TURKİYE-ERMENİSTAN-DİYALOGU

8/3/2019 TURKYE-ERMENSTAN-DYALOGU

1/9

nceleme

OrtadouAnalizEkim09 Cilt 1 - Say 10

nceleme >

AbstractAs result of the negotiations conducted under Switzerlands arbitration for the last ve

months and the protocol initialised between urkey and Armenia on 31 August 2009, mu-

tual relations acquired a new dimension. Te rst reactions of international actors follo-

wing the publication of initialised protocols on the establishment of diplomatic relations

and improvement of mutual relations, was positive. But soon some reexive pro/kontra

statements have been observed among both countries national public opinions. In this

context, the primary aim of this study is to academically analyze the mentioned protocols

in terms of the recent historical development process of urkish-Armenian relations andthe recent developments in the international conjuncture.

TRKYE-ERMENSTAN DYALOGU:

UZUN BR SRECN BALANGICI MI?

Sarkisyann Ermenistan Devlet Bakan seilmesiyle beraber ikili ilikilerin normalletirilmesi srecinde daha olumlu bir ortam olumutur.

Yrd. Do. Dr. Bar ZDALUluda niversitesi

Uluslararas likiler Blm

> 67

Turkish-Armenian Dialogue: Is this the Beginning of a Long Process?


2/9

>68

nceleme


Giri

31 Austos 2009 tarihi gerek Ermeni soru-nu zelinde Trk d politikasnn AvrupaBirlii (AB), ABD, BM ve AGT nezdindekialmlar gerekse de Trkiye-Ermenistan iliki-leri balamnda bata Gney Kafkasyadaki mev-cut dengelere olan etkileri itibaryla son derecenemli bir gndr. Zira bilindii zere sz konu-su tarihte, Trkiye, Ermenistan Dileri Bakan-lklar ile svire Federal Dileri Bakanl eza-manl olarak bir basn aklamas1 yaymlam veTrkiye ile Ermenistann Diplomatik likilerinTesisi Protokol ile kili likilerin Gelitiril-mesi Protokoln paraadklarn ve bu ba-lamda i siyasi istiarelerini balatma hususunda

mutabakata vardklarn aklamlardr. Bu pro-tokollerin kamuoyuna duyurulmasnn ardndangelen ilk uluslararas tepkiler2 son derece olumluolurken, her iki devletin ve Azerbaycann ulusalkamuoylarnda benzer dzeyde olumlu bir tepkialnamamtr. Hatta szkonusu bu devletinkimi politikaclarnn protokole ilikin yaptbirtakm reeksif aklamalarn medyaya yan-smas sonucunda, ilk etapta yakalanan olumluhava dalm ve gerek protokollerin ieriinegerekse de uygulanma srecinin baarl olmaolaslna ynelik bir kuku olumutur. Ksabir sre sonra ise konu basn-yaym organlarn-daki nceliini ksmen kaybetmi ve yerini dahaakademik tartmalara brakmtr. Ancak pro-tokollerin, taraar arasnda mutabk kalnan althaftalk i siyasi istiare srecinin son bulacaEkim ay ortalarna kadar tekrar daha iddetli birbiimde tartlaca da phesizdir. Bu balam-da almamzn temel amac, sz konusu pro-tokolleri, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin yakndnem tarihsel geliim srecini ve uluslararaskonjonktrdeki gelimeleri dikkate alarak analizetmek ve Trkiye-Ermenistan ilikilerinin nor-mallemesi frsat olarak deerlendirdiimiz bu

srece greli olarak da olsa katk salamaktr.Bu ama dorultusunda almada ncelikle,nmzdeki haftalarda yaanabilecek gelime-lere dair bizlere ipular verebileceine inand-

mz, Trkiye-Ermenistan ve dolaysyla Azer-baycan ilikilerinin yakn tarihine ilikin bazbilgilere genel ve soyut olarak yer verilmitir.

Genel Hatlaryla Trkiye-Ermenistanlikilerinin Yakn Tarihi21 Eyll 1991 tarihinde yaplan referandumunardndan Ermenistan, Sovyet Sosyalist Cum-huriyetler Birlii (SSCB)nden ayrldn ak-layarak, bamszln ilan etmi, Trkiye iyikomuluk ilikilerini tesis etmek iin 19 Aralk

1991 tarihinde bu devletin bamszln tan-mtr. Trkiye, ekonomik glklerle karlaanErmenistana insani yardmda (gda, elektrik vb.)bulunmu ve dier lkelerden gnderilen insani

yardm malzemelerinin ulatrlmasna imkntanmtr. Bu sre iinde Trkiye ayrca, 25Haziran 1992 tarihinde kurulan Karadeniz Eko-nomik birlii (KE)ne Ermenistan kurucu yeolarak katlmaya davet etmitir.3

