TÜRKMEN DILIUmumy orta b l m berýän mekdepler ň

7-nj synp okuwçylary üç n okuw k taby

(gaýtadan şlenen dördünj neş r)

Özbegistan Respublikasynyň Halk bilimiministrligi tarapyndan tassyklandy

«SHARQ» NEŞIRÝAT-ÇAPHANAPAÝDARLAR KOMPANIÝASYNYŇ

BAŞ REDAKSIÝASYDAŞKENT – 2017

© Hanmatow M., Hanmatow A., Razzakowa K., Söýunowa G.

© «Sharq» neşiryat-çaphana paýdarlar kompaniýasynyñ Baş redaksiýasy, 2005, 2009, 2013, 2017.

UO‘K: 811.512.164 (075)KBK 83.3ya-922 T – 89

Respublikanyň ýörite kitap gaznasynyň hasabyndan çap edildi.

Türkmen dılı: 7-nji synp üçin okuw kitaby. / Aw tor lar: Hanmatow M., Hanmatow A., Razzakowa K., Söýunowa G. — T.: «Sharq», 2017 — 160 s.ISBN 978-9943-26-651-3

UO‘K: 811.512.164 (075)KBK 83.3ya-922

T – 89

Awtorlar:Hanmatow M., Hanmatow A., Razzakowa K., Söýunowa G.

Syn ýazanlar: G.Welbegow – Dörtgül etrap 10-njy umumy b l m berýän orta mekdeb ň ýokary taýpaly türkmen d l we edeb ýaty mugallymy. Isa Arazow – Dörtgül etrap 6-njy umumy b l m berýän orta mekdeb ň ýokary taýpaly türkmen d l we edeb ýaty mugallymy.

ISBN 978-9943-26-651-3

Şertl belg ler:▲ – Nazary maglumatlar.○ – Goşmaça tabşyryklar.… – Galdyrylan harplar, meselem: böl…p.? – Ýazylmagy ýa-da ýazylmazlygy mümk n bolan harplar, meselem: agz(?)ala S – Sözleý ş d l n ösdürmek.1 – Söz fonet k taýdan derňemel , meselem: bolsa1

2 – Söz morfolog k taýdan derňemel , meselem: beý k2 3 – Sözüň ýazuw düzgün düşünd rmel , meselem: wagt3

4 – S ntakt k derňew etmel 4

5 – Dyngy belg ler ň näme üç n goýlandygyny düşünd rmel , meselem: (?)5

3

Türkmen edeb d l n ň käm lleş ş

Türkmen halkynyň gadymy halk bolşy ýaly onuň d l hem gadymydyr. Türkmen d l şol gadymdan bär g td g çe ösüp, baýlaşyp, käm lleş p gel pd r. Ol şu güne çenl türk-men halkynyň ösüş nde ň möhüm aragatnaşyk ser şdes bolup hyzmat ed pd r.

Jemgyýet ösýär, özgerýär, d le hem öz täs r n ýet rýär. Jemgyýet ň ösmeg b len d le dürl ugurlara deg şl sözler g rýär.

D l çk we daşky resurslaryň hasabyna ösýär käm l-leşýär. D l ň çk resurslaryň hasabyna baýlaşmagy d ý l-d g , öz d l m zde bolan ser şdeler ň hasabyna sözler ň emele gelmeg d r. Garaşsyzlygymyza eýe bolanymyzdan soň ene d l m z öz çk resurslarynyň hasabyna baýlaşdy, täze-täze sözler, adalgalar emele geld .

Daşky resurslaryň hasabyna baýlaşmagy d ý ld g , beýlek d llerden geçen sözler ň hasabyna käm lleşmeg ne aýdylýar.

Türkmen halky geşm şde türk halklar b len şeýle-de başga b rnäçe halklar b len ykdysady, syýasy, meden aragatnaşykda bolupdyr. Sol gatnaşyklar net jes nde türk halklaryň we başga-da b rnäçe halklaryň d ller türkmen d l ne öz leks k täs r n ýet r pd r. Türkmen d l ne öz leks k täs r n ýet ren d ller aşakdaky shemadan görmek bolar.

Türkmen diline leksik täsirini ýetiren diller

Türki dil

Pars dili

Mongol dili

Rus dili

←←

←

←

←←

←←

Arap dili←

←

4

Mundan başga-da ýokarda görkez len d ller ň (has-da rus d l n ň) üst b len türkmen d l ne – özge (grek, latyn …) d ller ň hem leks k täs r n ň bardygyny belläp geçme-l d r s.

D l jemgyýetç l k hadysadyr, jemgyýet ň ösmeg b len ol hem ösüp b ler. D l hem şe özün döreden halka hyzmat ed p gel pd r. S z ýaşlar, şygyrýet älem n ň şasy bolan Aly-ş r Nowaýynyň: «Ýüz d l b lseň hem öz ene d l ň unut-ma. Bu nadanlyk bolar» – d ýen sözünden ugur alyp, öz ene d l ň z bolan türkmen d l n çg n öwrenmel d rs ň z. Bu barada b z ň garaşsyz Özbeg stan döwlet m z ň konst -tus ýasynda ýör te bellen l p geç ld .

Ine, s z ň öz ene d l ň z bolan türkmen d l ň z çg n öwrenmeg ň z üç n, şu okuw k taby gaýtadan şläp s ze hödürleýär s.

1-nj gönükme. Goşgyny labyzly okaň, mazmunyny aýdyň.

Türkmen d l

(Gysgaldylyp alyndy)B z ý tmesek, sen ý tmers ň dünýäde,B z ň barlygymyzda bolarsyň senem.Sen maňa süýde garyp ber pd r,Çagakam ak süýdün emd ren enem.

Ata-babalarymyň sözlän d l senSen – hüwd , Sen – aýdym,Sen – datly kyssaMen sen b len gam-gussany unudýan, Uzak ülkelerde ýüreg m gyssa.

Beý k Magtymgulyň dana söz sen, Ajap dessanlaryň namysy sens ň.

5

Sen men ň halkymyň akyl-paýhasy.Hem halkymyň ary-namysy sens ň.

Çagalarym ömürylla unutmaz Gadymlardan gelýän türkmen ň d l n.Öz d l n b l p, özgäň d l nem Öwrenmek ullakan baýlygymyz b z ň.

Başga d lde okap, ýazyp b lsem-de, Başga d lde goşgy ýazyp b lmer n. S z dogry düşün ň, goşgy ýazamda,Ene d l m seres d r d ller ň.

Goý, dünýäde ähl d ller ýaşasyn, Ýaşasyn ç nde türkmen ň d lem.Men dünýän ň bar baýlygyn çalyşman.D l baýlygym – uly m rasym b len.

(A. Atabaýew).

2-nj gönükme. «Men tomusky dynç alşy näh l geç rd m?» d ýen tema boýunça düzme ýazyň.

Düzme – bell b r tema boýunça öz p k r ň ýazuw ar-kaly beýan etmekd r.

Düzmän näh l ýazmaly?

1. Diňe temany gowy aýdyňlaşdyrjak materiallary saýlaň.2. Ol materiallary degişli bölümlere bölüň.3. Düzen meýilnamaňyz pikiriňizi doly we yzygiderli beýan

etmäge ýardam bermelidir. 4. Epigraf hakda işi ýazyp bolmankaňyz oýlanyň, ony

meýilnamanyň aşagyndan sag burçda ýazyň.5. Garalamaňyza ýazan düzmäňizi galam bilen iki gezek barlaň:

ilki mazmuna, beýan edişiňize üns beriň, ikinji gezek okanyňyzda, sözleri ýerbe-ýer ulanylyşyna üns beriň.

6. Maglumatlaryň, delilleriň dogrudygyny barlaň.

6

7. Üçünji gezek okap, ýerliksiz hasaplan sözleriňizi çyzyň-da olary has degerli sözler, söz düzümleri bilen çalşyryň. Ýazylyşy şübheli hasaplan sözleriňizi hem olaryň sinonimleri bilen çalşyryň.

8. Diňe şundan soň düzmäni arassalama göçüriň.

Fonet k derňew ed l ş :

I. Ses we harpy aýdyňlaşdyrmak. II. Basymyň düşýän bognuny aýtmak.III. Çek ml sesler:

1) çek ml ler ň uzyn-gysga aýdylyşy;2) çek ml ler ň toparlara bölün ş .

IV. Çek ms z sesler: 1) açyk çek ms zler;2) dymyk çek ms zler.

V. Bogun:1) bogun galyby;2) açyk bogun;3) ýapyk bogun.

Morfolog k derňew ed l ş :

I. Sözüň haýsy söz toparyna deg şl d g n aýtmak. II. Sözüň sada, goşma, t rkeş sözdüg n anyklamak.III. Onuň asyl, düýp ýa-da ýasama sözdüg barada maglumat

bermek.IV. Sözüň goşulmalary;

1). Ýasaýjy goşulmalar;2). Üýtged j goşulmalar; 3). Kömekç goşulmalar;4). Sorag goşulmalar;5). Habarlyk goşulmalary.

3-nj gönükme. Aşakdaky goşgy bend n fonet k derňew ed ň.

Salamyň öňüne söz geç p b lmez,Duza-da şondan soň ber ler nobat.

7

Çemce tutýan ýokdur çep el b len,Nahara ýapyşman, daşyňa seret.

(B.Hudaýnazarow).

Süýt ornuna şeker bergen enem sen,Ahunyma arzy-halym arz eýle.

(Mollanepes, XIX asyr)

4-nj gönükme. Aşakdaky tekst göçür p, sözlem ň atdan bo-lan agzasyna baglanýan aýyklaýjylaryň aşagyny b r çyzyk, şl k-den bolan agzasyna baglanýan aýyklaýjylaryň aşagyna k çyzyk çyzyň. Gönükmän morfolog k derňew ed ň.

Kem ne b r ne myhman bolýar. Baran wagtynda olar çekd rme b ş r p oturan ekenler. Emma ol öýüň aýaly na-haryny gysganyp, Kem ne basymrak turup g ts n d ý p, eş td r brägede:

– Dor geç n ň et d r, dogar aýda-da b şmez – d ýýär. Aýalyň tutan guşuny eýýäm ütüp goýan Kem ne-de:

– Aý, aryp gelen myhmandyr, alty aýda-da g tmez – d ýýär.

Şol wagtlar öýüň dulunda tär ne daňylgy duran owlak Kem nän ň çmeg n ň ýamalaryny galgaşyp duran ýerler n ç ntg läp başlaýar. Şol wagt Kem ne:

– Bä, başga ýerlerde myhman owlagy ýýärm kä d ýýärd k wel , bu ýerde owlak myhmany ýjek bolýar – d ýýär. (K.,«S.e»)

8

GEÇILENLERI GAÝTALAMAK

§ 1. IŞLIK ŞEKILLERI

Işl kler ň zaman şek ller

Gürrüň ed lýän ş ň, gymyldy-hereket ň öň bolup ge-çend g ne, nd boljakdygyna ýa-da hut geplen p durka bolýandygyna garap, şl kler üç zaman aňladýarlar: Öten zaman, häz rk zaman, geljek zaman.

1. Işl g ň häz rk zaman şek l .Işl g ň häz rk zaman şek l ş ň, gymyldy-hereket ň

häz r ýer ne ýet r lýänd g n b ld r p, düýp şl kler ň yzyna -ýar, -ýär goşulmasy goşulyp ýasalýar.

Gymyldy hereket ň k m, näme tarapyndan ýer ne ýet r lýänd g n b ld rmek üç n, häz rk zaman şl g n ň yzyna deg şl ýöňkeme goşulmalary goşulýar.

2. Işl g ň geljek zaman şek l .Geljekde boljak ş , gymyldy-hereket b ld rýän şl ge

şl g ň geljek zaman şek l d ý lýär.Meselem: Ert r howa gowy boljak. Işl g ň geljek zaman şek l k topara bölünýär: Mäl m

geljek zaman we nämäl m geljek zaman şl g . a).Mäl m geljek zaman şl g anyk ýüze çykjak ýa-da

b r sebäbe görä ýüze çykmajak gymyldy-hereket aňladyp, düýp şl g ň soňuna –jak, -jek goşulmalarynyň b r goşulyp ýasalýar.

b) Nämäl m geljek zaman şl g düýp şl g ň yzyna –ar, -er goşulmalarynyň b r goşulyp ýasalýar we b r ş ň bol-jakdygyny çak etmekl g borç boýunça ed lmel ş ýa-da b r zadyň häs ýet ne görä adatça bolýan gymyldy-hereket b ld rmek üç n ulanylýar.

3. Işl g ň öten zaman şek l .

9

Öten zaman şl g gepleş l p durlan wagtdan öň ýer ne ýet r len ş , gymyldy-hereket aňladýar.

Öten zaman şl k şek l k topara bölünýär. 1. Gutarnykly öten zaman şl g .2. Dowamly öten zaman şl g .Gutarnykly öten zaman düýp şl kler ň yzyna – dy, -d

goşulmasy goşulyp ýasalýar.Dowamly öten zaman şl g b r ş ň, gymyldy-hereket ň

b rnäçe wagt dowam edýänd g n aňladyp, k ýol b len ýasalýar. Nämäl m geljek zaman goşulmasyndan soň – dy, -d goşulmasynyň goşulmagy b len. Bu h l dowamly öten zaman şl g has öňräk bolup geçen we köp wagt dowam eden gymyldy-hereket aňladýar.

Häz rk zaman şl g n ň yzyndan – dy, -d goşulmasynyň gelmeg b len. Bu ýol b len ýasalan dowamly öten zaman şl g k manyny aňlatmaga, ýagny täzeräkde bolup geçen

dowamly gymyldy-hereket aňlatmaga hyzmat edýär.

Işl k şek ller1. Işl g ň şert şek l .▲ Işl g ň şert şek l gymyldy-hereket ň şert n

aňladýar. Işl g ň şert şek l – sa, -se goşulmasy arkaly ýasalýar.

Onuň ýokluk galypy düýp şl g ň soňuna – ma, -me goşulmasynyň goşulmagy arkaly hasyl bolýar.

2. Işl g ň hyýallanma şek l .▲ B r ş ýer ne ýet rmäge hyýallanmagy, sleg b ld r-

meg , maksady aňladýan şl klere şl g ň hyýallanma şek l d ý lýär.

Ol – makçy, -mekç goşulmalarynyň kömeg b len ýasalýar.

3. Işl g ň buýruk şek l .▲ B r ne b r zady buýurmagy, tabşyrmagy, haýyş et-

meg aňladýan şl klere şl g ň buýruk şek l d ý lýär.

10

Işl g ň buýruk şek l ýör te goşulmalary kabul etmeýär. Düýp şl kler ň ähl s büýruk äheň nde aýdylanda, buýruk şl g n hasyl edýär.

Meselem: Bar, gel, bar, ýaz, oka…Buýruk şl g n ň ýoklugy -ma, -me goşulmalarynyň kö-

meg b len ýasalýar. Meselem: Oturma, g tme.

4. Işl g ň hökmanlyk şek l .▲ Gymyldy-hereket ň hökman ýer ne ýet r lmel d g n

aňladýan şl klere şl g ň hökmanlyk şek l d ý lýär.Işl g ň hökmanlyk şek l –maly, -mel goşulmalaryň

goşulmagy b len ýasalýar.Meselem: Işe barmaly, meselän çözmel .Işl g ň hökmanlyk şek l n ň ýoklugy däl kömekç n ň

üst b len ýasalýar.Meselem: B z şu gün türgenleş ge barmaly däl.

5. Işl g ň sleg şek l .▲ Işl g ň sleg şek l arzuwy, ahmyr etmeg , ökün-

meg aňladýar. Ol düýp şl kler ň yzyna –sady, -sed goşulmalarynyň goşylmagy b len ýasalýar.

Meselem: Ert r howa gowy bolsady. Isleg şek l n ň ýoklugy –ma, -me goşulmalarynyň

kömeg b len ýasalýar.Meselem: gursady-gurmasady, d ýsed -d ýmesed .

6. Işl g ň arzuw şek l .▲ Arzuwy, d leg , sleg aňladýan şl klere şl g ň ar-

zuw şek l d ý lýär.Ol –aýady, -äýed goşulmalarynyň kömeg b len

ýasalýar.Meselem: Belk , boş wadalardan dynyldygy bolaýady-

da. Baharymyz ýagynly gel p, d leg m z ýer ne düşaýed -dä.

11

Arzuw şek l n ň ýoklugy –ma, -me goşulmasynyň kö-meg b len ýasalýar.

5-nj gönükme. Aşakdaky sözler okap, zaman b len üýtgän şl kler depder ň ze ýazyň.

B z mekdeb ň töwereg nde er k, garaly, şetdaly nahal-laryny ekd k. Olaryň oňat düýp almagy üç n köp zähmet çekd k: düýpler n ýumşatdyk, ýerl we m neral dökünler b len ým tlend rd k, wagtly-wagtynda suw tutduk.

Otly uzak ýoly ýygryp, myçyp barýar. Emma ýolagçylar ne-hä sarsgyn, ne-de t g rler ň dükürd s n duýýarlar. Wa-gonlar tolkunsyz suwda ýüzüp barýan ýalydy.

– Men häz rl kçe ýer ň ol ujam bolsa g der n. Emma ru-g ç gaýdyp geler n.

6-njy gönükme. Okaň. Aşakdaky böleklerden şl k şek ller -n tapyp, depder ň ze göçür ň.

1. Garry aşpez başyny belent tutup, haýal-haýal basyp barşyna, beg ň ýüzüne alarlyp garady. Eger Durdy bagşy:

– Gulam aga, şu haramzadanyň gylyklaryndan rme-d ň zm ? – d ý p, ara düşmed k bolsa, ol ýene-de şerebe-s n pürkjekd , ýene-de duzlajakdy. (G.Gurbansähedow, «Kyrk teňňe»).

2. Bu gün okuwçylar gezelenje g tmel , emma olar en-tek g tmel däld ler.

7-nj gönükme. Berlen şl k şek ller n sözlem ç nde get r ň we olary morfolog k taýdan derňäň.

Okamaly, g tmel , ýazmaly, ýygsana, g tmeseň, alardyk, dursun, barmaly däl.

8-nj gönükme. Okamaly, b lmel , alsa, g tse, gelerd şe-k ller n ýöňkemän ň b rl k we köplük sanlarynda üýtged p depder ň ze ýazyň.

12

SİNTAKSİS WE PUNKTUASİÝA

Grammat kanyň sözlemler we sözlemde sözler ň bag-lanyşygyny öwrenýän bölüm ne (grekçe s ntaks s «düzme» d ýmekd r) s ntaks s d ý lýär..

Grammatika Dyngy belgiler. nokat

Morfologiýa : iki nokat… köp nokat

Sintaksis , otur; nokatly otur( ) ýaý« » goşa dyrnak? sorag ! ýüzlenme?! sorag ýüzlenme

Grammat kanyň dyngy belg ler n ň kadalaryny öwre-n-ýän bölüm ne punktuas ýa (grekçe punktum «nokat» d ýmekd r) d ý lýär.

§ 2. SÖZ WE SÖZ DÜZÜMI

9-njy gönükme. Sözler okaň. Olar näçe sesden, bogun-dan ybarat? Sözler ň haýsy söz toparyna deg şl d g n , nämän aňladýandygyny anyklaň.

Owadan, bäş, okamak, s z, bag, gyzlar, haly, gülzarlyk, ajy, örän ylgamak, ýed nj ler, ukyply, emma, tarap, ýaly, öýlän, g je, süýj .

Söz▲ Söz d l ň esasy b rl g d r. Adamlar sözüň kömeg

b len predmetler , hadysalary, düşünjeler , olaryň özara gatnaşygyny aňladýarlar. Sözler ň esasy köplüg özbaş-

13

dak many aňladýan atlardan, sypatlardan, şl klerden, … ybaratdyr. Özbaşdak many aňladýan sözler sesler ň ut-gaşmasyndan hasyl bolýarlar, b r ýa b rnäçe bogundan durýarlar. Olar dürl söz toparlaryna deg şl bolmak b len, leks k hyzmata eýed rler. Sözuň aňladýan düşünjes onuň leks k hyzmatydyr.

Söz düzüm

▲ Sözler ň grammat k we many taýdan özara b r kmes n-den emele gelen s ntakt k b rl ge söz düzüm d ý lýär. Söz düzüm k ýa-da köp sözden bolup b lýärler.

Meselem: Akylly adam, at gazanan art st. Söz düzüm n hasyl edýän sözler doly manyly bo-

lup, b r beýlek s ne garaşly bolýarlar. Olar b r -b r b -len ylalaşma, ýanaşma hem-de eýerme ýollary arkaly baglanyşýarlar (jedwele sered ň).

Söz düzümi Baglanyş ýollary

1. Biziň şäherimiz. Sanda we ýöňkemede ylalaşýanlygy üçin – ylalaşma baglanyşygy.

2. Asylly gyz.Ýaşyl ýaprak.

Söz üýtgediji goşulmasyz, kömekçi sözsüz, tertip tanýyndan baglanyşanlygy sebäpli – ýanaşma baglanyşygy.

3. Guş ýaly uçmak.Garaşly sözüň belli bir şekilde gelmegini

esasy sözüň talap edýänligi üçin – eýerme baglanyşygy.

Söz düzüm n hasyl edýän sözler k bölekden ybarat bolup, olaryň b r nj s ne garaşly söz [G], k nj s ne esasy söz [E] d ý lýär. Olar b r -b r n aýyklap gelýärler.

Meselem: Amanyň [G] bagy [E], galam b len [G] ýazmak [E]. Bu okalgadaky k taplar. Bu [G] okalgadaky [E], okalgadyky [G] k taplar [E]

14

10-njy gönükme. Aşakdaky söz düzümler ň garaşly sözün hem-de esasy sözün anyklap depder ň ze göçür ň.

Artygyň enes . Bu adam. Gün ýaly nan. Edepl oglan. Üç agaç. Surat çekmek. B lb l ýaly saýramak. Ylgap g t-mek. Iňl sçe geplemek. Habar bermek.

11-nj gönükme. Aşakdaky esasy sözler ň öňünden ga-raşly sözler get r p, söz düzümler hasyl ed ň we depder ň ze göçür ň.

Gawun, okamak, aýdym, ene, dutar, ýaryş, ýygmak, okuwçy, sazanda, b lmek, tokly, çapmak, bakmak, mek-dep, galam, söz, ýazmak, duýgy.

Nusga: Sary gawun: [G]-[E].

12-nj gönükme. Aşakdaky garaşly sözler ň yzyna esasy sözler goşup, söz düzümler ýasaň we depder ň ze göçür ň.

Halk … , tüýdükç …, sen ň …, ökde … , hüşgär… , otuz …, b z ň …, türgenleşýän …, çeper …, täs rl …, altyn …, berlen …, bal ýaly …, b l m … , ajaýyp … .

13-nj gönükme. Aşakdaky söz düzümler n ň baglanyş ýollaryny anyklap g ň şleý n düşünd r ň.

B z ň mekdep, täze howa, öýün saklamak, gül ýaly maşgala, bagta ýetmek, b l ml oglan, ýalan söz, bal ýaly gawun, bu ýer, otuz guş, owadan haly, köne tam, danalar danasy, ek n meýdany, okuw k taplar, gara daglar, ajaýyp baglar.

15

Söz düzüm n ň sözden tapawudy

▲ Söz düzüm hem ed l söz ýaly, düşünjän aňladýar, ýöne ol söze garanda has anyk düşünjän görkezýär, çünk söz düzüm n ň garaşly söz esasy söz aňladýan düşünjes -n her taraplaýyn has-da anyklaşdyrýar, g ňeldýär.

Meselem: Agaç (söz) – uzyn agaç (söz düzüm ). Adam (söz ) – akylly adam (söz düzüm ).

1. Bu wagtlar güýz aýlarynyň başlarydy. (A.Durdyýew «S.E»)

2. Dar jülgän ň ç nde ýeke goýup gaýdan aty ýekes räp k şňeýärd .

(N. Saryhanow «S.E»)

14-nj gönükme. Aşakdaky tekst okaň we sözlemler ň ç ndäk söz düzümler n aýdyp ber ň.

Dag onuň ünsün özüne çekd . Başynda pelpelleýän p -k rler n derb -dagyn etd . Ussat ýerlerde şlen p çykarylan ýaly gat-gat galyp, asmana göter len gara daglar, olaryň üstünde göger p oturan arçalar, ýene şonuň ýalylar ony geň galdyrdy. Ol şulara sered p duran ýer nde şeýle d ýýärd .

«Eş den deň bolmaz gören göz b len» d ýlen söz ýene-de b r gezek tassyklady. Dagyň üstünde agaç göger pd r, ulalypdyr. Bular baryp-ha b z ň obamyzdan-da görnüp durýarlar. Olaryň kök neneň daşy deş p geçýärkä? Daglar gat-gat goýlupdyr. Bu k m ň ş kä? « Herzret Aly gylyjy b len dagy k ýarypdyr» d ýerd ler. Bu dogry däld r. Heý, bu daşlary gylyç b len k ýarmak bolarmy? Ýöne wel n bu daglaryň aşyklara ýol bermän, üstünde zaryn aglandyklary, belk , dogrudyr. Men ň wel n ýolum açyk. Ine, şu jülge b len g tjek oturjak.

Bagşy atyň başyny çek p, b raz salym şeýle p k r etd .

16

Ol çuň jülgän ň ç nde durup, ýokary – daglaryň başlaryna seredýärd . Bu ýerden garamak ony kanagatlandyrmady, başlaryna çykyp görmeg höwes etd . Atdan düşd . Onsoň sag gapdalyndaky üstüne abanyp duran uly dagyň süýr de-pes ne dyrmaşyp çykdy. («N. Saryhanow Şükür bagşy»).

15-nj gönükme. Aşakdaky bölekler göçür ň we söz düzü-m n tapyp, näh l baglanyşandygyny düşünd r ň.

1. H ç b r janawary oda ýakyp öldürmäň. Haýwanlaryň ýüzüne urmaň. Ýoly gazyp ýa suw guýup, ýolagçylara ezýet ýet rmäň. (Şer gat).

2. Edeb k taplar b len ymykly dostlaşdym. 3. B l m üstüňe3 sürünýän bela-beterlerden goraýan gal-

kandyr. (Rudaky).

§ 3. ERKIN WE DURNUKLY SÖZ DÜZÜMLERI

Söz düzümler k topara bölünýärler (jedwele sered ň).

Söz düzümi

Erkin söz düzümi Durnukly söz düzümi

Olar mazmuny, hyzmaty, ulanyşlary boýunça b r -b r nden tapawutlanýarlar.

▲ Erk n söz düzüm nde b r esasy söze b rnäçe garaşly söz baglanyp, olaryň hers ne b r grammat k soragy ber p bolýar. (Sebäb söz düzüm n ň ([G] [E] ) böleg n ň her b r sözlem ň b r agzasy bolup gelmäge ukyplydyr). Bu söz düzüm nde garaşly sözler ň orun taýdan ýerleş ş hem erk n bolýar, ýagny olar b len esasy sözler ň arasyna başga sözler hem düşüp b lýär.

17

Meselem: Gyzlar häz r [G] häz r [G] (haçan?) ýuwaşlyk b len [G] (nä halda?) kluba tarap [G] (n rä?) ugradylar [E].

Bu sözlemdäk üç sany garaşly sözüň hers b r gram-mat k soraga jogap bolup, ugradylar d ýen b r esasy söze baglanyp geld ler. Muny shemada şeýle görkezmek bolar:

G

G E

G

16-njy gönükme. Aşakdaky sözlemlerden erk n söz düzüm-ler n tapyp, depder ň ze göçür ň.

1. Çopanlar goýunlary rden guma kowdular. 2. Goýunlar şdämenl k b len gum otlaryny ýýärler. 3. Men öýden r b len ugradym. 4. Irden dostlarymy öýüm ze çagyrdym.

▲ Durnukly söz düzümler n emele get rýän söler ň hemmes b r soraga jogap bolup, sözlemde b tew l kde b r agzanyň hyzmatyny ýer ne ýet rýärler.

Meselem: Ol ýyldyza toýnak salýar (näme edýär?). Bu mysaldaky üç sözden durýan durnukly söz düzüm b r so-raga jogap bolup, b r manyny (keýp köklüg ) aňladýar.

Durnukly söz düzümler ne durnuklylyk häs ýet mah-sus bolup, olaryň sözler n ň ýerler n çalşyrmak, ýer n üýtgetmek ýa-da aralaryna başga söz goşmak, köplenç mümk n däld r.

Meselem: El ýuka, maňlaýy gara, süýj d l.

17-nj gönükme. Durnukly söz düzümler n ň manylaryny düşünd r ň.

