türk tarihi açıköğretim taşağıl vd

7/29/2019 trk tarihi akretim taal vd

1/217

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2288

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1285

ORTA ASYATRK TARH

Yazarlar

Prof.Dr. Ahmet TAfiAIL (nite 1-4)Yrd.Do.Dr. M. Bilal ELK (nite 5)

Dr. lyas KAMALOV (nite 6)

Prof.Dr. smail AKA (nite 7)

Prof.Dr. Mehmet ALPARGU (nite 8)

Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE (nite 9, 10)

Editr

Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE

ANADOLU NVERSTES


2/217


3/217


4/217


5/217


6/217


7/217

Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya ............................ 192TRKYE VE ORTA ASYA............................................................................ 193

BOLfiEVK YNETMNN LK DNEM: 1917-1928 ................................. 194Sovyetlere Karfl Direnifl: Basmaclk Hareketi ............................................ 197Sultan Galiyev ve Milli Komnistler............................................................. 199SOVYETLEfiTRME SYASET ...................................................................... 200Sovyetlerin Milliyetler Politikas ................................................................... 200Kazakistana Rus Gmenlerin Yerlefltirilmesi ............................................ 201Sovyetlerin ktisat Siyaseti............................................................................. 201Din Karfltl ve Ateizm................................................................................ 202Kadn Dnfltrme Siyaseti ......................................................................... 202Sovyetlerin Dil Siyaseti.................................................................................. 203Orta Asyada Sovyet Tarih Yazcl............................................................ 204

Stalin Sonras Geliflmeler ve Sovyetlerin kfl........................................ 205BAIMSIZ TRK CUMHURYETLER VE SOVYET MRASI ....................... 206Kltr Deiflmeleri ........................................................................................ 206Devam Eden Alflkanlklar ........................................................................... 208zet ............................................................................................................... 210Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 211Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 212Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 212Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 213

indek i ler vii

10. NTE


8/217


9/217


10/217


11/217

Byle bir sistemle zaman (derinlik) ve mekn (genifllik) denkleminde Trkboylar Avrasya bozkrlarnda kendilerini gsterme frsat buldular. zellikle ken-dilerine elveriflli alanlarda hayvanclkla uraflarak (bozkr ekonomisi) hayatlarn

srdrrken kendi aralarnda siyasi birlikler oluflturdular. Bu siyasi birliklerin baz-lar imparatorluk seviyesine ykseldiler. Asya Hun mparatorluu bu alanda ilk r-nektir. Hunlarn yklmasndan sonra Orta Asyada egemenlik Tunguz ve Moolkkenli (Juan-juan) topluluklara geti. Ama bu esnada blgeden ine g eden-ler, Kuzey inde kk apta Hun ve Tabga devletlerini kurdular. Bat ynndeg edenler, Bat Trkistan ve Afganistanda Ak Hun, Orta ve Dou Avrupada Av-rupa Hun devletlerini kurdular (IV. yzyldan sonra).

552 ylnda Juan-juan hkimiyetine son veren Gk-Trkler, tarihte Trk adylatannan ilk devleti kurarlarken ksa srede Orta Asyann tamamna hkim oldular.Bu yeni sosyal ve siyasi sistem iinde ortaya kan urug, boy, bodunlar toplam X.

yzyln ikinci yarsnda Seluklularn ortaya kflna kadar srd. Gk-Trkler za-

mannda kurumsallaflmfl bir bozkr devleti aka grlmektedir. Ayrca bu d-nemde Trk dili Yenisey ve Orhun rma kylar baflta olmak zere blgenin bir-ok yerinde tafllar zerinde kaznarak ilk rneklerini veriyordu. Sosyal, kltrel vedevlet teflkilat bakmndan Gk-Trk Devleti btn Trk tarihi iinde model dev-let olarak kabul edilmelidir. Uygur, Karahanl, Gazneli, Seluklu ve Osmanl dev-letleri bu model zerinde ykselmifllerdir.

Ayn modeli Avrupaya taflyan Avarlar, 558-805 yllar arasnda nce bir impa-ratorluk kurdular, daha sonra Orta Avrupada derin etkiler braktlar. Attila Hunla-rnn kalntlar ile karflan Ogurlar, Bulgarlar meydana getirdiler. Byk BulgaryaDevletinin yklmasndan sonra Tuna, til (Volga) ve Kafkaslarda ayr Bulgartopluluu dodu. Bir ksm Hristiyan, dier bir ksm slam dinlerine girdiler. Bu

arada zellikle vurgulanmas gereken bir baflka Trk kkenli topluluk ise, Sabar-lardr. Onlar Bat Sibiryadan kopup gelerek Kafkaslarda yaklaflk bir yzyl hkimoldular. Bizans kaynaklarnda, Sabarlarn teknolojik bakmdan geliflmifl olduklarn-dan bahsedilmektedir. Ayrca 520li yllarda ncilin Trkeye tercme edildii bilerivayet edilmektedir. yz yllk bir mre sahip Hazar Kaanl, farkl dinlere ta-nd genifl hoflgr ile tannmfltr. Hazarlar zamann iki byk imparatorluuolan Bizans ve slam (Emevi ve Abbasi) imparatorluklarn Kafkaslarda baflar iledurdurmufllard. 860larda Peenekler, yzyl sonra Uzlar (Ouzlar), devamnda daKuman-Kpaklar, Orta Asyann bozkrlarndan koparak Dou Avrupa ve Balkan-lara gelerek nemli tarihi roller oynadlar.

Asya Hunlarnn sonunda olduu gibi Gk-Trk ve Uygur dnemlerinde de

ok sayda Trk kkenli topluluk Kuzey in ynne doru g etmifltir. Gittikleriyerlerde (Kansu ve Ordos) nceleri kk devletler kurdularsa da 50-100 yllk birsrete asimile olarak inlilefltiler. Ancak, bu blgelerde gnmze kadar onlar-dan kalan baz unsurlar vardr.

Trk Ad Hakkndalkalardan itibaren Trklerin ok sayda milletle temas etmeleri sonucunda Trkad farkl milletlerin kaynaklarnda eflitli flekillerde kaydedilmifltir. Trk ad 542 y-lnda tarih sahnesinde yer alan, Gk-Trk (Kk-Trk) Devletiyle resm bir kimlikkazanmfltr. Aslnda bu devletin ad Gk-Trk deil, Trk idi ve bazen iki heceliTrkfleklinde yazlyordu. XIX. yzyln sonunda baz Trkologlarn kabul ettii

biimiyle Gk-Trkkullanm yaygnlaflmfltr.

4 Orta Asya Trk Tarihi

Tarihte Trk adyla anlan ilkdevlet 552 ylnda bugnkMoolistan topraklarndakuruldu. Devletin ad Orhunyaztlarnda Trkve Trkflekillerinde kaydedilmifltir.Bylece Trk ad ilk defaresmi bir kimlik kazanmfltr.


12/217


13/217


14/217

larn alarak devletini zellikle ekonomik adan glendirmifltir. Bunun yanndaOrta Asyada Krgzlar ve Ting-lingler gibi 26 boy ve devletii kendine balayarakdevletini genifl bir imparatorluk haline getirmifltir. M.. 199 ylnda kendisinden en

az drt kat byk orduya sahip in imparatorunu kuflatarak, ona byk bir tehli-ke yaflatmfltr. Devletin snrlar Koreden Aral Glne, Baykal Glnden in Sed-dine ve Dou Trkistan iine alacak flekilde genifllemifltir. Tamamn iflgal edecekgc olduu halde ini ele geirmemifl, ancak kendi ekonomisini glendirmekmaksadyla ini vergiye balamfltr.

Orta Asyann en byk imparatorluu haline gelen Asya Hun mparatorluu-nun bu gl durumu M.. 174 ylnda Metenin lmnden sonra olu Chi-y(M.. 174-160) zamannda da devam etmifltir. Onun olu Chn-chen (M.. 160-126) dneminin ilk yirmi ylnda Hun stnl srmfl, ancak daha sonra onun

ve dier devlet adamlarnn baflarsz ynetimi yznden lkede huzursuzluklarbafl gstermifltir. Buna inlilerin entrikalar da eklenince savafl meydanlarnda ye-

nilgiler birbirini takip etmifltir. Bu arada inliler Bat Trkistann dier halklaryla(Ye-chihlar, Wu-sunlar) temasa gemifller ve Hunlara karfl ittifak yapmfllard.ine karfl askeri stnlklerini M.. 119 ylnda bir savaflta kaybeden Hunlarnmcadelesi durmad; M.. 56 ylna kadar bamszlklarn korudular. Dflardainlilere karfl savafltklar gibi, lke iinde de onlarn mttefikleri olan Wu-huan-lar, Hsien-piler, Ting-lingler ve Wu-sunlarla mcadele ediyorlard.

M.. 56 ylnda tahta kan Hun hkmdar Ho-han-ye, lkesi iin tek kurtuluflaresinin indeki Han hanedanna balanmak olduu dflncesini tafldn dev-let meclisinde syleyince byk bir tartflma kt. Bamszlk taraftarlar davalar-n kaybedince hkmdarn kardefli Chih-chi liderliinde Bat Trkistana g etti-ler. Burada yerleflerek ayr bir devlet kurdular ve M.. 36da zerlerine gnderilen

kalabalk in ordusuna kahramanca direndilerse de, malup olarak yok edildiler.Douda kalan Hunlar ise inin siyasi stnln tanyarak varlklarn srd-

ryorlard. M.. 8 ylnda Hun tahtna geen Wu-chu-liou, ine olan siyasi bam-lla son verdi. Devleti eski gcne kavuflturma ynnde nemli admlar att. Ku-zey ini yerle bir eden aknlar dzenledi. Onun M.S. 13te lm zerine bafla ge-en kardefli ve dier hkmdarlar devrinde de gl durum devam etti.

Ancak, M.S. 46 ylnda Hun lkesinde byk bir ktlk knca devlet yenidenzayflamaya yz tuttu. Hun hkmdar ekonomik destek iin inlilerle anlaflmakzorunda kald. Wu-sunlarla inliler ortak harekt yapnca Hun lkesi karflklasrklendi ve M.S. 48 ylnda kuzey ve gney olmak zere ikiye ayrld.

Asya Hun hkmdar Mo-tu (Mete) devrinde devletin snrlar nerelere ulaflmfltr?

kiye Blnme: Kuzey ve Gney Hun Devletleriine balanmay reddeden Kuzey Hun Devleti, bamsz bir flekilde varln sr-dryordu. Ancak, kan ktlklar yznden Kuzey Hunlar ekonomik zorluklarlakarfl karflya kaldlar. Bunu bazen ine karfl aknlar dzenleyerek zmlemeyealfltlar. Hkmdarlar Wu-ta fiany, M.S. 52de bir ara inin himayesini kabul ettiise de, kendisinden sonra gelenler durumu toparladlar. Maverannehire kadar se-fer dzenleyerek glerini ayakta tuttular; Semerkand kralnn olunu rehin almaybaflardlar. Arkasndan indeki Han mparatorluuna karfl harekete getiler. Onla-rn aknlar karflsnda bir fley yapamayan inliler barfl istemek zorunda kaldlar.

inliler, Kuzey Hunlarn savafl meydanlarnda yenemeyince doudaki Hsien-pileri ve Ting-lingleri ayaklandrdlar. Zor durumda kalan Kuzey Hunlarnn h-

71. nite - Trk Tarihinin Bafllangc

M.. 56 ylnda bafla geenHun hkmdar Ho-han-yenin, devlet toplantsndalkesindeki kt durumdankurtulmak iin tek areninindeki Han hanedannabalanmak olduunu dile

getirmesi zerine byk birtartflma ortaya kt.Bamszlk taraftarlar,Chih-chi liderliinde BatTrkistana g ederekorada ayr bir devletkurdularsa da, zerlerinegnderilen kalabalk inordusu karflsnda yenildilerve tarih sahnesindenekildiler (M.. 36).

SIRA SZDE

1


15/217

kmdar savafl meydannda lnce 58den fazla kabile ine snarak onlara itaatetti. M.S. 73ten sonra inliler ve Gney Hunlar ortaklafla Kuzey Hunlarna sald-rp bozguna urattlar. Bylece ken Kuzey Hun Devleti M.S. 93 ylnda tamamen

tarihe karflt. Halknn ounluu batya doru kayarken, onlarn topraklarn do-udan gelen Hsien-piler iflgal etti.M.S. 48de ine balanan Gney Hun Devleti, ilk zamanlarnda silik bir vazi-

yette idi. inliler daha ok Kuzey Hunlar ile uraflt iin arada kalmfllar ve in-lilerle iflbirlii yapmfllard. Kuzeydeki devlet yklnca seslerini duyurmaya bafllad-lar. ine karfl baz aknlar dzenleseler de genelde onlarn hkimiyeti altnda ya-flamak zorunda kaldlar. M.S. 303 ylna kadar varlklarn bu flekilde srdrebildi-ler. Baz kuvvetli Hun boylar Kuzey Han, lk Chao, Son Chao, Kuzey Liang veHsia gibi kk Hun devletlerini kurarak M.S. 439 ylna kadar varlklarn devamettirdiler.

Hunlarda Sosyal ve Kltrel YapHunlar ocuklarn daha kk yafllarda binicilie alfltrrlard. Genlik ana gel-diklerinde mkemmel binici olurlard. Atl savafl usullerini Hunlar ok iyi uygulu-

yorlard. Sahte geri ekilme esasna dayal bir savafl taktikleri vard ki, onun saye-sinde kendilerinden stn ordular ember iine alarak malup ederlerdi. Hunlarsavafl iin dolunay vaktini beklerlerdi.

Hunlarn sadece hayvanclkla uraflmadklar, tarm da yaptklar bilinmektedir.Son yaplan arkeolojik kazlarda Altay Dalarndaki ulflman Irma blgesindesulama kanallar gn flna karlmfltr. Orhun ve Selenga rmaklar havalisinde

yaplan kazlarda ise sabanlar, oraklar ve tarm rnlerini tmede kullanlan de-irmen tafllar ele gemifltir.

