191-192; Erdoan Meril, Gazneliler Devleti

Tarihi, Ankara 2007, s. 28. 2 E. Meril, Kirman Seluklular, Ankara 1989,

s. 21-22, 28.

21

Sultan Alp Arslan dneminde nehir gemicilii asndan faa-

liyetlere tesadf edilmektedir. Alp Arslan ubat 1064te Reyden

bat ynnde hareketle Nahcvan snrna geldiinde Aras Nehrini

gemek iin gemilerden kpr yaplmasn emretti. Bu sefere ka-

tlan ehzde Melikah ile Vezir Nizmlmlk, Karsn kuzey-

dousundaki faaliyetleri srasnda Arpa-ay gemek iin gemiler

ve kayklar yaptrmlard3. Sultan Alp Arslan Karahanl I. Nasr

b. brahim (1068-1080)e kar yapt ve lmne sebep olan se-

ferde byk bir orduyla ilerlerken Ceyhun Nehri zerinde kayk-

lardan oluturulan bir kprden yirmi drt gnde gemiti

(Ekim-Kasm 1072).

te yandan Sultan Melikah zamannda bir Trk aknc gru-

bunun Karadeniz sahillerinde denize kadar ulat bilinmektedir.

Bu aknc grubu Emr Ebu Yakub ile Emr sa Bri idaresindey-

diler. Bu arada Bizans ynetimindeki Trabzon ehrini ele geirdiler. Ancak daha sonra Thedoros Gabras

bu ehri geri ald (1080)4. Bu arada, Sultan Melikah 1087 yl balarnda nce Antakyaya, sonra da

Samandana kadar gitti ve Akdeniz kysna ulat. Melikah burada denizi grp, hkimiyet sahasnn

babas Alp Arslannkinden ok daha genilemi olduundan dolay Tanrya kretti. O, belki de ilk kez

deniz grmenin heyecanyla atn Akdenizin sularna srerek klcn kez daldrd ve te Tanr,

Dou Denizinden Bat Denizine kadar olan yerlerin hkimiyetini bana verdi dedi. Ayrca sultan adam-

larna denizden kum almalarn emretti; bu kumu daha sonraki bir tarihte Mervde bulunan babasnn

mezarna gtrp zerine serpti ve Ey babam Alp Arslan sana mjdeler olsun, henz bir ocuk olarak

brakm olduun olun dnyay batan baa feth etti dedi. O, muhtemelen denize ulamakla btn

dnyay feth ettiini dnm ve sevin duygularn bu szlerle ifade etmiti5. Dier yandan Sultan

Melikah Karahanllar zerine dzenledii seferlerden birinde, yani 481 (1088-89) tarihindeki seferde,

byk bir orduyla Ceyhun Nehrini geti. Bu geii Ceyhun zerinde alan gemiciler salamt. Sel-

uklu ordusu nehir zerindeki geiini tamamlad zaman, Vezir Nizmlmlkn gemicilere verecei

cret 10.000 dinar idi.

Byk Seluklu sultanlarndan Berkyaruk (1093-1104), 491 (1097-98) tarihinde Basray Emr

Kumaca ikt ettiinde yani, hizmet karlnda devrettiinde, Emr, smail b. Arslanck adl bir ahs

kendisine vekleten bu ehre gnderdi. smail daha sonra Basradaki hkimiyet sahasna geniletmeyi

dndnde mahall Arap reislerinden ikisinin ok sayda gemileriyle karlat. ki taraf arasndaki

savata bu reislerden birinin okla vurulup lmesi tekinin de hkim olduu Batihaya geri dnmek

zorunda kalmasyla smail, gemilerine el koydu ve bylece kk apta bir donanmaya sahip oldu.

Bu olaydan sonra smailin adamlar kendisine gemiler yaptlar, bunlarla Umann bir ksmn ve Cen-

nbe, Siraf ve Ceziret Beni Nefisin hkimi olan Ebu Sad Muhammed ve teki Emrlerin ehirlerini

ele geirmek iin asker sevkine tevik ettiler. smail yirmiden fazla gemi yaptrd. Bunlar belki de

Byk Seluklu yneticileri tarafndan hkimiyet sahas iinde yaptrlan ilk gemiler idi. Ebu Sad

bu durumdan haberdar olduu zaman yaklak elli para gemi ve askeri onun zerine gnderdi. Bunlar

Dicle yoluyla Basraya ulatlar (494/1100-1101). Fakat sonuta iki taraf anlamay tercih etti. Ancak

Ebu Sadn askerleri dndklerinde smail anlamaya uymad, hatta Eb Sadn adamlarna ait iki

gemiye el koydu.



3 E. Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr,

(ev. F. Iltan), stanbul 1970, s. 183; M. A.

Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi,

III, Alp Arslan ve Zaman, Ankara 1992, s. 16. 4 M. H. Ynan, Trkiye Tarihi Seluklular Devri,

stanbul 1944, s. 111-112; . Kafesolu,

Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu

mparatorluu, stanbul 1953, s. 114-115 ve

not 6. 5 Urfal Mateos Vekayinmesi (952-1136) ve

Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), (ev. H. D.

Andreasyan), Ankara 1962, s. 172; Muhammed

b. Ali b. Sleyman er-Ravend, Rhat-s-

Sudur ve yet-s-Srr, (ev. A. Ate), Ankara

1967, I, 126-127; Kafesolu, a.g.e., s. 93-94.

22

Alanya TersanesiRessam: Maide Arel, (Deniz Mzesi, Dem. Nr. 2267).

te yandan Vast askerlerinin bir ksm, 495 (1101-1102) tarihinde bir mektup yazarak buray ken-

disine teslim etmek istediklerini bildirdiler. Bu davet zerine smail Vast ele geirmek iin gemilerle

Nehrebna gitti ve ehri teslim etmelerini istedi. Fakat onunla daha nce irtibat kuranlar ehri teslim

etmekten vazgemilerdi. smail bu baarsz sefer sonucu Basraya geri dnd. Geri dnmesi smail

iin byk bir anst; nk bu srada Eb Sad, yaplan anlamaya uymayan smaile kar irili ufakl

yz para gemiyle harekete geerek el-Ubulla Nehrinin azna kadar geldi. smailin askerleri de yir-

miden fazla gemiyle kar ktlar. ki taraf arasnda yaanan bu sava, Byk Seluklu devrinin -Sel-

uklular adna- tespit edebildiimiz belki de ilk donanma sava idi. Eb Sadn yannda yaklak on

bin denizci bulunuyordu. Buna mukabil smailin yannda yedi yz kii vard. Kuvvet asndan smailin

aleyhine olan bu nispetsizlik onun malubiyetine sebep oldu. Daha sonra smail, Abbas halifesi el-Mus-

tazhirin (1094-1118) vekilinin arac olmasn salayarak Ebu Sad ile bir bar yapt6.

smail b. Arslanckn Basradaki egemenlii yaklak on yl srd. Sultan Muhammed Tapar (1105-

1118), Seluklu tahtna getii zaman Basraya baka bir Emr tayin etti; buray Seyfddevle Sadakaya

brakt. O, 1106 ubat ay banda bu ehre hkim oldu. Bir sre sonra Muhammed Tapar Basray Emr

Aksungur el-Buharye ikt etti. Onun buradaki nibi Sungur el-Beyt halka ok iyi hizmetler yapt;

Basrann suyu tuzlu olduundan ehirdeki fakirler ve yoldan gelip geenler iin gemiler tahsis edip,

onlar iin su tatt7.

te yandan Byk Seluklu sultan Sencerin de esir bulunduu Ouzlarn elinden kurtulmasnda

bir gemi rol oynamt. Bir av bahanesiyle karlan ve at stnde Trmiz ehri karsnda Ceyhun sahiline

kadar getirilen Sultan daha nce hazrlanan bir gemi sayesinde Ceyhunu gemi ve Ouzlarn elinden

kurtulmutu (1156)8.

Irak Seluklular DnemiIrak Seluklu Devleti kurulduktan (1119) sonra, Abbas halifeleri zaman zaman tekrar siyas otoriteye

sahip olmak istemilerdi. Sultan Mahmud (1119-1131) askerleriyle 1126 yl sonunda Badata geldi-

inde, Halife Msterid (1118-1135) muhtemelen civardaki btn gemileri toplamt. Ayrca beraberinde

30.000 asker bulunuyordu. Seluklu sultan bu durumda Emr mdeddn Zengye haber gnderip ge-

miler ve askerlerle gelmesini emretti. O da Basradaki btn gemileri nehir zerinden Badata gnderdi;

yaya birlikler de yanndayd. Badata yaklatklarnda nehirde gemileri ve karada da askerleri gren

Halife Msterid bara raz oldu (Ocak 1127)9.