Ancak, ok ksa sren yaanan iyi komuluk d-nemi, Bat kamuoylarnda dile getirildii gibi1915 olaylarna ilikin Ermeni iddialarndan do-lay deil, Azerbaycann Kelbecer Rayonunun 3Nisan 1993 tarihinde Ermeniler tarafndan ulus-lararas hukuka aykr bir biimde igali zeri-ne bozulmutur. Bu srete Trkiye bir yandanbarl tutumunu srdrp, dosta giriim er-evesinde Ermenistana igalden vazgeme a-rsnda bulunmu, dier yandan Azerbaycanadiplomatik destek vermek iin Ermenistan ileolan ilikilerini kademeli olarak snrlandrmayabalamtr.4 Ermenistann igalci tavrn srar-la srdrmesi zerine ise Trkiye 5 Nisan 1993tarihinde, 4 Nolu snr tandan balayp 148

Trkiye ve Ermenistan arasnda yaanan iyi komuluk dnemi, Bat ka-muoylarnda dile getirildii gibi 1915 olaylarna ilikin Ermeni iddialarn-

dan dolay deil, Azerbaycann Kelbecer Rayonunun 3 Nisan 1993 ta-rihinde Ermeniler tarafndan uluslararas hukuka aykr bir biimde igalizerine bozulmutur


3/9

> 69

nceleme


Nolu snr tanda son bulan yaklak 325 km.likTrkiye-Ermenistan kara snrn yani Alican

Karayolu Snr Kapsn ve Akyaka DemiryoluSnr Kapsn tek tara olarak kapatmtr.

Dier bir deyile, Ermenistann blgesel istik-rar ve gvenlii tehdit eden ve iyi komulukilikilerinin ruhuna aykr tutumlar nedeniy-le, Trkiyenin bu lkeyle diplomatik iliki tesisetmesi mmkn olmamtr. Ancak Trkiye,gelien sre iinde blgesel ibirlii ortamnn

yaratlmasna yardmc olaca ve blgenin istik-rarna katkda bulunaca inancyla ikili ilikile-rin normallemesini amalam ve bu balamda

tek tara olarak gven artrc nlemler uygu-lamaya balamtr. Bu erevede Trkiye, ikilke arasndaki sorunlarn almasn ve iliki-lerin normalletirilmesini engelleyen unsurlarnaka tartlmas amacyla Dileri Bakanlk-lar arasnda bir diyalog sreci balatmtr. Busre iinde somut admlar olarak da bu lkeye

ynelik transit tamacl kolaylatrma5, Eri-van ile eitli kentler arasnda dorudan uula-rn6 gerekletirilmesini salama ve sivil toplumrgtleri arasndaki temaslar destekleme gibihususlar uygulamaya koymutur. Bu kapsamdaTrkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) tarafn-dan 13 Nisan 2005 tarihinde bir bildiri yaym-

Ermenistan ile yaknlama srecinde Trkiye asndan en nemli ve sert tepki Azerbaycandan gelmitir.


4/9

>70

nceleme


lanm7 ve TBMMnin, gerek Trkiyenin gerekErmenistann karlarnn, asrlar boyunca ayntopraklar zerinde birbirlerine kar hogr vebar iinde yaam olan Trk ve Ermeni ulus-larn bartrmak, onlar sava yllarndan kay-naklanan derin nyarglara tutsak olmaktan kur-

tarmak ve hogr, dostluk ve ibirliine dayalbir ortak gelecei paylamalarna imkn verecekbir ortam yaratmak olduuna inand belir-tilmitir. TBMMde temsil edilen iktidar ve mu-halefet partileri tarafndan hazrlanan sz konu-su bildiride yer alan, tarihi gereklerin bilimselaratrmalarla gn na karlmas iin or-tak bir komisyon kurulmas nerisi ise Baba-kan Recep Tayyip Erdoan tarafndan 15 Nisan2005 tarihinde Ermenistan Devlet Bakan Ro-bert Koaryana gnderilen bir mektupla resmen

iletilmitir.8 Trkiye cevapsz kalan giriiminsonrasnda da Ermeni sorununa ynelik olarakbata Viyana Ermeni-Trk Platformu (VAT),Trk-Ermeni Barma Komisyonu (TARC) giri-imleriyle birok kez diyalog balatmtr. Ancakmaalesef bu giriimler ounlukla Ermenistantarafnn uzlamaz tutumlar nedeniyle baarszolmutur.9

Genel olarak bakldnda ise TrkiyeninErmenistanla iliki kurmaya ynelik att

admlar 2007 ylndan itibaren belirgin bir e-kilde hz kazanmtr. Bu yln Mart aynda VanGlndeki Akdamar Kilisesi Trkiye tarafndanrestore edilmi ve alna dnemin ErmenistanKltr Bakan Yardmcs Gagik Grciyan bataolmak zere ok sayda brokrat gelmitir. Ayn

yl iinde ayrca Erivan-Antalya uak seferleride Trkiyenin iyi niyet srecinin devam ola-rak balatlmtr. 2008 yl ise iki lke arasndakiilikilerin normalletirilmesi iin yeni bir diyalogsreci aray iinde birtakm somut giriimler-de bulunulan yl olmutur. Bu yln ilk aylarndance Peynir Diplomasisi10 ardndan da FutbolDiplomasisi balamtr. Daha geni bir ifade ile

belirtirsek, ubat 2008de Ermenistanda yaplanseimlerde Serj Sarkisyann Ermenistan DevletBakan seilmesinin ardndan, Koaryan d-nemine gre ikili ilikilerin normalletirilmesisrecinde daha olumlu bir ortam olumutur.Bu balamda, 2010 Dnya Kupas elemelerinde