Asya Hunlarna ait yazl Trke metinler mevcut olmasa da, in kaynaklarndakaydedilmifl, Hun dilinden kalma baz kelimeler vardr. Bunlar Ching-lu(kl) veCheng-li ku-tu(tanr kutu) gibi szcklerdir.

in kaynaklarnda, Hunlara ait mzikle ilgili bilgilerden de sz edilmektedir.Dokuz delikten oluflan Pi-li adl sazn cenaze trenlerinde kullanld anlatlr. Hu-chia ise yukars dar, aflas ksa ve genifl bir alet olup melankolik havalar alnr-d. Pi-pa ise at zerinde alnan telli bir mzik aletiydi.

Pazrk, Tuyehta ve Noin-ula benzeri ok nemli arkeolojik merkezlerde ele ge-en Hunlardan kalma eserler gnmzde Petersburgda Hermitaj Mzesinde ser-gilenmektedir. Buluntular hal, kee rt, at koflum takmlar, eflitli silahlar, elbi-seler, kemer tokalar ve demirden retilmifl ev eflyalardr. Bunlarn zerindeki de-

senler ve sslemeler bozkr hayvan slubunu meydana getirmektedir. Aa oyma-lardan yaplan at yular takmlarndaki yanak ssleri dikkat ekmektedir. At eyerle-rindeki sslemeler de doadaki hayvan mcadelelerini yanstr. Hun ncesi dne-me ait Pazrk hals dnya tarihinin ilk dml hals kabul edilmektedir.

Hunlar devri hakknda ayrntl bilgileri Bahaeddin gelin,Byk Hun mparatorluuTarihi(Ankara, 1982) adl eserinde bulabilirsiniz.

AK HUN DEVLET (367-557)Ak Hunlar, tarih kaynaklarnda Eftalitler olarak da bilinirler. M.S. 350li yllardansonra Juan-juan Devletine bal Hun kalnts Uar ve Hun adl iki Trk kabile gru-

bu Altaylar havalisindeki yerlerini terk ederek Gney Kazakistan blgesine geldi.Burada yaflayan daha nceden gelmifl olan Hun kitlelerini Avrupaya ittiler. Daha


K T A P


16/217


17/217

baflta olmak zere Yeh-pan, Kaflgar, Kua ve Turfan gibi merkezleri kendilerinebaladlar.

460 ylna kadar hkimiyet sahasn geniflleten ve Gney inde de baz blge-

lere hkim olan Tabga Devleti, bir yandan inlilerin gittike daha fazla miktardadevlet memuriyetlerine getirilmesi, dier yandan Budizm ve Konfyanizmin etki-si ile inlileflmeye bafllamfltr. Tabga Devletinin idari kadrosunun gittike inlilefl-mesi sonucunda mill varln korumak isteyen halk iinde birok isyanlar ortayakmfl, bu isyanlar bir yandan fliddetle bastrlrken br yandan da ileride dahafliddetli bir bozulmay getiren kararlar alnmfltr. syan ve i karflklklar sonucun-da Tabga Devleti, 534 ylnda ikiye ayrlmfltr. Doudaki topraklarda daha sonrainlileflen Kuzey Chi sllesi (550-577), mill benliini korumak isteyen batdakitopraklarda da Chou sllesi (557-581) kurulmufltur.

Tabgalarn rf det ve geleneklerinin ou, kendilerinden nceki ve sonrakiTrk boylarnn kltr ile benzer zellikler gsterir. Din inanlar hakknda veri-

len bilgilere gre Tabgalarda maara, da ve orman kltleri bulunuyordu. DierTrk boylarnda olduu gibi kurttan treme ve g efsaneleri, Tabgalar arasndada anlatlyordu. badetlerini tafltan binalar iinde gereklefltiriyorlard. Atalar, ha-kanlarnn soyu, Gk ve Yerin kutsal ruhlar iin kurban keserler ve kutsal saydk-lar kayn aalarn dikerlerdi. Bu kayn aalar bydnde kutsal ormanlarmeydana geleceine inanrlard. Budistleflme ile birlikte bu gelenekler unutulmufltur.

Tabgalar hakknda daha fazla bilgiyi W. Eberhardn in Tarihi(Ankara, 1987) adl ese-rinde bulabilirsiniz.

Tabgalar nasl inlileflti?

GK-TRK DEVLETLER

I. Gk-Trk Devleti (552-582)Tarihte Trk adn resm devlet ismi olarak ilk defa kullanan Gk-Trkler, bam-szlklarn kazanmadan nce Mool asll Juan-juanlara bal idiler. O srada AltayDalarnn gney eteklerinde yaflayan Gk-Trkler demir retiyorlard. Gk-Trk-lerin kesin olarak tarih sahnesine kfllarndan nceki dnemlerine ait bilgiler ef-sane ve rivayetlerle karflktr. in kaynaklarndan ve arkeolojik kazlardan anlafll-dna gre Gk-Trklerin kkeni Altay Dalarnn kuzey blgelerine dayanmak-ta, Hunlarn kuzey kolundan geldikleri ifade edilmektedir.

542 yl civarnda Kuzey ine akn yapabilecek kadar glenen Gk-Trkler,giderek siyasi durumlarn da kuvvetlendirdiler ve 545 ylnda indeki Bat We-i devletiyle ilk resm iliflkiyi kurdular. Arkasndan reisleri Bumn liderliinde Tlesboylarn kendilerine balayarak asker adan ve nfus bakmndan glerini ar-trdlar. Bylelikle kendine gveni artan Bumn, tbi olduu Juan-juan hkmdar-nn kzyla evlenmek istediyse de, teklifi hakaret edilmek suretiyle reddedildi. Bu-nun zerine ani bir kararla Juan-juanlara hcum eden Bumn, ok ksa zamandaonlarn devletini ykarak yerine Gk-Trk Devletini kurdu (552). l Kaanunva-nn alan Bumn, devletin ilk hkmdar oldu ve kuruluflun ilk ylnda ld. Yeri-ne byk olu Kara Kaan, Gk-Trk tahtna geti ise de, onun da hkmdarluzun srmedi. 553 ylnda lmesi zerine, kardefli Mukan Gk-Trk tahtna oturdu.

Yaklaflk yirmi yl kaanlk yapan Mukan zamannda Gk-Trk Devleti, her y-nyle ok parlak bir dnem yaflad. Koreden Karadenize kadar uzanan sahada


K T A P

SIRA SZDE

3


18/217


19/217

Dou Gk-Trk Devleti (582-630)582 ylnda I. Gk-Trk Devleti ikiye ayrldktan sonra Iflbara, Dou Gk-TrkDevletini idare etmeye devam etti. in entrikalarnn ard arkas kesilmedii iinhanedana mensup dier baz teginler de baflkaldrmfllard. Zor durumda kalan Ifl-bara, inden yardm almak suretiyle kaanln koruyabildi. Ancak, 585 ylnda

indeki Suei hanedannn siyasi stnln kabul etmek zorunda kald. Onun587de lm zerine kardefli Baga, kaan oldu. Bir sene kaanlk yapan Baga,588 ylnda bir savafl esnasnda vurularak ld. Iflbarann olu Tou-lan, kaan ola-rak tahta geti.

593 ylnda bafl kaldran Tou-lan Kaan inliler, yine bir baflka Gk-Trkprensini kullanmak suretiyle zayflattlar. Ayrca Tles boylarn da isyana teflvik et-tiler. kan isyanlar sonunda Tou-lan Kaan ldrld (601). Bir sre iin, DouGk-Trk Devletini Bat Gk-Trk kaan Tardu ynetti. Ancak, inliler, hayvan-larn ve askerlerini zehirlemek suretiyle onun gcn zayflattlar. Bu srada orta-

ya kan Tles boylarnn isyan sonucu Tardu denetimi tamamen kaybetti ve Tu-y-hunlara snmak zorunda kald (603). Bu olaydan sonra Tardu tarih sahnesin-

den ekildi.Ayn ylda Chi-min, inlilerin destei ile Dou Gk-Trk tahtna geti. Onun

baflkenti tken deil, gneyde in snrna yakn bir noktada idi. 609 ylna ka-dar Suei hanedanna bal olarak hkmdarlk yapt. Ad geen tarihte lm ze-rine karakteri kendisine hi benzemeyen olu tahta geti. ncelikle devletin say-gnln kurtard. Dou Gk-Trk Devletini ok kuvvetlendirdii gibi 615 ylndain imparatorunu Yen-men kalesinde kuflatt. Daha sonra in tarihinin en parlakdevleti saylan Tang mparatorluunun kurulufluna yardm etti. Babasnn aksine,ine hkmedercesine bir siyaset uygulad. 619 ylnda, lmnden sonra yerinegeen kardeflleri Chu-lo (619-621) ve l (Hsieh-li) (621-630) devirlerinde devletgcn korudu. Ancak, 626 ylndan sonra yeniden bafllayan in entrikalar, 627

ylnda yaz mevsiminde kar yamas neticesinde kan ktlk ve hanedandan olma-yan boylarn topluca isyan devleti ypratt. in snrlarna yakn bir yerde ava -


Resim 1.1

Eski Trklere aitbir heykel vemezar abidesi(Barlk bozkrlar,Tuva zerkCumhuriyeti). EskiTrkler atalarnnruhlarna sayggstermekamacyla bellialanlara heykellerve balballardikerlerdi.

Kaynak: V. N.Basilov (ed.),Nomads ofEurasia, Seattle,1989.

626 yln takiben yenidenbafllayan in entrikalar,627 ylnda yaz mevsimindekar yamas neticesindekan ktlk ve baz boylarntopluca isyan devletiypratt. Ayrca, Trk asllolmayan vezirler tarafndan

trenin bozulmas da, DouGk-Trk Devletininyklmasn hazrlad.


20/217

kan l Kaan, pusuya dflrld. Kendisi yanna kat yeeni tarafndan inlile-re teslim edildi ve bylece 630 ylnda Dou Gk-Trk devleti inliler tarafndanortadan kaldrld.

Dou Gk-Trk Devleti neden ypranp yklfla gitti?

Bat Gk-Trk Devleti (582-630)582 ylnda doudaki byk kaanlk merkezinden ayrlp, bamsz hkm sr-meye bafllayan Tardu, 603 ylna kadar kaanln devam ettirdi. Onun idaresindeKuzey Afganistan ve rann kuzey dousu Bat Gk-Trk Devletine baland. Da-ha sonra randaki taht mcadelelerine karflan Tardu, bu lke ilerine gnderdiiordular sayesinde zaferler kazand. 598 ylndan sonra Dou Gk-Trk Devletine

ve ine ynelen Tardu, zellikle in hesabna casusluk yapan Tu-li (ve daha son-ra Chi-min) isyannn bastrlmasnda Dou Gk-Trk kaan Tou-lana yardm et-

miflti. Ancak, inliler, hayvan ve askerlerinin su iecei pnarlar zehirlemek sure-tiyle onu tuzaa dflrdler ve byk bir darbe vurdular. Arkasndan Tardu, Tlesboylarnn isyan neticesinde Tibetin dousunda yaflayan Tu-y-hunlara snmakzorunda kald (603).

Tardunun yerine Chu-lo (Tardunun torunu) geti ise de, onun sert tutumu y-znden Tles boylarnn bir ksm isyan etti. Chu-lo 612 ylnda ine snd. Ora-da inlilerin adna Korelilerin isyann bastrd. Ancak, onun inliler hesabna ka-zand baflarlar Dou Gk-Trk kaan Shih-pinin nefretine sebep oldu. Urun-

da mcadele ettii inlilerin ihanetine maruz kalarak, Shih-pi Kaana teslim edi-lip ldrld.


SIRA SZDE

5

Harita 1.1

VI. yzylda veVII. yzylbaflnda Gk-Trk Kaanl.

Kaynak: R.Grousset, The

Empire of theSteppes, NewBrunswick,1970.


21/217

Chu-lo Kaan ine gidince Tardunun dier torunlarndan She-kue-i Kaan olmufltu. Onun ilk ifli dank Trk boylarn bir araya getirmek oldu. BatGk-Trk Devletinin hem siyasi snrlarn, hem de asker gcn dedesi Tardu

zamanndaki kadar bytt. She-kueiin lmnden sonra yerine kk kardefliTung Yabgu geti. Kaynaklarn zellikle ok zeki, cesur, taktiki bir flahsiyet ola-rak tanmlad bu kaann ilk ifli lkedeki btn boylar devlete itaat ettirmek ol-du. Hindistann Keflmir blgesini idaresi altna ald. pek Yolu zerindeki btnSod flehirleri onun lkesine katld. 623 ylnda Bat Gk-Trklerinin bir savafltaSasanleri yenmesi slm dnyasnda nemli tesirler brakt. 630 ylna doru lke-deki huzursuzluklar artmaya bafllad. Bu ylda amcas Bagatur, Tung Yabguyu l-drd ve yerine gemek istedi. Ancak, devlet tam bu srada byk bir karflklasrklendi. Neticede Bat Gk-Trk Devleti ine bal birok beylie ayrld.

Gk-Trklerin Fetret Devri (630-681)

630 ylnda her iki Gk-Trk Devleti de in esaretine girmifl bulunuyordu. Bu du-rum Trklere ok ar gelmifltir. VIII. yzyln baflnda yazlan Orhun yaztlarndabu husus ac bir flekilde vurgulanmfltr. Bu yaztlara gre Trklerin in esaretinegirmesinin sebebi vard: 1. in entrikalar, 2. Trk hkmdarlarnn baflarszidaresi, 3. Trk milletinin hkmdarlarna itaatsizlii.

inliler, 630 ylndan sonra bir ksm Gk-Trk halkn kuzey eyaletlerine yer-lefltirmek suretiyle idare etmeye alfltlar. Gk-Trk lkesini ise beyliklere para-layarak ellerinde tutuyorlard. in hkimiyetine karfl birok Trk beyi isyan etti.Bunlarn en nemlisi in sarayn basmak isteyen Chie-shih-shuain 639 ylndakibafl kaldrfldr. Ad geen bey in sarayn basarak veliahd karp, kendi lkesi-ne gtrmeyi planlamflt. Ayrca kendisi gibi Gk-Trk hanedanndan biri olan

Ho-lo-huyu kaan yapacakt. Ancak, havann aniden frtnaya dnflmesi ve neh-rin taflp nlerini kesmesi yznden bu giriflim baflarsz kald. Bundan sonra 648

ylnda Altay Dalarnda Che-pi Tegin isyan ederek bamszln ilan etti. Ancakinliler, yine eflitli hileler evirerek, onu tesirsiz hale getirdiler. Dier Trk boyla-rn ona karfl isyana teflvik ettiler.