Seluklular devrinde, gemilerle ilgili, en dikkat ekici sava Dicle nehri zerinde oldu. Bu olay, o d-

nemdeki gemi tiplerini ve hangi silahlarn kullanldn gstermesi asndan nemlidir. Irak Seluklu sul-

tan Muhammed (1153-1160), adna hutbe okutmayan ve rakip olarak karsna Sleymanah karan

Halife Muktef (1136-1160) ile mcadele etme zamannn geldiine inanmt ki kuvvetleriyle Badat

nne gelerek ehri kuatt (Ocak 1157). Buna karlk Halife Muktef, daha nceden tedbirler alm, silahlar

yaptrm, mancnklar iin gerekli talar gemilerle getirtmiti. Ayrca sava gemileri yaplmasn emret-

miti. Bu gemiler Diclede etrafa dehet sayorlard. Seluklu ordusu savaa baladnda halife her gn

Dicle zerine eitli silhlarla donatlm gemiler karyordu. Bunlar nehir zerinde Seluklu askerlerinin

hizasna geldiklerinde silhlaryla onlarn kimini ldryor, kimini de yaralayarak rahatsz ediyorlard.

Seluklu ordusunda az sayda gemi vard. Bunlar da gemicileri zorla altrarak ve sahiplerini zarara

uratarak toplanan gemilerdi. Seluklu askerleri de o gemicilerin yannda, belki de teknelere alk ol-

madklar iin, gemilere binmeye pek cesaret edemiyorlard. Ancak Iraktaki Cezayir blgesindeki baz

6 bnl-Esir, slm Tarihi, el-Kmil fit-Tarih

Tecmesi, (ev. A. zaydn), stanbul 1987, X,

277-279.7 bnl-Esir, slm Tarihi, X, 443.8 Ravend, Rhat-s-Sudur, I, 179; M. A.

Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi,

II, kinci mparatorluk Devri, Ankara 1984,

s. 456. 9 bnl-Esir, slm Tarihi, X, 504; C. Alptekin,

The Reign of Zangi (521-541/1127-1146),

Erzurum 1978, s. 26.



23

hkim gler Seluklu sultanna gemileriyle yardm etmek istiyorlard. Halifeye aktan aa muhalefet

eden Garraf hkimi Bedr b. Muzaffer b. Hammd Seluklulara Vst ve Batayhdan gemiler tedarik

ederek yardma geldi. Halife de bunlar karlamak ve yakp yok etmek iin harekete gemiti. Bu arada

Hilleden Ben Esed Emrleri de says nemli bir yekna ulaan askerler toplayarak Seluklu sultanna

yardma gelmilerdi. Daha sonra sultann adamlarndan da nemli miktarda sekin askerler bu gemilere

bindirildi. ki taraf arasnda Dicle nehri zerinde mthi bir sava oldu. Halifenin adamlar ve halk ge-

mileriyle sultann teknelerine rampa ettiler. Sava gnein douundan batna kadar gemiler zerinde

oldu. Hilleden gelenlerden ve sultann askerlerinden birou ldrld; Sultan Muhammed Badat ku-

atmasn terk etmek zorunda kald (6 Mays 1157)10.

Dicle zerindeki bu mcadelede sava aleti olarak u silahlar kullanlmt:

1.Mancnk: Genelde ta frlatan ancak bazen kor hline gelmi oklar, kzgn demir ve naft kaplar atan let.

2. Arrde: Glle ve naft atmaya yarayan mancnktan ufak bir alet (hafif mancnk).

3. arh: Surlara ve sava gemilerine monte edilen ve birka ok atabilen yay. Bu alet ayrca naft

kaplar ve bombalar da atabiliyordu.

4. Neft: Kaplar ve bunlar iinde atlan yanc maddelerden (neft yal paavra) meydana gelen bir

karm, buna Rum atei de deniyordu. Kaplar iinde atlan naft hedefe mancnk, arrde ve arhla atl-

yordu. Havada uan beyaz-dumansz naft ise borularla atlrd.

5. Oklar (rumat).

6. Kavarir (tekili karure/ie): Yakc ie (bir anlamda molotof kokteyli).

7. Kl11.

O dnemde yk ve yolcu gemilerine verilen genel ad merkeb (oulu merkib) ve sefine idi. Bedr b.

Muzafferin Seluklu sultanna yardm iin getirdii gemilere gelince bunlar merkib-i hammle (yk

gemileri), sava gemileri, zevrik (tekili zevrak) ve effreden (dman gemilerini yakan ate gemileri)

olumaktayd.

Trkiye Seluklular DnemiTrkiye Seluklularnn kurucusu Sleymanah, Bizansn kark durumundan istifade ederek s-

nrlarn Marmara ve Karadeniz ynlerinde geniletmi, hatta skdar ve Kadkye doru ilerleyerek

Anadolu kylarnda gmrk daireleri kurup, Boazdan gelip geen gemilerden vergi almaa balamt.

te yandan Bizans tahtn ele geirerek imparator olan Aleksios Komnenos (1081-1118) nce stanbula

rahat bir nefes aldrmak maksadyla kk gemilerle Boaz sahilinde Trk karakollarna korsan basknlar

dzenleyerek geri ekilmee zorlamt. Ancak Aleksiosun Balkanlardaki durumu bu srada hi de iyi

deildi, Peenek ve Norman tehlikesini ortadan kaldrmak maksadyla Sleymanah ile anlamay tercih

etti (1081-Dragos Suyu Antlamas). Sleymanah bu antlamadan sonra ynn Akdeniz tarafna evirdi

ve bir frsattan yararlanarak yz atl ve ok sayda piyadeden oluan bir kuvvetle nce deniz yoluyla

hareket etti, sonra karadan ilerleyerek Antakya ehrini ve i kalesini ele geirdi (Aralk 1084-Ocak 1085).

Bu olay srasnda Karategin adndaki bir Trk beyi Karadeniz kysnda Sinopa hkim oldu (1085 ba);

ancak mparator Aleksios Sinopu tekrar ele geirdi.

Sleymanah daha sonra Halep zerine yapt seferde znikde vekil olarak brakt Ebul-Kasm

adnda bir Emr, Marmara Denizinin gney sahillerini ele geirdi; kk bir donanma kurmay tasarlad

ve bu maksatla sahilde bulunan Gemlik (Kios) ehrini zapt ederek burada gemiler yaptrmaa balad.



10 el-Bundar, Tavarih al-Seluk, Kitab Zubdet

el-Nusra ve Nuhbet el-Usra, yay. M. Th.

Houtsma, Histoire des Seldjoucides

del-Irak, Liede 1889, s. 247-250/Trke

tercmesi, Kvameddin Burslan, Irak ve

Horasan Seluklular Tarihi, Ankara 1943,

s. 227-229; Sadruddin Ebul-Hasan Ali bn

Nsr bn Ali el-Huseyn, Ahbr d-Devlet

is-Selcukiyye, yay. Muhammed kbal, Lahor

1933, s. 136-140/Trke tercmesi, N. Lugal,

Ankara 1943, s. 96-98; bnl-Esir, slm

Tarihi, s. 181-183.11 Silahlarn ilevi iin bkz. R. een,

Salhaddin Eyyub Devri, stanbul 2000,

s. 123, 275, 293-294.

24

Ancak Aleksios oralarda oluacak bir Trk donanmasnn imparatorluk iin yarataca tehlikeyi kavra-

yarak derhal faaliyete geti. Btn donanmasn Manuel Butumites emrine vererek Ebul-Kasmn ge-

milerini yakmakla grevlendirdi. Karadan da byke bir kuvvetle Tatikiosu gnderdi. Bizans

donanmas sratle gelerek Ebul-Kasmn herhlde henz kzakta bulunan gemilerini yakt (1086 yl

ortalar)12.

Myriokephalon Savandan (1176) sonra Sultan II. Kl Arslan 24.000 kiilik bir Trk ordusunu

denize kadar olan blgeyi ve ehirleri tahrip etmee gnderdi (1177-78). Sultan bu ordunun komutanna

kendisine deniz suyu, kum ve bir krek getirmesini emretti. Trkler Egede Rodos Adasnn karsndaki

kylara kadar ilerlediler13.

Sultan II. Kl Arslann lmnden (1192) sonra Gyseddn I. Keyhusrev ilk tahta knda be

yl hkmdarlk yapt. Onun bu ilk sultanl dneminde Karadeniz blgesinde Trkmenler ky ehir-

lerini zorlamakta idiler ve II. Sleymanahn meliklik dneminde Samsunu ele geirdiler; bylece Sel-

uklular Karadenizdeki bir limana sahip oldular14.

Bu arada Trkiye Seluklu sultanlnda bir taht deiiklii grld. Rkneddn II. Sleymanah

kardeini tahttan uzaklatrarak devletin bana geti (1196). Gyseddn I. Keyhusrev acele Konyay

terk etti ve bir sre Anadoluda dolatktan sonra Samsun (Canik)a ulat; maksad stanbula gidip Bi-

zans imparatorundan yardm istemekti. Samsun valisi, daha nce gemiler ve kayklar hazrlatt, onlara

usta gemiciler ve tayfalar grevlendirdi, ilerini ok miktarda silah ve zahireyle doldurdu Sultann

gemicileri yelken ap stanbula doru yol aldlar ve yaklak 1199-1200de bu ehre ulatlar15.