Trkiye ve Ermenistan A Milli Futbol takm-larnn ayn grupta yer almalar, iki lke diplo-matlar tarafndan iyi deerlendirilmi ve 2008Temmuzunda Ermenistan Devlet Bakan SerjSarkisyann milli ma Ermenistanda izlemekiin Cumhurbakanmz Abdullah Gl davetetmesi zerine Futbol Diplomasisi balatlm-tr. Futbol Diplomasisi uluslararas kamuoyun-da olumlu bir gelime olarak alglanrken, millima sonras yaanan gelimeler Trk-Ermeniilikilerinde etkileri almamzn ana konusu

olan iki lke arasnda parafe edilen protokollerekadar uzanan farkl almlar gndeme getir-mitir.

Bu balamda belirtilmesi gereken bir dier hu-sus, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin normalle-me srecinin sadece iki lke arasnda yaanangelimelerden deil, uluslararas konjontrdekigelimelerden de etkilendiidir. Daha net bir bi-imde ifade edersek, ABDde Barrack ObamannBakan seilmesi ile Rusyann Grcistana yne-

lik 8 Austos 2008 tarihli operasyonundan sonraortaya kan yeni Kafkaslar jeopolitii, Trkiyeile Ermenistan ortak bir noktaya getirmitir.11Bylelikle 2008 yl boyunca taraar arasndagizli olarak yrtlen yeni diyalog sreci, ulus-lararas konjontrdeki gelimelerin de etkisiyle2009 ylnda devam etmitir. Bu yln ilk ayn-da kamuoyuna yansyan bir gelime olmazken,22 Nisanda Trkiye ve Ermenistann svireninarabuluculuunda, ikili ilikilerini normalletir-mek; iyi komuluk ve karlkl sayg erevesin-de gelitirmek ve bu suretle tm blgede bar,gvenlik ve istikrar ileri gtrmek amacyla yo-un aba gsterdikleri ve bu sre sonucunda

Trkiye-Ermenistan ilikilerin makul bir zaman diliminde normallemesiiin bir ereve sunan iki protokoln analizinde ncelikle vurgulanmas

gereken boyut bizce, bu belgelerin Trk d politikasnda bir sredir uy-gulanan komularla sfr sorun politikas ve proaktif bar diplomasisiilkelerinin bir uzants olduudur.


5/9

> 71

nceleme


kapsaml bir ereve zerinde mutabk kalarak,bir yol haritas belirledikleri aklanmtr.12

Sz konusu aklama, bata ABD ve AB olmakzere uluslararas kamuoyu tarafndan memnu-niyetle karlanrken, gerek Trk gerekse Ermenibasnnda ve i kamuoylarnda farkl yorumlar

yer almtr. Ancak asl tartma, taraarn mu-tabk kaldklarn akladklar yol haritasnn,baz basn yayn organlarnca yaymlanmas ilebalamtr. Zira, resmi olarak aklanmamasnaramen be maddeden13 oluan yol haritasn-da, Kars Anlamasnn tannmas, snr kapla-rnn n artsz bir biimde almas ve Dalk

Karaba igaline atfta bulunulmamas Trkiye,Ermenistan14 ve Azerbaycanda farkl alardanbenzer tepkilere neden olmutur. Bu sreteTrkiye asndan en nemli ve sert tepki iseAzerbaycandan gelmi ve ilikiler gerilmitir.

Protokollerin Aklanma Srecinin GenelHatlaryla Deerlendirilmesialmamzn banda belirttiimiz zeresvirenin arabuluculuunda yaklak be aydr

yrtlen grmeler sonucunda 31 Austos

2009 tarihinde Trkiye ve Ermenistan arasn-da parafe edilen protokoller ile iki lke ilikileriyeni bir boyut kazanmtr. Bu balamda bizceortak aklamann yapld tarih, gerek Ermenisorunu zelinde Trk d politikasnn AB, ABD,BM ve AGT nezdindeki almlar15 gerekseTrkiye-Ermenistan ilikileri balamnda ba-ta Gney Kafkasyadaki mevcut dengelere olanetkileri itibaryla son derece nemli bir gndr.Zira Michael umannn belirttii gibi, Trk-Ermeni aklamas tarihi cesaretin bir belgesidir.(ve)eer grmeler planlanan zaman dilimiiinde gerekleirse, bunun Gney Kafkasyadadevrimden geri kalr bir taraf yoktur.16

Ancak, Trkiye ve Ermenistan arasnda gn-mz itibaryla ilikileri normalletirme sreciniaklama boyutuna ulatrmak kolay olmam-tr. Zira, bilindii zere svirenin arabuluculu-unda grmelerini srdren Trk ve Ermenidiplomatlar yaklak be aydr protokoln nasl

yazlacan ve aklanacan mzakere etmi-tir. Yaanan bu srecin en temel nedeni ise hiphesiz 22 Nisan 2009 tarihinde aklananyol haritasna gelen tepkilerdir. Dier bir de-

yile, protokoller aslnda 22 Nisanda yani ABDKongresi asndan kritik nemdeki 24 Nisann

arifesinde tamamlanm, aradan geen be aylksrede ise iki lke diplomatlar protokol ak-lama metninin nasl yazlacan mzakere et-mitir.17