650 yln takiben inliler Orta Asyay ellerinde tutmak iin yeni bir yol dene-diler. Gk-Trk lkesinde eflitli asker valilikler kurarak Trkleri idare etmeyebaflladlar. Btn bunlara ramen Gk-Trkler arasndaki istiklal atefli gn getik-e artyordu. 670li yllarda baz Trk gruplar glenmeye bafllad. Ordosta isyanederek imknszlklar iinde savaflan Trk prensi Ni-shih-fu yenilerek, in baflken-tine gtrlp orada idam edildi (679). Yine Gk-Trk soyundan A-shih-na Fu-ni-

en de elli arkadafl ile birlikte ldrld (681). Bu arada Kutlug ve etrafndaki-ler bamszlk savaflna giriflmifllerdi. Kutlug, Dou Gk-Trk Devletinin son h-kmdar l Kaann neslinden geliyordu. O ve arkadafllar ilk nce gizlice bir tefl-kilat kurarak harekete getiler. Sratle yaylan bu teflebbse katlanlarn says ksazamanda befl bini buldu. 681 ylndan itibaren in eyaletlerine basknlara bafllan-d. 682 ylnda zafere ulafllarak II. Gk-Trk Devleti kuruldu. Hapiste bulunduuinden kap gelen Tonyukuk ise Apa Tarkan unvann alarak onun en byk

yardmcs oldu. Onun grevi btn asker ve idari iflleri planlamakt.

II. Gk-Trk Devleti (682 -745)Bundan sonra Kutlug, en byk yardmcs Tonyukuk ile birlikte girifltii bamsz-

lk mcadelesinde inlilere ard arda darbeler indirerek, hem kendi gcn artrd,hem de dier Trk boylarn itaat altna ald. Eski Gk-Trk Devleti yeniden can-



22/217

land. 682 ylnda tkende Ouzlar yenilip devlete balannca Kutlug, lterifl Ka-an iln edilerek, II. Gk-Trk Devleti kurulmufl oldu.

Yeni kurulan bu devletin ilk ifli inden intikam almak oldu. Pekinden Kan-suya kadar uzanan btn Kuzey in blgelerine Trk aknlar bafllad. 682-87 yl-lar arasnda bu sahaya krk alt sefer tertip edildi. Ayn zamanda Ouzlarn ve Ki-tanlarn devlete ball salamlafltrld.

692 ylnda len lterifl Kaann yerine kardefli Kapgan geti. Faaliyetleri asn-dan Trk tarihinin en byk fatihlerinden biri olan Kapgan Kaan, tahtta kald

yirmi drt yl iinde politikasn, srekli ini bask altnda tutmak, inde dankhalde yaflayan esir Trkleri kurtarmak, Orta Asyada yaflayan ne kadar Trk varsahepsini Gk-Trk devletine balamak fleklinde ana temel zerine oturtmufltu.

Kapgan, tahta geiflinin arkasndan ine aknlara bafllad. 695 ylna kadar hemdoudaki Mool Kitanlar, hem de indeki Tang mparatorluunu bask altna al-may baflard. Arkasndan 696-97 yllarnda Krgzlar itaat altna aldktan sonra Tr-gifllere yneldi. Bu arada Gk-Trklerin isteklerini yerine getirmeyen ine karfl

byk bir sefer dzenlendi. Trk ordular fiantung ovasna ve Yeflil Irmaa (Yang-tse) kadar uzand. Savunma iin sefere karlan inli generaller korkularndanTrk ordularna yaklaflamyor, sadece uzaktan seyrediyordu. Bu yln sonuna do-ru lkenin bat tarafndaki Trgifller tamamen Gk-Trk hkimiyetine girdiler.


Harita 1.2

Orhon Yaztlar(Moolistan) XIX.

yzyln sonundakeflfolunmufl olupTrk dilinde yazlmflen eskikaynaklardandr.

Tonyukuk YaztndaII. Gk-TrkKaanlnnkomutan ve devletadam Tonyukukun

yapt ifller kendiazndananlatlmaktadr.Dier iki yazttan KlTigin 732 ylnda,Bilge Kaan yazt ise735 ylndadikilmifltir. Kl Tiginve Bilge Kaan

yaztlarnda I. Gk-

Trk Kaanl genelhatlarylazetlendikten sonra,esaret dnemi ve II.Gk-Trk Kaanlayrntl olarakanlatlmaktadr.

Kaynak: A. Tafl,Trklerin Kkenleri,Atlas Dergisi.


23/217


24/217

Gk-Trk sosyal yaps aile, urug(aileler birlii), boy(ok), bodun(millet) ve il(devlet) fleklinde birbirine sk skya bal halkalar halinde tezahr ediyordu. Gk-Trkler, adafllar olan devletlere gre ok farkl hukuk sistemine sahiptiler. Ana-

yasa karfll olarak trevard. Sosyal dzen treye bal kalnarak salanyor veherhangi bir bunalm yaflanmyordu. Vatana ihanet, adam ldrmek, zina yapmakve hrszlk gibi ar sularn cezas idamd.

Gk-Trk ekonomisi temelde hayvancla (at ve koyun) dayalyd. Tarma el-veriflli blgelerde ziraat geliflmiflti. Mesela Turfan ve civarnda sebze ve meyvecili-in ok ilerledii tespit edilmifltir.

Gk-Trk tarihinin en mhim zelliklerinden birisi, hi flphesiz, Orhun hava-lisi baflta olmak zere btn Orta Asyann deiflik yerlerinde Gk-Trk alfabesiy-le yazlmfl yzlerce yazt brakmfl olmalardr. Arkeolojik kazlar ilerledike birok

yeni yaztn bulunaca muhtemeldir. Bugnk Avrupa milletlerinin ounun he-nz yazy tanmad bir devirde Trklerin byle kltr abidelerine sahip olmala-

r epey dikkat ekicidir.Gk-Trk devletinde hanedann mensup olduu A-shih-nann dflnda birokTrk boyu daha vard. Krgz, Karluk, Uygur, Sir Tardufl, Bayrku, Ouz, Bugu,Basml, zgil, Az ve Trgifl gibi boylar bunlarn en nemlileri idi. Aslnda nceleriKerulen Irmandan Karadeniz ve Kafkaslarn kuzeyine kadar uzanan genifl saha-da yaflayan btn Trk boylarn tamam kaynaklarda Tlesadyla gemektedir.Gk-Trk Devletinin douda ve batda gten dflmesi zerine sz konusu boygrubunun iinden bazlar glenerek n plana ktlar ve 627 ylndan sonra kay-naklarda kendi zel adlaryla anlmaya baflladlar.

Gk-Trklerde sosyal yap nasl belirmektedir?

Gk-Trkler hakknda daha fazla bilgiyi Ahmet Taflaln 3 ciltlikGk-Trkler(Ankara,2004) adl eserinden renebilirsiniz.


SIRA SZDE

7

K T A P


25/217


Trk tarihinin genel zelliklerini aklamak.

Trk tarihinin bilinen en eski devirlerinden XI.

yzyla kadar Trk kkenli topluluklar Moolis-

tann dousundaki Kerulen Irmandan Tuna

boylarna kadar ok genifl bir alanda hareket et-

mifllerdir. Trk tarihine ait kaynaklarn ou Trk

dilinde deil, komflu milletlerin dillerinde (in,

Fars, Arap, Grek, Latin ve Rus dillerinde) yazl-

mfltr. Ancak, eski Trk dilinin runik harflerle

yazl yadigrlar da bulunmaktadr. Eski Trk

toplumunun sosyal sistemi iinde boy birimi n

plana kmaktadr. Boylarn toplumsal zellikolarak tafld sosyal dayanflma ve dinamizm,

bireylerine birlikte hareket etme arzusunu getir-

mifl, ok uzun mesafeleri etin mcadelelerle afl-

malarn salamfltr. Trkad Gk-Trk Devle-

tiyle resmi bir kimlik kazanmfltr. Trkiye tabiri

ise, VI. yzylda Bizansllar tarafndan Orta Asya

iin kullanlyordu. Yine onlar IX. ve X. yzyllar-

da Volgadan Orta Avrupaya kadar uzanan saha-

y da Trkiye olarak anyorlard. XI-XII. yzyl-

larda Msr ve Suriyeye Trkiyedenirdi. Anado-

lu ise XII. yzyldan itibaren Trkiye olarak ta-nnmaya bafllamfltr.

Byk Hun mparatorluu ve Ak Hun Devletinin

tarih nemini deerlendirmek.

Asya Hunlarnn ilk tarihi M.. 2255lere kadar

gitmektedir. Ancak, M.. 318den M.S. asrlara

kadar sren bir Hun tarihi sz konusudur. M..

209da Mo-tu (Mete) ile glenen Hunlar, daha

sonra kendi aralarndaki anlaflmazlklar ve in

entrikalar sonucu ikiye ayrldlar, ktlk vs. se-

bepler yznden ykldlar. Bir ksm Kuzeyinde devlet ve beylikler kurdular. Hunlardan

bir ksm Bat Trkistan, Afganistan blgesine ge-

lerek Ak Hun (Eftalit) Devletini kurdu. pek Yo-

lu ve ran zerinde nemli roller oynayan bu

devlet, 557 ylnda Gk-Trkler ve randaki Sa-

san Devleti tarafndan ykld.

inde kurulan Tabga Devletinin tarih sreci-

ni tanmlamak.Tabgalar, Kuzey inde bozkr karakterinde bir

devlet halinde ykseldiler. Blgeyi ve etraflarn-

daki devletleri kendilerine baladlar. 465ten

sonra Budizmin etkisine girerek inlilefltiler ve

556ya kadar siyasi varlklarn srdrdler.

I. Gk-Trk Devletinin ortaya kfln ve tarih

nemini aklayabilmek.

Gk-Trklerin, 542de Altay Dalarnn gney

eteklerinde olduklar bilinmektedir. 552de bal

olduklar Juan-juanlar yenerek bamszlklarnilan ettiler ve ksa zamanda Orta Asyay kaplad-

lar. 582de Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrl-

dlar. Dou ksm ounlukla baflarl bir siyaset

yrterek 630a kadar yaflad. Bat ise n Asya

zerinde etkili olduktan sonra douya ynelince

gcn kaybetti. 621den sonra bir ara toparlan-

d ise de 630da i karflklklar yznden ykld.

II. Gktrk Devletinin tarih srecini deerlen-

dirmek.

630-82 arasnda Dou Gk-Trk lkesi ine ba-lanan boy beylerinin idaresinde geti. 682de Kut-

lug nderliinde bafllayan isyan hedefe ulaflt ve

II. Gk-Trk Devleti kuruldu. Kapgan ise (692-

716) nceleri zaferler dolu idare yrtse de aflr

sert idaresi yznden boy isyanlar kt. Bundan

sonra devletin baflna geen Bilge Kaan ve kar-

defli Kl Tegin lkede huzuru saladlar. Ancak,

onlardan sonra Gk-Trk Devletinin mr uzun

srmedi; 745 ylnda Uygurlar tarafndan ykld.

Gk-Trklerin sosyal yapsn aklamak.

Devletin karfllnn il olduu Gk-Trklerde,

sosyal yap ogufl (aile), urug, boyve bodungibi

halkalardan meydana geliyordu. Trehkmleri

ise Anayasa hkmndeydi. Bozkrlarda geliflen

ok salam gelenekler zerinde ykselen devlet-

te kendine zg bir hukuk sistemi de vard. Gk-

Trk Devletinde hanedann mensup olduu A-

shih-nann dflnda Krgz, Karluk, Uygur, Sir Tar-

dufl, Bayrku, Ouz, Bugu, Basml, zgil, Az ve

Trgifl gibi boylar da bulunmaktayd.

zet

1

A M A

2

A M A

3

A M A

4

A M A

5

A M A

6A M A


26/217


1. Trk kelimesinin anlam afladakilerden hangisidir?a. Gl, kuvvetli

b. Sert ve savafl

c. Treyen adam

d. Mifer

e. Terk edilmifl

2.Ad bilinen ilk Hun hkmdar afladakilerden han-

gisidir?

a. Mo-tu (Mete)

b. Tou-man

c. Lao-shang

d. Hu-han-ye

e. Pi-nu

3. M.. 119da inliler Hunlar savafl meydannda ye-nebilmek iin afladakilerden hangisini yapmfllardr?

a. Hun lkesinde i savafl karmfllardr.

b. Hunlara fazla ipek ve dier hediyeler yollayarak

rehavete kaplmalarn salamfllardr.

c. lkelerinde uzun sren bir askeri reform yapa-

rak ordularn Hun tarznda dzenlemifllerdir.

d. Hun lkesinde ktlk kmfltr.

e. Romallar, inlilere yardm etmifllerdir.