Sultan II. Sleymanah dneminde (1196-1204), Bizans imparatoru III. Aleksios Angelos (1195-

1203), Karadenize alt gemi gndererek yk ve ticaret gemilerine basknlar dzenletti. Bu basknlarda

zarara urayan Seluklu tccarlar II. Sleymanah Konyada ziyaret ederek ikyette bulundular ve

yardm istediler. Seluklu sultan Bizansa bir eli gndererek tccarlarn zararlarnn karlanmasn is-

tedi. Sonuta iki taraf arasnda bir bar imzaland ve III. Aleksios ele geirilen mallar iin tazminat ve-

rilmesini kabul etti16.

Bir sre sonra Samsunun Seluklu hkimiyetinden kt anlalyor (1204)17. te yandan nye,

Sinop ve Trabzona hkim olan Aleksios Komnenos (Kyr Aleksi, 1204-1222)un Samsunu kuatmas,

znik imparatoru Theodoros I. Laskaris (1204-1222)in de ie karmas, Karadenizde bir stnlk m-

cadelesinin balamasna sebep oldu. Sultan Gyseddn I. Keyhusrev de itaatinden kan Trabzon impa-

ratoru zerine yryp ehri kuatarak bask altna ald. Ancak bu stnlk mcadelesinde zarar grenler

tacirler oldu. Karadenizde ticar faaliyetlerde bulunmak neredeyse imknsz hle gelmiti. Bu durumu

en iyi ekilde aksettiren kii ortaan nl tarihilerinden bnl-esr olmutu. Ona gre18, Bu yzden

Anadolu, Rus ve Kpak ehirleriyle yaplan kara ve deniz ulam durdu. Hi kimse Gyseddnin l-

kesine gidemez oldu. Halk bundan dolay byk zarara urad. nk onlarla ticaret yapyor ve lkele-

rine gidiyorlard. Sonuta Gyseddn I. Keyhusrev Aleksiosu malup edip, haraca balad ve ticaret

yollarnn emniyetini salad.

Gyseddn I. Keyhusrev, Karadeniz sahillerinin gvenliini saladktan sonra Akdeniz blgesini d-

nmeye balad. nk Akdenizin nemli liman ehirlerinden Antalya (Attalia) o srada Aldo Brandini

adl bir talyann idaresinde idi ve bir tccar grubu burada soyulmutu. Onlarn da ikyeti zerine Sel-

uklu sultan Antalyaya bir sefer dzenleyerek ehri kuatt. Ancak Kbrstaki Hallarn kk bir do-

nanma ile yardm gndermesi zerine kuatma geici olarak kaldrld ise de Antalya uzaktan kontrol

altnda tutuldu. Bu srada ehirdeki Rumlarn sultana yardm iin bavurmalar, kuatmann tekrar

12 O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye,

stanbul 1971, s. 83-84: E. Meril,

Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara

2006, s. 111.13 Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve

Manuel Komnenos Devirleri), (ev. F. Iltan),

Ankara 1995, s. 133.14 C. Cahen, Pre-Ottoman Turkey, London 1968,

s. 117/Trke tercmesi, Yldz Moran,

Osmanllardan nce Anadoluda Trkler,

stanbul 1984, s. 127.15 bn-i Bb, el-Hseyn b. Muhammed b. Ali

el-Cafer er-Ruged, El-Evmirl-Aliyye

fil-Umril-Aliyye, nsz ve fihristi

hazrlayan A. S. Erzi, Ankara 1956

(Tpkbasm), I, 50/Trke tercmesi, Mrsel

ztrk, El-Evamirl-Alaiye fil-Umuril-

Alaiye (Seluk Nme), Ankara 1996, I, 68.16 O. Turan, Trkiye Seluklular Hakknda

Resm Vesikalar, Metin, Tercme ve

Aratrmalar, Ankara 1958, s. 122-123;

S. Kaya, I. Gyseddin Keyhsrev ve II.

Sleymanah Dnemi Seluklu Tarihi

(1192-1211), Ankara 2006, s. 68-69.17 Bu srada Samsuna Sabbas adnda birinin

hkim olmaa alt ne srlmektedir,

bkz. Turan, Trkiye, s. 279; Kaya, a.g.e.,

s. 123-124. Ancak Sabbas Asidenos

Karadeniz kysndaki Samsun (Amisos)da

deil Milet yanndaki Sampsonda kuvvetle

tutunmutu, bkz. G. Ostrogorsky, Bizans

Devleti Tarihi, (ev. F. Iltan), Ankara 1981,

s. 394, not 1.18 slm Tarihi, El-Kmil fit-Trh Tecmesi,

XII, (ev. A. Araka-A. zaydn), stanbul

1987, s. 201.



25

balamasna sebep oldu. Nihayet Antalya 5 Mart 1207de Seluklu askerleri tarafndan feth edildi. By-

lece Seluklular Akdenizde de nemli bir limana ve deniz ssne sahip oldular. Fetihten sonra Kbrsllar

ile ticar faaliyetleri kapsayan bir antlama yapld. Ayrca, sultan Venediklilere de Trkiyede ticaret

yapmalar iin ferman verdi19.

Gyseddn I. Keyhusrevin lmnn (1211) ardndan olu zzeddn I. Keykavus Seluklu lkesinde

duruma hkim oldu. O da babasnn siyasetine yani ticar ynden Anadolunun kalknmasna nem verdi.

Nitekim ilk olarak Kbrsllar ile bir ticaret antlamas imzalad (1214). Buna gre20, Sultanlk devletinin

msaadesi gereince iki tarafa mensup tacir ve gemicileri birbirlerinin memleketlerine serbeste girip

kacaklard. Daha sonra Venedikliler ile de bir ticaret antlamas yaplarak Akdenizin gvenlii sa-

land. Karadenizde durum farklyd. Bu bakmdan zzeddn I. Keykavus Karadenizde bir ticar liman

ve s kazanmak amacyla Sinop zerine yrd. Ancak bu ehre hkim olmak isteyen birisi daha vard:

Trabzon imparatoru Aleksios. Seluklu sultan sefere kmadan nce Sinop hakknda ehri grenlerden

bilgi alm, burann karadan ve denizden yardm kesilirse alnabileceini renmiti. zzeddn I. Key-

kavus Sinopa doru ilerlerken Trabzon imparatoru Aleksios bir av srasnda Trklere esir dmt.

Seluklu kuvvetleri Sinop nne gelerek buray kuattlar. Daha sonra Behram adndaki bir komutann

1000 kiiyle ehrin deniz balantsn keserek dman gemilerini yakmas, halk g durumda brakt.

ki taraf arasndaki antlamaya gre, Aleksiosun serbest braklmas sultan tarafndan kabul edilmi ve

Seluklu ordusu 3 Kasm 1214te Sinopa girmiti. Bylece Seluklular Karadenizde de nemli bir

ticar liman ve deniz ssne sahip olmulard21. Bu olaydan sonra Trk tacirleri Sinoptan gemilere bi-

nerek Krm sahilindeki Sudaka gittiler. Ticaret eyalar pamuklu, ipekli ve baharattan oluuyordu.

Dnte ise gemilerinin yk, gzel krkler ve her iki cinsten tutsaklar idi22. Ayrca Sultan I. Keyka-

vusun Sinopun fethinden sonra Venedik ve Cenova Cumhuriyetleri ile grmeler yapmas, Seluklu

Devleti ve Anadoludaki eyaletler iin dou ticaretinin canlanmasna ve ekonomik bir zenginlie sebep

olmutu23.

Seluklu taht iin yaplan mcadele srasnda, Antalyann Hristiyan halk bir gece isyan ederek

Trk muhafzlar ldrdler ve ehre hkim oldular. zzeddn I. Keykavus Sinopu aldktan ve Ermenileri

geri pskrttkten sonra Antalya zerine sefere kt. Onun harekete getiini renen Antalya halk

Kbrstan yardm istedi. Bu bavuru zerine Kbrstaki Hallar sava askerlerle dolu birka gemi

gnderdiler. Seluklu askerleri Antalya nne geldiklerinde ehri nce ok yamuruna tuttular; ertesi gn

silah deposundan kuatma letleri getirdiler, merdivenler yaptlar ve mancnklar harekete geirdiler.