Bu balamda vurgulanmas gereken dier birnemli husus da Trkiyenin 22 Nisan 2009 ta-rihli aklama ncesinde ve sonrasnda Azer-baycan ile olan ilikilerinde yaad sorunlarbir daha yaamamak iin son derece dikkatlidavrand ve her gelimeden Baky haberdar

ettiidir. Ayrca, daha sonradan basna yansdzere, Babakan Tayyip Erdoan 28 AustostaAzerbaycan Cumhurbakan lham Aliyev`i ara-

yp son gelimeleri aktarm ve ertesi gn Di-leri Mstear Bykeli Feridun Sinirliolu veMstear Yardmcs Bykeli nal evikzdeBakye giderek ilgili makamlara ayrntl bilgi

vermitir.18 Dileri Bakan Ahmet Davutoluda 31 Austos 2009 tarihinde ge saatlerde, Er-menistan Dileri Bakan ile yapt ortak ak-lamann hemen sonrasnda, bir haber kanalnn

sorularn yantlarken, srecin her aamasndaAzerbaycann karlarnn gzetileceini, bunoktada Ermenistan snrnn almasnn szkonusu olmadn ifade etmitir.19 Belirttiimizbilgilerden de anlalaca zere; Trkiyenin,Ermenistan ile olan ilikilerini normalletirmesrecinde, Azerbaycana yeterince bilgi aktar-madan atlacak admlarn, dost ve karde iki lkearasndaki ilikileri kopma noktasna kadar geti-rebilecei gereini ksa sre iinde idrak etmesisonucunda da Bakden gelen ilk tepkiler mute-dil ve itidalli olmutur.

Bu sre hakknda belirtilmesi gereken ilgin birdier husus ise protokollerin aklanma tarihineilikindir. Zira, protokollerde ngrlen alt haf-talk i siyasi istiarelerin biti tarihi birka a-dan psikolojik eik oluturmaktadr. lk olarak,sz konusu sre bilindii zere 13 Ekimde, yani14 Ekimde Bursada Trkiye ile Ermenistan mil-li takmlar arasnda 2010 Dnya Kupas elemegrubunda oynanacak futbol mandan bir gnnce dolmaktadr. Bylelikle, Ermenistan Cum-hurbakan Serj Sarkisyann Trkiyeye milli maiin ancak snrn almas veya bunun eiinde


6/9

>72

nceleme


olunmas halinde gideceine ilikin art20 yeri-ne getirilmi olacaktr. siyasi istiarelerin bititarihine ilikin ikinci nemli boyut ise 13 Ekimtarihinin Kars Anlamasnn 88. yldnm ol-masdr. Bu nedenle Ermenistann zmnen Tr-kiye snrnn kabul anlamna gelen protokolsrecini, Trkiyenin kuruluu asndan ok an-laml olan bu tarihte bitirmemek iin bir-iki gnnce ilan etmesi muhtemeldir.21 siyasi istia-relerin biti tarihine ilikin son husus ise srecin,7-9 Ekim tarihleri arasnda Kiinevde yaplacakolan Bamsz Devletler Topluluu Zirvesindensonra bitecek olmasdr. Bu planlama ile sz ko-nusu Zirve srasnda gerekleecek olan Aliyev-Sarkisyan grmesinde Azerbaycana ynelikolas siyasi bir basknn da nne geilmitir.22

Trkiye-Ermenistan Protokollerin Analizialmamzn iinde birok yerde belirttiimizzere svirenin arabuluculuunda yaklakbe aydr yrtlen grmeler sonucunda 31Austos 2009 tarihinde Trkiye ve Ermenistanarasnda iki protokol parafe edilmitir. Bu Pro-tokollerden ilki, Ermenistan ile Trkiye arasn-da diplomatik ilikilerin kurulmas hakkndadr.kili likilerin Gelitirilmesi baln tayanikinci protokol ise taraar arasnda hangi alan-larda ibirlii yaplacan belirlemektedir. Buikinci protokoln sonuna bir de ibu protokolnuygulanma takvimini ve unsurlarn gsteren birliste eklenmitir.

Trkiye-Ermenistan ilikilerin makul bir zamandiliminde normallemesi iin bir ereve sunaniki protokoln analizinde ncelikle vurgulanma-s gereken boyut bizce, bu belgelerin Trk dpolitikasnda bir sredir uygulanan komularlasfr sorun politikas ve proaktif bar diplo-masisi ilkelerinin bir uzants olduudur. Zira,aada protokollerde yer alan hususlar ayrnt-

l olarak ele alrken de belirteceimiz zere, szkonusu belgeler sadece Trkiye-Ermenistan ili-kilerini deil, blgesel istikrara bir katk salamamisyonunu da iermektedir. Hatrlanaca zerebelirttiimiz bu misyon, taraf devletlerce yaym-lanan ortak basn aklamasnda da ikili ilikile-rin normallemesi blgedeki bara ve istikrarakatk salayacaktr ifadesi ile yer almtr.