4. Tabga Devleti afladaki olaylardan hangisi nede-niyle inlileflmifltir?

a. Tibetlilerin Tabgalar malup etmesi

b. Ak Hunlarn, Tabgalar ine srmesi

c. Hunlar inden ekonomik yardm talep ettiin-

de rahip gnderilmesi

d. Tabgalarn, Budizm dininin etkisinde kalp Bu-

da retilerini kabul etmesi

e. Korelilerin Tabgalar Juan-juanlara karfl destek

vermeye armas

5. Gk-Trkler afladaki devletlerden hangisini ma-lup ederek bamszlklarn kazandlar?

a. Bat Wei

b. Dou Wei

c. Ak Hun Devleti

d. Bizans mparatorluu

e. Juan-juan Devleti

6.Afladakilerden hangisi I. Gk-Trk Devletinin iki-ye ayrlma sebebidir?

a. inlilerin steminin olu Tarduya kurt bafll san-

cak gnderip bamszln tandn bildirme-

si (582)

b. Ak Hunlarn Gk-Trkler tarafndan yklp top-

raklarnn iflgal edilmesi

c. Tibetlilerin, Gk-Trkleri yenip onlar corafi

olarak blmesi

d. Gk-Trk lkesinde ktlk kmas

e. inlilerin Gk-Trklere prenses gndermeleri

7.Afladakilerden hangisi II. Gk-Trk Devletinin ku-

rucusudur?

a. Kapgan

b. Tengri

c. Bilge

d. Kl Tegin

e. Kutlug

8. Bilge Kaan ok sevdii kardefli Kl Tegin lnce

afladakilerden hangisini yapmfltr?

a. Onun adna yazt diktirmifltir.

b. ine savafl amfltr.c. Yerine kendi olunu tayin etmifltir.

d. inlilerden ok ekinip savunma hazrlklarn

artrmfltr.

e. Uygur, Basml ve Bayrkularn isyanlarn bastr-

ma tedbirleri almfltr.

9. Gk-Trk Devletinde il kavramnn karfll aflada-

kilerden hangisidir?

a. Meclis

b. Eyalet

c. Vilayetd. Yksek mahkeme

e. Devlet

10. Gk-Trk ekonomisinin temeli afladakilerden han-gisine dayanyordu?

a. Hayvancla

b. pek retimi ticaretine

c. Tarma

d. El sanatlarna

e. Denizcilie

Kendimizi Snayalm


27/217


1. a Yantnz yanlfl ise, Trk Ad Hakknda ksm-

n yeniden gzden geiriniz.

2. b Yantnz yanlfl ise, Asya Hun mparatorluu

konusunu yeniden gzden geiriniz.

3. c Yantnz yanlfl ise, Asya Hun imparatorluu

konusunu yeniden gzden geiriniz.

4. d Yantnz yanlfl ise, Tabga Devleti konusunu

yeniden gzden geiriniz.

5. e Yantnz yanlfl ise, I. Gk-Trk Devleti ko-

nusunu yeniden gzden geiriniz.

6. a Yantnz yanlfl ise, I. Gk-Trk Devleti ve Ba-

t Gk-Trk Devleti konularn yeniden gz-

den geiriniz.

7. e Yantnz yanlfl ise, II. Gk-Trk Devleti ko-


8. a Yantnz yanlfl ise, II. Gk-Trk Devleti ko-


9. e Yantnz yanlfl ise, Gk-Trklerin Sosyal Ya-

ps konusunu yeniden gzden geiriniz.

10. a Yantnz yanlfl ise, Gk-Trklerin Sosyal Ya-

ps konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1

Mo-tu devrinde Asya Hun Devletinin snrlar Koreden,

Aral Glne, Baykal Glnden in Seddine ve Dou

Trkistan iine alacak flekilde Tibete kadar ulaflmfltr.

Sra Sizde 2

Seyyahlar, Ak Hunlarn flehirlerde oturmadklarn, mer-

kezlerinin seyyar bir karargh olduunu, su ve otlak

aramak iin yer deifltirdiklerini, yazn serin yerlere, k-

fln lml blgelere g ettiklerini, hkmdar adrnn

duvarlarna ynl hallar serildiini ve hkmdarn

ipekten ifllemeli bir elbise giydiini bildirmektedirler.

Sra Sizde 3

Tabga Devleti, bir yandan inlilerin gittike daha faz-

la miktarda devlet memuriyetlerine getirilmesi, dier

yandan Budizmin ve Konfyanizmin etkisi ile inli-

leflmeye bafllamfltr.

Sra Sizde 4

Mukan Kaan zamannda Gk-Trk Devleti gcnn

zirvesine ulaflt. Gk-Trkler 557 ylnda Ak Hun Dev-

letini ykarak pek Yoluna hkim oldular. Devletin ba-

t tarafnda stemi Yabgu fetihler gereklefltiriyordu. Mu-

kan Kaan, kuzey inde bulunan iki devlet Chou ve

Chiler zerinde ar bir bask kurdu ve her iki devlet-

ten de faydalanmay bildi.

Sra Sizde 5

626 ylndan sonra yeniden bafllayan in entrikalar,

627 ylnda yaz mevsiminde kar yamas neticesinde -

kan ktlk ve hanedandan olmayan boylarn topluca is-

yan etmeleri Dou Gk-Trk Devletini ypratt. Ayrca,

trenin Trk asll olmayan vezirler tarafndan bozul-

mas, devletin ksa zamanda yklmasn hazrlad. 630ylnda in snrlarna yakn bir yerde ava kan l Ka-

an pusuya dflrld. Yanna kat yeeni tarafn-

dan inlilere teslim edilince Dou Gk-Trk Devleti ta-

rih sahnesinden ekildi.

Sra Sizde 6

Kapgan Kaann izledii siyasetin esas, ini srekli

olarak bask altnda tutmak, inde dank bir durum-

da yaflayan esir Trkleri kurtarmak ve Orta Asyada ya-

flayan btn Trk boylarn kendi devletine balamakt.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar


28/217


Sra Sizde 7

Gk-Trk sosyal yaps aile, urug (aileler birlii), boy

(ok), bodun (millet) ve il (devlet) fleklinde birbirine s-

k skya bal halkalar halinde flekillenmiflti. Gk-Trk

devletinde hanedann mensup olduu A-shih-nann d-

flnda birok Trk boyu daha vard. Krgz, Karluk, Uy-

gur, Sir Tardufl, Bayrku, Ouz, Bugu, Basml, zgil, Az

ve Trgifl gibi boylar bunlarn en nemlileri idi.

Eberhard, W. (1987). in Tarihi, Ankara: Trk Tarih

Kurumu.

______. (1942). inin fiimal Komflular, Ankara: Trk

Tarih Kurumu.

Gzel, H. C.; K. iek; S. Koca (ed.) (2002).TrklerI-

II, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar.

Kafesolu, . (1987).Trk Milli Kltr, stanbul: t-

ken Neflriyat.

gel, B. (1982). Byk Hun mparatorluu Tarihi,

Ankara: Kltr Bakanl

______. (1987). slamiyetten nce Trk Kltr Tari-

hi, Ankara: Trk Tarih Kurumu.

Tarihte Trk Devletleri(1987). I-II, Ankara: Ankara

niversitesi.

Taflal, A. (2004). in Kaynaklarna Gre Trk Boy-

lar, Ankara: Trk Tarih Kurumu.

______. (2004). Gk-Trkler, I-III, Ankara: Trk Tarih

Kurumu.

Yararlanlan Kaynaklar


29/217

Bu niteyi tamamladktan sonra;Uygurlarn ortaya kfln ve bamszlklarn kazanmalarn aklayabilecek;Uygur Kaanlnn ykselmesi srecini tanmlayabilecek;Uygurlarn Maniheizm inancn kabul srecini deerlendirebilecek;Uygur Kaanlnn yklfl ve Uygur glerini aklayabilecek;Uygurlarn hangi kltrel zelliklere sahip olduklarn belirleyebileceksiniz.

indekiler

Dokuz Ouzlar Bayan or Kaan Bg Kaan

Maniheizmin kabul fiine-Usu Yazt Karabalgasun Yazt

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Orta Asya Trk

TarihiUygur Kaanl

BAIMSIZLIKLARINA KADARUYGURLAR

UYGUR KAANLIININYKSELfi

DEVLETN ZAYIFLAMASI VEYIKILIfiI

UYGUR DEVRNN GENELKARAKTER

UYGUR MEDENYET

2ORTA ASYA TRK TARH


30/217

BAIMSIZLIKLARINA KADAR UYGURLARUygurlarn meydana getirdii zengin tarih, onlarn inli tarihiler tarafndan k-kenlerinin eski devirlerde gsterilmesine yol amfltr. in kaynaklarnda deiflikflekillerde yazlan Uygur adna 945 ylnda yazlan bir in kaynanda flahin gibidolaflan, hcum eden anlam verilmektedir. Uygur Kelimesinin uydan (akraba,mttefik) geldii ve On Uyguradnn 10 mttefik manasnda olduu da kaytlardagemektedir. Daha baflka anlamlarn da verildiine de rastlanmaktadr.

Uygurlarn kkeni konusunda kilit konumunda olan Kangl boylardr. AslndaKangllar tek bir boy olmayp, bunlarn hepsi Uygur da deildi. Sadece Yan-hoadl kabile Uygurlarn adnn ilk flekli olarak grnmektedir. 605 ylndan sonra ay-

n isim Wei-hoflekliyle yeniden Tles boylarnn iinde yerini almfltr. Bu sradaTola Irmann kuzeyinde bulunan Uygurlar, Bugu, Tongra Bayrku ve Bura gibidier Tles boylar ile birlikte yaflyorlard ve adlar geen bu boylarla beraber birerkintarafndan idare ediliyorlard. Dolaysyla, 605 yl dolaylarnda onlarn kkbir kabile olduu sonucuna varyoruz. Saylarnn on bin ve bunun yarsnn da as-ker olduu sylenmektedir. Tola Irmann kuzeyinde yaflayan Tles boylarnnilerinde gsterilmesi ve kkenlerinde aka bunun belirtilmesi konuyu netliekavuflturmaktadr. Zaten bu blgede yaflayan Tles boylar, 140 yl sonra DokuzOuzadyla Uygur Kaanlnn ana unsurunu oluflturacaktr.

627 yln takiben Dou Gk-Trk Devleti hzla zayflaynca Sir Tardufllar, do-udaki Tles boylarnn iindeki en kuvvetli boy olarak n plana kt. in tarafn-

dan da tannan Sir Tardufl birlii 646 ylna kadar tken blgesi ve Tola Irmacivarna hkim oldu. Onlara balanan Uygurlarn unvan Huo lteber idi. Bu tarih-te Sir Tardufllar zayflayp askeri gleri dalnca, ok sayda boy indeki Tanghanedanyla iliflki kurup onlardan askeri unvanlar alrken, Uygurlar da bofl durma-mfllard. Onlar da irtibata geerek inden generallik unvanlar aldlar. Uygurlarnad, 627 ylnda vergilerin artrlmas zerine Gk-Trklere isyan eden boylar ara-snda da gemektedir. zerlerine gnderilen yz bin kiflilik Gk-Trk ordularn

yenmeleri flhretlerinin artmasna sebep oldu. Dou Gk-Trk hkmdar l Ka-an onlarn zerine yeeni Tu-liyi gndermifl, o da yenilmiflti. Uygurlar 646da SirTardufllarn malup edilmesi srasnda inlilere yardmc olmufllard.

inliler 648 ylnda Altay Dalarnda bamszln ilan eden Che-pi Kaan li-

derliindeki Gk-Trkleri de, Karluk, Uygur ve Bugular kullanmak suretiyle ma-lup etmifllerdi. Daha sonra in hkimiyetini tanmayan Bat Gk-Trk beylerinden

Uygur Kaanl

945 ylnda yazlan bir inkaynanda Uygur, flahingibi dolaflan, hcum edenanlamnda kullanlmfltr. Bukelimenin uydan (akraba,mttefik) geldii ve OnUyguradnn 10 mttefikmanasnda olduu dabilinmektedir.


31/217

birinin bozguna uratlmas iin hazrlanan in ordusuna Uygurlardan yaklaflk 50bin kiflilik bir ordu katlmfl, inlilerle beraber Taflkente kadar ilerlemifllerdi.

717 ylnda Uygur lteberi ile Karganda savaflan Bilge Kaan onu malup edip

douya kamasna sebep olmufltur. Bu bilgiler flnda Uygurlarn 740l yllarakadar fazla bir varlk gsteremedikleri sonucuna varmak mmkndr. Ancak, Uy-

gurlarn dhil olduklar Dokuz Ouz boy birliinin II. Gk-Trk Devleti dne-

minde (682-745) devlete karfl isyanlarda daima n saflarda olduu anlafllmakta-

dr. Devlete balandklar zamanlarda dou kanadnn halk tabakasn oluflturu-

yorlard.

Sir Tardufllarn zayflayp askeri glerinin dalmas, Uygurlar ne ynde etkiledi?

742 ylna gelindiinde Uygurlarn ok kuvvetli bir flekilde tarih sahnesinde be-

lirdii grlmektedir. II. Gk-Trk Devleti, Bilge Kaann lmnden sonra (734)

hzla zayfladnda Karluk, Basml ve Uygurlar n plana ktlar. Aslnda onlarn i

karflkla dflt srada in mparatoru devreye girmifl ve Sun Lao-nu adl eliyi

Uygur, Karluk ve Basmllara gndererek onlar Gk-Trklere karfl tahrik etmiflti.

Ayaklanan bu boy 742de Gk-Trk kaan Kutlugu ldrdler. Basmllarn rei-

si kaan seilirken Uygurlar dou (sol), Karluklar bat (sa) kanat yabguluklarn

aldlar ve hep beraber ine eli gndererek resmen tanndlar. Uradklar felaket-

lerden ylmayan Gk-Trkler, en nihayet Ozmfln olunu kaanla getirdilerse

de (744 yl) baflarl olamadlar. 745 ylnda bu kaan da Uygurlar tarafndan orta-

dan kaldrld.

Bu arada, Uygurlar ile Basmllarn aras almfl, Karluklar da Uygurlarn taraf-

n tutunca Basmllar yenilmifllerdi. Uygurlarn, Karluk ve Basmllara gre dahakuvvetli olmasnn sebebi hi flphesiz kalabalk Dokuz Ouz boylarnn kendi

yanlarnda yer almalaryd. Bu Dokuz Ouz kabilesi Bugu, Bayrku, Hun (Qun),

Tongra, zgil, Chii-Pi, A-pu-sse, Ku-lun-wu-ku ve Edizden olufluyordu. Bunlara

Uygurlar da katlnca On Uygurolarak anlmaya baflladlar. Uygur Devletinin bafl-

langta halkn bu boylar meydana getirmifllerdir. Bu sebepten dolay Uygurlar ba-

z slam kaynaklarnda Dokuz Ouz olarak kaydedilmifllerdir. Uygurlar kendi ile-

rinde de dokuz urua (kk kabile) blnmfllerdi: Bunlar Yalakar, Uturgar,

Krebir, Baga Sgr, Ebireg (Abrak), Hazar, Hu-wu-su, Yagmurkar ve Ayabire

adlarn taflyorlard.