18

1. Aç eşege ýük 2. El ýeň l. 3. Bolsa bäş bolmasa ý gr m bäş. 4. Äd m ogurlamak. 5. Gapyrgasy sanaber-mel . 6. Yzyna t salmak. 7. El egr . 8. Öýün towuga ýükläýmel . 9. Egn ňde tozsun. 10. Taýak ýmek. 11. Ýüz görmek. 12. Ýüz bermezl k. 13. Jüb kesmek. 14. Üstüňden dag agdarylan ýaly bolmak. 15. Saman astyndan suw goýbermek. 16. Gapyl basmak. 17. Gözüň aýdyň. 18. Baş öwretmek.

18-nj gönükme. Aşakdakylardan durnukly söz düzümler n saýlap, depder ň ze göçür ň.

– Ýer -how, ýaryg jeler köçeden näme gözleýäň? – d ý pd r. Epend :

– Ukym gaçdy, şony gözleýän – d ý p jogap ber pd r. (Epend ).

Ara bozulyp, tersleş p ýören adamlaryň üç günden soň ýaraşmaklary we k ne-gahary, ý grenj terk etmekler ge-rek. (Şer gat).

Ol jansyzlaryň ç nde gaty köp çärşenbän başyndan ge-ç ren, ýed derýaň suwuny çen garry bardy. («Görogly»).

Köňl gara b len bolmaňlar ülpet (Magtymguly).Myralydan ç hyjuwly wez rler şol göz ýumup-açarda

Myralyny ýasawullaryň öňüne salypdyrlar. (B. Kerbabaýew «Myraly»).

Söýýän güýz paslyny.Sarylygyny.Göwnüme hoş ýakýar onuň pes päl . (G. Ez zow «Serpaý»).19-njy gönükme. Aşakdaky durnukly söz düzümler n söz-

lem ç nde get r p ýazyň.

Ýuwulmadyk çemçe. Ek lmed k ýerde gögermek. Ga-pyrgasyn sanabermel . Gam çekmek. Gepe g tmek. Urup aglamak. Gözün gapmak. Ülpet – ýoldaş, dost.

19

Söz düzümler n ň s ntakt k derňew ed l ş :

I. Söz düzümler n sözlemden saýlap göçürmek.II. Olaryň görnüşler n anyklamak:

1) erk n söz düzüm ;2) durnukly söz düzüm .

III. Söz düzümler n ň gurluşy:1) garaşly söz;2) esasy söz.

IV. Olaryň haýsy söz toparyndan ýasalandygyny aýtmak.

V. Söz düzümler n ň grammat k hyzmaty.

20-nj gönükme. Aşakdaky sözlemlerden durnukly söz dü-zümler n tapyň we aşagyny çyzyp, depder ň ze göçür ň.

1. Ol agzy tagam tapan ýer n ýatdan çykarmazdy. 2. Onuň aýtmaga bogny ysmandyr. 3. Ol täze köýneg n görene göz ed p, hemmä görkez p çykdy. 4. Aýagyň dü-şüml bolsun, Gurban aga. 5. Ý g tler oda düşüp k ýana ylgaýardylar.

6. B r dertl n ň köňlün aldym, b le aglap, b le güldüm, Ol seslenen ýaly boldy: Ýuka ýürek ý g t-d ý p. (A.Mämmedow «Gazallar»).

21-nj gönükme. Aşakdaky durnukly söz düzümler n ň aňladýan manylaryny aýdyňlaşdyryp, depder ň ze ýazyň.

1. Başyň d k bolmak –2. Oda ýanmak –3. Ugur haýyr bolar – 4. Ham hyýal bolmak – 5. Mekges ne münmek – 6. K reýs z k l m kakylmaz – 7. El açyk –

20

Gaýtalamak üç n soraglar:1. Söz düzümler , olaryň gurluşy hakynda nämeler

b lýärs ň z?!2. Sözden söz düzüm n ň tapawudyny aýdyň?3. Erk n we durnukly söz düzümler n ň näh l

aýratynlyk lary bar?4. Söz düzümler n hasyl edýän sözler ň näh l baglanyş

ýollary bar?

§ 4. SÖZLEM

B z k md r b r ne öz p k r m z ýet rmek üç n gepleýär s hem ýazýarys. B z ň gepleş g m z we ýazuwymyz aýratyn sözlemlerden ybarat bolýar.

▲ Gutarnykly p k r aňladýan söz ýa sözler ýygyndysyna sözlem d ý lýär.

Meselem: Gözled m. Jaýyň ç nde h ç k m ýokdy. Bu ýerde k sözlem bar. B r nj sözlemde men ň

gözlänl g m hakda, k nj sözlemde jaýyň ç nde h ç k m ň ýokdugy barada p k r ýöred lýär.

Sözlemler gurluşy boýunça k topara bölünýärler:

22-nj gönükme. Aşakdaky sözlemler ň gurluşyna üns be-r p, olary g ň şleý n düşünd r ň we depder ň ze göçür ň.

1. Ol gün ýatdy. Ertes çäş galanda derd artyp, lerzan

Ýönekeý sözlem

Sözlem

Goşma sözlem

21

bolup ugrady. (B.Kerbabaýew, «Myraly hem Soltansöýün»). 2. Aradan ençeme zamanlar geçd . Baý Bugra beg ň b r ogly boldy, Baý Begjan beg ň b r gyzy boldy. («Gorkut ata»). 3. Ol atyna baş öwretd . 4. Daňdanky uky rysgyňy kesýär. (Hadys). 5. Men ejem ň ýüzüne geň rgen p garany-my duýman galdym. 6. Ibn S na dürl saz-gurallaryndan baş çykaryp b l pd r. (N.Baýramsähedow). 7. Garaşsyz Özbeg stan Watanymyzyň döwlet nyşanlary: baýdagy, gerb we senasy mukaddesd r. 8. Samarkant gadymy ýadygärl klere baý şäherd r. 9. Berd myrat Berdak gara-galpak edeb ýatyny esaslandyryjy, zeh nl şahyr bolup, Magtymguly Pyragyny öz ussady hasaplapdyr.

Söz düzüm nden sözlemler ň tapawudy

Söz düzümi Sözlem

Sözlerden aňlanylýan düşünjäni has anyklaşdyrýar. Garaşly [G] we esasy [E] sözden durýar.

Bir zady habar bermäge, soramaga we ýüzlenmäge hyzmat edýär.Baş agzalary bolýar.Bir sözden we köp sözden bolup bilýär.Gutarnykly pikir aňladýar.

23-nj gönükme. Aşakdaky söz düzümler n sözlem ç nde get r p, depder ň ze göçür ň.

Ek n meýdany, mylaýym şemal, el arassa, çaý teý , gadymy şäher, elekden geç rmek, habar tutmak, gyzykly oýun, mukaddes toprak, agzyb r halk, k nel göwün.

24-nj gönükme. Özbaşdak çeper eserlerden 6 sany sözlem ýazyň.

22

§ 5. SÖZLEMLERIŇ AÝDYLYŞY WE PIKIR AŇLADYŞY BOÝUNÇA BÖLÜNIŞI

Sözlemler aýdylyşlary, p k r aňladyşlary taýyndan dört topara bölünýärler.

25-nj gönükme. Okaň. Sözlemler ň aýdylyşy, p k r aňla-dyşy näh l ? Olaryň soňuna haýsy dyngy belg ler goýlupdyr?

Eý, balam, akyl esasyndan b lg nk , ata-enän ň hez-zet – hormatyny öz boýnuňa almak zerur, çünk perzend ň asly ata-ened r. «Näme üç n ata-enem hormatlaýarkam?» d ýmeg n.

B lg n, olar sen ň üç n janyny p da etmäge taýýardyr. Eger her b r perzent akylly we dana bolsa, ol ata-enä hor-mat goýmalydyr. Ata-enän ň ş sen ulaltmak, saňa ýagşy gylyk öwretmekd r.

Eý, balam, ata-eneň ň göwnüne degmeg n, olaryň ýüreg ne b tmez ýara salmagyn, çünk ýaradan ata b len enän ynjydana agyr jeza berýänd r. («Kowusnamadan»).

26-njy gönükme. Özbaşdak hekaýa ýazyň.

Habar sözlem

▲ B r zady başga b r ne habar bermek üç n ulanylýan sözleme habar sözlem d ý lýär.

Sözlem

Habar sözlemi

Şorag sözlemi

Ýüzlenme sözlem

Sorag – ýüzlenme sözlemi

23

Habar sözleminde ses gitdigiçe peselýär we ýazuwda onuň yzyndan nokat (.) goýulýar.

27-nj gönükme. Sözlemlerdäk sözler dürs okamaga çalşyň. Haýsy sözüň aýdylyşy b len ýazylyşynyň deň däld g n anyklaň, olary depder ň ze ýazyň. Habarlarynyň aşagyny çyzyň.

Sähet aga küren obada ýaşaýardy. Ony gören oglan-lar derrew onuň daşyna üýşerd ler. Oglanlar oňa böwreg böken ýaly ýerl -ýerden sorag bererd ler. Ol gyssanmany adam saglygy üç n zerur bolan buýan, narpyz, üzärl k, at-gulak ýaly otlaryň derman üç n peýdalydygyny gürrüň berýärd .

Ynsan özün ň hemme zadyny başga b r zada çalşyp b lýär. Emma ata-enes n h ç b r zada çalşyp bolmaz. Sebäb olar her b r ynsanda deň bolmadyk, ýekel k, täkl kd r.

Sorag sözlem▲ B r zady soramak üç n ulanylýan sözleme sorag

sözlem d ý lýär.

Ýazuwda sorag sözleminiň yzyna sorag belgisi (?) goýulýar. Soragy aňladýan söz sözlemde belent heň bilen aýdylýar.

28-nj gönükme. Sözlemler ň aýdylyşy we p k r aňladyşy näh l ? Göçür ň. Sözlemler ň yzyndan haýsy dyngy belg s n goýsaňyz ýerl kl boljak?

1. Erk n göreş boýunça haýsyňyz mekdeb ň çemp ony2. Sen Ker m Gurbannepesowyň goşgularyny oka-

dy ň-my3. Sen göreşmäge çykjakmy4. Söz toparlarynyň atlaryny b lýarm s ň z

24

5. Onuň aýdýanlary dogrumy 6. Sen türkmen halk eposlaryndan haýsysyny okadyň

Ýüzlenme sözlem▲ B r ne ýa-da b r zada ýüz tutulyp aýdylýan sözleme

ýüzlenme sözlem d ý lýär.

Ýüzlenme sözlemler içki joşguny (begenji, gynanjy, haýran galmagy, haýyş etmegi, buýrugy, gaharlanmagy we ş.m.) aňladyp, belent heň bilen aýdylýarlar. Ýazuwda ýüzlenme sözlemleriniň yzyndan ýüzlenme belgisi (!) goýulýar.

29-njy gönükme. Sözlemler ň aýdylyşyna, p k r aňladyşyna üns ber ň. Sözlemler ň yzyndan deg şl dyngy belg n goýup, depder ň ze göçür ň.

1. Hormatly ýaşlar, edeb ň z saklaň2. Ýaşasyn güneşl Özbeg stanym3. Teb gaty h ç k me harlatmarys4. Watany ýürekden söýüň5. Okuwçylar! Göreldel tert p-düzgün ugrunda göreş ň

30-njy gönükme. Aşakdaky sözlemler ň aýdylyşlary, p k r aňladyşlary taýyndan näh l sözlemd g n anyklaň we deg ş-l dyngy belg ler n (!, ?, .) ýerl -ýer nde goýup, depder ň ze göçür ň.

1. … S z ýene-de b r zady unutmaň: b huda öten m nudy dünýä malyny ber p gaýtaryp bolmaz// (B.Kerbabaýew). 2. … Çalşaňda, uz gylyjyň gäd lmes n// Hak ýakan çyragyň öçmes n, taňry sen namarda zar etmes n// («Gor-kut ata» eposy). 3. Eger üç k ş bolsaňyz, üçünj şahsa eş td rmän k ň z özbaşdak pyşyrdaşyp gepleşmäň, çünk ,

25

bu ony ynjydar// Adamlara garyşyp g tseň z, onda ogryn gepleşseň z hem bolar. (Hadysdan).

4. «Haýwan bu ýanda dursun, aýdyň hany halaýyk,Sözlän söz b many, nadan näd p gün görer.//Gulak ger p, soň süýräp gulaç ýarym d l n ,Dostun baryp dostlarna satýan näd p gün görer//

(A. Ötepbergenow).

31-nj gönükme. Aşakdaky tekstden habar, sorag we ýüzlenme sözlemler n tapyp, olaryň many aňladyşlaryny düşünd r ň. Galdyrylan dyngy belg ler n goýup göçür ň.

Ol Myradyň ýanyna geld //– Myrat, ýör, k m z düýej k ýasanmaga g del //– Düýej k // N rä//– Hol lerk ýapjagazyň boýuna//– Ýok, ýok//– Näme üç n ýok//– Ol b z akdyrar ahyry//– W ý, bujagaz oglanyň samsyjakdygyny/ Akar ýaly

b z näme gurjakmy//Tüweleý ň d ňe p şgän göter ş ýaly ýäpjagazam d ňe

gurjagy akdyrar// (B. Kerbabaýew, «Öten günler»).

Sorag-ýüzlenme sözlem▲ Içk joşguny b ld rýän sorag sözlemlere sorag-

ýüzlenme sözlem d ý lýär.

Bu sözlemler belent heň bilen aýdylýarlar. Ýazuwda olaryň yzyndan sorag-ýüzlenme belgisi (?!) goýulýar.

Sorag-ýüzlenme sözlemler çeper eserlerde duş gel p, sözlem ň beýlek görnüşler ne garanda has az ulanylýar.

26

Olary yzyndaky dyngy belg s (?!) boýunça tanamak bolýar.

Bu sözlemler ň ýasalyş ýollary:1. –my, -m sorag goşulmasy arkaly. 2. Adamyň çk duýgusyny b ld rýän sözler arkaly.Sorag-ýüzlenme aňladýan äheň arkaly sorag-ýüzlenme

sözlemler p k r aňladyşlary we äheň taýdan tassyklatjak bolmagy, geň rgenmeg , gatyrganmagy, çaklamagy, haýran galmagy aňladýarlar.

Meselem: – O-how, ol hen zem ugranokmy?!– Ýok, ugranok.– H ý, şeýle-de eglenmek bolarmy?!

32-nj gönükme. Habar, sorag, ýüzlenme, sorag-ýüzlenme sözlemler n anyklaň. Sözlemler ň soňundaky dyngy belg ler n ň goýluş sebäb n düşünd r ň.

– Älhepus, ussa, bu kätmen -hä oňarypsyň-ow!– Ýogsamam, b z ň el m zden çykan zadyň erbed bol-

maz!– Bu d rz n näme? Sen d rz n hem bejerýärm ň?– Buw, Näz k1 eje, sen n rede gez p ýörsüň?! Şony b r

bejer p d rz n eder n wel , könel g n tanap-da b lmers ň.– Sen demre-de jan ber p b lers ň.– Näme, demre jan bermek kyn zat däl. Traktor dagyny

hem men ýasap b ljek ahyry!(A. Durdyýew, «Bally molla»).

33-nj gönükme. Sözlemler ň aýdylyşlary we p k r aňladyş-lary boýunça görnüşler n kesg tläň. Sözlemler ň soňuna goýul-maly dyngy belg ler n goýup, ýazuw kadasyna laýyklap göçür ň.

– Dogry aý(?)dýaň, Näz k eje, gyzlaryň men halamajak

27

gümanam ýok// B b jemaly aýryp b lsem, halan gyzymy alyp b ljek// Hany, äber, kätmen ň göreý n// Mun..ň-a ul-lakan ş ýok eken //

– Hawa-la, ussa jan, ullakan ş näme şles n// Sen ň gyz almagyňa B b jemalyň näme gürr..ň bol..p b ler// Ol ýüz..gara sen gaýta kelläp öýermel ahyry//

– Ýogsa näme – d ý p, ussa Näz k ejän ň kätmen n oda saldy//

§ 6. SÖZLEMDE SÖZLERIŇ BAGLANYŞYGY

▲ Söz düzümler we sözlemler sözler ň özara baglanyş-maklary net jes nde hasyl bolýarlar. Bu baglanyşygyň k görnüş bar:

I. Garaşsyz baglanyşyk

Sözler ň deň hukukly baglanyşygyna garaşsyz bag-lanyşyk d ý lýär.

Bu baglanyşyk deňdeş agzalarda, ýüz tutma sözlerde, t rkeş sözlerde bolýar.

Meselem:Salam s ze, daýy, daýza, n , agam!Oglan-uşak, uly k ç , eş d ň, how!Oçerk, hekaýa, powest – ep k žanra deg şl d r.

34-nj gönükme. Garaşsyz baglanyşan sözler tapyň.

Ýed asyrdan soň ata-babalarynyň m rasdüşerler n ň d l ne düşen beý k şahs ýetler ň: Ýunus Emre, Garajaog-lan we gaýrylaryň ruhy m rasy guwanmaga, buýsanmaga mynasypdyr.

Garaşsyz baglanyşyk Garaşly baglanyşyk

Sözleriň baglanyşygy

28

Ýunus Emre her b r zatda ynsan oglunda söýg n oýarmaga, ýagny barlyga söýg , gurmaga, döretmäge, b lmäge, dostluga, hupbul Watana hak-Huda söýg oýarmaga dalaş eden beý k şahsyýet hökmünde türk halklaryň kalbynda ýaşaýar. Ed l häz rk zamanda ynsan balasyna Ýunusyň ündew edýän söýgüs howa ýaly gerek.

35-nj gönükme. Aşakdaky sözlemlerden garaşsyz baglany-şan sözler tapyň we depder ň ze göçür ň.

1. Aýlar bazardan ruçka, depder, galam, çyzgyç aldy. 2. Bu gün b ze Gurban, Döwran, D ýar geld . 3. Eý, Hudaý! Gam-teşw şden, hapalykdan, ej zl kden, ýalkawlykdan, bahyllykdan, gorkaklykdan, berg darlykdan we horlukdan halas et d ý p Senden pena d leýär n (!)5 (Hadys). 4. Men Hywadaky, Samarkantdaky, Buharadaky gadymy ýadygärl kler gördüm. 5. Namartlar ýagşyny, p s näb ls n. (Magtymguly).

36-njy gönükme. Özüň zden garaşsyz baglanyşyga deg şl dört sany sözlem ýazyň.

II. Garaşly baglanyşyk

Garaşly baglanyşykda b r söz k nj söze garaşly bolup, garaşly söz esasy söz aýyklap gelýär.

Meselem:Sagat dynuwsyz ýöreýärd .Bu sözlemde dynuwsyz ýöreýärd sözler özara b r -b r-

ler ne garaşly baglanyşykdadyr.Ak kepder . Sagadyň d l . Men ň k tabym. Bu söz dü-

zümler nde ak, sagadyň, men ň sözler garaşly söz bolmak b len, kepder , d l , k tabym d ýen esasy sözler aýyklap geld ler.

Garaşly baglanyşykda garaşly sözler esasy sözlere aşak-daky üç ýol b len baglanyşýarlar.

29

а) Ylalaşma ýoly arkaly baglanyşy Garaşly sözüň esasy söz b len san we ýöňkemede yla-

laşmagyna ylalaşma ýoly arkaly baglanyşy d ý lýär.Meselem: Men r b len geld m. B z mekdepde ýaryş guradyk. Ýokardaky mysallarda sözlem ň baş agzalary ýöňke-

mede ylalaşyp geld ler. Aşakdaky mysallarda bolsa eýe we habar san taýyndan ylalaşýarlar.

Meselem:Adamlar aýdym-saz d ňled ler. Men k taphanadan

gyzykly k tap aldym.

37-nj gönükme. Sözlemler okap, eýe b len habaryň sanda ylalaşýan we ylalaşmaýan ýagdaýlaryny aýdyp ber ň.

1. Olar depeler ň astynda ýatyr. (T.Jumageld ýew «Merwden Mekgä çenl »). 2. Olar äd g Ependä görke-z pd rler. (Epend ). 3. Men örän köp k taplary okadym. Adamlar onuň sözüne ynandy. 4. Sen r b len Orazlaryň öýüne gel! 5. S z edeb ýatdan goşgy okaň! 6. Okuwçylar mugallymyň aýdan sözün d ňled .

38-nj gönükme. Özüň zden garaşly baglanyşygyň ylalaşma ýoly b len sözlem düzüň we depder ň ze göçür ň.

b) Ýanaşma ýoly arkaly baglanyşyGaraşly sözüň esasy söz b len h ç h l söz üýtged j

goşulmasyz we kömekç sözsüz d ňe tert p taýyndan bag-lanyşyna ýanaşma ýoly arkaly baglanyşy d ý lýär.

Garaşly baglanyşyk

Ylalaşma ýoly

Ýanaşma ýoly

Eýerme ýoly

30

Meselem:B z şu ýyl olara bäş wagon üzüm, gawun-garpyz ber-

mekç d r s.(H.Ysmaýylow «Powestlerden»). Agyr p k rler ýaş geln ň başyny aýlady.

39-njy gönükme. Aşakdaky sözlemler okaň we sözlemdäk sözler ýanaşma ýoly arkaly baglanyşyny aýdyp ber ň.

1. O ýylyň bahary b çak ýagynly bolupdy. Çölde ýaşyl ýylak dyzdan geç p, alaňlardaky kaklar ýagyş suwundan püre-pürlen pd . (B.Hudaýnazarow «Akar suwuň aýdy my» e). 2. Agyr kerwen togtady. Aňyrdan gyr atyny debs läp gelen başy şar gara s lkme telpekl , bugdaý reňk ýüzl , egn ak ezýaka köýnekl , ýeň ljek çäkmenl , daýaw adam bularyň deň ne gel p saklandy. (H. D wangulyýew «Çuwal bagşy» r).

40-njy gönükme. Tekstden sözler ň ýanaşma ýoly arkaly baglanyşyny tapyp, depder ň ze göçür ň.

Dört pasyl ç nde döwre gurap duran adam ömür telpeg ň aýlaýançaň keý g ň köleges ýaly bolup, geç p g dýär. Adamzadyň gaýtalanmajak wel ler n ň b r dana Magtymgulynyň:

Ömrüň geç p barýan ýazdyr b r sagat,Ne bolar bu ýazda eýleseň tagat. – d ý p aýdyşy ýaly, bu berlen ömre kanagat, sabyr, ta-

gat eden ýagşy. Adam üç n ele len altyn halka bu baky juwan, bu baky goja äleme nmekd r.

Ir zamanlar adamlar säher örenler nde sag-aman tu-ranlaryna şatlanar ekenler. Ik nd naralar bolsa şol günüň gaýgy-gussasyna, şatlyk-baýramyna boýalyp, al şapaga garylyp batyp barýan Güne garap, «Ömrüm z ň b r gün ötd » d ý p aglaşypdyrlar. (Amanmyrat Bugaýew «Köňül gözgüs »).

31

41-nj gönükme. Aşakdaky berlen sözler ýanaşma bagla-nyşygynyň garaşly söz ed p, sözlem ç nde get r ň we dep-der ň ze göçür ň.

B r nj , beý k, bu, sada, gyzykly, asuda, täze, agzyb r, arassa, ýed , gök, mukaddes, dogry.

Nusga: Bu mukaddes toprak b z ekleýär.ç) Eýerme ýoly arkaly baglanyşyGaraşly sözüň esasy söze eýermeg b len ýüze çykýan

baglanyşyga eýerme ýoly arkaly baglanyşy d ý lýär. Bu baglanyşykda garaşly söz esasy söze, onuň ta-

lap etmeg ne görä, düşüm goşulmalarynyň ýa-da sözsoňy kömek ç ler n ň üst b len baglanyşýar.

Meselem: Enem ň d l munuň ýaly ýerde tüýs der-mandy. (A.Aşyrow «Men Çörl n ň ogly»). Gawun bal ýaly süýjüd (Gazetden).

B r nj mysaldaky olluk ýöňkemede gelen d l d ýen esasy söz garaşly sözün ň (enem ň) eýel k düşümde gelme-g n talap edýär. Ik nj sözlemde bolsa bal garaşly söz ýaly kömekç s arkaly esasy söze (süýjüd ) baglanýar.

42-nj gönükme. Sözlemlerden sözler ň eýerme ýoly arkaly baglanyşyny tapyp, depder ň ze göçür ň.

Ind habary Genj mbegden eş d ň. Päh, Genj mem neb-s ne ej z zaňňar. Ol sürüs nden bäş alty goýnuň ýok bo-lanyny eş d p, «Şondan h kmet ýetend r» d ý p, Göroglynyň häremhanasyna baka ýörüberd . Şol gaýdyşyna härem-hananyň agzyna baryp çök düşd , başyna geýen ýapmaç, köne telpeg n sömmerd p, şol öňküler ýaly sögün p, la-gyrdap otyr…

Görogly beg agasynyň gylygyna ýet kd . Genj m ň: «Men senden gutulmanmy, öz alajyňy özüň görjek ýagdaýyň ýokmy?» d ýen sözler ne Göroglynyň gulagy

32

öwren ş pd . Emma bu sapar Genj m ň: «Arap gel p, Gü-lendam ýeňňeň äk td , ol namysyň o ýanda ýatyr» d ýen söz Göroglynyň ynjalygyny bozdy. («Görogly»).

43-nj gönükme. Sözlemlerden garaşly sözüň b r esasy söze baglanyp gelenler n tapyň we göçüren ň zde olary peýkam çyzyklar b len belg läň.

1. Onuň başynda börüg we egn nde duz ýaly aga-ran alaça köýneg bardy. (A.Durdyýew. «Saýlanan eser-ler»). 2. M rap ýeň ll k b len başyny ýerden galdyrypdyr. (B.Hudaýnazarow «Akar suwuň aýdymy»). 3. Mamur eje barşyna derýa özün oklady. (A.Taganow «Uruş haçan gutarýar» e). 4. Maňa ýene-de ýaňky k göz göründ . 5. Ol eýýäm halypasyny ençeme toýda d ňläp görüpd . (H.D wangulyýew «Çuwal bagşy» e). 6. Ony ussalar ýör te düýän ň örküj ne oňaýlap bejer pd rler. («Mekan» gazet n-den).

44-nj gönükme. Goşgyny okaň we ylalaşma, ýanaşma, eýerme ýoly b len baglanyşan sözler tapyň.

Har eýlär(Gysgaldylyp alyndy)

Tekepb rl k eýläp, men-menl k etme,Il ç nde ýagşy adyň har eýlär.Ýamana ýanaşma, b r habar gatma,Habar gatsaň üstüň doly şer eýlär.

Dalda släp ýalbarmagyn nadana,Goý, ýyksyn goýbers n düýpsüz ummanaDünýä sygmaz, ç şer otyr, hamana,Öz ýanyndan öz-özün ş r eýlär.

Baýly d ýer, bet şlerden çek el ň.Tä ölýänçäň ýaman görmes n l ň.

33

Ýagşy tutawerg n n ýet ň-päl ň,Ýaman n ýet gabryň gysar, dar eýlär.

(Baýly şahyr, XIX asyr)

Gaýtalamak üç n soraglar:1. Sözlemde sözler ň garaşsyz baglanyşyny düşün d r ň.2. Sölemde sözler ň garaşly baglanyşynyň haýsy ýollary

bar? Olary gowy seljer p b lýärm z ň z?

§ 7. SÖZLEMDE LOGIKI BASYM

▲ Sözlemde b r sözüň beýlek sözlere garanda has be-lent heňde aýdylmagyna log k basym d ý lýär.

Sözlemde sözleýj haýsy sözüň nygtalýandygyny gör-kezjek bolanynda, log k basymdan peýdalanylýar, ýagny ol şol nygtalmaly söz belendräk aýdýar.

Meselem:Aman mekdepden geld .Bu sözlem aýry-aýry sözlere log k basymy düşürmek

b len dürlüçe aýtmak bolar. Şu sözlemde Amanyň n reden gelend g n nygtajak bolsak, log k basymy mekdepden sözün ň üstüne geç rmel .

45-nj gönükme. Log k basymdan peýdalanyp okaň. Göçür ň. Log k basym b len aýdylýan sözler ň aşagyny çyzyň.

Söz bardyr – kesd rer başy, Söz bardyr – keser söweş .Söz bardyr – awuly aşyBal b len ýag eýleý r.

(Ýunus Emre).

46-njy gönükme. Log k basymy has gara ýazylan sözle-re geç r p, aşakdaky sözlemler daşyňyzdan okaň, soňra olary depder ň ze göçür ň.

2 - Türkmen dılı, 7-nj synp.

34

Aman zawodda şleýär. Zawodda Aman şleýär. Suraý okuwa r gelýär. Suraý okuwa r gelýär. Okuwa Suraý r gelýär. Ol şäherden düýn geld . Ol düýn şäherden geld .

§ 8. PAUZA WE INTONASIÝA

Pauza▲ P k r ň d ňleýjä aýdyň we düşnükl ýet r lmeg üç n,

sözleý şde gysgaça säg n lýär. Sözlemde säg n lmeg pau-zadyr.