Diplomatik likilerin Kurulmas HakkndaProtokoln Analizi: On iki paragraftan oluanbir sayfalk protokol metninin hemen banda,e zamanl olarak yaymlanan kili likilerinGelitirilmesi Hakkndaki protokole atfta bulu-nularak, bu iki dzenlemenin bir btn olduu

vurgusu yaplmtr. Benzer bir vurgu ibu pro-tokoln 11. paragrafnda ve ikinci protokolnson ksmnda da yer almtr.

Protokoln 2 ve 3. paragrafnda ise uluslararashukuk (Birlemi Milletler Kurucu Andlamas,Helsinki Nihai Senedi ve Yeni Bir Avrupa inParis art) kapsamndaki ykmllklere atftabulunularak, her iki devletin de: ikili ve ulus-lararas ilikilerinde, eitlik, egemenlik, dier

lkelerin i ilerine mdahale etmeme, toprak

btnl ve snrlarn dokunulmazl ilkeleri-

ne saygl olacaklar ve bu ilkelere sayg gsteril-

mesini salayacaklar ynndeki taahhtlerini

teyit ettikleri aklanmtr. Aktardmz ilkelerErmenistan asndan deerlendirildiinde, bulkenin zmnen Trkiye ve Azerbaycan ile olanmevcut snrlar tand grlmektedir. Dierbir deyile belirtirsek Ermenistan, Dalk Kara-ba sorununa ilikin olarak bata BMde alnmolan kararlarda vurgulanan Azerbaycann top-rak btnln st rtl olarak da olsa ka-bul etmitir.

Benzer bir yorum protokoln 4. paragrafnda

Genel olarak belirttiimiz bu alt komisyonlardan en nemlisi hi phesiz

tarihi boyut alt komisyonudur. Protokoln ilgili hkmlerinde belirtildiizere, ilikilerin tarihsel boyutunu ele alacak olan bu komisyonda Erme-ni, Trk, svireli ve ayrca dier uluslararas uzmanlar da yer alacaktr.


7/9

> 73

nceleme


yer alan ilkeler iin de yaplabilir. Zira ilgili b-lmde yer alan, g kullanmndan ya da g

kullanma tehdidinden imtina etme, anlamaz-lklarn bar yollardan zm, insan hak-larnn ve temel zgrlklerin korunmasndakararl olma ilkeleri, taraarn zmnen de olsakabul ettii mevcut snrlarn tannmas hususu-nu glendirmektedir. Dier bir deyile taraar,snr sorunlar bata olmak zere aralarndaki

ve blge genelindeki sorunlar (Dalk Karabauyumazl da bu kapsamda deerlendirilebi-lir) BM Kurucu Andlamasnn 6. Blmndebelirtilen barl yntemlerle (yani haksz savailine bavurmadan) zme konusunda zmnenmutabk kalmtr.

Analiz ettiimiz protokoln kamuoylar tara-fndan en ok n plana karlan hkmlerininbanda ise phesiz 5. paragrafta yer alan d-zenlemeler gelmektedir. nk bu dzenlemelerile Trkiye ve Ermenistan aralarndaki mevcutsnr uluslararas hukukun ilgili anlamalarndatarif edildii ekliyle karlkl olarak tandklar-n aklamlardr. Metinden de anlald ze-re, bu dzenleme ile taraar yukarda yorumla-dmz protokoln nceki paragraarna oranladaha ak bir biimde mevcut snrlar tandkla-rn beyan etmitir. Ancak, yine de metinde 1921tarihli Kars Anlamasnn ismen belirtilmemiolmas bir soyutluk yaratmaktadr. Bu tarz birdiplomatik dil kullanlmasnn gerekesi bizce,Sarkisyan ynetimine Ermenistan kamuoyun-dan ve diasporadan gelecek tepkilerin ksmen deolsa engellenmek istenmesidir. Fakat kullanlandiplomatik ifadelere ramen, mevcut snrlarnkarlkl olarak tannd hkmnn protokolde

yer almas hi phesiz Trkiye iin olumlu birkazanmdr.23

Kamuoylarnda yank bulan hkmlerden bir di-eri ise 6. paragrafta yer alan, taraf devletlerin or-tak snrn almas hususunda aldklar karar ol-mutur. Alnan bu karar ise phesiz Ermenistaniin olumlu bir kazanmdr. Ancak, bu balamdaunutulmamas gereken husus, snr kaplarnnalmasnn gerek ikinci protokolde gerekse buprotokoln ekinde yer alan takvim itibaryla bazn artlara yani bir srece balanddr. Dahageni bir ifade ile belirtirsek taraf devletler ikinci

protokoln yrrle girmesinden itibaren 2 ayiinde ortak snrn almas hususunda anla-

mtr. Protokollerin yrrle girmesi iin iseiki devletin ulusal parlamentolarnn onay ge-rekmektedir. Dier yandan Trkiyenin izlediipolitika, bir yandan Ermenistanla ilikilerininnormallemesi salamak, dier yandan da Da-lk Karaba uyumazlnn zm srecindeetkili olabilecek aktrlere arda bulunarak lke arasnda yaanan sorunlarn birbirleri ileilintili bir biimde zmn salamaktr.24