Bamszlklarn kazandktan sonra Uygur Kaanlnn ilk hkmdar Kutlug

Bilge Kl oldu. Yeni bir imparatorluk doarken douda ve batda Uygurlarn top-raklar genifllemeye bafllamflt. Bafllangta Uygurlara balanan topraklar batda Al-

tay Dalar ile douda Manurya arasnda uzanyordu. Dou Gk-Trk Devletinin

eski topraklarn kaplamfllard. Karluklar ise daha st seviyede olan sol yabguluu

aldlar. Kutlug Bilge Kl 747de lnce yerine olu Bayan or tahta geti.

Uygurlar bamszlklarn kazandktan sonra Karluklar nasl bir rol oynadlar?


SIRA SZDE1

SIRA SZDE2


32/217

UYGUR KAANLIININ YKSELfi

Bayan or Kaan (747-759)

Bayan or Kaann devri her bakmdan Uygur Devletinin gelifltii salam temel-lere oturduu bir dnem saylr. Sekiz yllk sre iinde devlet her bakmdan b-

ymfl, etrafndaki boy ve devletlere stnln kabul ettirdii gibi teflkilatlan-masn tamamlamfltr. Kaan, Hun ve Gk-Trk dnemlerinde olduu gibi, nce-likle Orta Asyadaki boylar kendine balamaya alflmfltr. lk zamanlarda Bayanorun kaanl halkn bir kesimi tarafndan tannmak istenmemifl olmaldr. On-lar Bayan orun babas vaktinde yabgu ilan edilmifl olan Tay Bilge Tutuku kaanilan ettiler. Ktanlar ve Tatarlar da onlara katlnca Bayan or iin tehlike byd.Bkek civarnda iki gn sren arpflmalarda Ktan ve Tatarlar malup etmeyibaflarnca kendi soyundan gelen btn kabileler dnp ona baland. Beyleri vedier ileri gelenleri cezalandrd. Buna ramen halk yeniden ayaklanp Ktan ve

Tatarlardan bir daha yardm istedi. Ancak, istedikleri yardm gecikince, Bayan oronlar ok ar bir bozguna uratt gibi srlerini ve kadnlarn alp geri dnd.

Arkasndan Selengann kuzeybatsnda Ktan ve Tatarlar ar bir bozguna uratt.Kamaya alflan Ktanlar kendiliinden teslim olurken, Tatarlar Keyra Irma kay-nanda ve Birk Suyunda skfltrlp, askerlerinin yars ldrldkten sonrateslim alndlar. Dier isyanclar Tuzlu Altr Gl civarnda malup edildikten son-ra devletin dou tarafndaki huzursuzluklar sona erdi (750den nce).

750 sonbaharnda Kem (Yenisey) boyunda yaflayan ikler itaat altna alnd.Ayn yln ilkbaharnda Uygurlar Kuzey Bat Manuryadaki Tatarlar malup ettiler.751de bir kez daha ikleri yendiler, Krgzlara baskn dzenlediler. Bu seferleri ya-pan Bayan orun bir kumandan idi. Kendisi ayn sralarda Bolu (Urungu) nehri

zerinde Karluklar yendi. 752 ylnda atflmalarda ise Basmllar, Trgifller ve Kar-luklar malup ettiler. fiine-Usu Yaztndan anlaflldna gre, Bayan or Kaanni savafllar 755 ylna kadar devam etmifltir.

Kurulufllar srasnda Uygurlarn mttefiki olan Karluklarn batsnda Trgiflleryaflyordu. Karluklarn gc zaten biliniyordu. Bunlar zamanla Trgifllerle birleflin-ce nemli bir rakip oldular. Dolaysyla Karluklar zerine sefer dzenleme ihtiyacortaya ktnda, Bayan or batya doru ilerledi. Altay-Tanr Dalar arasnda ge-nifl Cungarya-Tarbagatay bozkrlarnda Karluklar yenerek, onlar batya doru e-kilmek zorunda brakt. Daha sonra Trgiflleri de malup edince Uygur Devletininsnrlar Seyhun rmana kadar geniflledi.

Kuzeyde Yeniseyin Bat kolu Kemik Irma civarnda yaflayan ikler de Ba-

yan or Kaana balanrken, bu blgenin gl boyu Krgzlar henz ona boyunememifllerdi. Bu arada Selenga civarnda isyan eden Sekiz Ouz ve Dokuz Tatar-lar malup edildiler. Artk Orta Asyada herkes Uygurlarn siyasi stnln ka-bul etmek zorunda kalmflt.

Bu arada in tarihinin en parlak hanedanlarndan olan Tang mparatorluu ka-rflkla srklendi. Dier taraftan 751 ylndaki Talas Savaflnda uradklar ma-lubiyet, onlarn Orta Asyadan geri ekilmelerini salad. Ardndan Sod asll AnLu-shann kard isyan Tang mparatorluunu tamamen karfltrd (755). Bu is-

yan Tang hanedannn atrdamasna yol aarken, yeni imparator Uygurlarn yar-dmyla dflt aresiz durumdan kmaya alflyordu.

252. nite - Uygur Kaanl


33/217

Uygur kaan bir Uygur prensesini gelin olarak Tang sarayna gnderdi. Bayanorun hedefi evlilik yolu ile akrabalk kurmak suretiyle Tang hanedann etki al-tna almakt. Yine birok devlet adamn baflkente yollayarak, yeni diplomatik giri-

flimlerde bulundu. Arkasndan kendisi kt byk seferde inli devlet adam Ku-o Tsu-i ile birlikte ine doru ilerledi ve Sar Irmak kenarnda ine saldran Trkasll Tongra boyunu yendi. Uygurlar 757 ylnda ine bir Yabgu ile birlikte drtbin kadar asker ve ok sayda at gndermifller, inliler de onlar byk ziyafetlekarfllamfllard. Yabgu, indeki isyann bastrlmas ifline giriflti. Uygur ordusuFeng Suyu kenarnda asileri yendi ve isyanclarn eline geen baflkent Chang-angeri alnd. Arkasndan yazlk baflkent olan Lo-yang geri almak zere hareketegetiler.

Uygur kuvvetleri Yabgunun idaresinde ilerleyip asileri tamamen bozguna u-rattlar; Lo-yang da yamaladlar. Onlarn sayesinde lkesine tekrar sahip olanmparator Uygur kumandanlarn ar hediyelerle dllendirdi. 758 ylnda mpa-

rator, Bayan or Kaana kk kzn efl olarak gnderdi. Tarihte in mparator-larnn z kzlarn yabanc lkelere gelin gndermeleri ok nadirdir. Herhalde buUygurlarn ine yapt yardmlarn karfll olmaldr. Prenses muhteflem bir me-rasimle Bayan or Kaana gnderildi. Kaan byk bir devlet adaml rneigstermifl, kendisine sunulan hediyeleri devlet adamlarna datmfltr. Bayan orKaan adna 759 ylnda Moolistann fiine-Usu Gl civarnda bir yazt dikilmifl-tir. Yaztta Bayan or Kaann zaferleri ve baflarlar anlatlmaktadr. Bayan orKaan baz inli ve Sodlu ustalara Selenga zerinde Ordu Balk adnda bir flehirkurdurtmufltur.

Uygur kaan neden bir Uygur prensesini indeki Tang sarayna gelin olarak gnderdi?


Bayan or Kaan zamanndain tarihinin en parlakhanedanlarndan olan Tang

mparatorluu karflklasrklendi. 751 ylndakiTalas Savaflnda uradklarmalubiyet, inilerin OrtaAsyadan ekilmelerinisalad. Ardndan Sodasll An Lu-shannkard isyan Tangmparatorluunu tamamenkarfltrd (755).

SIRA SZDE

3fiekil 2.1

Uygur Kaanl

Kaynak:R. Grousset, TheEmpire of theSteppes, NewBrunswick, 1970.


34/217

Bg Kaan ve Uygurlarn Maniheizmi KabulUygur Kaanln her ynden gelifltiren ve ykselten Bayan or Kaan 759 yln-da lnce yerine olu Bg geti. Bg Kaan, indeki Tang hanedanna isyan

eden Shih Chao-inin gnderdii elilere yz vermedii gibi tahkir de etti. Bunakarfllk inli eli eski dostluklarndan ve verilen hediyelerin okluundan bahse-derek onu etkilemeye alflt. Hatta daha nce inde savaflan Yabgunun yannda

yeni imparatorun olduunu dahi vurgulamflt. Bu arada inin kuzey snrlar Uy-gurlar tarafndan dzenlenen aknlara maruz kalmflt. Ancak inin daha derinleri-ne girme ifli Pu-ku Huai-en tarafndan engellendi. nk bu lkeyi yakndan tan-

yan Trk asll Pu-ku Huai-en, Uygurlarn menfaatine deil zararna sonular ka-can biliyordu.

inin zenginlii, kalabalk ve genifl yaps ayn zamanda kltr kuzeyden ge-len kavimleri yutuyordu. Sz konusu aknlardan sonra sakinleflen Uygurlar, ordu-larn yeniden dzenlediler. Artk, Tang hanedanna yardma gelmeye niyetlen-

mifllerdi. Pu-ku Huai-en dou kanadnn idarecisi tayin edildi. Uygur askerleriningetikleri yerleri yamalamamalar iin inliler ordunun yolunu deifltirmeye al-flyorlard. Bg Kaan, Sar Irmakn kuzeyindeki Shao Chouda konakladnda

yanndaki inli veliahd ve kumandanlar tren dans yapmadklar iin azarlaya-rak tam anlamyla hkim olduunu gsteriyordu. O srada Uygurlara ihtiyac olaninli devlet adamlar uradklar hakaretlere ses karamamfllard. Arkasndan Pu-ku Huai-en, Uygur kuvvetlerine kumanda ederek asi Shih Chiao-iyi bozguna u-ratt. Bu isyann bastrlmas karfllnda Tang imparatoru, Kaana birok hediye-ler gnderdii gibi, ayrca yllk iki bin ailenin vergi gelirini ona yollamaya da razolmufltu.

762deki Lo-yang seferinin Uygur tarihinde bir baflka etkisi daha gerekleflmifl-

tir. Sz konusu seferler esnasnda Mani dini rahipleri, Bg Kaan ile tanflmfllar,onu etkileyerek, onunla birlikte Uygur baflkenti Karabalgasuna gelmifllerdir. On-larn anlattklarna hayran olan Kaan, hayvansal gdalar yemeyi yasaklayan, sa-

vafllk duygusunu zayflatan bu dini kabul etti. Kaann hedefi Uygurlarn bozkrhayatn brakp flehirli olmalarn salamak, dolaysyla lkeyi daha bayndr hlegetirmekti.

Bg Kaan, Maniheizmi kendi halkna kabul ettiren ilk ve tek hkmdardr.Ancak, onun bu dine neden sempati duyduu anlafllamamaktadr. Karabalga-suna gelen drt rahibin en nls Juei-hsi (nfuz edici vakar sknet) adl biriidi. Uygur Devlet adamlar arasnda bu dinin kabul hakknda uzun tartflmalarmeydana geldi. Kabulne karfl kan devlet adamlarn ad geen rahip ikna ede-

rek susturmufltu. Daha sonra Kaan halk onarl gruplara bld ve her grubun ba-flna birini getirerek geri kalan dokuzunun eitimini verdi. Siyasi sebeplerle, inde-ki Budizme karfl Maniheizmin tercih edilmifl olma ihtimali de vardr. nk enbyk rakip Budist inli kltr Uygurlar iin asimilasyon asndan tehlikeli ola-bilirdi.

Maniheizmi kabul etmesindeki esas neden Bg Kaann halknn yerleflik ha-yat ve dolaysyla refah renmesini istemesidir. Bu dinin kabulyle hem halkzenginleflecek, hem de kuvvetli Budist inin etkisinden uzak kalnacakt. Ayrca,Uygur Devleti Maniheist inancnda olan tccar Sodlular yanna ekerek mali a-dan da glenecekti. Mani dininin resmen kabulnden sonra Uygur merkezine ka-dn ve erkek sekin rahiplerden oluflan heyetler geldi. Maniheizm dnyasnda ka-

ann ve Uygurlarn flhreti yayld. Bu arada Bg Kaan ileri bir adm daha ata-


Bg Kaan, Maniheizmikendi halkna kabul ettiren

ilk ve tek hkmdardr.762deki Lo-yang seferindensonra Maniheist rahiplerletanflan Bg onlarKarabalgasuna dnerkenyannda gtrmfl, onlarnetkisiyle Maniheizm inancnkabul etmifltir.

Maniheizm veya Mani dini:III. yzylda Persmparatorluunda Manitarafndan kurulan bu din,baz Hristiyan, ran veZerdflt unsurlarn

birleflmesinden oluflur.Temelinde bir dalizmvardr. Dnyada iki zt unsurdevaml bir mcadelehalindedir; yi ve kt, yaniaydnlk ve karanlk daimaatflr. Maniheizm IV.yzylda Batda, Afrikadave Kk Asyada yaylmayabafllamfl, buradaki dierdinlerin takipilerini,zellikle Hristiyanlarendifleye dflrmfltr.Maniheizm bu lkelerdenkovalannca Orta Asyayasnmfl ve orada kendisine

taze bir hayat bulmufltur.Uygurlarn 762de Lo-yangflehrini zapt etmesindensonra, Maniheizm Uygurlararasnda hzla yayld veUygur devletinin resm dinihaline geldi. Bg Kaan,inde Mani tapnaklar inflaetmek iin inimparatorundan birkararname karmaybaflarmfltr. Uygurdevletinin yklmasndansonra hmisini kaybedenManiheizm inde takibatauramfl ve ibadet yerleriyklmfltr.