Meselem: Ony tutup// şäher häk m n ň ýanyna// elt pd rler. Kä halatlarda sözlemde pauzanyň orny üýtgände,

sözlem ň aňladýan manysy hem üýtgeýär.Meselem: 1. Gurban// ussany tanady.2. Gurban ussany// tanady.Bu sözlemler pauzany dogry ulanyp okasaňyz, onda

olaryň dürl many aňladýandygyny b lers ň z.

Intonas ýa

Sözlenýän wagty sözüň aýdylyş äheň üýtgäp (kä pese-l p, kä ýokary galyp) durýar.

Belli bir sözüň, söz düzmüniň ýa-da sözlemiň degişli, gerekli äheňde aýdylmagyna intonasiýa diýilýär.

Meselem: «Bä, bu nämekä?» d ý p, b r-b r m ze sered şd k. Bu sözlem ň lk nj söz has batly, soňky k söz batly,

galanlary bolsa end gan aýdylýar. Habar, sorag, ýüzlenme we sorag ýüzlenme sözlemle-

r nde ntonas ýa dürl -dürlüd r.

35

47-nj gönükme. Pauzany, ntonas ýany we log k basymy dogry ulanyp okaň.

«Adamkärç l g ň oňat taraplary näme?» d ýlen soraga k m wepalylyk, k m dogruçyllyk, k m kanagatlylyk, k m kaýyllyk d ý p jogap berer. Hemmes -de dogry. Men ň üstüne goşjagym: beren sözün ň eýes bolmak, sözünde tapylmak.

Adamkärç l g ň ň erbet häs ýetler d ýlen soraga-da her k m b r h l jogap berer: Kezzaplyk, mek rl k, h legärl k, ýalançylyk, haýýarlyk, görüpl k, k ýüzlül k we başgalar. Men ň üstüne goşjagym dostuňa, ýoldaşyňa müňkürl k et-mek. (H.Muhyýew «Ogullaryma pent»).

48-nj gönükme. Pauzanyň we ntonas ýanyň hyzmatyndan peýdalanyp okaň.

Balyklaryň suwsuz ýaşap b lmeýänd kler n her k m b lýänd r. Şonuň üç n b ze hem dünýäde ýaşamak üç n howa zerurdyr. Dem alanymyzda köne howany çykaryp täze howany ýuwudýarys. Howasyz ýaşamak mümk n däl. Köne we porsy suwda balygyň ölüş ýaly howa ýaramaz bolsa adamlarda hem kesel döreýär. Şonuň üç n ýaşaýan jaýymyzda, esasan hem jaýyň ç -n ýuwup durmak, ys we ş.m zatlardan päk saklamak zerurdyr. Wagty b len penj rän açyp, öýüň howasyny çalşyr-mak zerurdyr. Şonuň b len b rl kde, has yssy bol-madyk günde gezmek peýdalydyr. Öýüň k ç j kd g sebäpl lampa, şem ýa-da adamlaryň dem b len howa bozulsa, gapyny açyp howany täzelemel . (Alymat ul-Bahot. «Edep-l bolmagyň syrlary»).

49-njy gönükme. Pauzanyň we ntonas ýanyň hyzmatyndan peýdalanyp okaň. Nokatlar we sorag belg s goýlan sözler or-fograf k kada boýunça ýazyň.

36

Tagam ýmeg ň ýeke b r edeb : köpç..l k bol..p, b r maşgala bol..p b r tabakdan nahar ý(?)lende, her k m öz öňünden ýmel , gök-m we ön..mler ý(?)lende, saýlap ýseň hem hakyň bar. Maşgalada k m ýaşuly bolsa, şol ta-

gama el urmazdan, beýlek ler el urmakdan saklanmaly. Ta-gam ýen ňde, b raz doýman goýmaly, b r nätanyş myhman bolsa, tagama lk öý eýes el uzatmaly, goýanda-da soň goýmaly. Ondan soň myhmanyň gol..ny ýuwd..rmaly sag el ň b len bokurdagyndan tut..p, çep el ň b len jüründ g n-den tutsaň, myhman: «Edepl je çaga eken öm(?)r uzak bolsun» d ý p alkyş eder. (Gazetden.)

50-nj gönükme. Pauzany we ntonas ýany dogry ulanyp, labyzly okaň.

Agyr derde uçrasaň, derman tapsam özgeden, Hem özgän ň kyn günde penakär bolsam, bes!

Gözell kden göz doýmaz, l m-günüm gözell k, Il-gün üç n ýüreg m set rlerme salsam, bes!

N rde bolsam parhy ýok, jyda düşsem ömürden, Watan sarpasyn saklap, Watan-d ý p ölsem, bes!

(A.Mämmedow. «Gazallar»).

51-nj gönükme. «B z teb gaty goramalydyrys» d ýen tema boýunça öý düzmes n ýazyň.

Gaýtalamak üç n soraglar:1. Sözlem näme?2. Sözlem aýdylyşy ( ntonas ýasy) we p k r aňladyşy

taýyndan haýsy toparlara bölünýär?3. Ýönekeý sözlem näme, goşma sözlem näme?4. Sözleý şde pauzany, ntonas ýanyň hyzmatyny, onuň

ýazuwda bellen ş n düşünd r ň.5. Log k basymyň hyzmatyny aýdyň.

37

§ 9. SÖZLEMDE SÖZLERIŇ TERTIBI. POEZIÝADA INWERSIÝA

Sözlem ň her agzasynyň sözlemde bell b r orny bolýar.

Meselem:Aşyr çopan goşuna bardy. Bu sözlemde eýe Aşyr sözlem ň başynda, habar bardy

sözlem ň ahyrynda, aýyrgyç çopan baglanýan sözlem ň öňünden, doldurgyç goşuna hem baglanýan sözün ň bardy öňünden gel pd r. Bu kada habar sözlemler ne mahsus bo-lup, sözlemde lk , esasan, eýe, ň soňundan habar gelýär. Aýyrgyç b len doldurgyç bolsa baglanýan sözler n ň öňünden gelýärler.

Sözlemde sözler ň tert b – sözlemdäk sözler ň orun taýdan bell b r kada eýermes d r.

Sözlemde b r söz nygtamak ýa-da joşguny aňlatmak zerurlygy ýüze çykanda, sözlemde sözler ň orun taýdan ýerleş ş tert b üýtgeýar.

Sözlemde sözler ň ýerleş ş tert b n ň üýtgemeg ne nwers ýa d ý lýär.

Bu ýagdaý, esasan, gepleş kde, sorag, ýüzlenme söz-lemler nde, poez ýa eserler nde duşýar.

Meselem:1. – Gördüm ony men. (Men ony gördüm).– Şeý d ý-ä (Gazetden).2. Barmydy olar? (Olar barmydy?). 3. Ýaşasyn garaşsyz Özbeg stan! (Garaşsyz Özbeg s-

tan ýaşasyn!)

B r nj mysal gepleş ge, k nj sorag sözlem ne, üç n-j mysal bolsa ýüzlenme sözlem ne deg şl bolmak b len, sözlemde sözler ň ýerleş ş tert b üýtgäp gel pd r. (Kada boýunça bolmalysy ýaýa alnan sözlemlerd r).

38

Gömüld derýalar, ýykyldy daglar, Ýet mler gözýaşyn döke başlady.

(Magtymguly)

Mysal alnan goşgy bend n ň b r nj set r ndäk eýeler derýalar, daglar, habarlardan gömüld , ýykyldy yzda gel-mek b len nwers ýa hadysasy bolup geç pd r.

52-nj gönükme. Okaň. Eýe b len habaryň sözlemdäk or-nuny (tert b n ) görkez ň.

1. Gürrüň d ňläp patyşa köp manyly ýylgyrypdyr. (A.Bugaýew. «Köňül gözgüs »). 2. Çatmalarda çaga-lar b len aýallar galypdyr. (T.Jumageld ýew «Merwden Mekgä çenl » k). 3. Ol hem oragy taşlap, harmana gelýär. (A.Durdyýew. «Saýlanan eserler»). 4. Sen hünär b len b le ada eýe bolgun. («Kowusnama»k). 5. Musa uludan k çä deň garapdyr. («Üç pygamber»). 6. Kel bagşy ondan mu-kam baryny öwrend . (A.Aşyrow. «Könegüzer»).

53-nj gönükme. Sözlemler ň eýes n we habaryny tapyň.

Han küýl gelýänçä Hojamberd böwed ň üstünde gö-ger pd r. Han gel p, gulaklaryň beklär ýalysyny bekläp, g ňelder ýalysyny g ňeltd . Böwed we ýapdan suwuň agaýjak ýerler n gözünden geç rd . Soň ýene durup b lmän, bugdaýlaryň peller dolupmy, dolmanmy aýlanmaga g td . Ep-esl wagt geçenden soň daň atdy. Ýagyş d ňd . Bulutlar syrylyp, howa açyldy. Gün ýalpyldap dogdy. (A Durdyýew. «Saýlanan eserler»).

54-nj gönükme. Sözlemde sözler ň ýerleş ş tert b n üýtgetmän özüň zden alty sany habar sözlem n düzüň.

39

SÖZLEMIŇ BAŞ AGZALARY

§ 10. BAŞ AGZALAR BARADA UMUMY MAGLUMAT

B z ň gepleş g m z aýry-aýry özbaşdak sözlemler ň baglanyşmagyndan emele gelýär. Sözlemler bolsa s ntakt k taýdan özara baglanyşan sözlerden düzülýärler.

▲ Sözlem emele get rmäge, düzmäge gatnaşýan sözle-re sözlem agzalary d ý lýär.

Sözlem agzalary hem, s ntakt k taýdan ýer ne ýet rýän hyzmatlaryna görä k topara bölünýärler.

Baş agzalar sözlemde esasy p k r aňladýarlar.Meselem:Ol kän sözleg ç däld (Ç.Aşyrow «Ganly saka»).B z ň üç n sen b r äpet gaýadyň (M. Seý dow « Bäş

okean»).Uzakdan motos kl ň ses eş d ld (B.Hudaýnazarow

«Yzçynyň gözler »)Ýokardaky mysallarda has gara ýazylan sözler sözlem ň

baş agzalarydyr.Sözlem ň aýyklaýjy agzalary sözlem ň baş agzalarynyň

haýsy-da bolsa b r ne ýa-da özara b r-b rler ne baglanýarlar. Aýyklaýjy agzalar baglanýan sözler n aýyklaýarlar, olar dogrusynda bell b r soraga jogap bolýarlar.

Meselem:Olaryň m wes ýok (B.Hudaýnazarow «Yzçynyň gözle-

r »).

Sözlem agzalary

Baş agzalar Aýyklaýjy agzalar

40

B b gahar b len b r äd m ätd (M.Seý dow «Bäş nj okean»).

Atlylaryň b r nden ses çykanok (Ç.Aşyrow «Ganly saka»).

Bu mysallarda bolsa has gara ýazylan sözler sözlem ň aýyklaýjy agzalarydyr.

Sözlem ň baş agzalary sözlemde ýer ne ýet rýän s n-takt k hyzmatlaryna görä, eýe we habar d ýen k topara bölünýärler.

55-nj gönükme. Sözlemlerden baş agzalary tapyň.

Men Özbeg standa ýaşaýaryn. Özbeg stan – men ň wa-tanymdyr. Bu toprakda men ň ata-babalarym ýaşapdyr. Onuň her b r garyş ýer üç n, ata-babalarymyz öz janlaryny gurban ed pd rler. Olar watanymyzy daşky duşmanlardan gorapdyrlar.

B z ýaşlar hem watanymyzyň geljeg üç n göreşme-l d r s.

56-njy gönükme. Özüň zden bäş-alty sany sözlem düzüň we baş agzalaryny tapyp, aşagyny çyzyň.

57-nj gönükme. Baş agzalary tapyň. Eýes sözlem ň daşyn-da bolan sözlemler anyklaň. Göçür ň. Eýe b len habaryň aşagyny çyzyň.

Ol daň saz ber berende Garyp b len Şasenem duşurdy. Aşyklaryň obasyndaky toýa bardy. Şeýd bem, aşyklaryň toýunam, bu toýam aýdym-saz b len sowdy. Agyr märeke daňa ýakyn dagady. Baýar bagşynyň hez l gürrüňler bolsa

Baş agzalar

Eýe Habar ==========

41

gün dogurdy. D ýseň deg şgen, köp gören Baýar halypa özün ň başyndan geçenler n ýatlap güldür-hä güldür ç -m z gyrdy. Onuň gürrüňler ne gülüp ýykyldyk. Şeýd bem, bagşynyň aýdymlarynam, dessanynam, süýj -süyj gürrüň-ler nem hez l ed p d ňled k. Ine, bagşy d ý bem şolar ýaly ussatlara d ýäýseň. Baýar bagşy uzak g jän ň dowamyn-da b rj k-de öwünmed . Halypasyny wel n, öwran-öwran ýatlady.

(A. Aşyrow,» Könegüzer’).

58-nj gönükme. Sözlemler göçür ň we baş agzalary tapyp, aşagyny çyzyň. Goşma sözlem b len ýönekeý sözlemler anyklaň.

Boz oglan öýler ne geld . Atasy otagy bezäp, ýüpek halyçalar ýazdyryp oturdy, oglany hem sag ýanynda oturtdy. Emma oglan bu wakalar hakynda söz açmady. Be-z rgenler hem ýet p geld ler. Baş eg p, salam berd ler. Olar görerler, hälk duşmanlaryň başyny kesen, ganyny döken oglan Baý Bugra beg ň sagynda otyr. Bez rgenler geç p, oglanyň el n öpdüler.

(«Gorkut ata»).

§ 11. EÝE

▲ Sözlemde öz dogrusynda sözlen p, k m?, näme?, n re?, näçe? d ýen soraglara jogap bolýan we habar ta-rapyndan aýyklanýan söze eýe d ý lýär.

Eýe d ňe baş düşümde gel p b lýär.Meselem:1. Myhman (k m?) ataňdan uly (nakyl).2. Gün (näme?) guşluga galdy (B.Hudaýnazarow

«Akar suwuň aýdymy»).

42

3. Daşkent (n re?) gün-günden gözelleşýär.4. Ý gr m bäş (näçe?) bäşe galyndysyz paýlanýar. Ýokardaky myhman, Gün, Daşkent, ý gr m bäş sözler

sözlemler ň eýes bolup, olar baş düşümde gel pd rler. Ýöňkeme goşulmalaryny kabul eden sözler sözlem ç n-

de eýe bolup b lýär.Meselem:1. Ejem ör-gökden gel p ýakasyna tüýkürd . (B.H.

«A.s.a»).2. Bugdaý nanyň bolmasa, bugdaý şözüň ýokmudy?!

(Nakyl).3. Süýj söz adamlaryň göwnüne ýaraýardy (Gazet-

den).Ýokardaky has gara ýazylan sözler ýöňkeme goşulma-

laryny kabul eden eýelerd r. -lar, -ler san goşulmalaryny kabul eden sözler hem eýe bolup b lýär.

Meselem:Isgender, Jemş t saldyran,Beý k b nalar görner (Magtymguly).Bu goşgy bend ndäk has gara ýazylan eýe san goşul-

masyny kabul eden baş düşümde gelen sözdend r.Sözlemde eýän tapmak, kä halatlarda kynçylyk

döredýär. Şeýle kynçylyk dörände lk sözlem ň habaryny tapmaly we oňa eýän ň soraglaryny bermel . Şol soraga jo-gap bolan söz hem sözlem ň eýes bolýar.

Meselem:Özbeg stan Respubl kasynda Özbeg stan Respubl ka-

synyň Konst tus ýasy we onuň kanunlary ler tutulýar.Bu ýerde habar ler tutulýar. Bu habara eýän ň soragyny

berýär s: näme (nämes ?) ler tutulýar? Konst tus ýasy, ka-nunlary ler tutulýar. D ýmek, bu ýerde Konst tus ýasy, kanunlary d ýen sözler sözlem ň eýes d r.

43

59-njy gönükme. Tekst okaň. Sözlem ň eýes bolup gelen sözler ýüze çykaryň.

Muhammed ň agtyklary, Alynyň we Patmanyň ogullary bolan Hasan we Hüseý n Orta we K ç Az ýada jeb r çe-kenler hökmünde hormatlanýar, Muhammed ň eg ndeşler we keramatlylaryň hatarlaryna g rýär. Olaryň mazarlary musulman ýurtlarynyň dürl ýerler nde ýerleşýär. Weýs l Karan barada hem m fl er g ňden ýaýrandyr. Rowaýatlaryň b r s nde Muhammed ň uruşda b r d ş n ý t rend g n eş dýär, ýöne haýsy d ş d g n b lmeýär. Weýs l Karan Muhammet Pygamberden özün artyk saýmazlyk üç n, ähl d şler n aýyrdýar.

60-njy gönükme. Göçür ň. Sözlemlerden eýän tapyp, aşagyny b r çyzyk çyzyň.

Göz seretmekden doýmaz.Ot odundan doýmaz.Alym ylymdan doýmaz. Ýalta saçakdan doýmaz.Hannas zerden doýmaz.Zem n ýagmyrdan doýmaz.

(A.Durdyýew «Ýa pelek»).

61-nj gönükme. Göçür ň. Aşakdaky sözlemlerden eýän tapyň.

1. Akylly dostuny öwer. (Nakyl). 2. Baýlyk bagt däld r. (A.Bugaýew «Köňül gözgüs »). 3. Alymlar ýanynda söh-bet ýagşydyr. (Magtymguly). 4. Özbeg standa köp m lletler ýaşaýar. 5. Myhman ataňdan uly. (Nakyl). 6. Men sport b -len gyzyklanýaryn. 7. Ol köp çeper eserler okaýar. 8. Ara-dan b rnäçe ýyllar geçýär. Ind Magtymgulynyň goşgu-laryny oba adamlary höwes b len d ňleýärler. (M.Kösäýew «Edeb ýat barada söhbet»).

44

§ 12. SADA WE GOŞMA EÝE

▲ B r sözden ybarat bolan eýä sada eýe d ý lýär.Meselem:Adamlar oňa geň galdy. Matemat ka – bu örän gyzykly

ylym.Bu ýokardaky sözlemlerde adamlar, matemat ka sözler

b r sözden ybarat bolany sebäpl , olar sada eýed r.▲ B rden köp sözden emele gelen eýä goşma eýe

d ý lýär.Goşma eýän hasyl edýän sözler k ýa-da üç söz-

den ybarat bolsalar-da, olaryň hemmes b r soraga jogap bolýarlar.

Meselem:Türkmen halky myhmansöýer halkdyr.Adamyň ady, baş düşümde gelen fam l ýasy, lakamy,

kesp-kär , garyndaşlyk aňladýan sözler b len gelende, tu-tuşlygyna goşma eýe bolýar.

Meselem:Ybraýym Ýusupow – ussat şahyrdyr. Mämmetwel Ke-

m ne – şahandaz şahyr. Myrat aga Han küýlä hem käýed , hem nes hat berd (A. Durdyýew «Saýlanan eserler»).

Edaralaryň, okuw jaýlarynyň, gazet-žurnallaryň goşma atlary sözlem ç nde baş düşümde gelseler, olar goşma eýe bolýarlar.

Meselem:Garagalpak döwlet un wers tet Garagalpagystanyň ň

r okuw jaýydyr.«Halk söz » okyjylaryň eý göryän gazet d r.

62-nj gönükme. Tekstdäk sada eýeler görkez ň, olaryň haýsy söz toparlaryndan ýasalandygyny aýdyň.

Sen m ras almakdan ötr ata-enän ň ölüm n d leme-g n. Olaryň rysgy arkaly rysga eýe bolup hereket etme-

45

g n. Senden haky ýagşyrak adama bahyllyk b len gara-magyn. Malsyzlykdan garyp bolsaň hem baý bolmaga jan et. Sebäb mal b len baý bolandan akyl b len baý bolan ýagşydyr. Akyl b len mal toplap bolar, emma mal b len akyl toplap bolmaz. Akmak ý g t t z garyp düşer, b lg n! Akyl b r bahasyna ýet p bolmajak zatdyr. Ony ogry hem alyp g d p b lmez. Ol otda-da ýanmaz, suwda-da akmaz. («Kowusnama»).

63-nj gönükme. Göçür ň. Goşma eýeler tapyp, deg şl so-raglary ber ň.

1.Gaçanyny Gazan beg kowmady, aman d ýen n öldür-med («Gorkut ata»). 2. Pälwan aga ýaşlara maslahat be-rerd . 3. Ind Şükür bagşy nobaty Oraza berd (A.Aşyrow «Könegüzer»). 4. B. Kerbabaýew Myraly we Soltansöýün hakdaky rowaýatlary halk arasyndan toplapdyr. 5. Türk-men d l – gadymy d ld r. 6. Mämmetwel Kem nän ň ady-na ber lýän şorta sözler hem köpdür. 7. Gel n-gyzlar üýşüp läle kakypdyrlar.

Eýän ň s ntakt k derňew ed l ş : I. Sozlemde eýän tapmakII. Eýän ň gurluşy:

1) sada eýe;2) goşma eýe.

III. Eýän ň haýsy söz toparlaryndan ýasalandygyny ýüze çykarmak.

IV. Eýän ň sözlemdäk hyzmaty.

64-nj gönükme. Iç nde goşma eýes bolan, özüň zden dört sany sözlem düzüň.

65-nj gönükme. Sözlemler ň eýeler n tapyň. Göçür ň. Eýeler s ntakt k taýdan derňäň.

46

1. Magtymguly Pyragy hem şe halkyň tarapdary bo-lupdyr. 2. Professor Mät Kösäýew türkmen edeb ýatynyň ody b len g r p, kül b len çykýan hupbulwatan alymdy. (Gazetden). 3. Gorkut ata gylyjy ol ý g d ň b l ne baglady. («Gorkut ata»). 4. At öz sleg b len däl-de, jylawyň çek l ş ugry boýunça çapýar. (Gazetden). 5. Merjen özüne ýar bo-lan k taplaryndanam daşlaşyp barýardy. Näme üç nd r olar soňky döwürlerde Merjen ň ýadyna düşenoklar. (Akmu-hammet Hem dow «Durmuşyň garaňky tarapy»). 6. Türk-menler Gorkut atany d ňe b r ýazyjy, şahyr, bagşy d ý p tanaman, ony aýdan zady hökman bolaýýan keramatly adam hökmünde tanapdyrlar. (M. Kösäýew «Edeb ýat ba-rada söhbet»).

§ 13. EÝÄNIŇ DÜRLI SÖZ TOPARLARYNDAN BOLŞY

Sözlem ň eýes aşakdaky söz toparlaryndan bolup b lýär:

1. Atlardan: Bek deg şman gowy görýärd . (H. D -wangulyýew «Çuwal bagşy»). Aýallar bolsa derrew Baýram dagynyň yzyndan ylgaşyp ýetd ler. (A. Durdyýew«Saýlanan eserler»).

2. Sanlardan: On bäş m z hem dogan ýaly bolduk. Okuwçylaryň k s göreldel d r.

3. Çalyşmalardan: Olar ony meýdanyň ortasyna elt p goýberd ler. K m surata düşjek?

4. Işl g ň nämäl m şek l nden: Watanymyzyň teb gy baýlyklaryny goramak hemmeler ň borjudyr. Okamak örän peýdalydy zat.

5. Ortak şl klerden: Gezen – derýa, oturan gümra.(Nakyl). G den get rer, oturan nyrh sorar. (Nakyl).

6. Iş atlaryndan: Onuň goşgyny labyzly okaýşy hem-meler ň göwnünden turdy. Myradyň mäh rl garaýşy çaga-lary özüne bend etd .

47

7. At dereg ne gelen sypatlardan: Ylymly – zor, ylymsyz – hor (Nakyl).

8. At dereg ne şl g ň hökmanlyk şek l nden: Sylaglan-malylar öňe çykdylar.

9. At dereg ne gelen ümlüklerden: Syrkawyň ah-wahy artyp ugrady.

66-njy gönükme. Aşakdaky bölekler göçür p, atlardan bo-lan eýeler ň aşagyny çyzyň.

1. Dünýäde lk nj aýdymy adamlar enän ň owazyndan alan bol salar gerek (T. Jumageld ýew «Merwden Mekgä çenl »).

2. Dagdan arkasy bolanyň, daşdan ýüreg bolar. (Nakyl).

3. Obanyň üstüne çöküpd r agşam, G je ogurlapdyr belend -pes (G. Ez zow).4. Nadan dostdan dana duşman ýagşydyr (Zel l ).5. Ýaşlykda alnan b l m daşa oýulan nagyş ýalydyr.

(«Hadys»).6. D l-bela, d ş gala (Nakyl).7. Iň güýçsüz ň güýçlülerden hökm zor (Matal).8. B l m – ynsanyň gözün açýar.

67-njy gönükme. Aşakdaky bölekler okap, at dereg ne ge-len sypatlardan bolan eýeler aýdyp ber ň.

1. Gazana ýanaşsaň, garasy ýokar, ýamana ýanaşsaň, belasy ýokar (Nakyl).

2. Keýp açylar duşman görende mertler,P k r basar, gaýga g der namartlar (Zel l ).

3. Atsaň nyşana deger okuň dogrusy,B r menz le ýetmez ýüküň egr s ,Basym sandan çykar oba ogrusy,Ý g t sada gerek, türkana ýagşy (Magtymguly).

48

4. It doýsa ogurlyk eder (Nakyl).5. Egr azar – dogry – ozar (Nakyl).6. Dok talaşar sebze hylgat geýmäge.

K l m gözel zatdyr, don tapylmasa,Aç dyrjaşýar gury nany ýmäge,Müşgüld r, b ş rge un tapylmasa (Magtymguly).

7. Berg l ertes gelýär-de ýene karz d leýär. 8. Hantamaçylyk haýany ýer. (A.Dur dyýew «Ýa pelek»).

68-nj gönükme. Eýän dürl söz toparlaryndan get r p, özüň zden bäş-alty sany sözlem düzüň we göçür n.

69-njу gönükme. Aşakdaky bölekler depder ň ze göçür p, eýän ň haýsy söz toparlaryndandygyny anyklaň.

1. Baglar ýere gaçan ýapraklarynyň yzyndan ses-üýns z sered p otyr. (G.Ez zow).

2. Akly ýagşylar unutmaz,Gury agaja ýaprak b tmez, Akylly2 är mesgen tutmaz,Hulky söýülmegen ýerde. (Magtymguly).

3. Her b r ýaşy k ç ulynyň ýanyndan salamsyz geç-meýärd , geçmek mümk n däld (H.Ysmaýylow «Powest-ler»).

4. Yhlasly okamak her b r okuwçynyň borjudyr.5. Olar köplenç halatlarda suwa düşmeg ň düzgün n

b lmeýärler.6. Iş bolmasa, ý ş bolmaz (Nakyl).7. Okuwçylaryň dördüs goşgyny labyzly okady.

49

§ 14. HABAR

▲ Eýe dogrusynda b r zady habar berýän, eýe bara-daky p k r gutaran görnüşe get rýän söze habar d ý lýär.

Habar eýän ň näme ş edýänd g n , eýä deg şl näme ş ed lýänd g n , eýän ň neneňs d g n , k m ýa nämed g n , tert p taýyndan näçenj d g n , n reded g n , eýän ň ornuny, nämeden ed lend g n we ş.m. görkezýär.

Meselem:1.B b n ň kakasy çopan. 2. Jeren ň köýneg ýaşyl. 3.

B z bu ýyl hem b r nj . 4. Ol goşgyny labyzly okaýar.Ýokarda berlen sözlemler ň b r nj s nde habar eýän ň

näme ş edýänd g n , k nj s nde sypatyny, üçünj s nde or-nuny, dördünj s nde bolsa hereket aňladyp geld .

Işl g ň buýruk, zaman şek ller , şl kler ň ýöňkeme go-şulmalary, kem şl kler (habarlyk goşulmalary) habar aňlatmagyň morfolog k ser şdes d r.

Habaryň düzüm ndäk deg şl l k b ld rýän ýöňkeme go-şulmasy sözlemde get r lmed k (sözlem ň daşyndaky) eýän hem aňladyp b lýär. Bu jähtden ol ň esasy baş agzadyr. Mysal üc n, 1.Okadym. 2. K taby aldyňyz sözlemler nde eýe get r lmed k bolsa-da, habaryň deg şl l k aňladyşyndan b r nj sözlem ň eýes n ň men, k nj s n ň eýes n ň s z sö-züd g bell bolýar.

70-nj gönükme. Tekstden habar bolup gelen sözler tapyň. Göçüren ň zde habaryň aşagyny çyzyň.

Şer gat buýruklary dürl k taplarda ýerleşd r l pd r. Şol buýruklaryň halka elýeterl bolmagy üç n, alymlar, şahyrlar öz döwründe örän uly ş ed pd r, öz sözler nde Şer gatyň ň möhüm buýruklaryny sada d l b len halka düşünd rmäge

çalşypdyrlar. Bu hyzmata b zde Döwletmämmet-Azady p k r paýhasyny, uly zeh n n sarp ed pd r. Wepaýy hut şu meselä bagyşlap «Rownak-ul-yslam» atly ýör te k tap

50

ýazypdyr. Magtymguly Pyragynyň goşgularynda şer gatyň möhüm buýruklaryny beýan ed pd r (Hudaýberd Hally).