Snr kaplarnn almas konusunda belirtilme-

si gereken son husus ise ayn protokoln 10. pa-ragrafnda atfta bulunulan 1961 tarihli ViyanaDiplomatik likiler Szlemesidir. Zira, Trkiye

ve Ermenistan, bu Protokoln yrrle girdi-i tarihten itibaren diplomatik iliki kurulma vekarlkl olarak diplomatik temsilcilik ama hu-susunda anlamtr. Bizce, diplomatik ilikilerintesisi karar ayn zamanda taraf devletlerin mev-cut snrlar ve snr kaplarnn almasn kabulettiklerinin de bir teyidi niteliindedir.

Protokoln 7, 8 ve 9. paragraarnda yer alan il-keler ise iyi komuluk ilikilerinin ruhu iindedeerlendirilebilir. Ancak taraarn, terr, iddet

ve arln knanmasn, desteklenmemesinive bu konularda ibirlii iinde olacaklarn ta-ahht etmeleri, ksa vadede gereklemeleri zorolsa bile bir iyi niyet temennisi eklinde deer-lendirilmelidir. yi komuluk ilikileri ruhukapsamnda Trkiye tarafndan deerlendirilendier bir unsur ise Erivann uluslararas kamuo-

yunda soykrm iddialarnn tannmasna dev-let olarak destek vermemesidir. Bu hususun Er-menistan tarafndan uygulanmasnn ancak ksabir sre iinde ikili ilikilerin normallemesi ilemmkn olaca aktr.25 Genel olarak bakld-nda, iki lkenin ilikilerinin artk ortak kar,uyum ve iyi niyet zemininde olduunu akla-malar da gerek yaymladklar ortak basn ak-lamasndaki gerekse ikinci protokoldeki ilkeleriglendirici bir zellik tamaktadr.

kili likilerin Gelitirilmesi HakkndakiProtokoln Analizi: Eki ile birlikte sayfa-


8/9

>74

nceleme


dan oluan bu protokol bir btn olarak analizedildiinde; birinci protokolde yer alan hkm-

leri aklayc ve srecin ileyiini belirleyici d-zenlemeleri barndrd grlmektedir. Bu ba-lamda ikinci protokolde yer alan birok hususu,birinci protokol analiz ederken incelediimiziin, almamzn bu ksmnda sadece, taraar-ca zerinde mutabakata varlan unsurlar irdele-necektir.

kinci protokol itibaryla taraarn mutabakatavardklar ilk husus, ortak snrn ibu protoko-ln yrrle girmesinden sonra iki ay iinde

alacak olmasdr.26

Trkiye ve Ermenistann mutabakata vardkla-r ikinci husus ise iki lke arasnda karlkl birgven ortamnn olumas iin ibirlii yaplacakalanlarn tespiti edilmesidir. birlii yaplacabelirtilen alanlar yledir: Dileri Bakanlkla-r arasnda dzenli olarak siyasi mzakerelerin

yrtlmesi; ilikilerin tarihi boyutu hakkndabir diyalogun tesis edilmesi; iki lke arasndaki

mevcut tama, iletiim ve enerji altyapsnn vealarnn en iyi ekilde kullanlmas ve bununiin gerekli nlemlerin alnmas; taraar arasn-daki ibirliini glendirecek ikili yasal ere-

venin gelitirilmesi; bilim ve eitim alanlarndaibirlii yaplmas ayrca bu kapsamda renci

ve uzman deiimi ile ortak kltr projelerininbalatlmas; ticaret, turizm ve ekonomik ibir-liinin gelitirilmesi iin somut admlarn atl-mas; evre konularnda diyalogun kurulmas veibirliinin glendirilmesi.

Taraarn mutabakata vardklar nc hu-susu ise yukarda ismen belirttiimiz ibirliialanlarndaki taahhtlerin uygulanmasn sa-lamak iin bir hkmetler aras komisyon ile 7alt komisyonun kurulmas olmutur. Sz konusukomisyon ile alt komisyonlarn alma usulle-rinin ise iki lke Dileri Bakanlarnn bakan-ln yapacaklar bir alma grubu tarafndansaptanaca belirtilmitir. kinci protokole eklitakvimdeyse alma grubunun, bu protokoln

yrrle girmesini izleyen gnden itibaren 2ay iinde oluturulaca aklanmtr. alma

grubunun tespit edecei kurallarnsa, proto-koln yrrle girmesini izleyen 3 ay iinde

Bakanlar seviyesinde onaylanaca kararlatrl-mtr. Hkmetler aras komisyonun da almakurallarnn kabul edilmesinin hemen ardndanilk toplantsn gerekletirecei, alt komisyon-larn ise bu tarihten itibaren en ge 1 ay iindealmalarna balayacaklar aklanmtr.