35/217

rak Mani dininin inde de yaylmas iin teflebbse geti. Kaann bu yoldaki bas-klarna dayanamayan Tang imparatoru, Lo-yangda Mani tapnaklarnn kurulma-sna izin vermek zorunda kald (768).

Trk asll bir boydan gelip daha sonra ine giderek orada yerleflen Pu-kuHuai-en yukarda da grld gibi Uygurlarla birlikte Tang mparatoruna karflisyanclarla savaflp nemli baflarlar kazanmflt. Ancak, sz konusu isyan bastr-lnca doan bofllukta kendisi isyan etti (764). Ertesi yl iki yz binden fazla Uygur,Tibetli, Tangut ve Nu-la gruplarn yanna ekerek hkimiyet alann daha da ge-niflletti. Ancak, Pu-ku Huai-enn ani lm, Tang hanedann kurtarmfltr. Geridekalan asilerden Tibetliler lkelerine geri dnerken, isyana katlmfl olan Uygurlarin ile anlaflt. Daha sonra bu Uygurlar ve inliler hep birlikte Tibetlileri malupettiler.

Bu hadiseler dolaysyla Bg Kaann o dnemde inden istediklerini eldeettiini sylemek mmkndr. inden srekli olarak gnderilen hediye ve vergi-

lerle Uygurlar zenginleflirken, inde skntlar bafllad. Bg Kaan 769 ylnda birinli prensesle evlenmek iin teklifte bulunduunda derhal kabul edildi. nkUygurlarn gcnden ekinen ve srekli yardm talep eden inliler onlar kzdr-mak istemiyorlard. Dier yandan Uygurlar, ticari iliflkilerde de artk baflarl olu-

yorlar, her bir atn karfllnda ok fazla ipek alyorlard. Siyasi iliflkilerdeki stn-lk ticari iliflkilere yansmflt. Bu durum 778 ylna kadar devam etti. nceden is-

yanlardan dolay ok ypranan Tang hanedan artk kendini toparlamaya bafllaypayn tarihte snrlarda ufak apta da olsa asker baflarlar elde edince durum birdendeiflti. in baflkenti Chang-anda uzun sreden beri kalan ve rahat bir flekilde ya-flayan Uygur tccarlarna karfl tavr aldlar. Bg Kaan, bunun zerine ine sal-drd, ilk arpflmada galip gelerek 10 bin inliyi ldrd ise de Tai-chou valisi onu

malup etmeyi baflard. Artk i isyanlardan kurtulan Tang hanedan kendini to-parlamfl ve nfusu artmflt.

Uygur Kaanlnn iindeki halk unsurunu oluflturan Dokuz Ouzlar ve tc-car kavim Sodlular, Bg Kaan ine karfl byk bir sefer dzenlenmek iinikna ettiklerinde vezir Tun Baga Tarkan, buna engel olmaya alflt. Baflarl olama-

ynca Kaan ve yaknlarn ldrterek ortadan kaldrd ve kendisi devletin baflnageti.

Bg Kaann en nemli zellii nedir?

Tun Baga Tarkan (779-789)

Tun Baga Tarkan 789 ylna kadar on yl tahtta kald. Tang hanedan artk glen-dii iin, ine karfl eskisi gibi hkimane davranfllar gstermek yerine barfl yan-

ls bir politika izledi. Onun dneminde inde Uygur tccarlarnn yannda Dokuz

Ouzlar da serbeste dolaflyorlar ve ticaret yapmalarnn yannda yerli halka zarar

veriyorlard. Bunlarn baflnda Tudun unvanl biri bulunuyordu. 780de in impa-

ratoru onlardan lke snrlarnn dflna kmalarn istedi. inliler nceleri onlardan

ekinse de, Uygur tccar arasna nifak sokarak onlar bldler ve daha sonra bafl-

ta Tudun olmak zere hepsini ldrdler. Uygur kaan Alp Klg Bilgenin bu

duruma tepkisini nlemek iin hediyeler gnderdiler.

Sha-to Trkleri, Uygurlarn vergileri artrp mallarn ellerinden almas zerine

786 ylnda onlardan ayrlp Tibetlilerle iliflki kurdular; Tibetlilerle birlik olarak Befl-

balk flehrini ele geirdiler. Bu dnemde Tibetlilerin glendii, Kua ve Kaflgar gi-


SIRA SZDE 4

786 ylnda Sha-to Trkleri,Uygurlarn vergileri artrpmallarn ellerinden almaszerine onlardan ayrlpTibetlilerle iflbirlii yaptlar;onlarla birlikte Beflbalkiflgal ettiler. Bu dnemdeTibetlilerin glenmesi Orta

Asya tarihinin akflndeifltirdi.


36/217

bi Uygur flehirlerine saldrdklar grlmektedir. Karluklarn dou grubu ve Sha-

tolarn Tibetlilerin tarafn tutmas Uygurlarn iflini zorlafltryordu. 790da Beflbalk

Tibetlilerin eline geince Tang mparatorluu Orta Asyadan tamamen ekildi.

Tun Baga Tarkann (Alp Kutlug Bilge Kaan) 789 ylnda lm zerine yeri-ne olu To-lo-ssu, Ay Tengride Kut Bulmfl Klg Bilge unvanyla tahta geti. kiyl kadar sren hkmdarl dneminde Tibetlilerin iflgal ettii Beflbalk flehrinikurtarmaya alflt ve bunda baflarl oldu. 790 ylnda kardefli veya hatunu tarafn-dan zehirlenerek ldrld. Kardefli hemen kendini kaan ilan etti ise de devletadamlar bunu kabul etmeyip ldrlen kaann olunu tahta geirdiler.

Sha-to Trkleri, Uygurlarn vergileri artrp mallarn ellerinden almas ne yaptlar?


SIRA SZDE

5

Resim 2.1

Bir Uygurelyazmasnda yeralan resim (VIII.-IX. yzyl, Koo,Dou Trkistan).Resimde, iki srahalinde oturan,bafllarnda beyazklah ve beyazelbiseleriyleManiheistrahiplergrlmektedir.Ortada Uygur

alfabesiyleyazlmfl birmetinbulunmaktadr.

Kaynak:J. P.ONeil (ed.),Along the AncientSilk Routes, NewYork, 1982.


37/217

Dier Kaanlar ve Devletin GlenmesiKaan olduunda henz 16-17 yafllarnda bulunan A-cho Kaan, devlet idaresin-

de kontrol salayacak durumda deildi. Onun zamannda inlilerle iyi iliflkiler

kuruldu, Tibet zerine seferler yapld ve sonunda Ling-chouda Tibetliler ar birbozguna uratld. 795 ylnda oul brakmadan lnce yerine Yaglakar kabilesin-

den olmayp Ediz kabilesinden gelen bir evlatlk olduu anlafllan kifli devlet

adamlar tarafndan Ay Tengride lg Bulmfl Alp Ulug Bilge unvanyla kaanl-

a getirildi.

Yeni kaan ilk ifl olarak Karluk isyann bastrd. Daha sonra Tibetlileri bozgu-

na uratt ve kuzeydeki Krgzlara karfl byk bir zafer kazand. pek Yolu zerin-

de ok stratejik mevkide bulunan Dou Trkistan ve zellikle Turfann zerinde

hkimiyet salanmas devlete ok fazla ekonomik gelir kazandrmflt. Kuzeydeki

zengin demir yataklarn kullanan Krgzlar, randan ine kadar elde ettikleri ka-

liteli demiri satyorlard. Krgzlarn tbi olmasyla demir ticaretinin kontrol Uygur-

larn eline geti. Uygur kaannn faaliyetleri Karabalgasun Yaztnda ayrntl bir

flekilde anlatlmfltr. Daha sonra Tanr Dalar havalisindeki Karluklarla savaflan bu

kaan nce Tibetlileri kesin olarak bu blgeden uzaklafltrd. Akabinde Karluklar

Ferganaya kadar srd. Kuca ve Karaflar tamamen Uygurlarn eline geti. On yl

tahtta kalp devleti eski gcne kavuflturan bu kaan, 805 ylnda ld.

Tengride Bolmfl Alp Klg Bilge adyla tahta geen yeni kaan yl kadar ka-

anlk yapt. Onun dnemine ait bilgiler snrldr. Tahta kflnda inliler eli gn-

derip kutlamfllard. 806 ylnda Mani dini rahipleri Uygur elileri ile beraber in

baflkentine gitmifl ve kendilerine bir ibadethane kurmufllard. Onlarla birlikte ok

sayda Uygur ine gidip bu lkede koloniler oluflturmufllard.

808 ylnda kaan lnce yerine Ay Tengride Kut Bulmfl Alp Bilge Kaan ge-mifltir. Dier kaanlara gre epey uzun sre tahtta kalan bu hkmdar dnemin-

de bir nceki kaann elde ettii baflarlarn sonucu grlmfl, savafl meydanlarn-

da ok az arpflmalar yaplsa da devletin gc kendini gstermifltir. lkenin iin-

de herhangi bir boy isyannn kmamas salanan i huzurun belirtisiydi.

Dfl iliflkilerde ise en byk rakip Tibetliler (Tangutlar) idi. Eski durumlarna k-

yasla epeyce glenen Tibetliler, pek Yoluna gzlerini diktiler, zellikle Turfan

ve onun dousundaki topraklar zaman zaman istila ettiler. Sha-tolarn Uygurlarla

aralarnn almasn frsat bilip onlar kendilerine baladlar. Bu yzden aralarnda

uzun mcadeleler oldu. Bu savafllarda genellikle Uygurlar galip geliyordu. Uygur-

larn Tibetliler elindeki Lian-chouyu ele geirmeleri zerine Sha-tolar Tibetlileri

brakp Uygurlara balandlar. Bu srada inden dnen Uygur elileri Tibetliler ta-

rafndan soyuldular. Bunun zerine Uygurlar 812 ylnda Gobi ln geerek Ti-

betliler zerine akn yaptlar. Tibetliler Uygurlarn baflkenti Karabalgasun blgesi-

ne kadar sefer dzenledilerse de baflarl olamadlar.

Uygur kaannn -nan-chu (nan?) adl eliyi 813 ylnda ine gndererek bir

in prensesiyle evlenme talebinde bulunduu bilinmektedir. Tang imparatoru bu

talebi masraflarnn arl yznden reddetmek istemifl, ancak bunu aklamaya

ekinip oyalama yoluna gitmifltir. inli devlet adamlar Uygurlarn bu duruma k-

zp byk problemler karacan ileri sryorlard. Uygur kaan 820de Alp Tar-

kan baflkanlnda bir heyet daha yollayp evlilik yolundaki srarn tekrarlaynca

mparator Hsien-tsung aresiz boyun emek zorunda kald.



38/217

DEVLETN ZAYIFLAMASI VE YIKILIfiIKaan 821 ylnn baflnda lnce Kn Tengride lg Bulmfl Alp Klg Bilge un-

vanl yeni kaan tahta geti. Bu kaann yllk saltanatnda daha nce sz veri-

len inli prenses gelin olarak geldi. Bu evlenme dolaysyla kaynaklarda ayrntlbilgiler verilmektedir. 824 ylnda bu kaann da lm zerine devleti kertecekolan Ay Tenride Kut Bulmfl Bilge Kaan tahta geti. in entrikalar bu dnemde

youn bir flekilde devletin iini karfltrrken, inliler bol hediyelerle kaana hibirfley olmamfl gibi davranyordu. Tabii ki, devletin zayflamasnda daha nceki ka-ann zamannda gelen inli prensesin entrikalarnn byk rol vard. 832 ylndabu baflarsz kaan ldrlerek saltanatna son verildi.

Yeni kaan Hu Tegin ncekine hi benzemiyordu. Devleti nispeten toparladise de daha sonra baz devlet adamlarnn ihtilal yapmak teflebbslerini engelleme-

yi baflardysa da, vezirlerinden Krebir, Sha-tolarla birlikte ona hcum ederek l-drd. Yerine Hazar Tegini kaan olarak tahta geirdi. 839 ylnda ok ar geen

kfl mevsimi yznden Uygurlarn srlerinin ou telef oldu. Bu da siyasi bunal-m daha da arlafltran ktl ortaya kard, lkedeki huzursuzluu arttrd. nce-ki kaann tahttan indirilifli srasnda merkezde olmayan kumandanlardan KlgBaga, Krgzlarn yanna giderek onlarla birlikte yz bin svariyle Uygur baflkenti-ni bast ve Hazar Tegini ve Krebiri ldrd. Kaanlk ota da iinde olmak ze-re btn deerli varlklar Krgzlarn eline geti (840).

Bylece Uygur Kaanl ykld ve Uygurlarn on befl boyu bat ynne, Kar-luklara doru gitti. Bir grup Uygur Tibete, dier bir grup ise Kucaya snd. Ge-ride kalan on Uygur boyu kendi aralarnda ge Tegini kaan setiler (840). Buarada Krgzlarn baskn srasnda ele geirdikleri in asll prensesi geri aldlarsada kendi aralarnda anlaflamadlar. Sha-tolarn desteiyle ad geen prenses kurta-

rlarak ine gtrld. Devletin eski dirliini salayamayan ge Kaan 847 yln-da ldrlp ortadan kaldrld. Batya doru giden grup ikiye ayrlarak bir ksmKucaya, dier ksm Beflbalka yerleflti.

Kansu (840-1226) ve Beflbalk Uygurlar (840-1368)Orhun blgesinde kendilerine hayat olmadn anlayan Uygurlar, bundan sonraiki kola ayrlarak deiflik lkelere g ettiler. Bir grup Kansu blgesine giderekKansu Uygur Devletini kurdu. Ancak, bu devlet genelde ine bal kalmfl, n-ce Tang hanedan (907ye kadar), sonra Befl Hanedan devrinde (960a kadar) inile iyi iliflkilerini srdrmfltr. Bazen karfl gelseler de herhangi bir byk atfl-ma olmamfltr.

Pek fazla bir asker varlk gsteremeyen Kansu Uygurlar, 940tan sonra Ktan-lara, 1028den sonra Tangutlara, 1226da ise Moollara tbi oldu. Onlar gnmz-de hl Sar Uygurlar adyla varlklarn srdrmektedirler.