71-nj gönükme. Habar bolup gelen sözler tapyň. Olara haýsy goşulmalaryň goşulandygyny düşünd r ň.

Bagşynyň öz gözler ne gaty göwn ýetýärd . Olar d ýseň kesg rd , çaly-çerkez ň düýbünde busup ýatan towşaný l-den öňürt görýärd . Bagşy ýalňyşman eken.

Ol zenan maşgala «Durawer ň!» d ýen äheňde ças-lyrak gygyrdy-da, bulara bakan elesläp gaýtdy. Onuň başujun-daky ýelýyrtan ýaglygy agşamyň şemalyna galgap-galgap g dýärd .

Bu ahwalata haýran galan ýolagçylaryň saklanmakdan başga çykalgalary galmady.

– Günäm geç ň, atam. Meger, s z Hydyr ata bolmaly. Düýşümde gördüm. Ýeke galan balama reh m ed ň. Ajalyň el nden almasaňyz, eňek atyp g d p barýar. Sowulyň b ze.

Egn sary g den b ýz köýnekl , başy köneje ýaglykly hortap aýalyň ýüz keşb onuň çekýän jeb r-sütem nden ha-bar berýärd . Gözler ç ne çöküş p g d pd r.

(H.D wangulyýew «Çuwal bagşy»).

72-nj gönükme. Mugallymdy, görsed , geň galdy, düşün-d rerd , boldy, bar sözler n sözlem ň habary ed p, özüň zden mysallar get r ň we depder ň ze göçür n.

73-nj gönükme. Aşakdaky böleklerden habar bolup gelen sözler tapyň we habaryň sözlemdäk hyzmatyny düsünd r ň.

B z özüm zden ululara salam berýär s. Ýaşulular bol-sa b ze «Iç ň-daşyň saglykmy?!» d ýýärler. Bu sözlemdäk «saglykmy» d ýen söz hemmäm ze düşnükl . Emma « ç ň-daşyň» d ýlen sözler b ze düşnüks zd r.

Elbetde, bu sözlemdäk , « ç ň» d ýlen – ogul, «daşyň» d ýlen sözde – gyz toparyň nazarda tutulandyr.

51

D ýmek, ýaşulular b zden «Ogul-gyz toparyň sag-lykmy?!» d ý p, hal-ahwal soraýan eken.

§ 15. SADA WE GOŞMA HABAR

▲ B r sözden bolan habara sada habar d y lýar.Meselem:B z ata-eneler m z ň hojalyk şler ne kömekleşýär s.

Amangül «Mugallymlar» gazet n okaýar. Sen Watany goramaga borçlusyň.

▲ B rden köp sözden emele gelen habara goşma habar d ý lýär.

Meselem:B z garaşsyz döwlet m z ň ýaşlar hakyndaky aladasyna

ş b len jogap berer s.Japbaklar Topbagyň sözün makul b ld ler (B. Ker-

babaýew «Japbaklar»e.).Goşma habary hasyl edýän sözler s ntakt k we many

taýdan özara berk baglanyşýar, b r b tew l ge emele get rýärler we b lel kde b r soraga jogap bolýarlar. Olary aýratynlykda alsaň onda sözlemden aňlanylýan p k r bulaşýar.

Meselem:Japbaklar Topbagyň sözün makul (?!). Japbaklar

Topbagyň sözün b ld ler (?!).

Mert menem ýoldan azaşdym,Arap, sen menmenl k etme.Gapyl bolup, gola düşdüm,Zaňňar, sen menmenl k etme.

(Görogly eposyndan)

74-nj gönükme. Sada we goşma habary tapyň.

Halk arasynda şeýle rowaýat bar…

52

Ez z han hakda ozalam köp eş d p ýören Jüneý t han ony lk nj gezek görende, oňa göwnündäk n ýaňzydyp, şeýle d ýenm ş: «Serdar, sen ň näh l gowy ýaragyň bar eken! Donuňam gowy eken. Telpeg ň hasam ajap eken!». Ez z han onuň näme d ýjek bolýanyna düşun pd r, ýöne ses n çykarmandyr. Soňky gezek duşanlarynda, tejen-l serdar Jüneý t hanyň ýanyna sowgatly gel pd r. Ol özün ň ňl s mauzer n hem, kazak karab n n hem gysgan-mandyr, egn ndäk agaç çäkmen n hem gysganmandyr. Ol hem tejenl hana kümüş uýanly ýomut atyny ber pd r. «Telpeg ň-ä dözmed ň öýdýän? – Ýa-da düşünmed ňm ? Telpeg ň maňa beýlek zatlardan has gowy ýaraýardy».-«Telpek özüm ňk , han aga – d ý p, Ez z han gaba telpeg n maňlaýyna süýşür p jogap berenm ş. – Ol men ň kelläm ň bezeg . Telpeg m bersem, ert r sen men ň kelläm d lärs ň. Kelläm bolsa d ňe telpeg m b len b le alyp b lers ň…» («Ez z han hakda hakykat» k tabyndan.)

75-nj gönükme. Aşakdaky böleklerde galdyrylan söz-ler manylaryna görä ýer ne goýup, tutuşlygyna depder ň ze göçür ň, goşma habarlaryň aşagyny çyzyň, olary düşünd r ň.

1. Ik s ň ň hem ýüz … boldy. 2. Kakasynyň beren mas-lahaty onuň ýüreg ne … boldy. 3. «Gözel» geçen ýyl res-publ kan ýaryşda … gazanypdy. 4. Artyk gozgalaňçylara bakan … goýdy. (B.K., «A.ä»). 5. Gaýgysyz ep-esl oýlap, sowan çaýyny owurtlandan soň, dostuna … berd . 6. Ar-zuwly güne ýet lýänçä, halkyň söýgül ogullary … bolýar. (B.K., «G.A»). 7. Şoňa görä adamlaryň başynda şeýle so-wal … geld . 8. «Bagşy şu d ýlenler ň haýsy b r n … ederkä?».

Deg şl ýer ne goýmak üç n sözler: Çym gyzyl, jüňk, b r nj l k, at, sowal, gurban, hasyl, emele, kabul, makul.

53

76-njy gönükme. Aşakdaky tekst depder ň ze göçür p, sada habaryň aşagyna b r çyzyk, goşma habarlaryň aşagyna k çyzyk çyzyň.

1. Elmydama b r meňzeş nahar ý p ýörmekl k ada-myny r zýär, onuň şdäs peselýär we naharyň s ňmeg haýallaýar. D ýmek, adam özün ň gündel k ýýän ým t n ň dürl -dürl bolmagy ugrunda aladalanmalydyr. Dürl -dürl ým tlerden taýýarlanan nahar şdäň açýar, gowy s ňýär

we ýokumly bolýar. 2. Yzly-yzyna nahar wagtyny geç -r p ýormekl k adamyny ýalta edýär, ýatkeşl g n peseldýär. Nahary howlukman, rahat oturyp ýmel , munuň öz « şdä ş res n ň» köp emele gelmeg ne we naharyň s ňň tl bol-magyna kömek edýär.

§ 16. HABARYŇ DÜRLI SÖZ TOPARLARYNDAN BOLŞY

Sözlemler zň habarlary dürl söz toparlaryndan bolup b lýär:

1. Atlardan: Bazar – ökde suratçy.2. Sypatlardan: Bal süýj , baldan bala süýj .3. Sanlardan: Altyn we kümüş medallara mynasyp bo-

lanlar dörtdür.4. Çalyşmalardan: Mekdeb ň müd r s zm ?

Gowy şlänler – b z.5. Bar, ýok, az, köp ýaly sözlerden: B zde b l ml

okuwçylar köp. Sen ň b lýän zadyň barmy?6. Habarlyk goşulmalaryny kabul eden sözlerden: B r

gapdalda jeňňell k, b r gapdalda derýamyş. Barjak ýer m z baglykmyş.

77-njy gönükme. Sözlemler ň habarlaryny tapyň. Göçür ň. Habar bolup gelen sözler ň aşagyny çyzyň we haýsy söz to-paryna deg şl d g n üstler nden ýazyň.

54

1. Leb ýakadyr, Ab-da suw.AmyderýaňBoýy bu (R. Seý dow).

2. Ozal akan ýerden akarmyş aryk, Özün öwen ý g d ň tanapy çüýrük. (Magtymguly).

3. Adama kesel agzyndan g rer, bela agzyndan çykar. (A.Durdyýew «Ýa pelek»).

4. B z ň synpymyzda okuwçylaryň sany otuz.5. Aý süýt ýaly aýdyň, bu gün on dörd . (A.Kek low).6. Bahyl – d ňe öz ýer.Husyt – özem ýmez, le-de ýd rmez. (A.Durdyýew «Ýa

pelek»).7. Ol zeh nl okuwçydyr.8. Özbeg stan – men ň Watanym.

78-nj gönükme. Okaň. Sözlemler ň habarlaryny tapyň. Göçür ň. Habarlaryň aşagyny çyzyň. Galdyrylan dyngy belg -ler n goýuň.

Magtymguly Ş rgazy medreses nde üç ýyl okap, ýurduna gaýdypdyr // Medresede okaýan talyplar şahyr g denden soň: «Öň Magtymguly halypamyzdy // B lme-d k ýer m z ondan sorardyk2 // şygyr okap ber p, göw(?)n..m z götererd // Ind b z ň halypamyz k m bolar4 // Haýsymyzyň ylmymyz köpkä // «d ý p, özara jedelleş p başlapdyrlar // Medresede ders berýän Hezret Pälwan talyplaryň jedel n eş d p:

– Talyplar, s z jedelleş p, azara galyp ýörmäň2 // Ylmyň baryny Magtymguly öz ýany b len äk td – d ý pd r // («Magtymguly hakynda rowaýatlar we legendalar»).

79-njy gönükme. Göçür ň. Habarlary tapyň we haýsy söz toparlaryndan ýasalandygyny aýdyň.

55

Köňül… Adam mydama n ýet ne görä tapýandyr. Köňül

haýsy zadyň yşgynda bolsa şony hem tapar. Köňül d ýlen gudratly patyşadyr, adam gaýry agzalary oňa esger-d r. Köňül nämän ň yşgynda bolsa, agzalar hem şonuň yşgyndadyr. Köňül her tarapa ýüwürse wel n, ol göwün h ç zada ýaramaz. Öz göwnüm d ý p, k ş n ň göwnün herg z ýykyjy bolmagyn. Göwün ýykmakdan uly günä ýokdur. (A.Durdyýew «Ýa pelek»).

Habaryň s ntakt k derňew ed l ş : I. Sözlemden habar tapmak. II. Habaryň gurluşy:

1) sada habar; 2) goşma habar;III. Habaryň haýsy söz toparyndandygyny anyklamak. IV. Habaryň sözlemdäk hyzmaty.

80-nj gönükme. Habary dürl söz toparyndan get r p, özüň zden bäş sany sözlem düzüň we depder ň ze göçür ň. Habaryň haýsy söz toparyndan ýasalandygyny aýdyň.

81-nj gönükme. Habary dürl söz toparyndan get r p, özüň zden bäş sany sözlem düzüň we depder ň ze göçür ň. Habaryň haýsy söz toparyndan ýasalandygyny aýdyň.

– Dursun, sen näme üç n geld ň(?)5

– Sen alyp g tmek üç n.– Men nä ýüz b len baraýyn, men ömürl k maýyp (…)5

men (…)5

– D ýme şu söz . Men ýör te3 şonuň üç n yzyňdan çykdym, büt n Daşkente sorag salyp, sen tapmadym. Sen ň üç n, men ň ar(-)5namysym üç n, l ň üç n, ýurduň üç n aýaksyz galdyň, şol sebäpl hem men sen öňk..den k esse artyk söýýär n.

56

§ 17. EÝE BILEN HABARYŇ YLALAŞYGY

Eýe b len habar, esasan, sanda we ýöňkemede ylalaşýar. Eýe bolup gelen söz haýsy sanda we ýöňkemede gelse, ha-bar hem şol sanda we ýöňkemede gel p, baş agzalar özara ylalaşýar.

Meselem: Men r b len geld m.Bu sözlem ň eýes n ň menl k ýöňkemän ň b rl g -

n aňladýan men söz bolany sebäpl , onuň habary-da şol ýöňkemän ň b rl k sanynda gel pd r, ýagny eýe we habar sanda hem-de ýöňkemede ylalaşypdyrlar.

Käb r sözlemde eýe b len habar d ňe sanda ylalaşýar. Meselem:Okuwçylar pökg oýnaýarlar.

Eýe b len habaryň sanda ylalaşmasy olluk ýöňkemede berk däld r, ýagny olar sanda ylalaşman hem b lerler.

Meselem:B zde meşhur türkmen halylary öňdür lýär.Habar şl g ň mäl m geljek zamanyndan ýa-da şl g ň

hökmanlyk şek l nden bolanda hem ol eýe b len sanda we ýöňkemede ylalaşmaýar.

Meselem: Men (b z)

Sen (s z) aljak (almaly)

Ol (olar)

ýöritemümkinbütin gündiz

57

Habar sypatlardan, bar, ýok, az, köp ýaly sözlerden bolanda-da sözlem ň eýes b len sanda ylalaşman b ler.

Meselem:Okuwçylaryň hasyl ýygymynda zähmet çek şle-

r göwnejaý. S z ň obaňyzda pälwanlar köp. Zalda dürl ýurtlardan gelen wek ller bar.

82-nj gönükme. Eýe b len ylaşlaýan we ylalaşmaýan ha-barlary aýdyp ber ň.

1. Men düýeçal3 ç p geld m. 2. Sen daşary ýurtlarda näçe ýyl okadyň? 3. Aýlar aýlanyp ýyllar dolandy. (A.Aşyrow «Könegüzer»). 4. It ň urşundan Görogly söweş usulyny ýasaýar. (T.Jumageld ýew «Merwden Mekgä çen-l »). 5. Onuň aýagynyň astynda çalaja duran şahajyklar, düşek bolup ýatan ýapraklar çygşyldaýardy. (Žurnaldan). 6. Bu şler ň baryny öz etmel . 7. Olar ol bentler kä wagtlar jemleýj häs ýetde gelýän sanamalara deregem ulanyberýärler. 8. Olar öz günäler n boýun alypdyrlar. Humaýyň çeken suratlary owadan.9. Men daň atmanka patyşanyň ýanyna ýetmel . (B.Kerbabaýew «Myraly we Soltansöýün»).

83-nj gönükme. Çeper eserlerden eýe b len habaryň yla-laşyp-ylalaşmazlygyna deg şl dört sany sözlem ýazyň.

84-nj gönükme. Böleklerden baş agzalary tapyň. Olaryň ylalaşygyny düşünd r ň. Göçür ň. Baş agzalaryň aşagyny çyzyň.

1. Halk özüne hakyky, päk hyzmat eden adamy h ç haçan ýatdan çykarmaz (A.Aşyrow «Könergüzer»). 2. S z onuň güýz hakdaky goşgular toplumyna üns ber ň … (H.D wangulyýew). 3. Ýaşlar pol tehn k taýýarlygy ozaly b len mekdepde alýar. Emma sadaja zähmet gural-laryny şletmek başarnygyny mekdep okuwçylary maşgala-da hem alyp b ler. («Öý hojalyk şler »). 4. Olar garalyşyp

58

ýatan ýagyş suwlaryny yşyklandyrýardylar, şonda ol suwlaryň ýüzünde zor ýagýan çagbanyň ýaldyrawuk hal-kalary we düwmeler görünýärd . (B.Kerbabaýew «Polkuň ogly»). 5. O Suraýyň dokan halylary gözüň gamaşdyrýar. 6. Öz saga düşmel . (Žurnaldan). 8. XIX asyrda rus-lar Orta Az ýany doly boýun egd r pd r. 9. «Adamyň ň gymmat zady ömrüd r. Ol oňa d ňe b r gezek ber lýär. Ony b derek ýaşalan ýyllar üç n ýüreg ň awamaz ýaly ed p ýaşamaly». Bu dana sözler Gurbanyň durmuş şygary bol..pdy. Hakykatdan hem, ol öz ömrün b (?)derek ýaşamady. (T.Durdyýew «Yz galdyran ömürler»). 10. Ol jogaba ga-raşman, ugruna g td . Men bolsa hen zem doňan ýaly bo-lup durdym. (B.Hudaýnazarow «Akar suwuň aýdymy»). 11. Olar bu gün şähere g tmel . 12. Ý g tler bagyrlary b -len süýşüp3 başladylar. (Žurnaldan).

§ 18. EÝE BILEN HABARYŇ ARASYNDA KESE ÇYZYGYŇ GOÝLUŞY

Eýe b len habar, esasan, baş düşümdäk s mlerden ( şl klerden beýlek söz toparlaryndan) bolup sözlem-de ýanaşyk gelseler, onda olaryň arasyna kese çyzyk (–) goýulýar.

Meselem:1. Göz – derýa. (Nakyl). 2. Gezen – derýa, otu-

ran – gümra. (Nakyl). 3. Aşsyz – sahy, gylyçsyz – batyr. (Nakyl). 4. B z – watanyň perzentler . 5. Düýnk ň –täzel k. 6. Ýed gezek ýed – kyrk dokuz.

Eýe b len habar baş düşümdäk sözlerden bolup, olar ýanaşyk gelenler nde, eýän ň yzyndan kese çyzyk goýulmasa, onda eýän beýlek sözlem agzalaryndan tapa-wutlandyrmak kyn düşýär.

Meselem:1. Bu – agaç. 2. Bagşy – b lb l. 3. Okajak – gyz.

59

Eger bu mysallaryň arasyndaky kese çyzyklary aýyrsak, onda bu, bagşy, okajak sözler eýe bolman, yzlaryn-daky sözler aýyklaýan sözlere öwrülýärler. Bular ýaly ýagdaýlarda haýsy söz eýe etmek slesek, şonuň yzyndan kese çyzyk goýmaly, okalanda bolsa log k basymy eýä düşürmel .

Meselem:1. Agaç – bu. 2. B lb l – bagşy. 3. Gyz – okajak

Bell k: Kese çyzyk aşakdaky ýagdaýlarda goýulmaýar:1. Eýe b len habaryň arasynda kömekç söz get r lse.Meselem:Aman hem çopan. 2. Habar bolup gelen söz habarlyk goşulmalaryny ka-

bul eden bolsa. Meselem: H nd stanyň paýtagty Del d r.

85-nj gönükme. Nakyllary okaň. Eýe b len habary tapyň. Göçür ň. Olaryň arasyna kese çyzyk goýuň. Baş agzalaryň haýsy söz toparlaryndandygyny aýdyň.

Göz gorkak, el batyr. Gaharyny ýuw(?)dan pälwan. Dag görk daş, baş görk saç. Oýun b r, maza k . Sow(?)gyň gamçysy ýel. Adam el gyzyl gül. Adam el gudrat. Adam başy daşdan gaty. Il agzy keramat. Söýen şen ýykylmaz. Il görk suw, suw görk guw. D l tygdan ý t .

86-njy gönükme. Şu sözlemlerdäk habarlary eýä öwrüp, depder ň ze göçür ň.

Nusga: Saglygym – baýlygym. Baýlygym – saglygym.

1. Saglygym – baýlygym. Ol f lm ň ady – «Akbar». (S.Ataýew «Gazap»). 2. Kem ne – garyplaryň gamhory4. 3. Ene d l m – m ll guwanjym. 4. Halkyň agzyb rl -

60

g – döwlet berkararlygy. (A.Atabaýew). 5. Daşkent – Özbeg stanyň paýtagty. 6. Ata – asman, ene – toprak. (Ga-zetden).

87-njy gönükme. Özüň zden eýe b len habaryň arasyna kese çyzyk goýluşyna mysal bolar ýaly bäş sözlem ýazyň.

Gaýtalamak üç n soraglar:1. Baş agzalar d ý p nämä aýdylýar?2. Eýe b len habaryň kesg tlemes n aýdyň.3. Eýe we habar haýsy söz toparyndan bolup b lýär?4. Sada eýe b len goşma eýän ň tapawutlary nämede?5. Sada we goşma habarlary düşünd r ň.6. Eýe b len habaryň sözlemdäk hyzmaty nämeden

ybarat?7. Sözlemde baş agzalaryň ylalaşygy näh l bolýar?8. Eýe b len habaryň arasyna haýsy ýagdaýda kese

çyzyk goýulýar? Onuň ähm ýet n düşünd r ň. Aşakdaky goşgy set rler esasynda döred j l kl

beýan nama ýazyň.

Yzlarym bar

(Goşgy gysgaldylyp alyndy)

Gök asmana başyn d rän,Derekler ň uly örän.Güjüm ýaly saýa berýän,Er k, alma baglaryň bar.

Käb r ýer ň gür ýylgynlyk,Göz ýetmez uly takyrlyk.Töwereg ň gyzyl gumluk,Sel n, sazak ojaryň bar.

(G.Welbegow «Obadaşlarym»)

61

SÖZLEMIŇ AÝYKLAÝJY AGZALARY

§ 19. AÝYKLAÝJY AGZALAR BARADA MAGLUMAT

88-nj gönükme. Aşakdaky sözlemler ň baş agzalaryny, aýratynlandyrylan sözler ň baglanýan sözler n tapyň.

1. Mekdeb m zde oňat abzallaşdyrylan ussahana bar. 2. Al-elwan güller klubyň görküne görk goşýar. 3. B z Watanymyzy ýürekden söýýär s. 4. Özbeg stanyň ykdysadyýet gün-günden beýgelýär. 5. Ol mugallymyň aýdan sözün ýerde galdyrmaýar. 6. Mekdeb m z ň okuwçylary matemat ka ol mp adasynda ýeň j boldular.

▲ Sözlemde eýä, habara ýa-da özara b r -b rler ne bag-lanyp, olary aýyklap, olar dogrusynda bell b soraga jogap bolup gelýän sözlere aýyklaýjy agzalar d ý lýär.

Meselem:1. Sygyr geld . 2. Sary sygyr uzak örüden geld .Baş agzalardan düzülen b r nj sözlem sygryň gelend -

g n aňladýar. Sygryň reňk örüs , n reden gelenl g bolsa k nj sözlemdäk aýyklaýjy sözler arkaly anyklanylýar.

Aýyklaýjy sözler sözlem ň eýes ne, habaryna ýa-da öz b r -b rler ne baglanyp, olary aýyklap, bell b r soraga jo-gap bolup gelýärler.

Meselem:Mekdeb m z ň howlusy gök baga büren p otyr. Aýyklaýjy agzalar öz baglanýan (aýyklaýan) sözler

taýdan k topara bölünýärler.I. Sözlem ň eýes ne, at dereg ne gelen sözler ne

baglanýan aýyklaýjy agzalar. II. Sözlem ň habaryna ýa-da dürl şl k şek ller ne

baglanýan aýyklaýjy agzalar.

62

Bularyň b r nj s aýyrgyçlar, k nj s bolsa doldurgyçlar.

89-njy gönükme. Aýyklaýjy agzalary tapyň. Olaryň sözlemdäk hyzmatyny düşünd r ň.

Duşmanlar ýeňse berd ler, ýow basyldy. Derelerde ola-ra gyrgyn g rd . On bäş müň duşmanyň k m gyryldy, k m tutuldy. Oguzlardan hem üç ýüz ý g t şeh t boldy.

Gazan beg oglunyň üstünden baryp, atdan n p, onuň eller n çözd , ataly-ogul görüşd ler.

Uruş eýg l kl gutardy, ençeme oljalar ele düşd . Gazan beg ogluny duşman el nden sag-aman gutaryp, yzyna – oba dolandy. Gel p kyrk otag d kd rd .

Ýed gün, ýed g je ýme- çme boldy. Gazan oglunyň saglygyna gul-gyrnak azat etd . Ý g tler ne köp sylag ber-d . («Gorkut ata»).

90-njy gönükme. Sözlemde baş agzalary, öz b r -b rler n anyklaşdyryp gelen sözler tapyň.

Eramyzdan öňk 550-nj ýylda K r patyşa K ç Az ýany, Waw lony boýun egd r pd . Ol nd Orta Az ýany boýun egd rmeg ň kül-külüne düşüpd . Marg ana, Horezm Ahemen tler ň penjes ne düşdüler. Emme olar – Ahe-men tler gumly halklaryň – yza çek l p, at üstünde uruş etmäge ökde halklaryň gazabyna duçar boldy. Eramyzdan öňk 530-njy ýylda Pars patyşasy K r ň beý k ýör ş onuň öz ölüm b len tamamlandy. Gerodota salgylansaň, K r

Sözlemiň aýyklaýjy agzalary

Aýyrgyçlar _ _ _ _ _ _ _ _ Doldurgyçlar~~~~~~~~~~~

63

massagetler ň üstüne çozupdyr. Olaryň patyşasy Tomar s atly zenan eken. K r massagetler ň ýurdunyň jümmüş -ne aralaşypdyr. Şeýd bem öz-öz duzaga düşüpd r. Söweş d ýseň gazaply bolupdyr. Tomar s şanyň hut öz çaknyşyga ýolbaşçylyk ed pd r. K r ň goşuny çym-pytrak ed lenden soň, Tomar s (türkmenler oňa Tumarlyja hem d ýýärler) pars patyşasy K r ň jesed n tapmagy buýrupdyr. K r ň kelles n kesd r p, ony ç ganly meş ge taşladypdyr-da: «Sen gana suwsapdyň, ne nd arkaýyn ganyber» d ý pd r. (Žurnaldan)

91-nj gönükme. Aýyklaýjy agzalaryň baglanan sözler n anyklaň. Olaryň sözlemde hyzmatyny aýdyň. Nokatlar we so-rag belg s goýlan sözler orfograf k düzgün boýunça dogurlap sözlemler göçür ň.

Guýy obanyň ýokary çet nded . Oňa obanyň ortasyn-dan ýol barýardy. Annaguly ýabysyny mytdylldadyp guýa bardy. Ol ýab(?)syndan syr(?)lyp düşd -de, guý..nyň gyrasyndan k äd m gaý(?)rada dur..p, bed(?)res n guýa sallamaga durdy. Ol guý..nyň düýb..n görmän, bed(?)res ndäk suwy dökän(-)5saçan ed p, zordan ýabysyny suwa ýakdy.

92-nj gönükme. Baş agzalara ýa-da b r-b r ne baglanan sözler anyklaň. Olaryň sözlemdäk hyzmatyny düşünd r ň.

B r gezek Keým r aga atly barýarka, öňünden çykan b r adam onuň b len salam-hel k edýär. Ol atyň syrtynda otu-ran 6-7 ýaşly gyzjagazy görüp:

– Keým r aga, ýogsa-da, bu gyzjagaz sen ň nämäň? – d ý p, soraýar. Emma gyzjagaz. Keým rden öňürt :

– Büý-ä men ň janym, men munuň jananasy, muň ejes meň ejem ň gaýnenes -d ý p, özün ň Keým r ň gyzydygyny aýdypdyr. Şonda ol adam oňa garap:

64

– Berekella, sen-a gaty hakyllyja eken ň, ömrüň uzak bolsun, hakyllym!-d ý pd r. Şondan soň onuň ýörgünl ady Hakylly bolup galyber pd r.

Türkmen halkynyň gaýduwsyz gerçeg Keým r baba Azady, Zenuby, Magtymguly ýaly akyldarlar b lenem en-çeme gezek duşuşan, p k r alsaň, ähl türkmen taýpalaryny b rleşd rmekde, olaryň arasynda gatnaşygy ösdürmekde ul-lakan şler amala aşyran serdardyr.

(Žurnaldan).

§ 20. AÝYRGYÇLAR

▲ Sözlemde atlara at hyzmatynda gelen sözlere bag-lanyp, olary aýyklap gelen sözler aýyrgyçlardyr.

Aýyrgyçlar baglanýan sözler n aýyklap, olaryň manysyny anyklaşdyrmaga hyzmat edýärler.

Meselem:D ýaryň enes agtygynyň okaýşyna guwanýar.Bu sözlemdäk D ýaryň, agtygynyň sözler aýyrgyç

bolmak b len, olaryň b r nj s ady enes , k nj s bolsa okaýşyny d ýen atlaşan söz aýyklap, bularyň manylaryny anyklaşdyryp geld .

Aýyrgyçlar dürl sös toparlaryndan bolup b ler.Meselem:Zähmet ň nany süýj , ýaltanyň jany süýj . Hünärl ý g t hor bolmaz.Mysallardaky zähmet ň, ýaltanyň, hünärl aýyrgyçlary

atdan we sypatdan ýasalypdyr.Aýyrgyçlar aýyklaýan sözler ne ylalaşma, ýanaşma we

eýerme ýollary arkaly baglanýarlar.Meselem:1. S z ň okuw k tabyňyz ýerbe-ýerm ?2. Artygyň çuňňur p k r n dor alaşanyň k şňäp dyza-

masy bozdy. (B. Kerbabaýew «A. ä.»).