Geni merdivenler kale duvarlarna dayand, Trk askerleri yanlarnda ar grzler ve hafif silhlarla

onarl gruplar hlinde burlara trmandlar. Sonuta Antalya Trkler tarafndan ikinci kez fethedilmi

oldu (22 Ocak 1216)24. Bu zaferden sonra I. Keykavus, sahip olduu toprak ve denizlerle es-Sultanl-

berr vel-bahreyn (Karann ve iki denizin sultan) olarak zikredildi25. zzeddn Keykavus dneminde

1216da Kbrsllar ile yaplan ikinci antlama deniz ticareti asndan nemliydi:

zellikle gmrk vergisi ve bu devletlere bal denizlerde gemilerin batmas hlinde mallaryla ilgili

olarak yaplacak ilemler belirtilmitir. Bu antlama metinleri, Antalya halknn Bizansllar dneminde

sahip olduklar ticaret filosunun artk bir Seluklu filosu durumuna geldiini gstermektedir26.

zzeddn Keykavusun lmnden (1220) sonra, yerine kardei Aleddn I. Keykubad Seluklu tah-

tna oturmutu. Seluklu Devleti denizlere ulamasna, Sinop ve Antalyada iki s elde etmesine ramen,



19 bn-i Bib (Tpkbasm), s. 95-99/Trke

tercmesi, I, 115-119; W. Heyd, Yakn-Dou

Ticaret Tarihi, (ev. E. Z. Karal), Ankara 2000,

s. 334-335; Turan, Trkiye, s.283-285;

T. Baykara, I. Gyaseddin Keyhusrev

(1164-1211), Gazi-ehit, Ankara 1997,

s. 36-38.20 Turan, Vesikalar, s. 112-113; S. Koca,

Sultan I. zzeddin Keykvus (1211-1220),

Ankara 1997, s. 66.21 bn-i Bib (Tpkbasm), s. 147-154/Trke

tercmesi, I, 168-175; Cahen, Pre-Ottoman

Turkey, s. 122-123/ Trke tercmesi,

131-132; Turan, Trkiye, s. 302-305; Koca,

a.g.e., s. 30-35.22 Heyd, Yakn-Dou Ticaret Tarihi, s. 328-329.23 Alexis G. C. Savvides, Byzantium in the Near

East: Its Relations With the Seljuk Sultanate

of Rum in Asia Minor The Armenians of

Cilicia and the Mongols A.D. c. 1192-1237,

Selanik 1981, s. 131.24 Bkz. bn-i Bib (Tpkbasm), s. 141-

145/Trke tercmesi, I, s. 162-166; Koca,

a.g.e., s. 37-38.25 E. Meril, Seluklularda Hkmdarlk

Almetleri, Ankara 2007, s. 36.26 Cahen, a.g.e., s. 165/Trke tercmesi,

s. 169. Ayrca bu antlama iin bkz. Turan,

Vesikalar, s. 112-115; Koca, a.g.e., s. 70-71.

26

denizciliin daha da gelimesi iin teki limanlarla takviye edilmesi gerekiyordu. Sultan Aleddn bu

bilinle harekete geti. Emrlerin de tavsiyesiyle, Akdenizde Aliye (Kalonoros) kalesine sahip olmak

istedi. Kalonoros, Kyr Vart (Kir Farid) adnda Bizansl (veya Ermeni) olmas muhtemel bir valinin ida-

resinde idi. Seluklu ordusu Kalonorosa doru ilerlerken, Antalyadan harekete geen deniz kuvvetleri

de bu ehrin nne geldiler. Bu durum Seluklu deniz kuvvetlerinin, gerek anlamda, varlnn ve An-

talyay bir s olarak kullandklarnn ak bir gstergesiydi. Seluklu deniz kuvvetlerinin komutan An-

talya subas Mbarizddn Ertoku idi. bn-i Bibnin ifadesine gre

Sultan, dmann iini bitirmek iin dnyay avlayan ordularnn gruba ayrlmasn buyurdu. Buna

gre bir grup evik kaplanlar gibi (karadan) sarp kayalar zplayp geecek, bir grup timsahlar gibi

deniz tarafndan savaa girecek, bir grup da hzl dalgalar gibi gemilerle kale zerine yryeceklerdi27.

Seluklu ordusunun k mevsiminde kaleyi kuatmas iki ay srd; sultan son bir hcum yaplmasn

istedi. Ancak Kyr Vart bu son hcum karsnda fazla mukavemet edemeyeceini anlam, Mbarizddn

Ertoku vastasyla sultanla anlamak istediini bildirmiti. Sonuta iki taraf arasnda bir antlama sa-

land ve Kalonoros Seluklu hkimiyeti altna girdi (1221). Bylece sultan, Akdeniz sahilindeki bu kaleye

kendi adna nispetle Aliye denilmesini, yeniden imarn ve burada bir tersane inasn emretti. Ad

geen tersanenin ina tarihi 1228dir. Bylece denizlere ulamak iin izlenen siyasetin sonucunda burada

gemi yapmna balanlmtr. Trkiye Seluklularnn nl tarihisi Osman Turan denizlere ynelik ge-

limeleri yle zetlemektedir: 27 bn-i Bib (Tpkbasm), s. 240/Trke

tercmesi, I, 259.



27

Piri Reisin Kitb- Bahriyesindezmir, Urla ve Foa (Deniz Mzesi,Ktp, sr- Atika Nr. 987).

Seluklularn Sinop, Antalya ve Aliye fetihleri, Anadoluya g yollarnda yaplm baz teebbsler

mstesna, Trklerin denizcilie balama tarihi ve ilerlemeleri bakmndan ok mhim hadise olup,

Akdeniz ve Karadenizde asker ve ticar seferlere imkn vermitir28.

te yandan Karadenizde yaanan baz yamalamalar denizcilik tarihinin farkl biimlerini yanst-

maktadr. Krmn Kherson limanndan hareketle Trabzon mparatorluuna verilecek yllk vergiyi ge-

tiren bir gemi, frtna sebebiyle, rotasndan saparak Sinop kylarna srklendiinde o srada

Seluklularn Sinop donanmasnn banda bulunan zzeddn I. Keykavus tarafndan tayin edilen ve

Mslmanl kabul etmi olan Hetum adnda bir Ermeni, yanndaki glerle bu gemiye saldrarak y-

kn yamalam ve gemiyi yneten Aleksios ve btn tayfalar da esir almt. Hetum bununla da ye-

tinmemi, Krma gemiler gndererek Trabzona ait kolonileri yamalatm ve ganimet ile dolu olarak

Sinopa dnlmt. Bu durumu haber alan Trabzon mparatoru Andronikos I. Gidus (1222-1235) derhal

kuvvetli bir donanma ile Sinopa hcum etmiti. Trabzonlular ehrin dousunda karaya karak limanda

bulunan Trk gemilerini yamalam ve baz denizcileri ldrp bazlarn esir almlard. Ancak daha

sonra iki taraf arasnda bir anlama salanm, Hetum, Reis Aleksiosu ve adamlar ile ele geirmi ol-

duu gemiyi btn ykyle iade etmei kabul etmi Trabzonlular da Sinopun d mahallelerinde ele

geirdikleri her eyi geri vermilerdi (1223)29. Daha sonra bir Seluklu Meliki Trabzon zerine bir sefer

yapm ise de bu baarszlkla sonulanmtr.

phesiz, Trkiye Seluklular gneyden gelip Anadoludan geen transit ticar yollarn gven iinde

olmasna nem veriyordu. Sultan Aleddn I. Keykubad devrinde de bu durum devam etmitir. Ermeni-

lerin tutumlar ve onlar tarafndan soyulan tccarlarn ikyeti zerine Seluklu sultan bir sefer dzen-

leyerek ordunun Kayseride toplanmasn emretmitir. Kayseride kalan sultan, ordusunu iki koldan

Ermeniler zerine sevk etmitir. Birinci kol karadan hareket ederken, dier kol Mbarizddn Ertoku

sahilden Ermenileri etkisizletirecek ve Kbrstan gelebilecek bir yardm nleyecek ekilde ilerlemitir.

Nitekim Ertoku Manavgat, Aydos, Silifke ve Anamur bata olmak zere krk kaleyi fethetmitir (1225).

Bu sefer sonucunda Kilikya Ermeni Krall yeniden Seluklularn vassal olmu, Mersin blgesi (-

il) Seluklularn eline gemitir30. Bundan sonra bn-i Bibnin verdii bilgi dikkat ekicidir. Ona gre,

Emr Ertoku sultana haber gndererek, sahil civarnn ileri, saltanatn gr ve istei dorultusunda

halledilip sonuca baland. Eer izin verilirse, Frenk adalarna (Cezir-i Frengn) gidip, oralar o sapk

mezheplilerin elinden alaym diye arz etmitir31. Ancak Aleddn Keykubad bu istei kabul etmeyip

ordunun dnmesine izin verilmesini bildirmitir32.