Orhun blgesindeki siyasi varlklarn kaybettikten sonra bir ksm Uygurlar

Beflbalk blgesine gitmiflti. Bunlar Beflbalk, Turfan ve Tanr Dalar etrafna yer-

leflmifltiler. Beflbalk Uygurlar, bu sralarda Tibetlilerin youn basks altndaki

Tang hanedan tarafndan tannd. Uygur lkesi pek yolu zerinde olmas ve do-

al kaynaklara sahip bulunmas sebebiyle ksa sre iinde zenginleflti. Uygurlarn

desteiyle Maniheizm inanc inde yayld. 911de Kansu Uygurlarnn Tun-hu-

ang almas zerine inden koparak tamamen bamsz oldular. Ancak, Tibetliler

ve Karluklar arasnda skflan bu Uygurlar hakknda fazla bir kayt tutulmamfltr.

Anlafllan o ki, Uygurlar Turfan, Hami, Kaflgar, Beflbalk ve Kuca gibi flehirlerde sa-



39/217

nat, edebiyat ve ticaret sahasnda kendilerini gelifltirdiler ve nemli eserler ortaya

koydular. 947de baflkentleri Koo, yazlk merkezleri ise Beflbalkta bulunuyordu.

948den sonra hkmdarlar duk-kut unvanyla anlmaya bafllamfltr.

Beflbalk Uygurlarnda Budizm daha fazla yaylmfl, neredeyse Maniheizmin ye-rini almfltr. Daha sonraki asrda az olmakla beraber Nesturi Hristiyanl ve zel-

likle de slamiyet kabul grmfltr. Takip eden devirlerde slam buradan ine

doru yaylmfltr.

Karahtay Devrinde Uygurlarn duk-kut Baruk Art Tegin adl bir hkmdarla-

r bulunuyordu. duk-kut 1209 ylnda, Cengiz Hana baland. Moollar dnemin-

de duk-kut slalesi varln devam ettirdi ve 1368 ylnda sonra duk-kut, Ho-

shang Ming mparatorluuna teslim oldu. Karahtay ve Cengiz mparatorluu d-

neminde birok Uygur yksek mevkilerde grevler almfltr (Tata Tonga gibi). Uy-

gur kltrnn izleri zenginliinden ve derinliinden dolay Orta Asyann dou-

sunda ve batsnda her zaman hissedilmifltir.

UYGUR DEVRNN GENEL KARAKTERUygur Kaanl Gk-Trk devletinin sahip olduu mirasn zerine kurulduu iin

bu devletin, yani bozkr kltrnn geleneini srdryordu. Ancak, zamanla in-

lilerle fazla yaknlaflma ve Maniheizmin girmesi hayat tarzn eskisine gre deifltir-

melerine sebep oldu. Sodlularn devlet mekanizmasnda yer alp etkili olmalarnn

da bunda rol vard. Uygur Devleti Dokuz Ouz boylar zerinde ykselmiflti; halk

unsurunun esas onlard. Zaten, dier kalabalk Karluk ve Trgifl gibi boylar Orta As-

yann batsnda Sr Derya, u, Talas ve li gibi rmaklarn havzalarnda younlaflmfl-

lard. Nitekim Dokuz Ouz tabiri in kaynaklarnda doudaki Tles boylarna veri-

len addr ve ilk defa 627 ylnda kullanlmfltr. Bunun yannda Uygurlar kendi ile-

rinde on kabileden olufluyordu. lk hanedann ad Yaglakar kabilesinden geliyorduve 795e kadar bu durum devam etti.

Uygur Kaanlnn snrlar douda Mool kkenli Shih-weilere kadar uzanyor-

du. Dier taraftan batda Altaylar, inde Kansu-Ordosa kadar olan blge, Gobi -

lnn gneyi ve Beflbalk-Turfan havzas snr saylabilirdi. Ancak bu yndeki snr

Tibetlilerin basklar yznden bazen elden kyordu. Beflbalktaki Kaan Fu-tu

kalesi bir ara Karluklarn eline gemiflti.

kinci hanedandan itibaren unvanlarn deiflmesi ayve kngibi tabirler Manihe-

izmin etkisini aka gstermektedir. Bunun yannda 795ten sonra Beflbalk, Koo,

Kuca, Aksu, Karaflar ve Kaflgar gibi flehir devletikleri zerinde Uygur nfuzunun

artmasnda Maniheizmin katks grlmektedir.

Karabalgasun, devletin merkeziydi ve devlet meclisi burada toplanrd. Gk-

Trklerin kulland btn unvanlar Uygurlar tarafndan da kullanlyordu. Ama ba-

z unvanlarn karfllklar deiflmiflti. Mesela, ince kkenli olan Tutukunvan aske-

r vali yerine boy reisi anlamna geliyordu. Onlarn saylar 11 olup siyasi grev-

lerinin yannda devlet iin vergi toplamaktaydlar. 779da bir ihtilal yapan Tun Baga

Tarkan, verdikleri zarardan dolay Maniheistleri devletten uzak tutmufltur. On h-

kmdarn yedisinin hanm inli idi.

On kaandan yedisinin unvannda flu terimlerden biri bulunmaktadr: Tengri-

de, Ay Tengride, Kn Tengride. Bu, hkimiyetin gkten, gneflten veya aydan gel-

diine inanldn gstermektedir. Aslnda bir bakma Uygur kaanlarnn sz konu-

su unvanlarla hkmdarlklarnn sadece Uygurlarla snrl olmayp, btn dnyannhkmdar olduu dflncesinin olduu sonucunu karmak da mmkndr.


Uygurlarda ayve kngibitabirlerin kullanlmasManiheizmin etkisinigstermektedir; On kaandan yedisininunvannda Tengride, AyTengride, ve Kn Tengridetabirleri gemektedir. Butabirler, hkimiyetin gkten,gneflten veya aydangeldiine olan inancgstermektedir. Maniheizm,795ten sonra Beflbalk,Koo, Kuca, Aksu, Karaflar veKaflgar gibi flehirdevletikleri zerinde Uygur

nfuzunun artmasndanemli bir rol oynamfltr.


40/217

Her ne kadar in imparatorlar Uygur kaanlarnn kendileri tarafndan tayinedildiini iddia etseler de, aslnda Uygur kaanlar onlara karfl daima hkimane

bir tavr taknmfltr. 762de asi Shih Chao-iye karfl Tang hanedanna yardm iin

ine giden Bg Kaan, in veliahdnn kendi nnde dans etmesini istemifl, bu-na karfl kan inli memurlar dvlerek ldrlmfllerdi. Uygurlarda ilgin birnokta da ynetme becerisi gsteremeyen basiretsiz hkmdarlarn sk sk tahttan

indirilerek katledilmeleridir.821 ylnda Ordu Balk ziyaret eden Arap seyyah Tamim bn Bahrn bildirdi-

ine gre Maniheizm flehirli halkn bal olduu iki dinden (dieri Gk Tanr inan-c) biri idi. Bu da gsteriyor ki, btn propagandalara ramen Mani dini Uygurlararasnda tam olarak yaygnlaflmamflt.

Uygurlarda toplumsal yap hzl bir deiflim gstermifl, zellikle ekonomideve dflnce tarznda flehirleflmeye doru atlmlar yaplmfltr. Henz devletin ku-rulufl aflamasnda, 744te in kaynaklarnda Uygurlar hakknda sulak ve otlakla-

r bulmak iin gezerler, atlk ve okulukta ustadrlar gibi kaytlar vardr. Asln-da daha sonraki dnemlerde de, Uygurlarn byk bir ksm gebe olarak kal-

maya devam etmifltir. At, sr, koyun ve deve yetifltirmek onlarn iktisadi teme-lini oluflturmaktayd. Bozkr hayat flartlar gerei, en deerli hayvanlar koyun veat olarak gze arpmaktadr. Atlarn zellikle in ile yaplan ticarette n planakt grlmektedir.

An Lu-shann oluna karfl 757de klan seferde 4 bin kiflilik Uygur ordusunagnlk 20 sr, 200 koyun ve 2900 kg. tahl verilmesi etin ne kadar ok tketildi-ini gstermektedir. Hayvancln yannda, Maniheizm ncesinde bile Uygurlararasnda tarmn var olduu bilinmektedir. Maniheizmin tesiriyle tarm daha da

yaygnlaflmfltr. Mani din adamlar soan benzeri fleyleri yiyorlard. 821 ylna ge-

lindiinde her ne kadar ziraat yaygnlaflsa da otlaklarn nemi hl devam ediyor-du. Karabalgasun byk bir flehir olup ziraat yaygn bir flekilde yaplmakta idi. Ar-keologlarn arafltrmalarna gre Uygurlar deirmen tafllar ve harman tokmaklarkullanlyor, hatta sulama yapyorlard. Baz Uygur mezarlarnda l ile birlikte g-mlen dar gibi tahl kalntlarna rastlanmfltr.

Ziraatn geliflmesine paralel olarak, flehircilik de geliflmiflti. Kaann emriyle ikiflehir infla edilmifltir. Bunlardan biri Baybalk olup kaann 757 ylnda kurulmayabafllanmflt. Dieri ise Karabalgasun idi. inde kaann saray olan Karabalgasununetraf surlarla evriliydi ve 12 byk demir kaps vard. Nfusu kalabalk olup ar-

fllar ve esnaf mevcuttu. Bunun yannda flehre hkim bir mevkide, ok uzaklar-dan grlebilen altndan bir adr olduu, bunun sarayn dz damnn zerinde

bulunduu ve iine yz kiflinin sd kaydedilmifltir. Byk Uygur Kaanl dev-rinden bafllayarak, Beflbalk ve Koo gibi flehirlerin etrafnda Uygur nfusu toplan-mflt. Beflbalk Uygurlar dneminde flehir kltr buralarda epeyce geliflmifltir. Ti-

careti de renen Uygurlar, lks eflyalara ihtiya duymaya baflladlar. inlilerle At-ipek ticareti hi grlmedii kadar artmflt. Uygurlar elde ettikleri ipein fazlasn

ya baflka lkelere ihra ediyorlar ya da para birimi olarak kullanyorlard.Tang hanedann temelinden sarsan An Lu-shan isyan bertaraf edilince baz

Uygurlar inde kalmfllard. Onlar orada zenginlefltiler ve bankerlik yapmaya bafl-

ladlar. Zamanla bu durum ylesine geliflti ki, bunlar IX. yzyln sonlarna doruinin hemen btn maliyesini kontrol edecek duruma gelmifllerdi.

Uygurlar deve ve ata dayal basit bir ulaflm sistemi kurmufllard. ok kalabalkgruplar halinde yola kldnda atlarn, develerin ve arabalarn beraber olduu


Uygurlarda ziraatngeliflmesine paralel olarak,flehircilik de geliflmiflti.Kaann emriyle 757 ylndaBaybalk flehri infla edilmeyebafllanmflt. inde kaannsaray olan Karabalgasunflehrinin etraf surlarla

evriliydi ve 12 byk demirkaps, kalabalk bir nfusuolup arfllar ve esnafbulunmaktayd.


41/217

kervanlar kullanlrd. 820 senesinde binlerce Uygur ve inlinin bulunduu kafileChang-andan Uygur baflkentine doru yola kmfltr.

Her ne kadar flehirleflme olsa da adr nemli bir barnak yeri olarak varln

devam ettirmifltir. Zenginlerin iki veya daha fazla adr olurdu fleklinde kaytlarbulunmaktadr.Eserini IX. yzyl ortalarnda yazmfl olan el-Chize gre, Uygurlar Mani dini-

ni kabul ettikten sonra Karluklara yenilmeye bafllamfllard. Yeni kabul edilen dinUygur kaanlarnn savafl isteklerini kreltmifl olmalyd. Uygurlar arasnda bozkr

ve flehirli olmak zere iki farkl hayatn ortaya kmas devletin temelini sarsanbaflka bir sebepti. Devletin baflkent dflnda otoritesi zayflamfl, boy reislerine ser-best hareket etmek iin frsat domufltu. Lks ve gevflek hayat asker mcadele-lere karfl devlet adamlarnn gcn bitirirken, vezirler iktidar ele geirmek iinfrsat kolluyorlard.

Ordu geleneklere uygun olarak kaanlarnn emrindeyse de, merkez otoritede-

ki gevfleme sonucunda Tutuklar n plana kyorlar, zayf kaanlara sadakatlebal olmuyorlard.

795ten sonra Beflbalk, Koo, Kuca, Aksu, Karaflar ve Kaflgar gibi flehir devletikleri ze-

rinde Uygur nfuzunun artmasnn sebebi nedir?

UYGUR MEDENYETslm ncesi Trk devletlerinde boylar yazn yaylak denilen serin, sulak, otla bol

yksek yaylalarda, kfln ise kfllkdenilen daha lk ova ve vadilerde yaflarlard. H-kmdarlarn da yazlk ve kfllk olmak zere iki merkezleri bulunurdu. Uygurlariin de durum ayn idi. Kfllk blgede evlerin daha ziyade kerpi veya ahflap ol-

mas tercih edilirdi. Surlar bile kaln aa ktklerinden yaplrd.Ticari adan bakldnda, Uygurlar komflu devletlere canl hayvan, ksele, de-

ri, krk ve hayvansal gdalar satarlar, karfllnda hububat ve ipek alrlard. Bu de-virde Trklerle komflular arasndaki ticaret iki yoldan gereklefliyordu. 1. pek Yo-lu: Bu yol inden bafllyor, Trklerin ounlukta olduu Asyadan geip Akde-nize ulaflyordu. pek Yoluna hkim olan devlet devrin dnya ticaretine hkimolacandan, blgenin byk devletleri arasnda kyasya bir rekabet vard. 2. Krk

Yolu: Bu yol, Hazar ve Bulgar lkelerinden bafllayarak, Ural, Gney Sibirya, Altay-lar ve Sayan dalar zerinden ine ve Amur nehrine uzanyordu. Bozkr sahas-nn ounluunu otlaklar meydana getirmekteydi. Tarma elveriflli topraklarda Uy-gurlar buday ve dar baflta olmak zere tahl rnlerini ekip bimekteydiler.

slm ncesi Trk devletlerinde ekonomi, bal devletlerden alnan yllk vergive hediyeler ve halktan toplanan vergilere dayanyordu. Vergi toplama ifllemi zelmemurlar tarafndan yerine getiriliyordu. Ayrca ifllek ticaret yollarndan salanan

vergiler ve madencilikten elde edilen yksek gelir devletin mali gcn artryor-du. Para olarak zeri resm damgal ipek paralar kullanyorlard.