65

3. Ol Özbeg stan ýazyjylar b rleş g n ň başlygy bolup şled .

Alnan sözlemler ň b r nj s nde aýyrgyçlar ylalaşma, k nj s nde ýanaşma, üçünj s nde hem eýerme ýoly arkaly

baglanyşýarlar.Aýyrgyçlar aňladýan manylaryna, jogap bolýan sorag-

laryna we baglanyş ýollaryna garap üç topara bölünýärler: deg şl l k aýyrgyjy, sypat aýyrgyjy, meňzetme aýyrgyjy.

93-nj gönükme. Aýyrgyçlary tapyň.

Ýaşulular hem öz gezeg nde ösüp gelýän ýaş nesle terb ýe bermekde tagallalaryny gaýgyrmaýarlar. Ýaşlary zähmet çekmäge, maşgala agzyb rl g n döretmäge olar uly hemaýat edýärler. Ene-ata hormat goýmak hem ulyny sylamak b len baglanyşykly däpler ahlak kadalarynyň gowusydyr. Türkmen halkynda bu däp örän ýörgünl terb ýelemekde uly rol oýnaýan däpler ň b r .

«Ene-atam – ş r n d ll ussadym», «Irden turup, ataňy gör, ataňdan soň – atyňy», «Kümüş – gyzylyň könes bol-maz, ene-atanyň bahasy bolmaz» d ýen nakyllar ata-enä bolan söýg n , hormat-sylagy aňlatmaýarmy eýsem?!

B z ň halkymyzda enä hormat goýmak has hem güýçlüd r. Şonuň üç nem ene hakda gürrüň edenler nde, ony musulmanlaryň ň hormat goýýan Käbe metj d b len deňeşd rýärler, enelere «Käbäm enem», «Käbäm» d ý p ýüz tutýarlar. (Gazetden).

Aýyrgyçlar

Degişlilik Meňzetme Sypat

3 - Türkmen dılı, 7-nj synp.

66

94-nj gönükme. Aýyrgyçlary tapyň. Baglanýan sözler n anyklaň. Aýyrgyçlar haýsy söz toparyndan hasyl bolupdyrlar?

Ýaşulyny sylamak däb köp halklarda, şol sanda türkmenlerde-de bolupdyr, bu däp häz r hem ýaşaýar. Türkmen halky özün ň nakyllarynda, olaryň durmuşda oýnaýan roly hakda asylly p k rler ýöred pd r. Ýaşlary ýaşululara hormat goýmak ruhunda terb ýelemäge köp üns ber pd r. «Garryly öý gazna», «Per b lmed g n garry b -ler», «Ulynyň d ýen n etmeseň uwlarsyň», «Ulyny uly b l-med ge ýagy ne hajat» ýaly dürdäne sözlerde ýaşulularyň mertebes ýokary göter lýär. Bu öwütler ösüp gelýän ýaş nesle sagdyn terb ýe bermäge ýardam edýär. (Gazetden).

95-nj gönükme. Aýyrgyçlary tapyň, olaryň hyzmatyny düşünd r ň. Ýazuw kadasyna laýyklap göçür ň.

Lukman we ýazyjy W. Weresaýew öz bell kler n-de şeýle ýazypdyr. «Ç l m çek len howada bolmagyn hatda sag adama hem zyýanlydygyny b lmeýän b r k ş -de ýokd..r. Öýken nçekesell , ýüreg n ň şleý(?)ş näsaz adamlar barada-ha aýdyp oturmagyň hajatam ýok».

Anton Pawlow ç Çehow öz ş otagynda uly harplar b -len ýaz(?)lan: «Ç l m çekmezl g ň z haýyş edýär s!» d ý(?)len ýazgyny asyp goý..pdyr. («N kot n ň we alkogolyň zyýany hakynda»).

96-njy gönükme. Aýyrgyçlaryň aýyklaýan sözler n näh -l ýol b len baglanýandygyny aýdyň, olaryň sözlemdäk hyzmatyny düşünd r ň. Göçür ň. Aýyrgyçlaryň aşagyny çyzyň.

B r gün öýle uçurlarynda bagşyň ýanyndan turup gaýdan oglan ýeňňes Akgyzyň ortada kän şaýy ýaýradyp oturandygynyň üstünden geld . Tumar – gönjük, bukaw-b lez k – gymmatbaha gyzylly şaýlar tüýnükden düşýän

67

gün şöhles ne lowurdap, tär me ger lg çuwal-torbalaryň ýüzüne sary tegm ltler saçypdy. Muny gören badyna oglanyň ýüreg gopup, bokurdagyna geld . «Ejem pahyryň şaýlary!» Oglan Muhammet sapa öýlenende ejes n ň şu şaýlary tutuş dakynyp, gelnalyjy g tjek bolup duran d s-d r je keşb n gözün ň öňüne get rd . (S.Annasähedow «Göroglynyň gözleg nde»).

§ 21. DEGIŞLILIK AÝYRGYJY

▲ Deg şl l k aýyrgyjy k m ň?, nämän ň?, n rän ň?, haýsy? d ýen soraglara jogap bolup, sözlem ň atlardan bo-lan we at şek l nde gelen agzalaryna baglanýar. Olar many taýdan b r zadyň k m ňk ýa nämän ňk d g n , k me, nämä deg şl d g n , gymyldynyň hem k me, nämä dahyllydygyny görkezýär. Deg şl l k aýyrgyjy eýel k düşümdäk sözler-den bolup, olar tarapyndan aýyklanýan söz bolsa olluk ýöňkemede bolmalydyr.

Meselem:1. Artygyň (k m ň?) göz (olluk ýöňkemede) ýoldady.

(B. Kerbabaýew).2. Sygryň (nämän ň?) şahyna (olluk ýöňkemede) ursaň

endamy syzlar. (Nakyl).3. Ýurdumyzyň (n rän ň?) gözel teb gatyny söýýär n.4. Kürres el nden g tse eşeg ň,

Telmuryp dört ýana gözlär uşagyn. (Magtymguly).

Aýyklanýan sözler ň many taýdan aýyrgyçlara deg şl -d g üç n, bu aýyrgyja deg şl l k aýyrgyjy d ý lýär.

Ýokardaky sözlemde göz , şahyna, teb gatyny, kürres sözler many taýdan Artygyň, sygryň, ýurdumyzyň, eşeg ň d ýen aýyrgyçlara deg şl d rler.

Baglanýan sözün aýyklap gelen söz eýel k düşüm n ň goşulmasyz şek l nde gelende hem deg şl l k aýyrgyjy ha-sap ed lmel d r.

68

Meselem:Ýakymly aýdym ses göwünler göterýärd . (Žurnaldan).

97-njy gönükme. Deg şl l k aýyrgyçlaryny tapyň. Olaryň baglanýan sözler n ň manylaryny aýyklap gel şler n düşünd r ň, jogap bolýan soraglaryny aýdyň.

Ker adama salam berseň eş td rmel ýa-da jogabyny özüň aýtmaly. Eger salam hatynda «Essalam aleýk m!» ýazylan bolsa, «Waleýk m essalam» d ý p, ondan soň haty okap başlamaly. B r otaga g rseň, salam ber p g rmel we h ç k m ýok bolsa, jogabyny özüň gaýtarmaly. Tegelen p oturan märekä b r adam salam berse, oturanlardan b r sa-lam berene jogap gaýtarsa, oturanlaryň2 hemmes n ň üs-tünden jogapkärç l k aýrylýar. Emma b r adam hem jogap gaýtarmasa, onda hemmes deň günäkär bolýar. Ýöne ge-len adam oturanlaryň ç nde aýratyn b r n ň adyny tutup ýa-da yşarat ed p salam bermel däld r.

Öňürt salam bermek ol adamyň k ç göwünl g n aňladýar4. Muhammet pygamber köçede oturan adamla-ra duşsa, derrew3 öňürd p salam berer eken . Häz r hem köne ýaşulularyň ç nde sähel haýal-ýagal etseň, derrew özler n ň salam berýänler bar. (Gazetden).

98-nj gönükme. Deg şl l k aýyrgyçlaryň we olaryň aýyklaýan (baglanýan) sözler n tapyň.

Soraşmagyň hem öz edeb bar. Sen ýaşk ç bo-lup özüňden ula salam berseň, ýaşuly: «Gurgunmyň?» d ýmän, «Soraň» d ýse-de, sen soraşmaga lgezek bolman, «S zdend r» d ýmel . Soraşmakdaky çek şme b r -b r n hormatlamagyň sadaja görnüş d r. Umuman, salamlaşmak ýaly mukaddes däp-des sur-larymyzy, sle çagalar bagynda bolsun, sle mekdepde,

69

sle-de maşgalada bolsun, her b r m z ň çagalarymyza öw-retmeg m z gerek, çünk salamlaşmak edepler ň başydyr. (Gazetden).

99-njy gönükme. Deg şl l k aýyrgyjyny we olaryň baglanýan sözler n tapyň. Aýyklan sözler ne baglanyşlaryny düşünd r ň.

Enän ň perzend n ň ýarasyna melhem taýýarlaýşy, onuň perzend ne bolan söýgüs gudrat3 derejes ne çenl göter l-mekden nyşan dälm eýsem?

Maşgala suprasyna wepalylyk, maşgala sarpasyny sak-lamak hem eserde esasy meseleler ň b r bolup durýar. Bu babatda hem zenan maşgalanyň hyzmaty äg rtd r.

Derse han ýanyndaky namart ý g tler ň2 aldawyna dü-şüp, ýeke perzend n öldürd m ed p gaýdanda-da aýaly maşgala agzyb rl g n , erkek adamyň sarpasyn saklamak n ýet b len, oňa h ç zat d ýmeýär. Derse hanyň başyna agyr ş düşende, ogluna atasynyň sarpasyny saklamaklygy2, maşgala namysyny goramaklygy nes hat edýär.

(Žurnaldan).

100-nj gönükme. Okaň, deg şl l k aýyrgyjyny, olaryň baglanýan sözler n tapyň. Aýak ýeter ýer d ýen durnukly söz düzüm n ň manysyny düşünd r ň.

Goşa çynar ýaly ogullarynyň ölüm ne boýun alan ýurt agasy, ýygyn töres Garry molla b rnäçe günüň ç nde ta-nalmaz ýaly üýtged . Onuň daýaw göwres ýarpy k çel p, ýagyrnysy tüňňerd , göz ç ne g d p, dulluklary myssardy, sakgalynyň her ýanyndan b r penjes agardy. Onuň gam laýyna, b r gysym bolup oturyşynda awdan galan garry bürgüd ň ýürek gyýyjy ej zl g bardy. (S.Annasähedow «Göroglynyň gözleg nde»).

70

§ 22. SYPAT AÝYRGYJY

▲ Sypat aýyrgyjy neneňs ?, näh l ?, näçenj ? d ýen soraglara jogap bolup, b r zadyň h l n , bolşuny, gylyk-häs ýet n , näçed g n , görnüş n , nämeden ed lend g n , kesp-kär n , ornuny görkez p, baş düşüm şek l nde bolýar we öz aýyklaýan sözün ň köplenç öňünden we käb r ýagdaýlarda hem yzyndan gelýär.

Sypat aýyrgyjy sypatlardan, görkezme çalyşmalardan, sanlardan, ortak şl klerden, şl g ň hökmanlyk şek l nden, kesp-kär we maşgala aragatnaşygyny b ld rýän sözlerden bolýar.

Meselem:1. Gorkut ata parasatly (sypat) goja bolupdyr.2. Gyzjagaz bäş (san) ýaşynda okamagy öwren pd r. 3. Pena özün ň başarýan (ort. şl k) ş n ýoldaşlaryna

hem öwredýär. 4. Barmaly ( şl g ň hökm. şek) obamyz uzakdan

görünýär.5. Ussa (kesp-kär görk. söz) Haýty – öz ş n ň ussady.6. J g m (maşg. aragatn. görk. söz) wepany gördüm.

Maşgala aragatnaşygyny görkezýän sözler aýyklanýan sözler n ň yzyndan hem gel p b lerler.

Meselem:Wepa j g m gördüm.

101-nj gönükme. Sypat aýyrgyjy bolup gelen sözler tapyň. Olaryň haýsy söz toparyndan hasyl bolandygyny anyklaň we sypat aýyrgyçlaryny baglanan sözler b len b lel kde göçür ň.

– Almany ýokaryk at, ýere gaçýança ýa pelek d ý pd rler, ygtyýar s zde, b zem guluňyz – d ý p, kes rl g tutan Gulan şeýtanlyk etmän gönüläpd r. Ozal kän gylyç gemren bela bolmaga çemel .

71

– B derek sammyklamany hem öwrend m d ýsene. Heý, ýasawullar! Hany t zden-t z alma get r ň, bu Gulamyň samyllysynyň ýalandygyny gözüne görkezeý n.

Ýasawullar derrew b r sebet akly-gyzylly almany get -r p, patyşanyň ýanynda goýýarlar.

Gyzyl-kümüş esbabyny jugradyp, başyny s lkeläp oýnaklap duran bedew ň üstünde oturan patyşa eg l p, b r ullakan ýalpyllap duran gyzyl almany alýar-da ýokaryk zyňyp:

– Hon-ha peleg ň ýanyna g td -d ý p, t ňkes n asmana d k p durýar.

Zyňylan alma-da eň p gelýärkä, patyşanyň atynyň çat maňlaýyna patladaýmazmy! Duýdansyz zarba zähres ýarylan çus bedew ürküp, çarpaýa galýar-da, öňe b r towusýar. Beýle zada garaşman oturan patyşa pötläp ýere gaçýar, şonda-da ed l çüwdes dagyň gara daşyna de-g p, jany tarpa çykýar. Şeýd p, şol ý g dem ölümden-ä dynypdyr. (A. Durdyýew «Ýa pelek»).

102-nj gönükme. Sypat we deg şl l k aýyrgyçlaryny, olaryň

baglanýan sözler n tapyň.

Eposda akyl-paýhasly, başarjaň zenanlary sylap, hor-mat1 goýup, olaryň sarpasyny saklapdyrlar, her şde olara sala salypdyrlar. Erkek adamlar aýallaryna maslahat sa-lanlarynda olaryň maslahaty b len ed len ş köplenç ýer ne düşüpd r.

«Gorkut ata» eposynyň dörän ne ýoňsyz1 wagtyň geçen-d g ne garamazdan, bu eser özün ň çeperç l k taýdanam, terb ýeç l k2 ähm ýet tarapdan hem gymmatyny ý t rmeýär. S z ýaşlar muny unutmaly däls ň z.

(Žurnaldan).

72

103-nj gönükme. Göçür ň. Sypat aýyrgyçlary bolup ge-len sözler tapyň. Olaryň haýsy söz toparlaryndan hasyl bo-landygyny anyklaň we sypat aýyrgyçlarynyň aşagyny çyzyň.

Dostsuz nahara duz kär etmez.Azapsyz ýer ň ady ýok.Ý g d ň güler ýüz bolsun.Arkaly köpek gurt alar.Aç towuk düýşünde dary görer.Başa bela k barmak d lden geler.B jel oglan aglamaz.Geňeşl don gysga bolmaz.Guýma gursak bolmasa, dürtme gursak neýles n.Müň gaýgy b r ş b t rmez. (Nakyllar).

104-nj gönükme. Sypat aýyrgyçlary bolup gelen sözle-r tapyň. Olaryň haýsy söz toparlaryndan hasyl bolandygyny anyklaň.

Watanyňy, l günüň goramak, haýsy döwürl g ne ga-ramazdan, ň zerur zatlaryň b r d r. Ýurduňy gorap, l ň aman saklamak üç n bolsa her b r ynsanyň harby täl mden baş çykaryp b lmeg gerek. «Gorkut ata» eposynda şu meselä uly üns berl pd r. D ňe b r erkek adamlar däl, hat-da zenan maşgalalar hem muny öz mukaddes borçlary hasaplapdyrlar. Şonuň üç n bolsa gerek, eposdaky zenan maşgalalaryň her b r öý-hojalyk, çaga terb ýelemek ýaly aladalardan daşary harby täl m ele alypdyr. At üstünde jaýdar oturup, ýarag şletmeg , duşman b len başa-baş sö-weşmeg başarypdyrlar. (Žurnaldan).

§ 23. MEŇZETME AÝYRGYJY

▲ Meňzetme aýyrgyjy k m ýaly?, näme ýaly?, n re ýaly? d ýen soraglara jogap bolup, b r zadyň, b r adamyň başga b r zady ýa-da adama görnüş, häs ýet taýyndan

73

meňzed lýänd g n görkezýär we yzyndan ýaly, k m n, dek kömekç ler get r len atlardan bolýar.

Meselem:1. Keşt ed p älem-jahany, Görmed m sen deý (k m deý?) gözel. (Mollanepes).2. Sadap eje çagajygyň nar ýaly (näme ýaly?) ýaňagyn-

dan taýly gezek ogşady.3. Daşkent k m n (n re k m n?) owadan şäher görme-

d m.Bu sözlemlerdäk sen deý, nar ýaly, Daşkent k m n

meňzetme aýyrgyçlary öz aýyklaýan sözler n ň gözel, ýaňagyndan, şäher öňler nden geld ler.

-ça, -çe goşulmalary ýaly, k m n, dek kömekç ler n ň hyzmatynda gel p, meňzetme aýyrgyçlaryny hasyl ed p b -lerler. Beýle halatda olary b r -b rler b len çalşyrmak-da mümk n.

Meselem:Göwnüm ýaly göwün görmed m. (Nakyl).Göwnümçe göwün görmed m.Sen ýaly adam dünýäde bolmaz.Sençe adam dünýäde bolmaz. (Gazetden).

105-nj gönükme. Aşakdaky böleklerden meňzetme aýyr-gyçlaryny tapyň, olaryň baglanýan sözler n , sözlemdäk hyzmatyny düşünd r ň.

1. Ol per şde deý enes n ň gül ýaly ýüzünden sypa-lap otyr. Onuň çagadeý kalby lerzana geld . (Gazet-den). 2. Erän gurşun ýaly ürgün çäge onuň dabanynyň astynda myzzaryp, yzyndan hatara çukanak galdyrdy. (B.Kerbabaýew «Neb tdag»). 3. Dünýäde garaşsyzlyk ýaly belent zat ýokdur. Garaşsyzlygyň saýasynda halkymyz dünýän ň ösen döwletler ýaly berkarar döwlet gurmagy maksat ed nýär. 4. Ýapynyň b r çet gara öýler ýaly to-galak depelere d reýär, aşak tarapyndaky pesl kde bolsa

74

düýb garalyp ýatan howuz ýaly bäş-alty çukur bar. (Ga-zetden). 5. Şonda atasynyň ýüzünden togarlanyp gaýdan monjuk ýaly goşa gözýaş oglanyň gözün ň öňüne geld . (S.Annasähedow «Göroglynyň gözleg nde). 6. Onuň bal ýaly süýj söz çagalaryň göwnün göterd . (Gazetden). 7. Ene ýüreg dek ýürek tapylmaz. (G.Seý tl ýew).

106-njy gönükme. Iç nde meňzetme doldurgyjy bar bolan 6 sany sözlem düzüň.

Aýyrgyçlaryň s ntakt k derňew ed l ş : I. Aýyrgyçlary sözlemden tapmak, olaryň aýyklaýan

sözler n görkezmek. II. Aýyrgyçlaryň görnüşler :

1) sypat aýyrgyjy;2) deg şl l k aýyrgyjy;3) meňzetme ayyrgyjy.

III. Aýyrgyçlaryň sözlemdäk hyzmaty.

107-nj gönükme. Okaň aýyrgyçlary tapyň. Olary s ntakt k taýdan derňäň.

1. Gözel bardyr ak kagyz dek b leg ,Jan ç nde b le bolar ýüreg . (Magtymguly).

2. Atam ýaly müňläp-müňläp atalar,Özün dogratdyrdy bu döwür üç n (K.Gurbannepesow).

3. Artygy öz ýaly b r topar aýagy gandally adamlar b len köçä alyp çykdylar (B.K «A.ä»).

4. Asylgy dur tutdan çek za halta, Damyp dur gözýaş deý turşy damjalar. (A.Anna-berd ýew).

5. Şonuň ýaly çynlakaý şe baş goşmakçy bolsa, hök-man maslahatlaşar hasap edýärd . (B.Kerbabaýew «Aýgytly äd m»)

75

108-nj gönükme. Aýyrgyçlary we olary aýyklaýan sözle-r tapyň. Harplary galdyrylan we sorag belg s goýlan sözler ýazuw kadasy boýunça göçür ň.

Gulbabajygyň bu gör…lýän çagalar ýaly bolmandygy-da men ň d ýenler me güwä geçýär. Ol dünýä nen pur-sadyndan d (?)seň üý(?)tgeş kd . Ejes n ň öz ýatlap emd räýmese, bäbekkä-de aglamazdam. Şonuň jäg ld s n eş(?)den däld r s.

Çaga wagtam ajygsa ýylgyryp emedekläp gelýänd r. Aglaýyn d ýmez. K ç j kl g ne seretmezden, gep -söz üýtgeş kd . Synçydy. B les gel j d . Ejes n ň göz mawu-rak3. Şonuň üç…nem ol b r gezek ejes nden : «Eje, men sen ň göz…ňe öz reňk mde gör…nýär nm ýa-da gök bol..p gör..nýär nm ?» – d ý p sorady. (Gazetden).

Gaýtalamak üç n soraglar: 1. Aýyklaýjy agzalar d ý p nämä aýdylýar?2. Olaryň sözlemdäk hyzmaty nämeden ybarat?3. Aýyrgyçlaryň kesg tlemes n aýdyň.4. Aýyrgyçlar haýsy toparlara bölünýärler?5. Sypat, deg şl l k we meňzetme aýyrgyçlaryny b

r -b r nden tapawutlandyrmagy başarýarmysyňyz?6. Aýyrgyçlaryň aýyklaýan sözler ne baglanyş ýolla ryny

düşündür ň.

§ 24. DOLDURGYÇLAR

Sözlem ň şl kden we şl k şek ller nden bolan her b r agzasyna baglanyp, şolary aýyklap gelýän sözle-re doldurgyçlar d ý lýär. Olar gymyldy-herekete deg ş-l ýagdaýlary görkezýärler we baglanýan sözler n anyk-laşdyryp gelýärler.

Meselem:1. Düýn mekdepde çeper höwesjeňler ň çykyşy boldy.

76

2. Myhmanlar jaýa g td ler.B r nj sözlemdäk doldurgyçlar habary aýyklap, oňa

deg şl wagty, orny aňlatsalar k nj sözlemdäk doldurgyç habaryň ugruny b ld rýär.

Doldurgyçlar aňladýan manylaryna we jogap bolýan soraglaryna garap, dokuz topara bölünýärler:

§ 25. WAGT DOLDURGYJY

▲ Wagt doldurgyjy aýyklanýan sözün ň, aňladýan gymyldy hereket n ň wagtyny b ld rýär we haçan? näwagt? näçe wagt? d ýen saraglara jogap bolýar.

Wagt doldurgyjy aşakdaky ýaly sözlerden bolup b ler:1. Wagt aňladýan r, g ç, ert r, agşam, daňdan, gyşyna

… ýaly sözlerden:Meselem: 1. B z çöle ert r (haçan?) g dýär s. Ek nler

hasyla r (näwagt?) durdy.2. Wagt-orun düşümdäk käb r sözlerden:Meselem: Özbeg stanyň Konst tus ýasy 1992-nj ýylyň

8-nj dekabrynda (haçan?) abul ed ld . 3. Öň-soň, owal, (ozal), bär ýaly sözler ň kömeg

b len : Meselem; Suwa g rmezden öň (haçan?) çykmagyň ba-

rada alada et. 4. Bär söz öňündäk söz b len b rl kde hereket ň başla-

nan wagtyny aňladýar.

Doldurgyçlar

Wagt Orun Ýöneliş Ýeňiş Hakyndalyk

Çykyş Sebäp hem maksat Hal-ýagdaý Meňzetme

77

Meselem: Köpden bär (haçandan bär ?) ed p ýören arzu wymyz hasyl boldy:

5. Çenl sözün ň kömeg b len. Bu söz öz öňünden ge-len ýönel ş düşümdäk wagt aňladýan söz b len b rl kde wagt doldurgyjy bolup b lýär.

Meselem: B z bu ş ert re çenl (haçan?) gutarýarys. 6. Çykyş düşümde gelen käb r sözlerden: Meselem: Ýene bäş günden (haçan?) goňşy mekdeb ň

sportçylary b len duşuşyk boljak.7. Wagt doldurgyjy ş ň dowamlylygyny hem aňladyp

b ler:Meselem: Agam on bäş ýyl (näçe ýyl?) bagbançylyk

etd . Dursun tel m günläp (näçe wagt?) okalga gatnady.

109-njy gönükme. Wagt doldurgyjyny we olaryň baglanýan sözler n tapyň. Wagt doldurgyçlarynyň aşagyny çyzyň.

1. Ir turan şden dynar. (Nakyl). 2. G ç ýat, r tur, alty p şeg artyk ur.3. B z ň eramyzyň VI–VII asyrlarynda feodalçylyk

gur(?)luşy ýüze çykyp başlaýar. 4. Owwal adamdan gaçma, gaçsaň, asla el berme.

«Jan aga, özüň b l!» d ý p, her näkese ýalbarma, Kyrk ýyl maýa gezýänçäň, büt n b r ýyl ner gezg n.

5. Döwlet m z ň baýdagy 1991-nj ýylyň noýabrynda tassyklandy. Döwlet gerb m z bolsa 1992-nj ýylyň 2-nj ýulunda tassyklandy. Respubl kamyzyň döwlet senasy

1992-nj ýylyň 10-njy dekabrynda tassyklandy. 6. B z ň eramyzdan öňk VIII asyrda gul eýeç l k gur(?)

luşy berkarar bolýar. 7. Döwüljek araba kyrk gün öňünden jygyldar. (Nakyl).8. Men ý gr m ýyldan bär mugallymçylyk kär nde

şläp gelýär n.

78

110-njy gönükme. Aýyrgyçlary we wagt doldurgyjy bolup gelen sözler tapyň. Olaryň öz baglanýan sözler n aýyklýyşlaryny düşünd r ň. Wagt doldurgyçlaryny depder ň ze göçür ň.

Hytaýyň paýtagty Pek n şäher n ň ýakynynda, Ýanszy derýasynyň kenarynda sany onlarça müňe ýetýän türkmen l ýaşaýar. Olar özler ne salyrlar d ý p at berýärler. Bu-

lar baryp XI asyrda türkmen taýpasynyň salgu, salyr ýaly at b len ýatlanýan uly taýpanyň b r böleg bolmaly. Bu salyrlar Samarkandyň töwerekler ndäk Nurata daglaryn-dan 1370-nj ýyllar çemes nde Hytaýa göçür pd rler. Geň ýer Türkmen standaky we Özbeg standaky ldeşler nden aýrylanlaryna ençeme asyr geçse-de, bu türkmenler özle-r ne mahsus bolan däp-dessurlaryny, eg n-eş g n we d l n unutmandylar. (Gazetden).

111-nj gönükme. Göçür ň. Wagt doldurgyjyny anyklaň.

Ölüm ňden öň d r l g ň , näsaglygyňdan öň sala-matlygyňy, bentl g ňden öň boş wagtyňy, garrylygyňdan owal ýaşlygyňy, garyplygyňdan burun baýlygyňy gany-mat b l.

(Hadys).

S. 112-nj gönükme. «Edep başy-salam» d ýen temaboýunça düzme ýazyň. Şu düzmede ýaşulularyň gür rüňler nden, gönükmeler ň tekstler nden peýdalanyň.

§ 26. ORUN DOLDURGYJY

▲ Orun doldurgyjy k mde?, nämede?, n rede? d ýen soraglara jogap bolup sözlemde aňladylýan p k r ň or-nuny, bolýan ýer n görkezýär. Orun doldurgyjy wagt-orun düşümdäk sözlerden bolýar.

Meselem:

79

Atda aýak bolsa, özge syn bolmaz,Ärde gaýrat bolsa, ş kyn bolmaz.Söweş gün goç ý g tde müýn bolmaz,Garşy bakar, peýkam-ýaýa seretmez.

(Magtymguly «S.E»)

Gyzlargülde (k mde?) edeb k taplar köp. Bu ol m-p adada (n rede?) Özbeg stanyň sportçylary köp çykyş edýärler. Ol makalada (n rede?) sen ň adyň bar.

Görkezme çalyşmalary käb r ýagdaýlarda yzlaryndaky söz b len b lel kde orun doldurgyjy bolup b ler.

Meselem:Bu ýerde (n rede?) ýadygärl k guruljak. Wagt-orun düşüm ndäk tarap, ýan, gapdal sözler öz-

ler n aýyklaýan sözler b len b le orun doldurgyjy bolup b ler.