Genel olarak belirttiimiz bu alt komisyonlar-dan en nemlisi hi phesiz tarihi boyut altkomisyonudur. Protokoln ilgili hkmlerindebelirtildii zere, ilikilerin tarihsel boyutunu ele

alacak olan bu komisyonda Ermeni, Trk, svi-reli ve ayrca dier uluslararas uzmanlar da yeralacaktr. Komisyonun amac ise yledir; mev-cut sorunlarn tanmlanmas iin tarihi kaytla-rn ve arivlerin tarafsz ve bilimsel bir biimdeincelenmesini de ierecek iki toplum arasndakarlkl olarak gvenin salanmas amacyla di-

yalogun tahsisini kurmak.

Tarihi boyut alt komisyonunun kurulmas ka-rarnn alnmas tabi ki Trkiye iin bir kaza-

nmdr. Zira bilindii zere Ermenistan, Trkiyetarafndan ilk olarak 2005den yaplan ve zamanzaman yinelenen tarihiler ortak komisyonukurulmas nerilerini yantsz brakmtr. An-cak, emekli Bykeli mer Engin Ltemin de

vurgulad gibi, hem Trkler hem de Ermeni-ler iin duygusal ynn ar basmas karsndaalt komisyonun etkili bir ekilde almasnn vezellikle uygulanabilir nerilerde bulunmasnngayet g olaca imdiden sylenebilir. Ayrca,alt komisyonun kurulduktan sonra da bazlke parlamentolarnn veya uluslararas kuru-lularn soykrm iddialarn kabul eden kararlaralmas hem alt komisyonun almalarn balta-layacak hem de kurulmas istenilen karlkl g-

venden uzaklalmasna neden olacaktr.27

Sonu olarak Trkiye ile Ermenistan arasndabalayan diplomatik protokol sreci ayn zaman-da iki lke ilikilerinde yeni bir dneme iaret et-mektedir. Dier yandan bu ilikilerin, iki toplumarasnda var olan nyarglarn ve tarihi olaylarnetkisi altnda gelime gstermek zorunda kalma-s ise srecin zorluuna ve belirsizliine iaretetmektedir.


9/9

> 75

nceleme

OrtadouAnalizEki 09 Cil 1 S 10

1 Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Resmi nternet SitesiBakanlk Aklamalar No: 153, 31 Austos 2009,Trkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dileri Bakanlklar ile svire Federal Dileri Bakanlnn Or-tak Basn Aklamas, http://www.mfa.gov.tr/no_-153-turkiye-cumhuriyeti-ve-ermenistan-cumhuriyeti-disisleri-bakanliklari-ile.tr.mfa (e.t. 02.09.2009)

2 Uluslararas basn yaym organlarnda yer alan ilk tepkilere toplu halde bak iin iin bkz., Yaknlama Dnya Ba-snnda, Cumhuriyet, 1 Eyll 2009.

3 Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi, Trkiye-Ermenistan Siyasi likileri, http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ermenistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa (e.t.05.09.2009)

4 Dalk Karaba sorununun tarihsel geliimi hakknda ayrntl bilgi iin bkz.; Bar zdal, Dalk KarabaSorununun zmnde Karada Modeli Uygulanabilir Mi?, I. Uluslararas Sosyal Bilimciler Kongresi: SSCB Son-

ras Trk Cumhuriyetlerinde Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Deiim, 18-21 Eyll 2006 zmit/Trkiye, UluslararasKongre, Cilt 1, 2007, ss. 716-734;

5 nc lkelerden Ermenistana ve Ermenistandan nc lkelere Trkiye zerinden yaplan karayolu tamac-l zerinde herhangi bir kstlama bulunmamaktadr.

6 zel bir Trk havayolu irketi olan Fly Air ile Ermenistan havayollar irketi Armavia, Erivan-stanbul-Erivan gzerga-hnda dzenli charter seferleri gerekletirmektedirler. Ermenistana sefer yapan uluslararas havayolu irketlerineait uaklar da Trk hava sahasn kullanabilmektedirler.

7 Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Tarafndan YaymlananBildirihttp://www.mfa.gov.tr/turkiye-buyuk-millet-meclisi-tarandan-yayimlanan-bildiri.tr.mfa (e.t. 05.09.2009)

8 Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi Bakanlk Aklamalar No: 62, 15 Nisan 2005, Baba-kan Sayn Recep Tayyip Erdoann Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryana Gnderdii Mektup hk.,http://www.mfa.gov.tr/no_62---15-nisan-2005_-basbakan-sayin-recep-tayyip-erdogan_in-ermenistan-devlet-baskani-

robert-kocaryan_a-gonderdigi-mektup-hk_.tr.mfa (e.t. 05.09.2009)9 Trkiye 28-29 Haziran 2004 tarihleri arasnda stanbulda dzenlenen NATO Zirvesine, Ermenistan ile ilikilerinigelitirmek amacyla Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryan davet etmitir. Koaryan ise Zirve ncesindeyapt bir aklamada, Ermenistann Trkiye olmadan da geliebileceini dile getirerek, diyalog abalarna kartavrn aka ortaya koymu ve bylelikle daveti reddetmitir. Dnemin Ermenistan Dileri Bakan Oskanyan iseTrkiyenin tarihilerin ortak almas nerisinin dayana bulunmadn iddia ederek, tarihilerin syleyecekleriniok nce sylediini savunmu ve bylelikle tarihi gereklerin aydnlatlmas ynnde atlan bu giriimi geri evir-mitir.