Krm yarmadasnn nemli bir liman ve ticaret merkezi olan Sudaka, Moollarn igalinden sonra

(1223), Trabzon mparatorluunun yerlemee almas, ayrca al-veri iin gelen tccarlarn soyul-

malar ve bu konuda Sultan I. Aleddn Keykubada ulaan ikyetler, buraya Seluklular tarafndan bir

sefer tertiplenmesine yol at. Bu seferde, Karadenizde transit ticaretinin kontrolne hkim olarak eitli

dou rnleriyle Bat Avrupa pazarlarnda tekelleen ve Krmdaki nemli ticaret merkezlerinin gven-

liinin salanmasn isteyen Venedik ve Cenova cumhuriyetlerinin tahrikleri de rol oynamt. Seluklu

sultan bu deniz-ar sefer iin Kastamonu u beyi Hsameddn oban grevlendirdi. Hsameddn

oban emrindeki gemilerle Sinoptan hareketle Sudaka ulaarak buray denizden kuatt; daha sonra

Kpak ve Rus hkmdarlarna eliler gnderip, Seluklulara tbi olmalarn istedi. Sonuta her iki h-

kmdar eliler gndererek sultana tbi olduklarn bildirdiler. Bu durumda Sudak valisinin de Emr

Hsameddn obana itaatten baka aresi kalmamt (1225). Seluklularn Sudakdaki hkimiyeti



28 Turan, Trkiye, s. 338-339.29 Savvides, a.g.e., s. 156-157; Turan, Trkiye,

s. 361; Cahen, Pre-Ottoman Turkey, s. 123 ve

125/Trke tercmesi, s. 132, 134; E.

Uyumaz, Sultan I. Aleddn Keykubad Devri

Trkiye Seluklu Devri Siyas Tarihi

(1220-1237), Ankara 2003, s. 45-46.30 bn-i Bib (Tpkbasm), s. 306, 343/Trke

tercmesi, I, 320, 354; M. Ersan, Seluklular

Zamannda Anadoluda Ermeniler, Ankara

2007, s. 179-181; Uyumaz, a.g.e., s. 33.31 bn-i Bib (Tpkbasm), s. 343/Trke

tercmesi, I, 354.32 te yandan O. Turan (Trkiye, s. 344),

Seluklularn Antalyada bir deniz ssne ve

Aliyede gemi inas iin bir tersaneye sahip

olmakla beraber, sahil muhafazas ve

nakliyatndan ileri bir donanmasnn mevcut

bulunmad iin Kbrs ve teki adalara

kacak ve Hallara kar bir deniz gazas

yapacak kudrette olmadn zikrediyor.

Ancak yine de Ertokuun adalara bir deniz

seferi yapabilecek kadar emri altndaki

donanmaya gvendiini belirtmek gerekiyor.

28

1239daki Mool istilsna kadar srd33. Aled-

dn I. Keykubad denizlerdeki hkimiyetini, I.

Keykavus gibi Sultanl-berr vel-bahr (Kara-

nn ve denizin sultan) unvanyla ifade etmiti34.

Moollar karsnda Kseda Savandaki

(1243) yenilgiden sonra Trkiye Seluklular

Devletinde bir k sreci balad. Vezir em-

seddn Isfahannin ldrlmesiyle (1249), teki

devlet ileri gelenleri arasnda bir stnlk mca-

delesi grld. Bu srada reisl-bahr, caeddn

Abdurrahman idi ve Moollar tarafndan ayn za-

manda niblik grevine tayin edildi. Daha sonra

Vezir emseddn Mahmud Tura ile aras alan

caeddn ikta sahibi ve grev yeri Sinopa

gitti35. Sinop, Sultan zzeddn II. Keykavus ile

Rkneddn IV. Kl Arslan arasndaki taht mca-

delesinden yararlanan Trabzon mparatoru I. Manuel (1238-1263) tarafndan ele geirildi (1259). Daha

sonra Pervane Muineddn Sleyman lhanl hkmdar Abaka (1265-1282)dan Sinopu geri almak iin

bir yarlg ald ve toplad 4000 kiilik bir kuvvetle ehir zerine yryerek kuatt. Ancak Sinopun

sadece kara birlikleriyle zabt edilemeyeceini anlayan Pervane, denizden de ok sayda gemiyle harekete

geti. Pervane, tam donanml 1000 askeri gemilere bindirmi, ayrca teknelere mancnklar yerletirmiti.

Tceddn Kl adl bir komutann askerleriyle birlikte cesurca savamas sonucu Sinop tekrar fethedildi

(1266) ve burada Pervane Oullar beylii kuruldu36.

Sultan IV. Kl Arslan devrinde, Pervane Muineddn Sleymann yetitirip makam sahibi yapt

kimselerden olan Baheddn Muhammede Emret-i Meliks-sevhil (Sahiller Beyi Emrlii) verildi

(1261). Meliks-sevhil Baheddn, Aleddn Siyavu (Cimri) taraftarlarnca ldrld (1277)37. te

yandan Cimri isyan srasnda ldrlen Antalya hkimi Sadeddn Hoca Yunus da Emrs-sevhil un-

vanna sahipti38. Ancak bu dnemde ayn anda iki Meliks-sevhil bulunamayacan dnrsek, bu

ikisinden biri baka bir zamanda bu grevi yapm ve unvan bir lkap olarak kaynaa gemitir39. Ba-

haeddnden sonra bu grev Bedreddn mere verilmiti (1277). Bedreddn mer Emrs-sevhil un-

vann 1277-1278de Aliyede yaptrd bir camide kullanrken, on yl sonra Uluborludaki bir kubbede

grlen unvan ise Meliks-sevhil idi40. simleri geen bu Reisl-bahr veya Meliks-sevhillerin un-

vanlarnn dnda ne gibi denizcilik faaliyetinde bulunduklar hususunda kaynaklarda bilgi yoktur.

Seluklularn kara devleti karakterini deitirenler, zamanla denizi gren ve onun asker ve ticar

ynlerini kefeden Trkiye Seluklu sultanlar ve beyler olmutur. Ebul-Kasmn znik ve evresinde

hkm srm olmas, Sultan Gyseddn I. Keyhusrev ve oullar zzeddn Keykavus ve Aleddn Key-

kubadn yaklak yedi yl stanbulda bulunmalar, Gyseddn Keyhusrevin Antalyay, zzeddn Key-

kavusun Sinopu ve ikinci defa Antalyay, Aleddn I. Keykubadn ise Aliyeyi fethetmeleri bu

yndeki faaliyetler iin gsterge mahiyetindedir. Akdeniz ve Karadenizde ad geen limanlara sahip

olunmas ve tersanelerde gemi inasnn balamas denizciliin gelitiini gstermektedir. Ancak Mo-

ollar karsnda alnan Kseda yenilgisi ve onlara tbi olunmasyla Trkiye Seluklularnn ke

gemesi, bu dnemde denizciliin gelimesini engelleyen en nemli sebepler olarak ortaya kmaktadr.

33 bn-i Bib (Tpkbasm), s. 310-333/Trke

tercmesi, I, 325-345; Turan, Trkiye,

s. 357-359; Cahen, a.g.e., s. 126, 167/Trke

tercmesi, s. 134, 170; Savvides, a.g.e.,

s. 172-173; Uyumaz, a.g.e., s. 34-38.34 Meril, Almetler, s. 37.35 bn-i Bib (Tpkbasm), s. 597-598/Trke

tercmesi, II, 127-128; Turan, Trkiye,

s. 470.36 Kermddin Mahmud-i Aksaray,

Msmeretl-Ahbr, (ev. M. ztrk),

Ankara 2000, s. 63; N. Kaymaz, Pervne

Mund-Dn Sleyman, Ankara 1970,

s. 112-113.37 bn-i Bib (Tpkbasm), s. 689, 693, 696-

697/Trke tercmesi, II, 203, 206, 209-210;

Aksaray, Trke tercmesi, 56, 95; Turan,

Vesikalar, s. 152; Kaymaz, a.g.e., s. 106,

172-173.38 bn-i Bib (Tpkbasm), s. 699/Trke

tercmesi, II, 211; Aksaray, Trke

tercmesi, s. 86, 95.39 Ab Bakr bn al-Zak, Ravzat al-Kuttab va

Hadkat al-Albb, yay. Ali Sevim, Ankara

1972, s. 34-35; Kaymaz, a.g.e., s. 172 n. 137.40 Ali Sevim, a.g.e., s. 35; P. Wittek, Mentee

Beylii, 13-15inci Asrda Garb Kk Asya

Tarihine Ait Tetkik, (ev. O. . Gkyay),

Ankara 1986, s. 30 n. 93.



29

Alanya Tersanesi(Foto: Ltf Sancar).

XIII. yzyln sonlarnda Bat Anadoluda kurulan Trkmen beylikleri hafif donanmalaryla, bata

Venedik ve Ceneviz olmak zere, Dou Akdenizde Latin egemenlii altndaki adalar iin byk bir

tehlike oluturmutur. Bu deniz gazileri (guzt fil-bahr)1, Ege Denizinde ve Balkan tarihinde yeni bir

dnem atklar gibi, bir sure sonra Osmanl egemenlii altna girerek Osmanl deniz gcnn ekirdeini

meydana getirmitir. Denizci gazi beyliklerin Bizans ve Hallarla gelitirdikleri temaslarn birok adan

nemli sonular olmutur. Bu temaslar zerinde incelemeler yapmak bir taraftan dnemin tarihsel olay-

larnn geliimini anlamamza dier taraftan da blge tarihinin kimi zmlenmemi tarihsel problem-

lerinin bilimsel olarak incelenmesi iin zemin oluturacaktr. Bu erevede almamzda denizci gazi

Trkmen beylikleri, Bizans ve Hallarn arasnda XIII. ve XIV. yzyllarda gelien temaslar zerinde

durulacaktr.