Edebiyat ve SanatTrk destanlar bozkr insannn hayat mcadelesi rnekleriyle doludur. Bu edebi-

yat trnde kurttan treme, gkten inme ve flktan olma motifleri bulunmaktadr.Uygur mitolojisinde kurdun rehberlik vasf ak olarak grlr. Kutlu Da efsa-nesine gre kutlu bir kaya Uygur lkesine bereket ve mutluluk getirmektedir. Bu

kaya inlilere verilince memlekete ken uursuzluklar, alk ve ktlk yzndenUygurlar g etmek zorunda kalmfllardr.


SIRA SZDE 6

fiine-Usu Yazt: UygurKaanlna ait olup Orhun-Selenga nehirleri arasndakifiine-Usu gl yaknndabulunmufltur. Gk-Trkharfleriyle yazlmfl olan buyazt Bayan or Kaanadna dikilmifltir. KitabedeSelenga ve Orhunrmandan, On Uygur,Dokuz Ouzlardan ve Trklkesindenbahsedilmektedir. AyrcaUygur, Trk, Karluklar, OnOklar, Sekiz ouzlar veDokuz Tatarlar gibi kavimlerarasndaki mcadelelerdenve Uygur kaannn iklerzerine yrdnden

bahsedilmekte (750),Basmllarla olan mcadeleanlatlmaktadr.


42/217

Uygur Kaanlna ait fiine-Usu Yazt, Orhun-Selenga nehirleri arasnda fiine-Usu gl yaknnda bulunmufltur. Gk-Trk harfleriyle yazlmfl olan bu yaztBayan or Kaan adna dikilmifltir. Kitabede Selenga ve Orhun rmandan, On

Uygur, Dokuz Ouzlardan ve Trk lkesinden bahsedilmektedir. Ayrca Uygur,Trk, Karluklar, On Oklar, Sekiz Ouzlar ve Dokuz Tatarlar gibi kavimler ara-sndaki mcadelelerden, Tardufl, Tlis ve Krgz kavimlerinden sz edilmektedir.Uygur kaannn ikler zerine yrdnden bahsedilmekte (750), Basmllarlamcadele anlatlmaktadr.

Trke, ince ve Soda olarak dilde yazlan Karabalgasun Yazt, bafllan-gtan IX. yzyln ilk eyreine kadar Uygur tarihini konu alr. Asl metin Gk-Trk alfabesiyle yazlmfltr. Ancak, Trke olan ksm ok tahrip olmufltur; sadecebaz kelimeler okunmaktadr. Yaztn Soda olan yz de ok fazla silinmifltir. Sa-dece ince ksm salam kalmfltr.

Uygur yaztlar hakknda ayrntl bilgi iin Hseyin Namk OrkununEski Trk Yaztlar(Ankara, 1936-41) adl eserine bakabilirsiniz.

Uygurlar yerleflik hayata getikten sonraki dneme ait belgeler olduka fazladr.Arkeolojik kalntlar, el sanatlar, resimler, hukuk vesikalar, eli raporlar, zellikleTurfan Uygur Devleti kltr halknda deerli bilgiler vermektedirler. Bunlardan bi-ri 981-984 tarihleri arasnda inin resmi elisi olarak Uygurlara giden Wang Yen-tenin raporudur. Bu rapora gre: Kao-chang flehrine yamur ve kar yamaz, aynzamanda buras ok scaktr. Burada evler beyaz badanaldr. Chin-ling dalarndankan nehir flehrin btn evresini dolaflr, tarlalar ve meyve bahelerini sular ve sudeirmenlerini iflletir. Zengin insanlar at eti, geri kalanlar ise sr eti ve yaban kaz

yerler. Onlarn mzik aleti olarak kulland alet kopuzdur. Samur krk, pamuklukumafl ve iek motifleriyle ifllenmifl giysiler retirler. Onlarn detlerine gre bykbir ksm ata binerler ve ok atarlar. fiehrin iinde pek ok iki katl binalar vardr. n-sanlar iyi yzldr ve usta sanatkrlardr. Bunlar altn, gmfl ve demir kap yap-mnda ok ustadrlar. Onlar ayn zamanda yeflim tafl ifllemesini de ok iyi bilirler.

Turfan Uygurlar mimari sahada da ok eser vermifllerdir. Bu eserlerde Trkota ve ordu gelenei, eski bozkr kltr zellikleri grlmekte idi. Malzemeolarak da, afl boyal ve yaldzl aa, balk, tula ve tafl (nadiren) yannda oymalkeramik ve srl tula da kullanrlard. Uygurlar daha Orhun Irma kylarnda Or-du-balkta iken de bu teknikleri biliyorlard. Arkeolojik kalntlardan anlaflldnagre Uygurlar surlu flehirler, hkmdar kalesi, dini klliyeler, gller ve akarsularn

bulunduu baheler yapmfllardr.Maniheizm kendi sanatn da birlikte getirmifltir. Maninin kendisi bizzat res-

sam idi. Bu dinin adn bile duymak istemeyen Mslman yazarlar, onun resim-deki baflarsndan hayranlkla sz ederler. Uygur Devletinin Turfan blgesinde

ve zellikle de dikut flehrinde bulunan freskler ve minyatrler, ManiheizminUygurlar arasnda ne kadar gl bir flekilde yayldn gstermektedir. Bu min-

yatrlerde Uygur asll mminlerin yannda beyaz elbiseli Mani rahipleri resme-dilmifltir. Murtuk ve Bezeklikteki Budist fresklerin bazsnda Uygur mminlerinresimleri vardr. Bunlar Uygur kltrnn zenginliini ortaya koymaktadr. Bufresklerdeki Sodlu kervanclar, Uygurlarn bunlar vastasyla rann dinleriyletemas kurduklarn gstermektedir.

Uygur devri sanatnda Trklerin dik duruflu, ciddi ifadeleri, protokol sras ilediziliflleri resimlerde grlmektedir. Uygur devrinde realist portre sanat geliflmifl-


K T A P

Karabalgasun Yazt: Trke,ince ve Soda olarak dilde yazlan bu yazt,bafllangcndan IX. yzylnilk eyreine kadar Uygurtarihini anlatmaktadr.Yazt, Uygurlarn ilkhkmet merkezi olanKarabalgasunda dikilmifltir.Trke ve Soda olanksmlar ok tahripolmufltur; ince olan ksmsalam kalmfltr.

Maniheizm ve Resim Sanat:Maniheizm inancnnkurucusu olan Manininkendisi bizzat ressam idi.Dolaysyla bu din kendisanatn da beraberindegetirmifltir. Turfanblgesinde ve zellikle dedikut flehrinde bulunanfreskler ve minyatrler,Maniheizmin Uygurlararasnda ne kadar glyayldnn delilidir. Buminyatrlerde Uygur asllmminlerin yannda beyazelbiseli Mani rahipleriresmedilmifltir. Murtuk veBezeklikteki Budist

fresklerin bazsnda Uygurmminlerin resimleri vardr.


43/217


44/217

kmdar saraynn ve baz kflklerin de yer ald Koo flehrinin gneyinde, merke-z bir avlu etrafnda gruplanmfl meknlardan oluflan manastr bu durumdaki r-neklerden sadece bir tanesidir. Koo, Yar-Hoto, Murtuk ve Sengim flehrindeki ma-

nastrlar da etraflarnda rahip hcreleri ve dier eflitli yardmc fonksiyonlar st-lenen mfltemilat yaplar ile birlikte ele alnyordu. Bu yaplar genellikle bir yk-selti zerine yaplmfl dikdrtgen planl yaplardr.

Budist tapnaklar Uygurlardan evvelki Trk dnemlerinde de vard. Gk-Trklerdneminde Akbeflim flehrinde tipik zellikleriyle Budist tapnaklar yer almaktayd.

Ancak Budist ve Maniheist tapnaklar asl geliflimini Uygur devrinde gstermifltir.Uygur manastr ve tapnaklar, Seluklu ve Osmanl klliyelerinin kaynan

teflkil etmektedir. Uygur tapnaklar arasnda en nemlilerinden biri Koo tapna-dr. Akbeflim flehrindeki Budist tapnaklardan birine benzeyen bu mabedin kfle-lerindeki ve kaplarnn yanndaki kuleler sonraki mimar geliflmeler asndan dik-kati ekmektedir.

Dier nemli tapnaklar arasnda Murtuk Sengimde bulunan baz din yaplar-dan bahsedebiliriz. Tapnaklarn bir blmnde ayr olarak infla edilmifl, ok katlkule fleklinde olup Trke olarak ediz evdenilen pagodalar ilgi ekicidir. Bu pa-godalardan birisi, Yar-Hoto, flehrinin merkezinde yer alan ana tapnan snr ie-risinde, nifllerine (infla esnasnda duvar iinde braklan oyuk) Buda heykelleri yer-lefltirilmifl bir kule fleklinde ykselmektedir. Stupa denen Budist trbeler, ii dolubir kubbe fleklindeki yaplard. Uygur stupas ise kubbeli otaa benzer bir yapyadnflmfltr.


Resim 2.3

Uygurlar

Budizme veManiheizmegirdikten sonraok zengin kltrrnleri meydanagetirdiler. Uygurresim sanat,slami dnemderan ve Hintminyatr sanatnderindenetkilemifltir.Yukardaki (IX.

yzyl, Bezeklik,Dou Trkistan)resimde Uygur

prensigrlmektedir.

Kaynak:J. P.ONeil (ed.), Alongthe Ancient SilkRoutes, New York,1982.


45/217

Uygur devri Trk sanat tarihinin en ilgi ekici mimari eserleri arasnda kayala-ra oyulmufl maara tapnaklar da gsterilebilir. Bu tapnaklarn esas inin kuze-

yinde devlet kuran Tabgalarda da grlmektedir. Dou Trkistandaki Bezeklik,Kzl ve Tun-huang maara tapnaklar ok nldr. Bunlar arasnda Uygur tarz-nn en sekin rnekleri Bezeklik mabetleridir.

Bezeklik maara tapnaklar Murtuk vadisinde, Kzl Da mevkiinde kayalaraoyulmufl 40 tapnaktan meydana gelmektedir. Tapnaklarn genel plan en ite yeralan ve yalnz rahiplerin girebildii ve tapnlan Buda veya dier bir ilhn heyke-linin bulunduu i tapnak ile bunun etrafndaki dehliz ve ikinci derecede mekn-lardan oluflmaktayd. Bu mabetler duvarlar youn bir flekilde fresko tekniiyle ya-plmfl ve din anlam olan resimlerle bezendii iin Bezeklikadn almfltr.

Trk Budist mimarisinde geliflen stupalar, slmiyetten sonraki Trk trbe mi-marisinin temelini oluflturmaktadr. Uygurlardaki stupa flekli yurt tipi adr flek-linden ilham almflt. slmiyetten sonraki Trk mimarisinde soan kubbe denilenlotus kubbe tipi de ilk kez Uygur stupalaryla bafllamfltr. Trklerden nce stupa-

lar, bir din flahsiyetin kemiklerinin ve eflyalarnn muhafaza edildii kubbeli yap-lardan ibaretti.

Koo flehrinin surlar dflnda, kuzeydou tarafnda bulunan ve Kofl-Gumbazolarak adlandrlan stupalar Uygur stupalarnn en gzel rneklerindendir. Ayn fle-kilde Toyuk flehrindeki stupalar ile Yar-Hoto flehrinin gneydousunda bulunanbirok stupa da zikredilmeye deer zelliklere sahiptir.

Genel olarak Orta Asya mimarisinde, zel olarak Uygur mimarisinde sivil mi-marinin en nemli rnleri saraylar ve evlerdir. Saraylar eski ordu-kent kuruluflla-rnn kale ksmna karfllk geliyordu. Bazen yalnz bu i kale saray olarak nite-lendiriliyor, bazen de sur ierisinde saray ve kflkler sz konusu oluyordu.

Kooda hkmdar saray kalntlar ortaya karlmfltr. Bir set zerine infla

edilmifl bu saray, ayn zamanda ift sra surlarla kuflatlmfl bir kale (ordu kent) idi.Sarayn meknlarnn kubbeli veya dz tavanl olduu ve divanhanelerinin kuzey

ve batda bulunduu sanlmaktadr. Bu tip saray dzenlemelerinde bazen setin k-flelerinde daha kk kflkler de bulunuyordu.

Saraylarn baz rnekleri bu flekilde bir set zerinde deildir. Mesela Yar-hotosaray harabeleri surla evrili bir avlu ierisinde ve baflka bir tiptedir. Uygur evleriise, genellikle kaplumbaa tarz at denilen, kvrk atl, etraf duvarla evrili, ma-sif rgl, drt kfle veya yuvarlak pencerelidir.

Trklerde ordu-kentler sivil ve asker mimarinin kaynaflt yaplardr. Proto tip-leri Milattan nceki devirlere inen bu kent tipinde, surlar ve kulelerle evrili, yaflan-lan meknlar ve alanlar topluluu vard. En dflta ise bir hendek bulunurdu. Drtgenplandaki ordu-kentte drt ynden gelen yollar hkmdarn kflk veya adrnn ol-duu yerde kesiflirdi. Erken devirlerden sonra ordu kentlerde bir i kale bir de dflkale teflekkl etmiflti. Hkmdar veya yneticinin iskn edildii ksm i kale idi.

Eski Trk topluluklarnda nemli asker yap rneklerinden olan Karguyya daKargudenilen gzetleme kuleleri hudut blgelerinde, nemli mevkilerde, surlarzerinde veya sur iinde yer alm

Documents

türk tarihi açıköğretim taşağıl vd