Meselem:B z münber ň bär tarapynda (n rede?) ýerleşd k. S z ň

aňry ýanyňyzda (n rede?) boş orun barmy? Daşynda, ç nde, aňyrsynda, bär s nde, üstünde aşagyn-

da ýaly sözler öňler nden eýel k düşümdäk söz gelen ýagdaýynda orun doldurgyjy bolýarlar.

Meselem:Stad onyň ç nde (n rede?) basketbol oýny dowam

edýär.

113-nj gönükme. Orun doldurgyçlaryny tapyň. Göçür ň. Olaryň aşagyny çyzyň. Sözlemler ň soňunda deg şl dyngy bel-g ler n goýuň.

Ähl zady öwred p ýören mährem enän ň ganatynyň aşagynda saýalamak wagty maňa m ýesser etmänd ( ) Men ň çagalygym ýaşlygym çagalar öýünde geçd ( ) ýöne enes n ň mähr nden ne-gana ganan, onuň ganatlarynyň saýasynda saýalap, terb ýes n alan gyzyň b t n b r goý

80

(?)nuň et n gow(?)rup b lmän zaýalaýşyna näme d ý p ňäme aýdarsyň ( ) Onsoňam gep d ňe b r Aýjerende, on…ň Şol goý(?)nuň et n zaýalanyndamy näme( ) Ýok gazananyňy aýamak, tygşytlamak ýaly p k r orta atylanda, Aýjeren ýalylaryň bu sözlere k naýaly ýylgyrýanlygynda ( ) Zähmete, hawa, hawa, ynsan zähmet ne sarpa goýmaýanlygynda. (Žurnaldan).

114-nj gönükme. Orun doldurgyçlaryny tapyň we olaryň baglanýan sözler n ň manylaryny anyklap gel şler n aýdyň.

Aşhanada gören zatlaryň ýüreg m j gletd . Gatan çörek-ler onda-munda münderlen p goýlupdyr. B r jamda kes len süýt kesmekläp durdy. Beýlek okarada tozan s ňen bal ga-tap, daşa dönüpd r. Aýjeren dograp duzlan et n almak üç n gazanyň gapagyny galdyrdy. Gazan gaýnatmadan dolabara bolup durdy.

– Naharyň bar eken-ä, sen azara galyp ýörsüň. – Ýok-la, muny ý p bolmaz. Men muny derrew tlere

döküp geleý n.Garryja enem: «Isr p haramdyr. Oňat hojalykçy zadyny

yrýa etmez. Ol üstünden gün aşan çöreg n çorba dograr, gawun-garpyz paçaklaryny malyna berer, onuň ç g d n güne serer…» d ýerd .

Enem ň paýhasy men ň kalbymda baky orun tutdy4. Ol büt n durmuş ýolumda ýörelgäm boldy. (Žurnaldan).

115-nj gönükme. Göçür ň. Böleklerden orun doldurgyjyny tapyň we olaryň aşagyny çyzyň.

1. Nähak gan ýerde ýatmaz. (Nakyl).2. Süýde agzy b şen suwy üfl äp çer. (Nakyl).3. Tamda gulak bar.4. Hatarda ner bolsa, ýük ýerde galmaz.

81

5. Gülüň b ten ýer nde gadty ýok.6. Atda aýak bolsa, özge syn bolmaz, ärde gaýrat bolsa

ş kyn bolmaz. (Nakyl).7. Her b r ýerde äd m ň oýlap basmaly. (Hadys).8. Bedew d ýgeç, bolmaz hemme bedew deň, Çyn bedewler meýdanynda bell d r. (Magtymguly).9. Bazarda satýan zatlaryň aýbyny aýdyp satmaly. (Şe-

r gat).10. Özge ýurtda şa bolandan, öz ýurduňda geda bol.

(Nakyl).11. Öýde sykylyk atmaly däl.12. Bosagada oturmaly däl. (Yrym).

116-njy gönükme. Çeper eserlerden orun doldurgyjy bar bolan üç sözlem tapyp, depder ň ze göçür ň we doldurgyçlaryň aşagyny çyzyň.

117-nj gönükme. Göçür ň. Ýaýyň ç ndäk soraglardan peýdalanyp galdyrylan sözler tapyň we orun doldurgyçlarynyň aşagyny çyzyň.

1. B z … (n rede?) ňl s d l n öwrenýär s.2. B z ň … (n rede?) sporta üns ber lýär.3. Şahyryň … (nämede?) halk agzyb rl g wasp ed lýär.4. Stoluň … (n rede?) k taplar üýşüp dur.5. Ogulbagt, … (k mde?) şunuň ýaly k tap barmy?6. Ol men ň … (n rede?) oturdy.

§ 27. ÝÖNELIŞ DOLDURGYJY

▲ Ýönel ş doldurgyjy k me?, nämä?, n rä? d ýen so-raglara jogap bolup, sözlemde aňladylýan p k r ň, gymyl-dynyň n rä ýönelend g n , k me, nämä gönükd rlend g n görkezýär. Ýönel ş doldurgyjy ýönel ş düşümdäk sözler-den bolýar.

82

Meselem:Okuwçylar gyş dynç alyşda Hywa (n rä?) g td ler.

Çykan net jän üçe (näçä?) köpeld ň. Görelde okuwçylara (k me?) sylag haty tabşyryldy.

Aňryk, bär k, ler k, gaýrak, aşak, ýokaryk ýaly ta-rap görkezýän sözler şol duruşlaryna ugur görkez p b lýänd kler üç n, ýönel ş doldurgyjy bolýarlar.

Meselem:Artyk şol wagt daşaryk (n rä?) çykyp, atyny eýerlemäge

durupdy. Olar ýokaryk (n rä?) g td . Otly ler k (n rä?) ug-rady.

Tarap, ýan, gapdal, taý sözler ýönel ş düşümde gelen-ler nde, özler n aýyklaýan sözler b len b rl kde ýönel ş doldurgyjy bolýarlar.

Meselem:Ýol günbatar tarapa (n rä?) uzaýar. Sen bu taýa (n rä?)

näme maksat b len geld ň. Ýönel ş doldurgyjy b r zadyň näçä köpeld lend g n ýa

bölünend g n , b r zadyň san taýdan bahasyny hem aňladyp b ler.

Meselem:Tejr be geç r len meýdany bäşe (näçä?) böldüler.

118-nj gönükme. Nakyllary göçür ň. Ýönel ş doldurgy-çlary we olaryň aýyklaýan sözler n görkez ň.

1. B şer ne howlukmaz, düşer ne howlugar.2. Ýatana ýylan hem degmez .3. Ýatan öküze ým ýok.4. Ýatmak ölä ýagşy.5. Donuny aýan toýa ýeter, aşyny aýan aşa ýeter.6. Ý g de müň dürl hünär hem azdyr.7. It ň gargyşy gurda ýokmaz.8. Toýa garramak ýok.

83

9. Aja arpa çörek halwadan süýj .10. Eş den görene habar berer.

119-njy gönükme. Göçür ň. Ýönel ş doldurgyçlaryny, olaryň aýyklaýan sözler n tapyň, aňladýan manylaryny düşünd r ň. Nokatlar we sorag belg s goýlan sözler ýazuw ka-dasyna laýyklap göçür ň.

29 ýaşyna çenl ajaýyp set(?)rler döred p, olary oky(?)jylara ýet rmeg başaran Annasoltan Kek lowa keselha-na düşenden soň hem galamyny taşlamandyr. Dört d -wara gabsalan, daşky gözell kden mahr..m ed len şahyra galamyň ýalňyz hemra bolandyg(?)ny aňlamak kyn däl. Ol öz..n ň «Akja kebelege ýüzlenme», «Garagol oglanjyk», «Bagt guş..m» we ýene-de b rnäçe goşg..lar(?)ny ömr..n ň ahyrky günler nde keselhanada döred pd r.

(M.Mämmetgurbanow).

120-nj gönükme. Okaň. Ýönel ş doldurgyçlaryny tapyň we olaryň aýyklap gelýän sözler n görkez ň.

Öwgüden depes göge ýeten hem-de b raz utanan oglan kakasynyň ýanyndan turup gaçyp g td . Ol begenj ne ylgap b r beý ge çykdy-da, daglaryň üstünden ösýän agşam şe-malyna döşün ger p durdy. «Onuň maňa d ýäýen zadyny! Ol maňa «Sen Görogly bege mynasyp ş ed ps ň» d ýd . Dogrudanam, men ýöne-möne ş etmed m. Bu maňa Gö-rogly begden b r hümmet ýet şd g d r. Ol nd maňa aýan görünjekd rem. Men t zden-t z onuň namalaryny göçür p gutaraýyn …»

Ýer ň aňry ujundan b r ýerden dogup gelýän aýyň şöh-les äleme b rh l syrly görnüş ber pd . Belent daglaryň gara sudury uly-uly pälwanlar ýaly bolşup, asmana baş gö-terd …

(S.Amansähedow «Göroglynyň gözleg nde»).

84

121-nj gönükme. Göçür ň. Ýönel ş doldurgyçlaryny tapyň we olaryň aşagyny çyzyň. Ýönel ş doldurgyçlaryň näh l soraga jogap bolandygyny aýdyň.

B r n ň öýüne g ren ňde gözüňe we d l ňe ät ýaçly bol. Çagalaryňa ylym we edep öwret. Adamlaryň ýagşylyklaryna garaşyp ýörme.Haýsy ş tutsaň-da şoňa b parh garama. Sada adamlara ýaman görünme.Çykdajyňy g rdej ňe garap çykar. Ene-ataňa wepaly bol. (Lukman Hek m päh mler ).

§ 28. ÝEŇIŞ DOLDURGYJY

▲ Ýeň ş doldurgyjy k m ?, nämän ?, n rän ?, näçän ? d ýen soraglara jogap bolup, gymyldynyň haýsy zada geçýänd g n , haýsy zada täs r edýänd g n görkezýär we ýeň ş düşümdäk sözlerden bolýar.

Meselem:Men şu k taby (nämän ?) mekdeb ň k taphanasyndan

aldym. Şalar D ýary (k m ?) köpden bär tanaýar. Ell n (näçän ?) deň kä bölüň. Men obamy (n rän ?) ýürekden halaýaryn.

Eger gymyldynyň haýsy zada geçýänd g n görkezýän söz näbell zadyň ç nden bell b r n görkezmän, olaryň b r n umumy ýagdaýda aňladýan bolsa, şol söz köplenç baglanýan şl g n ň öň ýanynda ýeň ş düşüm ň goşulmasyz şek l nde hem gel p b ler.

Meselem:1. Men «Kowusnama» d ýen k taby (nämän ?) okadym.

2. Men k tab (näme?) okadym. 3. Toýlymyrat ejes ne şu gül (nämän ?) gowşurdy. 4. Toýlymyrat ejes ne gül (näme?) gowşurdy.

B r nj we üçünj sözlemlerde ýeň ş doldurgyjy bolup

85

gelen söz anyk b r zady, k nj we dördünj sözlemlerde bolsa umumylygy aňladyp geld .

122-nj gönükme. Göçür ň. Nakyllardan ýeň ş doldurgyjyny tapyň we olaryň aşagyny çyzyň.

Bu günk ş ň ertä goýma. Öz gadyryny b lmed k, l ň gadyryny nä b ls n. B len b len n şlär, b lmed k bar-

magyny d şlär. Ý g d dostundan tana. Duşmany gaçyryp kowma. Kör hasasyny b r aldyrar. Oýunçy utulanyny b lse ýagşy. Jepasyny çeken wepasyny görer. Ýoldaşyň t bolsa taýagyňy berk tut. Yzlan Käbän tapar.

123-nj gönükme. Okaň. Aşakdaky goşgudan orun, ýeň ş, ýönel ş doldurgyçlary tapyň.

Adam we ýagşy n ýetAwçy dostum, atma ýaşylbaşlary,Açgöz bolmak adamzada ýaraşmaz.Matama batyrma saýrak guşlary,Ölüm düşse, saýrak guşlar saýramaz.

Belk , seň atjagyň ez z ened r,Çagalary garaşýandyr çöllerde.Enä zulum etmek küll günäd r,Goý, gel n ýaşylbaş ýüzs n köllerde.

Awçy dostum, atma ýaşylbaşlary,Gan düşmes n mawy kölüň ýüzüne.Ganatly döräpd r dünýäň guşlaryUçup seýl etmäge dünýäň ýüzüne.

Ganatly dörän ň gyrma ganatyn, Ýaşab lmez guş ganatdan aýrylsa. B lýär olar adamzadyň gudratyn,Ýaşab lmez adamzatdan aýrylsa.

86

Awçy, dostum, taşla elden goşany,Tomaşa et balyjaklaň oýnuna.Ýagşy n ýet – ýaşyl başlaň ýaşany,Ýaman n ýet – nadanlaryň boýnuna.

Ürküzme wepaly ez z guşlary,Sen dosty saýýar, g tmän daşyňdan.Awçy, dostum, atma ýaşylbaşlary,Atsaň-da gör, aýlanyp dur daşyňdan.

(G. Seý tl ýew).

124-nj gönükme. Iç nde ýeň ş doldurgyjyny get r p, özüň zden bäş sany sözlem düzüň we ýeň ş doldugyçlarynyň aşagyny çyzyň.

125-nj gönükme. Göçür ň. Ýeň ş doldurgyçlaryny tapyň we olaryň aşagyny çyzyň.

Syryňy g zl n tut. Dosty kyn günde synap gör. Dosty peýdada we zyýanda ölçäp gör.

Ata-enän ez z sakla. Dost-ýarlaryňy ez z tut. Söz özüňe laýyklap aýt. Eş g ň we beden ň täm z sakla. Ussadyňy ataňdan-da ez z d ý p b l! Sypaýçylygy hem şe özüňe kesp et.

Kömek d ý p gelen umytsyz gaýtarma. (Lukman Hek m päh mler ).

§ 29. HAKYNDALYK DOLDURGYJY

▲ Bu doldurgyç at şek l nde ýa-da at ýer ne ulanylýan her b r sözüň yz ýanyndan hakynda, dogrusynda, barasyn-da, babatynda, hakda, dogruda, barada ýaly kömekç söz-

87

ler get rmek b len emele gelýär. Şeýle bolanda, ýokarky kömekç lerden öň gelen sözler b rl k ýa-da ýöňkemes z bolup, esasan, baş düşümde gelýärler.

Meselem:Berd Kerbabaýew Gurban Durdy hakda (k m hakda?)

k tap ýazdy. Synp ýygnagynda edepl l k dogrusynda (näme dogrusynda?) gürr ň ed ld . Olar b ze geljekk döred j l k şler barada (näme barada?) gürrüň berd ler. (S.A»H.S»)

126-njy gönükme. Göçür ň. Hakyndalyk doldurgyçlaryny tapyň we aşagyny çyzyň.

1. Hadyslarda hem eneler sylamak hakynda aýdylandyr. 2. Magtymgulynyň, Mollanepes ň portretler n döred ş ba-rada görnükl türkmen hudožn g Aýhan Hajyýew okuwçy-lara gyzykly gürrüň berd . 3. Gara Seý tl ýew daşary ýurtlar – H nd stan, Eýran … hakynda hem b r topar çeper eser ýazdy. 4. Myralynyň şäg rd Soltanmyradyň öz haly-pasy barada ýazan şol k tabynyň golýazmasy türkmenler arasynda bolmaly, ýöne ol entek ele salnanok. («Myraly we Soltansöýün» des.). 5. Mugallym b ze obamyzyň taryhy barada gürrüň berd . 6. Gadymyýet ň taryhynda eneler ba-batynda haýran galdyryjy mater allar bar.

(T. Jumageld ýew «M. M. ç»).

127-nj gönükme. Hakyndalyk doldurgyçlaryny we öw-ren len beýlek doldurgyçlary tapyň. Olaryň näh l many aňladýandygyny düşünd r ň.

H nd alymy Çandpury türkmen şahyry Muhammet Baýram hanyň sejeres barada gymmatly maglumatlar berýär.

Harby serkerde hem şahyr bolan Baýram hanyň d -wanyny lk nj bolup tapan we çapa taýýarlan ňl s alymy Den son Roos ol hakynda guwanç b len ýazýar.

88

Tanymal döwlet şgär n ň – Baýram hanyň H nd stanyň taryhyndaky hyzmatlary barasynda ol ýurduň görnükl hö-kümet şgär Jawaharlal Neru hem gyzykly p k rler öňe sürýär. (Gazetden).

128-nj gönükme. Iç nde hakyndalyk doldurgyçlaryny get -r p, özüň zden bäş sany sözlem düzüň.

§ 30. ÇYKYŞ DOLDURGYJY

▲ Çykyş doldurgyjy k mden?, nämeden?, n re-den?, näçeden? d ýen soraglara jogap bolup, köplenç gymyldynyň başlanan nokadyny, b r zadyň alnan ýer n , onuň nämeden ed lend g n we şuňa meňzeşler görkez p b ler. Çykyş doldurgyjy çykyş düşümdäk sözlerden bolýar.

Meselem:D ýar b len Şalar teatrdan çykdy.Pagtanyň ç g d nden ýag alynýar.Sagat k de b z mekdepden gaýdýarys.Kem nän ň Enejan d ýen agtygyndan Ogulsapar atly b r

gyz bolup, ondan hem k gyz we dört ogul önüpd r.

129-njy gönükme. Göçür ň. Aşakdaky nakyllardan çykyş doldurgyçlaryny tapyň we aşagyny çyzyň.

Ýagyşdan gaçyp, damja uçradym. Yhlas b len aglasaň sokur gözden ýaş çykar. Ýykylan göreşden doýmaz. Ýylan çakan kend rden gorkar. Serçeden gorkan dary ekmez. 130-njy gönükme. Bölekler okaň. Çykyş doldurgyçlaryny

tapyp, olaryň baglanýan sözler n ň manylaryny anyklaşdyryşyny düşünd r ň.

89

1. … Oglanlaryň her haýsy ýagşyň degmed k böwürräk ýerler nden, topbak agaçlaryň aşagyndan ep-esl tutaşdyrlyk ýygnady. 2. Pagtaly donlardan, ýüň çäkmenlerden, gaba telpeklerden bug göterl p başlady. (S.Annasähedow «Göroglynyň gözleg nde»). 3. Saňa aşyk ýaly ýagşylyk ed p, köşek ýaly m nnet etjek k ş lerden her-g z zat d lemeg n. (A.Bugaýew «Köňül gözgüs »). 4. Alla-dan goňşyň k sygyrly bolanyny d le, senem b r sygyrly bolarsyň. (Nakyl).

5. Bu garagol jahyllykdan g der n. Ol hasaly gojalykdan g der n. (G. Ez zow).6. Gümandan ägä boluň. Ol ýalan gepden ybaratdyr.

(Hadys).7. Ogry ärden, b r dogry t ýagşydyr. (Magtymguly).

131-nj gönükme. Özüň zden öwren len doldurgyçlaryň hers ne deg şl b r sözlem düzüň we göçür ň. Doldurgyçlaryň näh l soraga jogap bolýandygyny aýdyň.

132-nj gönükme. Göçür ň. Çykyş doldurgyçlaryny tapyň we olaryň aşagyny çyzyň. Çykyş doldurgyçlarynyň näh l sora-ga jogap bolýandygyny aýdyň.

1. Pes adamdan wepa garaşma.Garyndaşy garyndaşyndan aýyrma. (Lukman Hek -m ň päh mler ).

2. Ýagşylardan herg z çykmaz ýamanlyk,Asly ýaman bolsa, çykmaz ýagşylyk … (Magty-

mguly).3. Dünýäden g tmes n h ç k m berg dar, Iň bolmanda b r agaç eks n ýadygär. (G.Seý tl ýew). 4. Teb gatdan, durmuşdan lezzet alyp ýaşamaly. 5. Bet n ýetl adamdan gaça dur. (Hadys). 6. Peýdasyz per şdeden aşna döw ýagşy.

90

§ 31. SEBÄP HEM MAKSAT DOLDURGYJY

▲ Sebäp we maksat doldurgyjy k m sebäpl ?, näme sebäpl ?, k m üç n?, näme üç n?, näme etmäge? d ýen soraglara jogap bolup, gymyldynyň ýüze çykmagynyň sebäb n ýa-da maksadyny görkezýär. Ol şu aşakdaky kö-mekç sözler arkaly hasyl bolýar.

1. Baş düşümde gelen atlardan soň sebäpl , zerarly, mynasybetl kömekç ler n get rmek b len.

Meselem:B z ulagsyzlyk zerarly (näme zerarly?) kösend k.

Okuwçylar myhmanlary baýramçylyk mynasybetl gutlady.2. Baş we eýel k düşümde gelen atlardan, at hyzmatyn-

da gelen sözlerden şl g ň nämäl m şek l nden soň üç n, ýolunda, ugrunda, maksady b len kömekç ler n get rmek arkaly.

Meselem:Äşe eje gyzyny görmek üç n (näme üç n?)gel pd r.Arazgül sen ň üç n (k m üç n?) jorap örd .B z maldarlara kömek bermek maksady b len (näme

maksat b len?) ýygnanyşdyk.3.Ýönel ş düşümde gelen şl g ň nämäl m şek l kömek-

ç sözsüz-de sebäp hem maksat doldurgyjy bolup b ler.Meselem:Goňşy mekdeb ň pälwanlary ýaryşmaga (näme

etmäge?) geld ler. Bu ýerde şl g ň nämäl m şek l n baş düşümde get r p,

yzyndan üç n kömekç s n ulansaň hem sözlem ň aňladýan manysy üýtgemeýär:

Goňşy mekdeb ň pälwanlary ýaryşmak üç n geld ler.

133-nj gönükme. Göçür ň. Sebäp hem maksat dol-durgyçlaryny tapyň, Olaryň aňladýan manylaryny aýdyň. Doldurgyçlaryň aşagyny çyzyň.

91

1. Ýaşaýyş üç n ň möhüm ým t maddalarynyň b r beloklardyr, çünk her b r janly öýjük hem-de orga-n zm üç n ň gymmatly ým t bolup hyzmat edýän belok-lar – et ň, balygyň, süýdüň, ýumurtganyň we kartoşkanyň beloklarydyr. Teb gy ým t bolan süýdüň düzüm n-de ýaş organ zm ň myşsalarynyň, süňkler n ň we nerw dokumalarynyň ösmeg we ganyň emele gelmeg üç n ze-rur bolan zatlaryň hemmes bardyr. («Öý-hojalyk şler »).

2. Mugallymy syla, hormatla! Mugallym ömrün ň büt n dowamynda sen ň dostuň we ýoldaşyň bolmaga çalyşýar. (W.A.Suhoml nsk ý).

3. Topraga taşlanan her b r tohumyň müň bolmagy ug-runda göreşmel . (Žurnaldan).

134-nj gönükme. Sebäp hem maksat doldurgyçlaryny, olaryň baglanýan sözler n tapyň. Aňladýan manylaryny düşünd r ň.

1. Watan üç n çykdym gyr at üstüne,Tä janym çykýança dönmenem begler! (Seýd ).

2. Söweş üç n g deý ganym üstüne, Döwdüleş p, munda geld goçaklar. (Seýd ).3. Arkasy käd l b r gyz olaryň ýele ýanlaryndan suw

almaga geld . (B.Kerbabaýew «Aýgytly äd m»).4. Gan ýer-suw sebäpl dökül pd r. (A.Gowşudow

«Syrylan bulut»).5. B z ň üç n okamagyň h ç kynçylygy ýok.6. Men k tap almak üç n dükana g td m.7. B z gurply hem satlykly durmuş gurmak ugrunda bar

güýjüm z b len şleýär s. (Žurnaldan).8. Ynsan öz bagty üç n göreşmel d r.9. Ol çölüň ç nde suwsuzlyk zerarly heläk bolupdyr.

135-nj gönükme. Arassaçylyk üç n, agzyb rl k ugrynda söz düzümler nden peýdalanyp, özüňlzden k sany sözlem düzüň.

92

§ 32. HAL-ÝAGDAÝ DOLDURGYJY

▲ Hal-ýagdaý doldurgyjy näd p?, neneňs ?, näh l ?, näme b len?, k m b len? d ýen soraglara jogap bo-lup, gymyldynyň näh l ýagdaýda, neneňs bolup ýüze çykanyny, onuň h l n , başga b r b len b lel kde bo-lanyny, k m ýa näme üst b len ýer ne ýet ren n we şuňa meňzeşler görkez p b ler.

Meselem:Pälwan suraty çalt we owadan (näh l ?) çekýär.Men sen ň ýanyňa ylgap (näd p?) gaýtdym.Hal-ýagdaý doldurgyjynyň ýasalyşynyň b rnäçe ýoly

bar:1. Ýagdaý görkezýän hallardan.Meselem:Şalar suwda arkanlygyna (neneňs ?) ýüzd .Türgenleş g gün-günden (neneňs ?) güýçlend rýär s.2. Hal şl klerden.Meselem:Ol şleýän ýer ne çenl pyýadalap (näd p?) g tdy.Bell k: Eger hal şl k goşma şl g ň b r böleg bolup gel-

se, onda ol hal – ýagdaý doldurgyjy bolup b lmez. Meselem:B rden Mamur enän ň eller b r gapdala süýşüp (näd p?)

g td . Süýşüp hal şl g bu ýerde goşma şl g ň b r böleg bolup

geld , eger ony sözlemden aýyrsaň, onda sözlem ň manysy bozulýar. Hal-ýagdaý doldurgyjy b len goşma şl g tapa-wutlandyrmak üç n sözlem ň manysyna üns bermel .

3. Yzlaryna –ça, -çe goşulyp ýasalan sözlerden.Meselem:Iňl s d l sapagynda okuwçylar ňl sçe (neneňs ?)

gürleşýär.4. Hal rolunda gelen sypatlardan.

93

Meselem:Okuwçylar her b r şde yhlasly (näh l ?) zähmet

çekýärler.Bell k: Eger bu h l sypatlar goşma şl g ň b r böleg

bolup gelseler, onda olar hal-ýagdaý doldurgyjy bolup b l-mezler.

Meselem:Men ýaltalary gowy görmeýär n (ýokarky bell ge

sered ň).5. B len, boýunça ýaly kömekç sözler öz öňler ndäk

sözler b len b rl kde hal-ýagdaý doldurgyjy bolup b lerler.Meselem:Yhlas teatra kakasy b len (k m b len?) g td . Olar

tabşyryk boýunça (näme boýunça?) hereket etd ler.

136-njy gönükme. Hal-ýagdaý doldurgyçlaryny tapyp, olaryň baglanýan sözler n ň manylaryny anyklaýyşlaryny düşünd r ň.

Adam ogly b r zada ýüreg b len ber lende, ol ş onuň ykbaly b len baky badaşýar. As-Suly1 hem şeýle şahsyýetler ň b r bolupdyr. Ol dünýän ň lk nj ezber küşt ussady d ý p2 ykrar ed l pd r. As-Sulynyň ökde küştç bolup ýet şmeg nde nes l şejeres n ň täs r hökman bolaýmaly.

As-Suly öz halypasy al-Alynyň küşte dahylly p k rler -n has ösdür pd r2. Küşt oýnunyň düzgünler n gutarnykly şläpd r. Munuň şeýled g ne küşt oýnunyň3 taryhyna deg ş-

l gadymy golýazmalar hem şaýatlyk edýär. (Gazetden).

137-nj gönükme. Hal-ýagdaý doldurgyçlaryny tapyň. Olaryň sözlemdäk hyzmatyny düşünd r ň.

Älem-jahan urşuň ot-ýalnyna, çaň-tozanyna garyldy. Ýazsoltanyň ýan-ýoldaşam, ýüzlerçe-müňlerçe ý g tler ýaly, jeň meýdanyndan dolanyp gelmed . Ik ýaşly çagajyk

94

b len ýalňyz galan garabagt ene r b len gelen musallaty b alaç çekmel boldy. Öl armanly ýüreg n ň bar hyjuwyny ýalňyz mydaryna – oguljygyna harç etd . Gahatçylyk zamanynyň belaýy-nägehanlaryndan ony kükrek ger p goraglady, k ç j kl g nden ç g gaýmak b len bakdy. Ogly üç n ýör te süýtl sygyr saklap, arpa-bugdaýy ýygnalan meýdanlardan penjes b len saman syrdy, ek nl peller ň ýakasynda ot ýygdy. Ençeme gezek el n kesd rd . Emma şonda-da ýeke d krary b r gülüp bakanda, öz çekýän azap-laryny dünýän ň eşret d ý p b ld .

«Ik aýakly k günde» d ýlen . Onuň goçajygy ýapy ýaly ý g t bolup ýet şer, atasynyň ady b len l-güne goşu-lar, öýün ň tuguny belende göterer, pylankes ň ogly pylany d ýl p tanalar. Ýazsoltan göz guwanjy on alty ýaşandan, öýüň törün ýaşyl kürtel gel n b len bezemeg ň arzuwyn-dady. Ol düýşünde öýün ň dulundan sallançak ger p, agtygyny allalaýardy, öz hem oňa uruşda ölen adamsynyň adyny dakyp: «Kakaly jan» d ýýän şek ll d .