1291de Papann, Dou Akdenizdeki slm memleketlerine kar abluka iln etmesinden sonra, H-

ristiyan donanmalar Anadolu kylar boyunca karakol gezmekteydiler. 1293 tarihinde 20 kadrgadan

olumu bir Venedik donanmas, Alanyay ele geirdi2. Karamanllar az zaman sonra ehri geri aldlarsa

da, Latin deniz devletleri, bu arada Rodosta yerlemi olan Hospitaller sava tarikat, Anadolu kyla-

rnda, Tekede Makri krfezinden ukurova (Kilikya)ya kadar birok nemli deniz slerini zapt ettiler.

Mesel, Ka kasabas karsndaki kk Meis Adas (Castello Rosso), Rodos valyeleri tarafndan, Ro-

dosla bu ileri karakollar arasnda ulatrmay devaml ekilde kontrol etmek iin igal edilmiti. Bat Ana-

dolunun 1290-1304 tarihleri arasnda tmyle Trkmenlerin egemenlii altna dmesinden sonra, Dou

Egede gittike kuvvetlenen Hristiyan Latin egemenliine kar Trkmen deniz gazilerinin aknlar, byk

lde ve kendileri iin baarl biimde, yeniden balad. Bat Anadoludaki bu Trk korsanlarnn, ilk

nce, Gney Anadoludaki denizcilerin bu tarafa gelmesiyle ortaya kt ileri srlmtr. Hemen be-

lirtilmelidir ki Bat Anadoludaki Gazi Trkmen beyliklerinin ilki olan Mentee Beyliinin, Gney Ana-

doludan Seluklu Sahil Beyi unvann tayan biri tarafndan kurulmu olmas kayda deer. Onun, bu

Teke kylarn daha 1269 ylna doru tamamyla kendi denetimi altna aldn, bu arada Strobilos, Stadia

ve Trachia limanlarn ele geirdiini biliyoruz. Mentee Bey, klak iin her mevsim Toroslardan sahil

ovalarna inen Trkmenleri rgtleyerek, gl bir deniz beylii kurmutur3. ada bir Bizans kayna

olan Pachymeres Mentee Beyin aknlarnda Teke (Caria) limanlarn kullandn aka yazar. Daha

kuzeyde Ephesus (Seluk) krfezindeki Anaea (Aniya) bu dnemde her meneden korsanlarn toplanma

yeri olmu, Trk korsanlar 1278e doru burada salam bir ekilde yerlemilerdir4.

Bat Anadoluyu fetheden Trkmen Gazilerinin eline Ege ve Marmara sahillerindeki Bizans deniz

sleri ve limanlarnn gemesi, Trk Beyliklerinde denizciliin gelimesine olumlu katk salamtr.

Bizans egemenliinin zayflamas ve bir sre sonra da yok olmasyla yerli gemiciler ve gemi ustalar

Bat Anadoluda Ykselen Denizci Gz Beylikleri, Bizans ve Hallar

Halil NALCIK*

* Prof. Dr. Bilkent niversitesi, ktisadi, dari ve

Sosyal Bilimler Fakltesi, Tarih Blm.1 Dnemin kaynaklarndan el-meri, Masalik

al-absar, (ed. F. Taeschner), Al-Umaris

Bericht ber Anatolien, Leipzig 1929, s. 43-

52de Trkmen Beylikler iin deniz gazileri

tabirini kullanyor.2 B. Flemming, Landschaftsgeschichte von

Pamphylien, Pisidien un Lykien im

Spamittelalter, Wiesbaden 1964, s. 62-63. 3 P. Wittek, Mentee Beylii, (ev. O. .

Gkyay), Ankara 19862. 4 Wittek, a.g.e., s. 25 vd.

31

Trkmen Beyliklerinin yneticileri ahsnda, kendilerini koruyan, istihdam eden ve hogryle yaklaan

hkmdarlarla karlatlar. Tecrbe, bilgi birikimleri ve donanmlarn onlarn hizmetine sundular. r-

nein, Aydnolu Umur Bey ve ilk Osmanl deniz kuvvetlerinde ve donanmalarda profesyonel tayfa yerli

Rumlardan, sava gaziler ise Trklerden olumaktayd. Bat Anadolunun i blgelerinde, snrlardaki

yerli Rum tekfurlar Trkmen ubeyleriyle ibirliine gittikleri gibi, bu limanlardaki Rum ileri gelenleri

ve korsanlar da gazi beylerle ibirliini setiler. Bu beraberliinin gelimesinde nemli bir faktr, Rumlar

ve Trkmenlerin ayn ortak dmana, yani Ege adalarn, Moray ve Yunanistan egemenlik altna alan

ve smren Latin soyundan efendilere kar savamalaryd5. 1280-1344 dneminde, kmekte olan Bi-

zans egemenliinin yerini, ite bu ibirlii sonucu ortaya kan Trkmen deniz beylikleri doldurmutur.

Blgede bundan sonraki mcadele, bir yandan tccar karlarn ve Latin feodal senyrleri temsil eden

talyan denizci cumhuriyetleri (ki bunlar klasik hal dneminin kalntlar idi), br yandan demografik

ve ekonomik basklar altnda batya yaylmak iin gaza yapan Trkmenler arasndayd. Trkmenler Bat

Anadoluyu istil ederken Cenevizliler Dou Ege adalarn, Sakz, Midilli ve teki adalar Bizanstan

alp igal etmekte ve bir bakma Bizans devletinin ekonomik ve siyas kn hzlandrmtr6. Bu

Latin devletleri arasnda bata gelen iki tccar ve denizci talyan devleti olan Venedik ve Ceneviz ara-

sndaki Ege deniz yollar iin amansz mcadele, korsanln grlmemi derecede art ve sonunda

yerli Rumlarn Latin efendilerine kar dmanl, Ege dnyasnda Trkmen yayln hazrlam ve

kolaylatrmtr. Ege denizinde adalar ve ky blgelerinde egemenlik sorunu, XIV. yzyln ilk yarsnda

en nemli milletleraras sorun haline gelmi ve sonuta hal faaliyetlerinin Suriye, Filistin ve Msrdan

Ege denizine kaymasna neden olmutur.

Umur Gaziden nce Trkmenlerin deniz aknlarnn hareket noktalar zerinde bilgimiz kstldr;

zira bu aknlar hakknda bilgi veren tek kaynamz batl raporlardr, ancak bu raporlarda akn yapanlarn

nereden geldikleri bildirilmemitir. Aziz Yahya (Hospitaller) valyelerinin Rodosta yerlemesinden

nce, bu adann Mentee Trkmenleri tarafndan igal edilecei yakn bir olaslk olarak grnyordu.

Bat kaynaklarna gre, Ege adalarna kar ilk ciddi Trkmen istils, Ephesus ve Krfez blgesinde

Sasa Bey idaresinde Mentee Trkmenlerinin idaresi kurulduu zaman, 1304 ylnda kendini gstermitir.

Bu ehir ve blge, az zaman sonra Aydn-ili beyi Mehmet Beyin idaresindeki Trkmenlerin egemenlii

altna gemi7, sonra da Rodosun, Sakzn ve Midillinin Trkmen aknlarna hedef olduu grlm-

tr8. 1300-29 dneminde Dou Ege Denizde kmekte olan Bizans egemenliinin yerini almak iin

yaplan mcadelede, Trkmenlerin balca rakipleri Cenevizliler ve Rodos valyeleri olmutur. ada

tarihi Pachymeres, durumu yle anlatr:

talyanlar, II. Andronikosun Sakz ve Midilli adalarnn savunmasnda ihmal gsterdiini ve bu ada-

lar Trklerce igal edilirse kendi durumlarnn ktleeceini grdklerinden, imparatordan bu ada-

larn gerektii gibi savunulmasn, eer bu olmazsa bu adalarn gelirleri ile bir donanma yaparak

savunulmas iinin kendilerine braklmasn istediler9.

Sakz, 1304 tarihinde Cenevizli I. Benedetto Zaccaria tarafndan igal edildi10. Rodos, bir Ceneviz

korsannn ibirlii ile Hospitalier valyelerinin eline geti (15 Austos 1308).