10 Karsta yaplan bir fuara katlan Trkiye, Grcistan ve Ermenistandan peynir reticilerinin balatt Kafkas peyniriprojesi Trkiye ve Ermenistan snrnn almasna ynelik tartmalar yeniden balatm ve bu sebeple medya tara-fndan Peynir Diplomasisi olarak adlandrlmtr.

11 Mustafa Aydn,Azerbaycan, Trkiye-Ermenistan Anlamasnn Neresinde?, TEPAV Politika Notu, Eyll 2009, s. 212 Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Resmi nternet SitesiBakanlk Aklamalar No: 56, 22 Nisan 2009, Trkiye

Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dileri Bakanlklar ile svire Federal Dileri Bakanlnn Ortak Akla-mas, http://www.mfa.gov.tr/no_-56_-22-nisan-2009_-turkiye-ermenistan-iliskileri-hk_.tr.mfa (e.t. 05.09.2009)

13 Basn yayn organlarna yansyan gayri resmi yol haritas yledir: 1- Ermenistan, Kars Anlamasn tanyacak. 2- kilke arasndaki snr kaplar alacak ve ticaret iin gerekli ekonomik anlamalar tamamlanacak. 3- ki lke nce Tif-lis bykelilerini karlkl akredite edecek, daha sonra Ankara ve Erivanda bykelilik alacak. 4- Yol haritasnnuygulanmasna ynelik Meclis onay gerektiren anlamalar TBMMne gelecek. 5- Soykrm iddialarnn ele alnacatarih komisyonuna nc lkeler de katlabilecek.

14 Ermenistan kamuoyundaki tepkilerin bazlar iin bkz.: Ermeni Basnnda Srecin Yanks, http://www.bbc.co.uk:80/turkish/news/story/2009/04/090423_armenia_press.shtml (e.t. 05.09.2009)

15 Paralel bir yorum olarak Bronwen Maddoxda, 2 Eyll 2009 tarihinde Timesda yaymlanan yazsnda; Trkiye veErmenistan arasndaki grmelerin ABDnde etki douracan ve AB-Trkiye ilikilerinde de gerilimi azaltacansavunmutur. Bronwen Maddox, Turkey and Armenia sidestep 94-year-old massacre for tentative peace, http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/columnists/bronwen_maddox/article6817772.ece (e.t. 04.09.2009)

16 Michael Thumann, Erdoans Revolution im Kaukasus, Die Zeit, 4 Eyll 2009, http://www.zeit.de/online/2009/37/tuerkei-armenien (e.t. 05.09.2009)

17 Murat Yetkin, Be Aylk etin Pazarlk, Radikal, 2 Eyll 2009.18 Babakan Erdoan Azerbaycan Cumhurbakan Aliyev le Telefonla Grt, ANKA, 29 Austos 2009.

19 Aktaran; Sinan Oan, Ermenistan Alm Tam Gaz Devam Ediyor: Trkiye Ermenistan likilerinde Perde ArkasGelimeler, http://www.turksam.org/tr/a1769.html (e.t. 05.09.2009)

20 Sarkisyan Israrl: Maa Gitmem in Snrlar Almal, Ankara Haber Ajans, 31 Austos 2009.21 Yetkin, loc. cit.22 Ibid.23 Paralel mahiyette bir yorum yapan Sedat Lainerde; Trkiyenin, bu dzenleme ile Ermenistandan istedii 3 nem-

li narttan birini aldn vurgulamaktadr. Bkz.; Sedat Lainer, Ermenistan-Trkiye Protokolleri: Kim Taviz Veriyor?http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=1042 (e.t. 10.09.2009)

24 Bilindii zere, uluslararas kulislerde Aliyev ve Sarkisyann 7-9 Ekim tarihleri arasnda Kiinevde yaplacak olanBamsz Devletler Zirvesinde zm yolunu aacak bir forml aklamalar ihtimalinden sz edilmektedir. Nite-kim, Rus basnna 7 Eyll 2009 tarihinde deme veren Azerbaycan Dileri Szcs Elhan Poluhov, igal edilenDalk Karaba dndaki blgelerin kontrol karlnda, Ermenistanla kapal tm ulam yollarn aacaklarnsylemi ve iki halk arasndaki gvenin tesisi iin de ciddi almalar yaplacan vurgulamtr. Azerbaycandanda Karaba Alm, Radikal,8 Eyll 2009.

25 Paralel mahiyette bir yorum iin bkz.; Kamer Kasm, Trkiye ve Ermenistan Arasndaki Protokollerin Analizi, http://

www.usak.org.tr/makale.asp?id=1036 (e.t. 10.09.2009)26 Ortak snrn almas konusu almann bir st balnda analiz edildii iin burada tekrar irdelenmemitir.27 mer Engin Ltem, Protokollerin erii (2) AVM, 8 Eyll 2009, http://www.idizayn.com:80/avim/bultentekli.

php?haberid=9022 (e.t. 10.09.2009)

DPNOTLAR

Documents

TURKİYE-ERMENİSTAN-DİYALOGU