(Žurnaldan).

138-nj gönükme. Böleklerden hal-ýagdaý doldurgyçlaryny we olaryň aýyklaýan sözler n tapyň.

1. Ol atyň durşuna pugta syn etd m4. 2. Rahman şadyýanlyk b len gürrüňe başlady. (Gazetden). 3. Umuman ýer ň ýüz suw b len örtül pd . («Üç pygamber» r k). 4. Ul-lakan b r guşuň köleges ýalazy goňur çägän ň üstünden süýşüp geçd . Depäme seretd m. Günüň astynda ýalňyz garaguş gaýyp barýar. (B.Hudaýnazarow «Akar suwuň aýdymy»). 5. Ýaşuly … ýüzün ň çaňyny syýy b len sü-pürd , gözüne g ren çaňy owkalap, gözýaşy b len çykardy. (H. Derýaýew «Ykbal»). 6. Tamlaryň, kepbeler ň turba-laryndan çykýan tüsseler düw-dagyn bolup pytraýardy. (A. Durdyýew «Saýlanan eserler»). 7. Şatlyk haty owa-dan ýazýar4. 8. At özün ň onlarça gel p-geçen ýolundan –

95

gara daşlaryň üstünden aýaklaryny batyrgaý basyp g d p barýar. (N.Saryhanow «Şükür bagşy»). 9. Gel n üç n ke-jebe ýasanlarynda nermaýany oňat bezäpd rler4. Toýçular dürl nagyşly we pürçekl matalardan bezegler düýän ň boýnuna, başyna gotazlap daňypdyrlar. (Gazetden).

10. Çalyşman daş ýurduň güller b len, Aýakda yz goýan sen ň t ken ň. (G. Ez zow).

139-njy gönükme. Hal-ýagdaý doldurgyçlarynyň baglanýan sözler n ň manysyny anyklaşdyryp gelş n düşünd r ň. Baş ag-zalary we öwrenen aýyklaýjy agzalaryňyzy görkez ň. Göçür ň. Baş we aýyklaýjy agzalaryň aşagyny çyzyň.

Magtymguly hakda«Men hen ze çenl şeýle özboluşly döred j l g b len,

şeýle org nal häs ýetl , şygyrlary çuňňur mazmunly şahyra az duşupdym. Ony ähl halklara tanatmak gerek».

Professor Now çenko.

«Magtymguly türkmen ň poez ýasy gymmat baha daşlarynyň b r bolup, ol b z ň zamanamyzda täze ýüzüg ň gaşynda gözüň gamaşdyryjy şöhles b len lowurdaýar».

Professor Ý. E. Bertels.

«Magtymgulynyň näh l ömür sürüp ötend g n j kme-j k göz öňüne get rmek häz r kyn. … Emma b z onuň şygyrlaryny okaýarys, bularda şahyr b ze öz döwr hakyn-da taryhçy adama-da başartmajak ussatlyk b len gürrüň berýär».

Ýazyjy N. T honow.

«Gökleň urugynyň gerkez t res nden bolan Magtymguly küll türkmen ň halypasydyr».

Professor W. A. Uspensk ý.

96

§ 33. MEŇZETME DOLDURGYJY

▲ Meňzetme doldurgyjy neneňs ?, näh l ? d ýen sorag-lara jogap bolup, b r gymyldy-hereket ň k nj b r gymylda meňzed lýänd g n görkezýär we öz yzyndan ýaly, k m n, dek (deý) kömekç ler get rlen sözlerden bolýar.

Meselem:Rüstem suwda balyk k m n (neneňs ?) ýüzýär. Mer-

jen hem haty men ň ýazyşym ýaly (neneňs ?) ýazypdyr. Men bu halyny Aknuryň dokaýşy ýaly (näh l ?) dokama-ga çalyşdym.

Meňzetme doldurgyjy –ça, -çe goşulmasyny kabul eden atlardan hem bolup b ler.

Meselem:Duşmanyň peşe bolsa, p lçe (näh l ?) gör. Bu h l meňzetme doldurgyjyny hal-ýagdaý doldurgy-

jyndan tapawutlandyrmak üç n – ça, – çe goşulmasyny ýaly, k m n, dek (deý) kömekç ler b len çalşyryp görme-l . Eger çalşyrmak mümk n bolsa onda ol meňzetme dol-durgyjydyr.

Meselem:Duşmanyň peşe bolsa, p l ýaly gör. Eger –ça, -çe goşulmasyna derek ýokarky kömekç -

ler ulanmak mümk n bolmasa, onda bu hal-ýagdaý dol-durgyjydyr.

Meselem:Bagdagül ňl sçe oňat gepläp b lýär.Meňzetme doldurgyjy b len meňzetme aýyrgyjynyň

k s -de ýaly, k m n, dek (deý) kömekç ler n ň gatnaş-magynda hasyl bolýar. Emma olary tapawutlandyrmak kyn däld r. Meňzetme aýyrgyjynda bu kömekç ler b len gelen sözler atlara, atlaşan sözlere baglansalar, meňzetme dol-durgyjynda olar şl klere baglanýarlar.

97

Deňeşd r ň:

Meňzetme aýyrgyjy Meňzetme doldurgyjy

Guş ýaly çaga.

Guş kimin ýeňil.

Gül ýaly açylýar.

Guş kimin uçýar.

140-njy gönükme. Meňzetme doldurgyçlaryny we olaryň aýyklaýan sözler n tapyň. Ik nokat goýlan sözler ýazuw ka-dasyna laýyklap ýazyň.

1. Aş üst..nde t dek hyrlar,Ýers z ýere har dek harlar,Her t lk b r ş r dek gürlär,Murdar ölen läş üst..nde. (Magtymguly).

2. Söýme watanyňy gursagňa urup, Eneň söýş..ň dek söýüber onam. (G.Ez zow).

3. Gadym jarçylar dek bogazyň ýyrtyp,Ýagşylygyň hakda sözleseň, gowy däl. (B. Jütd ýew).

4. Märekän ň ortasyndaToý..ň görk Taýmaz baba,Gelenler ň el n gysyp,Bök..p otyr m sl çaga. (K.Gurbannepesow).

5. Haryň ş hardyr, dostlarMüň magtasaň, atça bolmaz. (Magtymguly).

6. Ind watanyň şükrün , Ýagşy b len ýaly boldum. (Zel l ).

↓

↓

↓

↓

4 - Türkmen dılı, 7-nj synp.

98

141-nj gönükme. Meňzetme doldurgyçlaryny we aýyr-gyçlaryny tapyň. Olaryň haýsy söz toparyndan bolan sözle-re baglanyp gelend g n anyklaň. Ýazuw kadasyny laýyklap göçür ň. Meňzetme doldurgyçlarynyň aşagyny tolkunly, aýyr-gyçlarynyňkyny bolsa gön çyzyk b len çyzyň.

Alaşanyň maňlaýyndaky köke ýaly depel alagaraňkyda çakan ýyldyrym ýaly ýalpyldady. Artygyň garaňky p k -r ne yşk beren ýaly syzyldy. Artyk atyny suwa goýberd , sy(?)kylyklady. Kem-kemden galkyjyklaýan läb k k m n mele suw nobury dolabara ed p çaýkanyp ýatyrdy. Ol ýüz..nde okara ýaly öýj..kler ýasap, ows..n atýan ýaly lygyrdap, towlanyp ýylan deý şu(?)n..p barýardy.

(B. Kerbabaýew «Aýgytly äd m»).

Doldurgyçlaryň s ntakt k derňew ed l ş :

I. Doldurgyçlary sözlemden tapmak, olaryň aýyklaýan sözler n görkezmek.

II. Doldurgyçlaryň görnüş n ýüze çykarmak:1). wagt doldurgyjy;2). orun doldurgyjy;3). ýönel ş doldurgyjy;4). ýeň ş doldurgyjy;5). hakyndalyk doldurgyjy;6). çykyş doldurgyjy;7). sebäp hem maksat doldurgyjy;8). hal-ýagdaý doldurgyjy;9). meňzetme doldurgyjy.

III. Doldurgyçlaryň sözlemdäk hyzmaty.

142-nj gönükme. Aşakdaky bölekler okap, meňzetme aýyrgyjyny, meňzetme doldurgyjyny görkez ň, olaryň many aýratynlyklaryny düşünd r ň.

99

1. Arap Reýhanyň boýy m nara k m n, kelles gümmez k m n, d şler külüň k m n, sakgaly kelle urlan söwüt k -m n, munuň kaddy-kamatyny görüp, patyşa öz hossaryny gören dek, ej zläp, gözünden ýaş goýber p aglaberd .

(«Görogly»).2. Şondan soň ol men ň b len hem ýoldaşlarça, hatda

doganlarça ýakymly sözleşd . (B.Kerbabaýew «Neb tdag»).3. Onuň garaja gözler ot ýaly oýnap dur. 4. Onuň

barmaklarynyň çaltlyk b len hereket ed ş ne hemmeler geň galan ýaly sered şýärd ler. 5. Saýadyň saçlary ýylan ýaly towlanýardy.

(Gazetden).

143-nj gönükme. Aşakdaky sözlemler s ntakt k taýdan derňäň.

1. Saýany ekmed k salkynda ýatmaz. (Nakyl).2. Gögüň ýüz süýşe ýaly durlandy.3. Dagyň aýna ýaly ýalpyldawuk daşlary uzakdan

görünýär.4. Gün çykyp, howa ýaz ýaly açyldy.5. Täçl d lmaç oňa k naýa b len güld .6. Muny maslahata gelenlerden eş d p b ld m.7. Çaga ýaly şatlanyp, görmäge ugrady.8. B z mekdepden sagat k de çykdyk.

Gaýtalamak üç n soraglar:1. Doldurgyçlar d ý p nämä aýdylýar?2. Doldurgyçlaryň näçe görnüş bar? Olar haýsylar?3. Doldurgyçlaryň sözlemdäk hyzmaty näh l ?4. Meňzetme doldurgyjy b len meňzetme aýyrgyjynyň

tapawudyny düşünd r ň. 5. Meňzetme doldurgyjynyň many aýratynlyklaryny

düşünd r ň.

100

DEŇDEŞ AGZALAR

§ 34. SÖZLEMIŇ DEŇDEŞ AGZALARY BARADA UMUMY MAGLUMAT

▲ Deň heň, deň säg nme b len aýdylýan, b r söze bag-lanyp, deň soraga jogap bolýan sözler deňdeş agzalardyr.

Deňdeş agzalar sözlemde deň s ntakt k hyzmaty ýer ne ýet rýärler. Olar b r -b r ne garaşsyz bolan deň hukukly ag-zalardyr. Deňdeş agzalar k ýa köp sözden bolýarlar.

Meselem: Ýurdumyzyň Hywa, Buhara, Samarkant şäherler

gadymydyr. Deňdeş agzalardan peýdalanylmagy sözlemde sözler ň

gaýtalanmazlygyna, şeýlel kde, sözleýş m z ň täs rl bol-magyna, edeb eserler ň çeperç l g n ň artmagyna ýardam edýär.

Deňdeş agzalar aýyklaýjy sözler b len hem (ýaýbaňlanan görnüşde) gel p b lerler. Bu h l deňdeş agzalar aýyk-laýjysyz gelen deňdeş agzalardan p k r aňladyşynyň aýdyňlygy b len tapawutlanýarlar.

Deňeşd r ň: Meselem:1. Dutaryň owazy, gyjagyň ses oturanlara güýçl täs r

etd .2. Dutaryň ş r n owazy, gyjagyň zaryn ses oturanlara

güýçl täs r etd .Sözlem ň deňdeş agzalarynyň b r b r sözden, beýlek s

söz düzüm nden-de bolup b ler.Meselem:S ze we s ze meňzeşlere syýahatda ak ýol arzuw

edýär s!Bu sözlemdäk deňdeş agzalaryň b r nj s b r sözden,

k nj s bolsa söz düzüm nden emele gel pd r.

101

Bell k: Sözlemde gaýtalanyp gelýän sözler deňdeş agza hasaplanmaýar.

Meselem: «Suw, suw, suw» d ý p seslend . (Žurnaldan).B r sözlem ň ç ndäk deňdeş agzalar aňladýan many-

lary boýunça özara toparlara-da bölün p b lerler. Şu ýagdaýda deňdeş agzalaryň her toparynyň yzyndan otura derek nokatly otur goýulýar.

Meselem:B zde şu zatlar nej sl k we gabahatçylyk hasaplanýar:

Yaltalyk, b kärl k, ş ýakmazlyk, mugthorluk; … gysganç, açgöz bolmaklyk, myhmansöýmezl k; öz ataň we eneň ýönekeý zähmet n halamazlyk; k ýüzlül k etmek… (W. A. Suhoml nsk ý).

144-nj gönükme. Deňdeş agzalaryň äheň (heň ), ola-ryň arasyndaky säg nme barada aýdyň. Deňdeş agzalaryň sözlemler ň täs rl l g ne ýardam ed l ş n düşünd r ň. Nokat we sorag belg s goýlan sözler orfograf k kada laýyklap göçür ň.

1. Gam-teşw şden, hapalykdan, ej zl kden, ýalkaw-lykdan, bahyllykdan, gorkaklykdan, berg darlykdan we horl..kdan halas et -d ý p Senden pena d leýär n. (Hadys).

2. Her b r ýaş juwan öz..nde hakyky adamyň häs ýetler -n : dogr..çyllygy, sap ýürekl g , zähmetsöýerl l g , sypaýy-lygy, ak göw..nl l g , öz ýoldaşlaryňa kömek bermäge elmydama taýynlygy terb ýelemel d r. Ol hakykatçyl we salyhatly bolmalydyr4. Köp b lm şl k etmel däld r, ul..lary sy(?)lamalydyr, ene-atasyna kömekleşmel d r. (Gazetden).

3. Söýgün baharyň ter güller n , Tomus güneş n , gyşda garyny (A.A «S.E»)

145-nj gönükme. Okaň. Deňdeş agzalaryň aýyklaýjy sözler arkaly ýaýbaňlandyrylyşyny, onuň sözlem ň p k r aňladyşyna täs r n düşünd r ň. Göçür ň. Deňdeş agzalaryň aşagyny çyzyň.

102

Her b r ýaş juwan Watanyň hakyky goragçysy, merdana esger bol..p ýet şmel d r. On..ň gahrymançylykly taryhyny we köp asyrlyk meden ýet n , uly nes ller ň, halkyň bagty ugr..nda göreş j ler ň edermenl kler n öwrenmel d r. (Ga-zetden).

146-njy gönükme. Galdyrylan deňdeş agzalary tapyň, köp nokatlaryň ýer ne deg şl sözler ýazyň.

Sözlemler aýdylyşy we p k r aňladyşy taýyndan…, …, …. d ýen üç topara, gurluşy taýyndan bolsa …, … d ýen k topara bolünýärler. … we … sözlem ň baş agzalarydyr.

Sözlem ň aýyklaýjy agzalary … hem-de … ybaratdyr.

147-nj gönükme. Deňdeş agzalaryň öz aralarynda many-laryna görä toparlara bölün ş n görkez ň. Göçür ň. Deňdeş agzalaryň we olaryň many taýyndan tapawutlanýan toparlarynyň arasynda deg şl dyngy belg ler n goýuň.

B zde, ne, şu zatlar nej sl k we gabahat hasaplanýar: öz zähmet ň3 b len mynasyp bolmadyk zadyň3 ataňdan we eneňden talap etmek … öz..ňden gü..çl n ň öň..nde ýalynjaňlyk etmek boş wada bermek söz..nde tapy-lmazlyk gep gezd rmek ýoldaşyňy1 şugullamak gorkaklyk öz etm ş ň üç n jogapkärç l kden gaçmak öz gü(?)jüň ýamanlyk üç n sarp etmek geplemek gerekkä dymmak dymmak gerekkä hem geplemek ýoldaşyň hasabyna öz..ň üç..n ýeň ll k gazanmak … ene-ataňa gulak1 asmazlyk olary aglatmak boş ýaňramak maýyp adamynyň üst..nden gülmek. (Žurnaldan).

148-nj gönükme. Köp nokatlaryň ýer ne deg şl deňdeş ag-zalary goýup göçür ň.

1. B z türkmen halk döred j l g nden …, …, …, …, … çg n öwrend k.

103

2. Mugallym b ze …, …, … hakynda b lýän şorta söz-ler n aýdyp berd .

3. Men türkmen dessanlaryndan …, … okadym.4. Men Magtymgulynyň …, … goşgularyny ýat tut-

dum.

149-njy gönükme. Okaň. Deňdeş agzalary tapyň. III bölü-m göçür ň. Ýaýbaňlandyrylmadyk deňdeş agzalaryň aşagyny b r çyzyk ýaýbaňlandyrylan deňdeş agzalaryň aşagyny bolsa k çyzyk çyzyň we galdyrylan dyngy belg ler n goýuň.

I. Has gadymy zamanlarda adamlar Aýa, Güne, Ýere, Suwa salam berer ekenler. Aý, Gün doganda, Aý b len Gün görşende begener ekenler.

II. Özüňden k ç gel nler, ýaş gyzlar ýöräp barýarka säg nseler ýa-da el ndäk ş sähel salymlyk goýsalar, şol hem olaryň salam berd g bolýar. Olar h ç h l yşarat et-med k halatynda hem «Saglykmy, amanlykmy?» d ýen sözler ň gysganmaly däl.

III. Aýallar öz b r -b rler b len salamlaşanlarynda ul..sy k ç s n ň eg(?)n ne eller b len kakýar. Gaty garran aýallaryň bolsa gel nler, ýaşlar ýanlaryna baryp, eg nler n tutýarlar. Munuň ters ne, gartaşan, orta ýaşan aýallar täze gel n ýa ýaş gyzlar üýş..p ot..ran bolsalar, olaryň ýanlaryna aýlanyp, eller b len kakyp gaýdýarlar. (Gazetden).

Sözlem ň haýsy agzalary bolşuna garap, deňdeş agzalar öz aralarynda dört topara bölünýärler:

Deňdeş agzalar

Deňdeş eýeler

Deňdeş doldurgyçlar

Deňdeş habarlar

Deňdeş aýyrgyçlar

104

§ 35. DEŇDEŞ EÝELER WE DEŇDEŞ HABARLAR

▲ Eýeden bolan deňdeş agzalar deňdeş eýelerd r.Meselem:1. Köse b len Görogly b r dagyň üstünden atlaryny

ýanaşdyryp barýardy. («Görogly»).2. Ýaşajyk sazaklar, çerkezler görünýär. 3. Onuň

öýünde dostlary, ag n -garyndaşlary bardy. (Gazetden).

▲ Habardan bolan deňdeş agzalar deňdeş habarlardyr.

Meselem:1. Ony öz b ç pd we t k pd . 2. B z türkmen d -

l n söýýär s we ony öwrenýär s. 3. Jerenj k alçakdy, şadyýandy.

Adatça, deňdeş eýeler, esasan, sözlem ň başynda, deňdeş habarlar bolsa sözlem ň ahyrynda gelýärler. Emma poez ýa eserler nde, seýrek ýagdaýda kyssada bu kada eýer lmeýär.

Meselem:1. Garyşyp şleýärler hem erkek, hem aýallar. (A. Ala-

myşow).2. Mölterýär, Ç ňňerýär, Oýlanýar guzym. (K. Gurbannepesow).

150-nj gönükme. Aşakdaky bölekler okaň, deňdeş eýeler we deňdeş habarlary görkez ň hem-de olaryň haýsy söz topar-lary arkaly aňladylýandygyny aýdyp ber ň.

Görogly ýed g je-günd z toý berd : at çapdyrdy, gö-reş tutdurdy bagşy aýtdyrdy. («Görogly»). 2. Ol öýüm ýagtyltdy, öýüm ýylatdy. (R.Seý dow «Saýlanan eserler»). 3. Onuň ak saçy, k rl ak ýaglygy, seçme degen ýaly ele-me-deş k alaça köýneg bardy. 4. Mele süwuň bollugy,

105

dünýä ýüzün ň göklüg – Halnazaryň bulançak göwnün durlady. (B.Kerbabaýew «Aýgytly äd m»). 5. Hoşgeld b -len Bahar maşynyň ç ndäk ýükler ň üstünde ornaşdylar. (A.Gowşudow «Köpetdagyň eteg nde»). 6. Aýhanym her eden ş nde ýalňyşlyk goýberýärd : ýa käse döwýärd , ýa-da naharyň aşagyny ýakýardy, ýa-da süýd çogdurýardy, ýa-da … barmagyny ňňä deşd r p ganadýardy.

151-nj gönükme. Deňdeş eýeler we deňdeş habarlary tapyň.

Gara saçly we Mele saçly aýallaryň k s n ň hem b r günde ogullary bolýar. Gara saçly we Mele saçly aýallar otuz ýyldan soň ýene-de keselhanada duşuşýarlar.

Mele saçly ene oglunyň görnükl sazanda bolup ýet şend g n aýdyp magtanypdyr. Gara saçly ene bolsa: «Oglum traktorçy hem kombaýynçy. Ol ýer sürýär, hasyl ýygnaýar» d ý pd r. «Sen ň ogluň ýönekeý, h ç k m tara-pyndan tanalmaýan adam bolup ýet ş pd r» d ý p, Mele saçly aýal aýdypdyr.

Gün geç p-geçmänkä, Gara saçly aýalyň ýanyna uzak obadan ogly gelýär, ýagdaýyny soraýar, enän ň derd ýeňlän ýaly bolýar. Mele saçly enän ň ýanyna bolsa h ç k m gelmeýär. Gara saçly enän ň2 ogly ertes hem gelýär. Mele saçly enän ň ýanyna ýene h ç k m gelmeýär.

Üçünj 2 gün Gara saçly enän ň ýanyna ýene gallaçy ogly öz üç ýaşlyja perzend b len gelýär. Olar ýanlary b -len dürl r- ým ş get rýärler, enän ň ýanynda uzak wagtlap oturýarlar. Enän ň gözler nden şatlyk uçganaklaýar.

Mele saçly enän ň ýanyna bolsa ýene-de h ç k m gelmeýär, halyndan habar almaýar. (W.A.Suhoml nsk ý. «Hakyky adamy näh l terb ýelemel ?»).

152-nj gönükme. Göçür ň. Ik nokat we sorag belg s goýlan sözler kada boýunça ýazyň.

106

«S z nd büt..nleý sag aýal. Ýüreg(?)ň zde galmaga-lam, batly gürs..ldemelerem ýok» d ý p, lukmanlar Gara saçly enä aý(?)tdylar. Mele saçly enä bolsa:» S z entek ýatmaly bolarsyňyz, elbetde, s z hem büt..nleý sag adam bol..p g ders ň z» d ýd ler. Şeýle d ýmek b len hek m näme üç..nd r başga tarapa seredýärd …

Ata-eneň barasynda perwaýsyzlyk h ç haçanam bagyşlanylmaýar.

Watançylyk sallançakdan başlanýar. Enes n ň we atasynyň hakyky ogly bolmadyk adam Watanynyň hem hakyky ogly bol..p b lmez. (Şol ýerde).

153-nj gönükme. 153-154-nj gönükmelerdäk hekaýaty gürrüň bermäge taýýarlanyň. Sazanda we gallaçy ogullara öz garaýşyňyzy beýan ed ň.

154-njy gönükme. Deňdeş agzalara baglanyp ge-len aýyklaýjy agzalary görkez ň. Olaryň deňdeş agzalardan aňlanylýan p k r aýdyňlaşdyryp gel şler n düşünd r ň. Göçür ň. Deňdeş eýeler ň we deňdeş habarlaryň aşagyny çyzyň.

1. Adamyň erk n ň güýj çäks zd r4. Durm..ş..ň agyr ýagdaýynda ruhdan düşmek – mun..ň öz sen ň ýeň ld g ňd r, heläk1 bolmagyňdyr. Söweş meýdanynda duşman b len başa-baş göreşde şeýle ýagdaýlar bolup b -ler, şonda ruhy gü(?)ç, erkl l k sen ň ýeke-täk ýaragyň bo-lup galar. (W.A.Suhoml n sk ý).

2. Oz..n..ň agyrsyny duýd..rmazlyk3 erkek adamyň artykmaçlygydyr. Sen erkek adam, eýýäm şon..ň üç n sen çydamly hem-de sabyrly bolmaly. Keselbentl k we gowşaklyk saňa hormat get rmeýär4. Eger sen ň d ş ň ýa2 barmagyň agyrýan bolsa, ony hemmelere eş td rmäge howlukma1 – bu utan(?)çdyr. Ses ň çykarma, agyryňa çydam et, okuwdan soňra bolsa keselhana g t. Sen ň erk ň, çydamlylygyň, durnuklylygyň, goý, hem şe gowşaklygyň üst..ne hüjüm ets n! (Şol ýerde).

107

§ 36. DEŇDEŞ AÝYRGYÇLAR WE DEŇDEŞ DOLDURGYÇLAR

▲ Aýyrgyçlardan bolan deňdeş agzalar deňdeş aýyrgyçlardyr.

Meselem: 1. Ortadan ýokary, daýaw b r ý g t gapydan ätled . (B. Kerbabaýew «Aýgytly äd m»).

2. Sugunly, umgaly, çal goçly daglar,Belentden pest ne akan bulaglar,Sowuk suwly, ter çemenl awlaglar,Köňül arzuw eýlär, watanym sen . (Zel l ).

B r nj mysaldaky deňdeş aýyrgyçlar sözler ň eýes n , k nj mysaldakylar bolsa atlardan bolan sözler aýyklap

geld ler.

▲ Doldurgyçlardan bolan deňdeş agzalar deňdeş dol-durgyçlardyr.

Meselem:1. Sowuga we beýlek mahrumçylyklara çydam etmeg

başar. (W. A. Suhoml nsk ý). 2. Bagşy Magtymguludan, Görogludan hyruç b len

aýdardy. (Gazetden).3. Men Nöküsde, Hywada boldum.B r nj mysaldaky deňdeş doldurgyçlar goşma şl g ,

k nj we üçünj mysaldakylar bolsa sözlem ň habaryny aýyklap geld ler.

155-nj gönükme. Okaň. Böleklerden deňdeş aýyrgyçlary we deňdeş doldurgyçlary tapyň.

1. Magtymguly örän zeh nl we ý t bolupdyr4. 2. B z bagtly, şatlykly we meden ýetl durmuşa eýe bolduk. (Gazetden). 3. Her b r okuwçy okuw k taplaryny, ýazuw

108

depderler n hem-de eg n-eş kler n arassa saklamalydyr. 4. Adamlar arasyna şugulçylyk we ýalan töhmet gepler ýaýratmakdan saklanyň. (Hadys). 5. Bagşylar ähl dessan-lary, ajaýyp goşgulary, gyzykly rowaýatlary ýatdan b l p-d rler. 6. Arassa ahlak we gözel edepler özleşd rmel . (Şe-r gat).

156-njy gönükme. Deňdeş aýyrgyçlary, deňdeş doldurgy-çlary we olary aýyklap gelýän sözler tapyň. Nokatlar we so-rag belg ler goýlan sözler ýazuw kadasyna laýyk get r p, depder ň ze ýazyň.

Ýandak derman ösüml kd r

Ýandagyň güller melewşe öw..şg..nl açyk mäm ş , gyzgylt reňkl d r. Ýandak ýýän malyň et n ň sü(?)d..n ň h l , düz..m ýokarlanýar.

Ýandagy ýaňy gülläp başlan döwr..nde ýaşajyk gül-gunçalary, kösükler b len ýygyp alsaň bolýar.

Kölegede guradylanda ýandagy tokmaklap döwme-l 4. Şeýle ed lse, onuň gül , ýap(?)ragy, baldagy end gan garylýar.

Ýandak öthaltany, dalagy, bagry, böwreg , ýürek-damar keseller n , dem alyş organlary bejermekde ulanylýar. (Gazetden).

157-nj gönükme. Deňdeş aýyrgyçlary we deňdeş doldurgy-çlary tapyň. Göçür ň. Olaryň aşagyny çyzyň we haýsy deňdeş agzalardygyny üstler ne ýazyň.

Nusga: Hojamyrat Baýlyýew deň-duşlary, kärdeşler b -len oturyşmagy, söhbet etmeg gowy görýärd .

B z ň büt..n gün..m z aýdym-saz, d l we edeb ýat me-seleler boýunça çek şme b len geçerd … H. Baýlyýew ň türkmen halk döred j l g n 2, gadymy edeb ýaty gowy

109

b lmeg , doganlyk3 halklaryň edeb ýaty b len düýpl tanyşlygy, şol meseleler boýunça-da p k r al(?)şyp dur-maga onuň şeňň r gatnaşmagy b z ň duş..ş..klarymyzy gyzykly, has mazmunly ederd .

Hojamyrat Baýlyýew az geplemeg , köp şlemeg halaýan, her p k r düşnükl aýtmagy, ýürekden gürlemeg başarýan adamdy.