Trkler Bat Anadoluyu fethedip karada yerleirken, denizde egemenlik kurmadan adalar zapt et-

menin ok tehlikeli olacan grdler. Latinler, 23 Temmuz 1319 deniz savanda stnlklerini kant-

lamt. Bu savata Mehmed Bey kumandasnda Ephesustan gelen 10 kadrga ve 18 kk gemiden



5 A. Laiou, Constantinople and the Latins,

Cambridge 1972, s. 64.6 Bizans imparatoru gen III. Andronikin

(1328-41) Sakz ve teki adalar, Gazi Beylikler

ile ittifak kurarak geri alma giriimi kalc bir

sonuca ulaamamtr (U. V. Bosch,

Andronikos III. Palaiologos, Amsterdam 1965). 7 Wittek, Mentee Beylii, s. 39.8 J. Delaville Le Roulx, Les Hospitaliers

Rhodes (1310-1421), London 1974. Midillinin

1307de Khlamouz kumandasndaki

Trkmenler tarafndan istila ve yama edildi.

Bizans kaynaklar bu beyin ismini Kalames

olarak ifade ederler. Bu bey Karasi

Trkmenlerinin beyi olan Kalem Beydir

(Wittek, Mentee Beylii, s. 20). 9 Pachymeres, (ed. Bonn), II, 558.10 M. Balard, La Roumanie Genoise (XII-debut du

XV siecle), Paris 1978, s. 119; E. Zachariadou,

Trade and Crusade Venetian Crete and the

Emirates of Menteshe and Aydin (1300-1415),

Venedik 1983, s. 7.

32

oluan bir Trk filosu Ceneviz ve Rodos valyelerinin birleik gleri tarafndan tahrip edilmiti11. O

tarihten balayarak 10 yl iinde, Ege denizindeki Venedik kolonilerine ve deniz gidi-geliine en ok

zarar verenler Trkler deil, Rum ve Ceneviz korsanlar idi. Mesel, 1307-26 dneminde, bu yzden,

Venediklikler Bizans mparatorunu, Bizansllarn yapt zararlarn karl olarak bir tazminat demeye

mecbur ettiler12. 1318den sonra Don Alfonso Fadrique komutas altndaki Katalanlar ile Aydn ve Men-

tee Trkleri arasnda ibirlii gerekleti13. Bylece Trkler, Venediklilere kar faaliyet alanlarn Ag-

riboz ve Girit adalarna kadar geniletme olana buldular14. Katalan-Trk ibirlii, zellikle

Agribozdaki Venedikliler iin ok zararl oldu. Trkler, 1326daki aknlarnda ada zerinde Fadriquenin

topraklarna zarar vermekten kanmlar ve gemileri Venediklilerce zapt edildii zaman Fadriquenin

arazisine snm, daha sonra onun gemileri ile Anadoluya dnmlerdi. Olaylarn ada bir gzlemcisi

olan Sanudo Torsello, 1327de Agriboz Adasn tehdit eden 6 kadrga ve 30 kk gemiden olumu

gl bir Trk filosundan sz etmitir. 1327 ylnn knda Trkler 7 gemi ile tekrar almlar, Aegina

Adasn ve Morada Latinlere ait topraklar yama etmilerdi. Venedikten Agriboz Adasnn tamamn

ele geirmeyi plnlayan Fadrique iin bu Trk aknlar yararl olmutu15.

Trk aknlarna kar Ege Denizindeki Hristiyan milletler arasnda savunma iin bir birlik kurma

konusunda ilk temaslar, Venedikin giriimi ile daha 1327de balam bulunuyordu. Fakat bu konuda

ciddi grmeler, ancak 1332de Umur Beyin Bizans ve Venedik topraklarna kar seferleri balad

zaman grld16. Balangta bu grmelere, Bizansllar ve Sakzda Cenevizli Martino Zaccaria da

dhil olmak zere Egedeki btn Hristiyan milletler katld. Venedik ilk adm olarak 1324 Ekiminde,

II. Andronikos ile bir mtareke yapmakla ie balad. O zamana kadar Venedik daima stanbulda Latin

imparatorluunu yeniden canlandrarak Dou Akdenizdeki stn durumunu geri almay ummaktayd.

II. Andronikos ise, Bizansl uyruklarnn duygularn izleyerek Venedike kar bir politika gtmekte,

dolaysyla gittike daha ok Ceneviz desteine bal kalmaktayd17. Cenevizlilere fazlasyla baml

olduklarn ve Trk tehlikesinin bymekte olduunu gren Bizans imparatoru, Papa ile grmeye ba-

layp kiliselerin birlemesi politikasn benimsedi; Venedike ve teki Latinlere yaklama politikasn

yeledi. Yeni Bizans imparatoru III. Andronikos (1328-41), Dou Egede Bizans egemenliini yeniden

canlandrmak ve Trklerin ilerleyiini durdurmak iin azimli bir politikaya yneldi. Bu enerjik politikay

yrtebilmek iin bat Hristiyan devletleriyle uzlama ve ittifak zorunluydu. Ayn zamanda Venedik de,

Bizans dhil Egedeki devletleri bir ittifak halinde birletirmeyi gerekli gryordu. Bu amala Venedik,

Bizansa kar Douda Latin hkimiyetini yeniden kurma ve kiliselerin birlemesi konularnda srar et-

memeleri noktasnda Papalk ve Fransz sarayyla anlat. Torsellonun anlattna gre, Egede Trk

tehlikesi en acil problem olarak grlyor ve buna kar genel bir Hal seferi rgtlemek gerei kabul

ediliyordu. Gerekte Venedik, Dou Akdenizdeki karlarn savunmak zere Bat Hristiyan dnyasn

harekete geirmek iin yeni bir politika retirken hedef olarak ayrlmc (izmatik) Bizansllarn yerine

Trkleri koyuyordu18.

1317 ylna doru, Cenevizli Zaccarialar Sakz ve zmir kalesine sahip olduklar19 iin, Trklere kar

deniz aknlarn durdurmak bakmndan en etkin kuvvet saylmaktaydlar. Bir hal seferi pln hazrlan-

masnda ba eken Dominiken kei Adam de Guillaume unu nermekteydi: Hallar ilkin eme

(Aerythrea) yarmadasn igal edeceklerdi. Buras, Trklere kar Sakz ile beraber Anadolunun yeniden

ele geirilmesi iin mkemmel bir s olabilirdi. stanbulda Latin imparatorluunu yeniden diriltme pla-

nnda Philip de Taranto, Sakza sahip Martino Zaccariay Kk Asyann Kral ve Despotu olarak

adlandrmakta ve onun lkesine Midilli, Samos, Kos, Tenedos, Icaria ve Marmara adalarn katmaktayd20.

11 P. Lemerle, LEmirat dAydin, s. 30-31;

Le Roulx, a.g.e., s. 8-10.12 F. Dlger, Regesten, IV, no. 2259, 2349, 2506;

A. Laiou, Marino Sanudo Torsello, Byzantium

and the Turks Speculum, 45 (1970), s. 380;

Laiou, a.g.e, s. 234-237, 267-275.13 E. Zachariadou, Trade and Crusade, s. 13-16.14 D. Jacoby, Catalans, Turcs et Venetiens en

Romanie, Studi Medievali, 15 (1974), s. 247;

K. Setton, Catalan Domination of Athens,

London 1975, s. 27, 3415 Jacoby, a.g.m., s. 253-254. 16 Laiou, Marino Sanudo Torsello, s. 374-392. 17 Laiou, a.g.m., s. 200 vd.18 D. M. Nicol, Bizansn Son Yzyllar

(1261-1453), (ev. B. Umar), stanbul 1999,

s. 185 vd. 19 Balard, a.g.e., s. 119-126; Nicol, a.g.e.,

s. 121-122.20 Laiou, a.g.e, s. 319.



33

Ceneviz ve Rodos birleik donanmasnn Aydnoullar donanmasn, Sakz aklarnda bozguna u-

ratmas (23 Temmuz 1319), Trkleri deniz aknlarnda ancak geici bir dnem iin engellemiti. Kuvvetli

bir garnizon tarafndan savunulan zmir kalesi, iki buuk yl dayandktan sonra sonunda Martino Zaccaria

tarafndan Umur Beye teslim edildi21. Aydn Beyi Mehmedin enerjik olu Umur Bey Martinoyu, des-

tann anlattna gre, toylad yani bir genel ziyafetle onurlandrd ve Martino onun tbii olarak Sakza

dnd. Destann ifadesiyle, ada illik oldu22. llik terimi, bu dnem Trk kaynaklarnda Drl-

islm oldu demektir. Yani Martino, Umur Beyin bir haragzar tbii olmay kabul etti. Lemerlee gre;

Dou Egede Bizans egemenliini yeniden kurmaya azimli olan yeni imparator III. Andronikosun en-

trikalarndan kukulanan Martino, zmiri bu ekilde boaltmay ve orada tuttuu garnizonu Sakz sa-

vunmasnda kullanmay zorunlu grmtr23. Fakat iaret edildii gibi, Martino imdi Sakzda Aydn

beyliinin egemenliini tand. Drl-islma dhil olan yerlerin savunmas Mslman devlet iin bir

grevdi. Baka deyimle, Martino Bizansllara kar Umurun ittifak ve himayesini kabul etmi bulun-

maktayd. Bu durum, 1329 ylndan sonra Umurun Bizansllara kar neden dmanca hareketlere



34

Kitb- Bahriyede anakkale Boaz ve Bozcaada,(Deniz Mzesi, Ktp., sr- Atika, Nr. 989).

21 Lemerle, a.g.e., s. 54-58.22 Le Destan dUmur Pacha (Dsturname-i

Enveri), Texte, Traduction et Notes:

. Melikoff-Sayar, Paris 1954, s. 51.23 Lemerle, a.g.e., s. 58-59.

giritiini aklar. Andronikos, Martinoyu bozguna uratp esir ettikten sonra Sakz dorudan doruya

Bizans idaresi altna soktu24. Umur Bey, bylece Bizans egemenlii altna girmi bulunan Sakza sal-

drm ve ondan sonraki yllarda Bizansa ait Gelibolu ve Trakyaya (1331) ve Moradaki Yunan toprak-

larna (1332) seferler yapmt. Kaynamz Destann aka sylediine gre, Bizansllarla Umur Bey

arasndaki dmanlk, 1329 sonbaharnda Birgide oturan Umurun babas Mehmet Bey ile imparator

arasnda bir anlama imzalandktan sonra da devam etmitir25. Kantakuzenosa gre, Aydnolu Mehmet

Bey, yllk bir hara deme vaadi zerine imparatorun topraklarna saldrmamay kabul etmiti26. Umur

Bey ise Aydn beyliinin uc blgesinde gaza seferlerini rgtleyen ve bamsz hareket eden bir gaza li-

deri durumundayd ve Saruhanolu ile ittifak halinde Bizansllara kar savaa devam etmekteydi27.

Umur, babas ile yapt tartmada, kfirlere kar gazay nlemenin Tanrnn emirlerine kar gelme

anlamna geleceini sylyordu. Bundan baka, herhalde Rum ajanlar araclyla, Umur Gazi blgedeki

Hristiyan milletler arasnda bir hal seferi hazrlklar hakknda haber alm ve Bizans imparatorunun

Trklere kar ittifak grmelerine katldn renmi bulunuyordu.

Umur, babasnn mparator ile uzlama politikasna kar, kendisi Bat Anadolu deniz gazileriyle

Geliboluda ve Semadirek Adasnda Bizansllara saldrm ve Trakyada Porouda karaya kmt

(1331 veya 1332). Umur, 1332de Agriboza ve Tesalyada Venedike ait Bodonitsa kalesine kar

seferlerinde ve Venedike bal adalara yapt aknlarda, Bat Anadoludan gelen br Trk gazile-

riyle ibirlii yapmt. u da ilgintir ki, Venedik daha 1332 Temmuzunda Bizans ile bir ittifak iin

grmelere balam ve Trkmen gazi beylerine kar kurulan ittifaka Bizans da dhil olmutu28.

Ege denizinde Trklere kar bu ilk Hristiyan ittifak, Venedikten baka Rodos, Kbrs, Bizans, Papa

ve Fransa kraln da ieriyordu. Mttefiklerin meydana getirdikleri 40 kadrgadan oluan gl filo,

Karesi uc blgesi Bergama Emiri caeddin Yahi-Hann 250 paradan oluan filosunu Edremit kr-

fezinde tahrip etti (1334)29. Kaynamz Destan, Hristiyan donanmasnn zmire karma yapmak

iin giriimlerde bulunduunu, fakat bu saldrlarn Trkmen okular tarafndan pskrtldn

anlatmaktadr30.

1334 ylnda Umur, Ulu-Beg sfatyla Aydn beyliinin merkezi Birgide oturmakta olan babas

Mehmed Beyin lm zerine Aydn-ilinin ba hkmdar olarak tahta geti. Bu durum, hallara

kar beyliin btn kuvvetlerini gaza amacnda kullanmak imknn salad iin onun faaliyetlerinde

yeni bir dnm noktas oldu. O, bir gazi bey sfatyla ilk grevinin, merkezi Birgiye yakn bir Bizans

ehri olarak kalm olan Alaehiri (Philadelphia) almak olduunu dnyordu. ehri kuatt ve ancak

kendisine hara denmesi artyla kuatmay kaldrd31. Bu srada Bizans diplomasisi bir kere daha yn

deitirdi ve Ege denizinde egemen olan Latin milletlerine kar Trkler ile bir ittifak arad. Bu dei-

iklik, kurnaz Byk Domestikos Ioannes Kantakuzenosun politikas olup blgedeki Bizans politika-

snn temel ilkesi olarak sonuna kadar srd. Bunun zerine Bizans hkmeti, Sakza kar srmekte

olan Ceneviz tehdidi ve o srada Midillinin Foa hkimi Domenico Kattaneo tarafndan igali zerine

Umur Beyle bir anlama yapmaya alt. III. Andronikos, Umur Bey ve kardei Hzr ile eme yar-

madas yaknnda buluup grmeleri balatt32. mparator, bir anlamaya varmak iin Umur Beye

byk bir para vermeyi nermekteydi33. Bu grmeler hakknda Destan bize, baz ilgin ayrntlar

salamaktadr: Umur Bey bu paray reddetti; onun yerine Sakz ve Alaehir iin yllk bir hara denmesi

konusunda srar etti; bunun karlnda Bizans ile genel bir bar konusunda gvence vermeye ve Bi-

zansn dmanlarna kar asker yardm gndermeye hazr olduunu bildirdi. Sonunda imparator, Des-

tann sylediine gre, Sakz Umura balamay ve yllk bir ml-i harac demeyi kabul etti34.

24 Bosch, Andronikos III. Palaiologos, s. 113-16;

Nicol, a.g.e., s. 183.25 Melikoff-Sayar, a.g.e., s. 61. 26 Lemerle, a.g.e., s. 67.27 Lemerle, a.g.e., s. 61-67.28 Zachariadou, a.g.e., s. 24-29.29 Z. Gnal den, Karas Beylii, Ankara 1999,

s. 37-42; Zachariadou, a.g.e., s. 29-33.30 Melikoff-Sayar, a.g.e., s. 76-77.31 M. Couroupou, Le Siege de Philadelphie par

Umur Pacha dapres le manuscrit de

Bibliotheuque patriarcale dIstanbul,

Panaghias 58, Geographica Byzantina, Paris

1958, s. 67-77.32 Lemerle, a.g.e., s. 108.33 Melikoff-Sayar, a.g.e., s. 84.34 Melikoff-Sayar, a.g.e., s. 84-85.



35

Bu koulla, slm hukukuna gre, Sakz Adas tekrar Drl-islmn bir paras haline geliyordu. br

taraftan, mparator iin bu gvence, Umur Beyi, aday Latinlerin saldrlarna kar koruma zorunluluu

altna sokmaktayd. Bizans, bu korumay salayacak durumda deildi. Destann ifadesiyle, anlama

yeminle tasdik olundu. Bylece, Umurun Martino Zaccaria zamanndan beri balca kaygs olan

Sakz sorunu, sonunda Aydn Beyi lehine bir zme ulam bulunuyordu. Bundan baka, bu dosta

grmelerin sonunda, Destann anlattna gre, Umur Bey ve imparator karde oldular. Bu olay

zerinde Destann verdii ayrntlar dnda, Bizans kaynaklar Greogoras ve Kantakuzenos, Umur

Bey ile beraber Saruhanolunun da imparator ile ittifak yaptn, Foay egemenlik altna sokmak

ve Midilliyi Kattanenodan geri almak iin imparatorun abalarnda kendisi ile askeri bakmdan ibir-

lii yapmaya karar verdiklerini kaydederler35.

Umur Bey asndan bu anlama, gerekten nemli bir diplomatik baar idi. nk bylece Hristi-

yan ittifaknn katlmclarndan biri kendisiyle mttefik oluyor ve Sakz Adas zerindeki egemenlik

hakk yeniden tannyordu. Bir hal seferinin tehdidi altnda bulunan Umur Bey iin, Bizans ile bar

yeniden kurmak mantkl bir siyasetti. Bizansllara gelince, Umur ile ittifak deerli bir askeri yardm

saladndan, III. Andronikosa imparatorluun baka taraflarnda Bizans egemenliini yeniden can-

landrma frsat vermi oluyordu. Bylece, Bizans imparatoru yalnz Egede deil, Acarnania ve Arna-

vutluk gibi Bizansn uzak vilyetlerinde de askeri harektta bulunmak ansn elde ediyordu. Fakat ok

gemeden, III. Andronikosun lm (1341) zerine Bizansta i sava patlak vermi ve bu i sava s-

resince Kantakuzenos, rakiplerine kar sadk dostu Umur Beyin salad askeri yardmdan ziyade-

siyle yararlanmtr.

Durumdan yararlanan Aydn Beyi, blgedeki kk Hristiyan devletleri kendi haragzarlar veya

mttefikleri haline getirerek, Ege denizinde gerek bir Mslman deniz egeme

Documents

Türk denizcilik tarihi