H. Baýlyýew ň b l ml we meden ýetl l g , nternas ona-l st k we berk tert p-nyzamlylyk häs ýetler , arassadan sada geý nmeg nusga bolarlykdy. (Gazetden).

158-nj gönükme. Deňdeş agzalary tapyp, olaryň näh l deňdeş agzalardygyny aýdyň. Göçürüň. Deňdeş agzalaryň aşagyny çyzyň.

1. Maşgalada çaganyň üns-alada, mäh r b len gurşal-magy onuň gorkudan sameý lnamamagyna kömek edýär, özüne ynamyny artdyrýar. Ene-ata lk b len çaganyň aňyndaky ynamsyzlyk duýgusyny aýyrmaga çalyşmaly. Onuň durmuşynyň gyzykly wakalardan doly bolmagyny gazanmaly. Deň-duşy b len oýnamak, çeper k taplary oka-mak, telew zorda körpelere n ýetlenen gepleş klere tomaşa etmek, ol-bu zatlary ýasamak onuň ünsün şol duýgudan sowup b ler. (Žurnaldan).

2. Türkmen halkynyň dana ogly Magtymguly örän k -ç göwünl , saýhally, edepl , salyhatly, sypaýy adam bo-lupdyr, ol h ç wagtda ulumsylyk etmänd r, menmenl k satmandyr, şöhrata kowalaşmandyr, adamkärç l g ň ň oňat sypatlaryny özünde b rleşd r pd r. Şahyr ulumsylyk edýänler , bedasyl şöhratparazlary, açgöz harsydünýäler elmydama reh ms z tankyt ed pd r. (M.Kösäýew «Edeb ýat barada söhbet»).

159-njy gönükme. Deňdeş agzalary tapyň. Deg şl dyngy belg ler n goýup göçür ň. Deňdeş agzalaryň aşagyny çyzyň.

110

Gadymdan bär döred l p özgerd l p t marlanyp gel nýän halk döred j l g eserler ýöne güýmenje wagt geç rme-g üç n döred lmänd r olaryň öz döwr we soňraky nes l-ler üç n bahasyna ýet p bolmajak örän uly öwred j l k we terb ýeç l k ähm ýet bar.

§ 37. DEŇDEŞ AGZALY SÖZLEMDE BAGLANYŞYK WE DYNGY BELGILER

Deňdeş agzalar b r -b rler b len k ýol arkaly baglanyş-ýarlar:

I. Intonas ýa arkaly baglanyşy. Munda deňdeş agzalar b rmeňzeş heň, deň pauza b len aýdylýar.

Meselem:Ol hyjuwly ýaşaýar, şleýär, göreşýär. Ýazuwda äheň arkaly baglanyşan deňdeş agzalaryň

aralaryna otur ( , ) goýulýar.

Meselem:Ol hyjuwly ýaşaýar, şleýär, göreşýär. Shemasy: [D, D,

D].II. Baglaýjy kömekç ler arkaly baglanyşy. Deňdeş

agzalaryň bu baglanyşy baglaýjy kömekç ler ň hyzmatlary-na garap, alty topara bölünýär:

1. Ugurdaşlygy görkezýänler – we, hem, hem-de, - da, - de, b len.

We baglaýjysy deňdeş agzalary arasynda birden artyk gaýtalanmaýar. Onuň gelen ýerinde otur goýulmaýar.

Meselem:Amana, Gunça, Jerene we Gyrmyza sylag ber ld . [D,

D, D we D].

111

Hem, hem-de baglaýjysy deňdeş agzalaryň arasynda bir gezek gelse, otur goýulmaýar.

Meselem:Men atama hem eneme k tap okap berd m. [D hem D].

Eger hem kömekçisi sözlemiň deňdeş agzalarynyň arasynda birnäçe ýola gelse, deňdeş agzalaryň arasynda otur goýulýar.

Meselem:Men atama hem, eneme hem, mamama hem k tap okap

berd m [D hem, D hem, D hem].

Bilen baglaýjy kömekçisi atlaryň we atlaşan deň-deş agzalaryň arasynda gelip, esasan, birden artyk gaýtalanmaýar. Onuň gelen ýerinde otur goýulmaýar.

Meselem:Tawus b len Çemen aýdym-saz gurnagyna gatnaşýar.

[D b len D].

Hem, bilen kömekçileriniň hyzmatynda gelen – da, - de baglaýjysy deňdeş agzalaryň arasynda gelişlerine görä otur goýulýar.

Meselem:Menden Oraza-da, Gara-da, B bä-de salam aýt. [D-da,

D-da, D-de].2. Garşylygy görkezýänler – emma, ýöne, wel , wel n.

Bular sözlemde birden artyk gaýtalanmaýarlar. Deňdeş agzalaryň arasynda gelen emma, ýöne

baglaýjylarynyň öňlerinden, weli, welin baglaýjylarynyň bolsa yzlaryndan otur goýulýar.

112

Meselem:Bäş m atdan ýykyldy, emma (ýöne) aglamady. [D,

emma D], [D, ýöne D].Oguljeren gyrgyz jorasyndan gelen haty okady wel ,

(wel n) gowy düşünmed . [D wel , D], [D wel n, D].Bell k: Wel , wel n kömekç ler many taýyndan ugur-

daşlygy, yzyg derl g hem görkez p b lerler. Meselem: Men bardym wel n, sen görmed m.3. Garşylygy we şert görkezýänler – ýogsa, ýogsam

bolmasa.

Ýazuwda bu baglaýjylaryň öňlerinde otur goýulýar.

Meselem:Jan ed p göreşd ň, ýogsa (ýogsam, ýogsam bolmasa)

ýykylardyň. [D, ýogsa D], [D, ýogsam D], [D, ýogsam bolmasa].

160-njy gönükme. Deňdeş agzalaryň görnüşler n we olaryň baglanyşlaryny düşünd r ň. Deňdeş agzalary shemada görkez ň.

1. Arkan-ýüz n gaýyşdym, emma h ç h l şakyrdy eş tmed m. (Žurnaldan). 2. Onuň arçaly, umgaly daglary-da, ownujak çeşmel , käk l kl jülgeler -de, tokaýly, ýyrtyjyly çuňňur dereler -de, hatda ösüml kden mah-rum ýylçyr gaýalary-da, düýe örküç baýyrlary-da eteg n-de önüp-ösenler ň gözüne näh l gowy görünýärd ! … (B.Kerbabaýew). 3. Ol atama garanda k ç j k hem ej zd . 4. Şol g d p barşyna bent b r dem ne çekäýse, at-da, eýes -de, ok-ýarag-da – barysy b rden gark bolardy. (H.Derýaýew).

161-nj gönükme. Şu aşakdaky shemalara laýyk gelýän deňdeş agzaly sözlemler düzüň: [D, D, D we D], [D wel D], [D b len D], [D, ýogsam D].

113

162-nj gönükme. Deňdeş agzalaryň baglanyş ýollaryny düşünd r ň. Göçür ň. Deňdeş agzalaryň yz ýanlaryndan olaryň baglanyşyny shemada görkez ň. Galdyrylan dyngy belg ler n goýuň.

Nusga: B r gören n öwme-de, syndyrma-da. [D – de, D – da].

1. Şol b r adamyň hem şahyr hem döwlet şgär hem luk-man hem sazanda hem serkerde bolany-da bar. (N.Gullaýew «Gadymdan galan nusgalar»). 2. Bal b len süýt ň gowy azyk hasap ed lýär. 3. B r wagtyň özünde hem gyzgyn hem sowuk nahardan ýmek maslahat ber lmeýär. («Musulman baýramçylyklary»). 4. Bolmasa, üç-dört gün ähl şgärler çykaryp, ş m z şol etmel wel şol meselän-ä çözmel . 5. Aknabat olaryň öňünde b r tabak çekd rme goýup, bur-ça çek ld -de d ňş rgend . Şondan soň Nury b len Güljahan b r hepde basa ot..r..p, rad ooýun ýazdy. Ol ýeň ll k b len uludan b r dem aldy(-)5da öňündäk käsän myhmanlara ta-rap sü..ş..rd . (B.Öwezow «Şatlyk çeşmes »).

4. Ikuçlulygy görkezýänler – ýa, ýa-da.Bu baglaýjy kömekç ler deňdeş agzalaryň aralaryndan

ýa-da öňler nden gelýärler. Olar sözlemden aňladylýan p k r ň deňdeş agzalaryň haýsy-da bolsa b r ne deg şl d g -n , ýagny kuçlulygy aňladýarlar.

Bu kömekçiler deňdeş agzalaryň arasynda bir gezek gelse, ýazuwda otur goýulmaýar. Olar birnäçe ýola gelseler, onda deňdeş agzalaryň arasynda otur(,) goýulýar.

Meselem:Nowruza bagyşlanan bäsleş kde altynjylar ýa(ýa-da)

ýed nj ler üstün çykarlar. [D ýa D], [D ýa-da D]. Nowruza bagyşlanan bäsleş kde ýa altynjylar, ýa (ýa-da)

ýed nj ler üstün çykarlar. [ýa D, ýa D], [ýa D, ýa-da D].

114

5. Gezekleş ge görkezýänler – kä, käte.Bular many taýyndan deňdeş agzalardan aňlanylýan

düşünjän ň gezekleş p durýandygyny b ld rýärler.

Kä, käte bilen gelen deňdeş agzalaryň yzlaryndan otur goýulýar.

Meselem:Sazanda kä (kä, käte) saz çalardy, kä (käte, käte)

h ňlenerd . [kä D, kä D], [kä D, käte D], [käte D, käte D].6. Ýoklugy görkezýänler – ne, ne-de.Bular deňdeş agzalaryň öňler nden gel p, olardan

aňlanylýan düşünjeler ň h ç haýsynyň-da bolmaýandygyny, ýagny ýoklugyny görkezýärler.

Bu baglaýjylar bilen gelen deňdeş agzalaryň yzlaryndan otur goýulýar.

Meselem:Ne okadyň, ne (ne-de) şlde ň. [ne D, ne D], [ne D, ne-

de D].

163-nj gönükme. Okaň. Deňdeş agzalaryň baglanyş ýollaryny aýdyň. Baglaýjy kömekç ler ň gelen ýerler nde oturyň goýlup-goýulmazlygynyň sebäb n düşünd r ň.

1. Gurban aga ne turup b lýärd , ne-de ýöräp. (Gazet-den). 2. Men ýa keý g ň, ýa gaplaňyň suratyny çeker n4. 3. Arça ne ýylgyrdy, ne-de gyňraldy. (K.Gurbannepesow). 4. Kä guşlaryň hoş owazlary, kä sygyrlaryň molaşýan ses-ler , käte goýun-guzularyň mäleşmeler eş d lýärd . 5. Olar käte deg şýärd ler, käte bolsa çynlakaý jedelleşýärd ler4.

164-nj gönükme. Özüň zden aşakdaky shemalar boýunça sözlemler düzüň. Deňdeş agzalaryň we baglaýjy kömekç ler ň aşagyny çyzyň: [ýa D, ýa-da D], [kä D, kä D, käte D], [ne D, ne-de D].

115

165-nj gönükme. Deňdeş agzalaryň baglanyş ýollaryny düşünd r ň. Göçür ň. Galdyrylan dyngy belg ler n goýuň. Deňdeş agzalaryň aşagyny çyzyň we yz ýanlaryndan olary she-mada görkez ň.

1. Ne sen ne Aýlar ne-de Ogulsuraý D ýardan habar

tutupdyr4. 2. B z agşam ýa teatra bararys ýa k no g de-r s. 3. Sen ne okadyň ne oýnadyň. 4. Nurmät sapaklaryna kä Orazlarda kä Gözellerde kä öýler nde taýýarlanýarlar. 5. Ol boş wagtlarynda ýa Kem nän ň ýa-da Magtymgulynyň goşgularyny okardy.

166-njy gönükme. Deňdeş agzalary tapyň. Olaryň näh l ýol arkaly baglanyşandygyny düşünd r ň. Göçürüň. Deňdeş agzalaryň aşagyny çyzyň.

Nowruz baýramçylygynda dürl oýunlar oýnalýar, köpçül kleý n gezelenç ed lýär. Käb r ýerlerde bazarlar gurulýar. Olarda sowgatlyk zatlar, köke-süýj m ll nygmat-lar satylýar. Halk aýdymçylary, sazandalary, akrobatlar, darbazlar, gözbagçylar, wäş ler öz sungatyny görkezýärler. Pälwänlar güýç synanyşýarlar, m ll göreş tutulýar. Orta Az ýanyň halklary goç süsüşd rýärler. Bu ýaryş latyň gowy görýän tomaşalarynyň b r d r. Obalarda, gyşlaklarda köpçül k bolup nahar ý şl k guralýar. Munuň üç n öňünden her öýden gerekl önümler ýygnalýar. Baýramçylyk gün-ler adamlar b rek-b reg ňkä myhmançylyga barýarlar, do-gan-garyndaşlaryna, dost-ýarlaryna sowgat gowşurýarlar. («Musulman baýramçylyklary»).

167-nj gönükme. Okaň deňdeş agzalaryň baglanyş ýollaryny aýdyň. Baglaýjy kömekç ler ň gelen ýerler nde oturyň goýlup-goýulmazlygynyň sebäb n düşünd r ň. Olary shemada görkez ň.

1. Suwy çüýşän ň, küýzän ň ýa-da ýanlygyň bokur-

116

dagyndan çmek bolmaýar. Derýadan, ýapdan ýa-da çeş-meden garnyňy ýere ber p, agzyňy goýup çmek ygtyýar ed lenok, olardan goşawujyň b len çmel . 2. Nahardan öň hem-de soň hökmany suratda el ň ýuwmaly. (Musulman baýramçylyklary). 3. Ata-enä hem-de ýet m-ýes re ber len sowgat ň uly sogapdyr. (Hadys).

168-nj gönükme. [kä D, kä D], [ýa D, ýa-da D],[ne D,ne-de D] shemalaryna laýyk gelýän sözlemler özüň zden düzüň, depder ň ze göçür ň.

169-njy gönükme. «Ene – beý k ynsan» d ýen temadan öý düzmes n ýazyň.

§ 38. SÖZLEMDE DEŇDEŞ AGZALAR BILEN ULANYLÝAN JEMLEÝJI SÖZLER

▲ Sözlemde deňdeş agzalaryň manylaryny umumy-

laşdyrýan sözler jemleýj sözlerd r. Olar deňdeş agzalaryň öňünden ýa-da yzyndan gelýärler.

Jemleýj söz deňdeş agzalaryň öňünden gelse, ýazuwda onuň yzyndan k nokat (:) goýulýar.

Meselem:Mekdeb ň okuwçylaryndan k s : Ogulb b we Aýjemal

çeper höwesjeňler ň bäsleş g nde b r nj ýere mynasyp bol-dular. [J: D, D].

Eger jemleýj söz sözlem ň deňdeş agzalarynyň yzyndan gelse, onda jemleýj sözüň öňünden kese çyzyk (-) goýulýar.

Meselem:Çary, Hoşgeld , Öwez, Wüş kel – dördüs t rkeş p,

edaranyň jaýyna tarap ugradylar. [D, D, D, D –J].

170-nj gönükme. Deňdeş agzalar b len ulanylýan jemleýj sözler tapyň. Jemleýj sözüň we deňdeş agzalaryň gelen

117

ýerler nde deg şl dyngy belg ler n goyup göçür ň. (Nusga: 1-nj sözlem).

1. Agyry, horl..k çekmek, nähoşlamak – bular näh l güýçl bolsalar-da, sen ň erk ňden güýçl bolmaly däld rler. (W.A.Suhoml nsk ý). 2. Nurmyrat Saryhanowyň eserle-r n «Şükür bagşy» powest n «K tap», «Arzuw», «Ş -r n» hekaýalaryny oky(?)jylar höwes b len okaýarlar. (Gazetden). 3. Iş b z üç sany uly beladan tukatlykdan ýaltalykdan we b kärl kden halas edýär. (Fransua Wol-ter). 4. Mekdeb m zdäk kružoklardan edeb ýat rus d l foto aýdym-saz kružoklary öz şler n göwnejaý gurapdyr-lar. 5. Okuw esbaplary galam l neýka bozguç elmydama okuwçynyň ýanynda bolmaly. (Gazetden). 6. Men Samar-kantda And janda Buharada Ferganada boldum.

171-nj gönükme. Sözlem ň deg şl ýer nde jemleýj sözler-den öň ýa soň deňdeş agzalary get r ň.

1. Özbeg standaky gazylyp alynýan peýdaly baýlyk-lardan: …, …, …, … görkezmek bolar. 2. Özbeg standaky esasy daglar: …, …, … 3. …, …, … - üçüs synpymyzyň ökde okuwçylarydyr. 4. Gyzlardan bäş s : …, …, …, …, … goşgyny labyzly okady. 5. …, …, …, …, … - bular ýurdumyzdaky ň gadymy şäherlerd r.

172-nj gönükme. [J:D b len D], [J:D, D],[D,D – J] shema-lary boýunça özüň zden üç sany sözlem düzüň.

173-nj gönükme. Deňdeş agzalary tapyň. Olaryň görnüş-ler n we baglanyş ýollaryny düşünd rň. Jemleýj sözler tapyň.

1. Ähl m z: gelnejemem, menem, Çaram b r ýerde şleýär s. (Ç.Aşyrow). 2. Gök ösüml kler: çaly-çerkez,

gandym-sazak, selmesogan, ýylgyn-ýandaklar-da ýazky goýry reňk n ý t r p, suwsan ek n ýaly solgun görünýärd .

118

(B.Kerbabaýew). 3. Mollamurt örän duýgur, syzgyr b r adamdy. Ol öz gürrüňdeş n ň çk ýagdaýyny: gozgalaňyny, şatlygyny, hasratyny … owunjak hereketler nden hem aňlardy. (B.Kerbabaýew). 4. B z hemme taraplaýyn ösen: f z k , ruhy taýdan sagdyn we ylmy taýdan sowatly, käm l nesl terb ýeläp ýet şd rmel . (Gazetden).

Deňdeş agzalaryň s ntakt k derňew ed l ş :Deňdeş agzalary sözlemden tapmak. II. Deňdeş agzalaryň görnüşler :

1) deňdeş eýeler; 2) deňdeş habarlar;3) deňdeş aýyrgyçlar;4) deňdeş doldurgyçlar.

III. Deňdeş agzalaryň baglanyşy:1) äheň arkaly;2) baglaýjy kömekç ler arkaly.

IV. Deňdeş agzalaryň jemleýj sözler b len gel şler .V. Deňdeş agzalaryň sözlemdä k hyzmaty.

174-nj gönükme. Deňdeş agzalary s ntakt k derňew ed ň.

… Bu ýagdaý her b r ý g tden edermenl k, mertl k, gaýduwsyzlyk, at-ýaragy şletmäge ezberl k talap edýär. Şonuň üç n-de, türkmen halky uly baýlyga eýe bolan dürl žanrdaky folklor eserler n -de, l arasynda g ňden ýaýran eposlaryny-da, gahrymançylykly dessanlaryny-da, çe-per edeb ýatyny-da yurt goragyna, l-günüň bähb tler ne uýgunlaşdyrypdyr. Halkyň, ýurduň goranmagy b len baglanyşykly dörän eserler ň b r -de meşhur «Görogly» eposydyr. (M. Kösäýew «Edeb ýat barada söhbet»).

175-nj gönükme. Türkmen nusgawy şahyrlarynyň goşgu-laryndan alnan bentler okaň. Deňdeş agzalary tapyň. Olaryň sözlemdäk hyzmatyny düşünd r ň.

119

Köňüller, ýürekler b r bolup başlarTartsa ýygyn, erär topraklar,daşlar,B r suprada taýýar kylynsa aşlarGöter ler ol ykbaly türkmen ň. (Magtymguly).

Jeren ň balasyn baksaň, bejerseň,Suw ýer ne şeker-şerbetler berseň,Höreg ne gül garyp, b r gün görseň,Watandan el götär «çöl» ses n aňsa. (Mollanepes).

Ärden öndüm, ärl k b len öler men, K m dostum, duşmanym – parhyn b ler men,Söweşde aglaman, şat men, güler men,Namart bolup, dünýä nmenem begler! (S. Seýd ).

176-njy gönükme. Özbeg stanyň Döwlet gerb nde şek llen-d r len zatlar barada p k r ň z ş depder ň ze ýazyň.

Gaýtalamak üç n soraglar we ýumuşlar:

1. Sözlem ň näh l agzalaryna deňdeş agzalar d ý lýär?2. Deňdeş eýeler , habarlary, aýyrgyçlary we dol-

durgyçlary tapawutlandyryp b lýärm s ň z?3. Deňdeş agzalar b r-b rler b len näh l baglany ş-

ýarlar?4. Baglaýjy kömekç ler sözlemdäk hyzmatlaryna görä

haýsy topara bölünýärler? Mysallarda görkez ň.5. Baglaýjy kömekç ler b len gelen deňdeş agza laryň

aralaryndaky dyngy belg ler ň goýluşyny düşünd r ň.6. Sözlemde deňdeş agzalar b len jemleýj sözler ň

arasynda näh l dyngy belg ler goýulýar? Mysallarda subut ed ň.

120

ÝÖNEKEÝ SÖZLEMLERIŇ GURLUŞY

§ 39. ÝYGNAK WE ÝAÝRAŇ ÝÖNEKEÝ SÖZLEMLER

177-nj gönükme. Okaň. Çep we sag taraplardaky ýönekeý sözlemler deňeşd r ň. Çepdäk sözlemler haýsy agzalardan yba-rat. Sag tarapdaky sözlemlerde näh l agzalar bar?

1. Gurban okaýar.2. Awtobus ugrady.3. Men okajak.4. Jigim haýran galdy.5. Ýaşlar geldiler.

1. Gurban Nöküsde okaýar.2. Bu awtobus şähere ugrady.3. Men şu gün «Göroglyny» okajak.4. Meniň jigim maýmyna haýran galdy.5. Ýaşlar myhmanlary gutlamaga geldiler.

▲ Eýe b len habardan (baş agzalardan) düzülen sözlem ýygnak ýönekeý sözlemd r.

Meselem:Göläm otlaýar. Berd oýnaýar. Çary ýazýar.▲ Öz ç nde aýyklaýjy agzalary bolan sözlem ýaýraň

ýönekeý sözlemd r.Meselem: Sakarja göläm gowy otlaýar. K ç j k Berd howlu-

da oýnaýar. Çary Höküsden hat ýazýar. (Bu sözlemler ýokarky sözlemler b len deňeşd r ň).

Ýönekeý sözlem-Ý

ygna

k

Ýaý

raň

At

Dol

y dä

l

Eýel

Eýes

z

Eýes

näbe

ll

Dol

y

121

178-nj gönükme. Böleklerden ýygnak we ýaýraň ýönekeý sözlemler tapyň. Göçür ň. Baş we aýyklaýjy agzalaryň aşagyny çyzyň.

1. Mugallymlar okadýarlar. Okuwçylar yhlasly oka-ýarlar. 2. D l uzyndyr. Ynsan özün ň uzyn d l n jylaw-lap b lmel d r. (Gazetden). 3. Gulak asyldyr. Ol ýagşy-ýaman sözler d ňleýänd r. Gulak adamy kä gledýär, käte ç ş rýär. (Şol ýerde). 4. – Dünýäm z g ň. Meşhur bagşy – sazandalaryň öňem ençemes ýaşap geç pd r, ýene geçer durar. Olary durmuşdan boş geç rmel däld r s. Gözlemel , demel hem tapmaly. (A.Aşyrow «Könegüzer»). 5. Bagt

arzan däld r. B z oňa ýetmek üç n uzak menz ller sökme-l d r s. (Žurnaldan).

179-njy gönükme. Sozlemler ň baş agzalaryny tapyň. Ber-len ýygnak ýönekeý sözlemler ýaýraň ýönekeý sözlemlere öw-rüp, hekaýalyk düzüň we ony depder ň ze ýazyň.

Okuwçylar bäsleşd ler. Olar ýeňd ler. Bäsleş k täs r galdyrdy. Mugallymlarymyz şatlandy. B z begend k.

180-nj gönükme. Ýygnak we ýaýraň ýönekeý sözlemler tapyň. Olary s ntakt k taýdan derňäň.

Däde Gorkut sözlär. Otluk ýer keý k b ler. Ogul ojagyň közüd r. Ozan aýdar. Tekepb r Taňry söýmez. Gyz ene-den görelde alar. Gyratyň büdremes n. Taňry sen namarda mätäç etmes n. («Gorkut ata» e.).

181-nj gönükme. Hawa, howa, ýomok, ýumak, gümmür-d , gümürd , gübürd sözler n ň aňladýan manylaryny ýaşuly adamlardan sorap, çg n öwren ň. Özüň zden üç sany ýygnak ýönekeý, üç sany ýaýraň ýönekeý sözlem düzüň.

Nusga: Hawa, b z utduk.

122

§ 40. AT SÖZLEMI

182-nj gönükme. Sözler ünüsl okaň. Olaryň aňladýan manylaryna göz ýet rmäge synanyşyň.

G je. Aýdyň g je. Söwüd ň aşagy. Dym-dyrslyk.Uly otag. G ň penj re. Tekjede güll küýze. D wardan

asylgy tüpeň we dutar.▲ B r zadyň adyny b r ýa-da b rnäçe söz b len here-

kets z, asuda halda aňladýan sözlemler at sözlemlerd r. At sözlemler sözlemlere mahsus bolan gutarnykly äheň

b len aýdylýarlar. Bu ýagdaý olarysözlerden, söz düzümle-r nden tapawutlanýar. Seýlel kde olary sözlem hasaplama-ga esas döredýär.

Meselsem: Obanyň çet . Ýol ýakasynda b rnäçe tut agaçlary. Derýa.

Alysda Berd myrat Berdagyň mawzoleý n ň gümmez . At sözlemler , esasan, ýazuwda ulanylýar. Ol sözlem ň

ň soňky söz baş düşümdäk eýe bolup b lýän söz toparlarynyň hemmes nden emele gel p b ler.

At sözlemler drama eserler nde sahnany suratlandyr-makda, çeper edeb ýatda b r zadyň asuda halyny görkez-mel bolanda ulanylyar.

At sözlemler ýygnak we ýaýraň bolup b lýärler. Ýygnak at sözlemler baş düşümde gelen b r sözden bolýarlar.

Meselem:Dag. Bag. Gaýalar. Jülgeler.Ýaýraň at sözlemler köp sözden bolýarlar. Meselem: Belent dag. Gözel bag. Uçut kert gaýalar. Täs n, syrly

jülgeler.At sözlem bolup gelen sözler beýlek sözlerden,

söz düzümler nden habar ber j l k häs ýet taýyndan tapawutlanýarlar.

123

Meselem:1. Türküstan» gazet . 2. «Gülhan» žurnaly. 3. «Al tet

daglara g dýär». Bu mysallaryň başky k s gazet ň, žurnalyň ady bara-

da gutarnykly düşünje berýär. Üçünj mysal çeper eser ň adyny aňladýar.

At sözlemler nde baş we aýyklaýjy agzalar bolmaýar. Olar b tew b r zady aňladýarlar. Soňky mysalda çeper eser ň ady baş we aýyklaýjylar b len aňladylan ýaly gör-nüşde döreýär («Al tet daglara g dýär»). Emma ony baş we aýyklaýjy agzalara bölmek zerurlygy ýok.

At sözlemler goşgynyň, hekeýanyň …, gazet-žurnallaryň, okuw jaýlarynyň, edaralaryň, geograf k düşünjeler ň … atlaryny görkezmel d r.

Meselem: Agahan Durdyýew «Gurban». Bu ýerde gutarnykly äheňde aýdylýan k sany at söz-

lem bar.Eger ol at sözlemler n Agahan Duydyýew ň «Gurban»

hekaýasy görnüş ne geç rsek, onda at sözlemler n ň söz düzümler ne öwrülend g n görer s.

183-nj gönükme. At sözlemler n okaň. Olaryň many aňladyşlaryny düşünd r ň.

1. Hywa. Mukaddes, syrly şäher. Täs n ýadygärl k. Beý k-beý k m naralar. Ş rgazy medreses . Magtymguly ýaşan hüjre. (Gazetden).

2. Garrygala. Güwleme obasy. Gara öýler. At çapylýan dereler. (Gazetden).

184-nj gönükme. At sözlemler n tapyň. Olaryň sözlerden, söz düzümler nden tapawutlanyşyny düşünd r ň. Sözlemler göçür ň.

1991-nj ýyl. Ata-baba arzuwynyň amala aşan ýyly.

124

Garaşsyzlyk. Beý k garaşsyzlyk. Bagtyýar ülke. Bagtyýar halk. Halkym azatlyga çykdyň. Erk ňe eýe bolduň. Howaňa, topragyňa, dagyňa, deňz ňe, ymgyr çölüňe, tüke-n ks z baýlygyňa eýe bolduň. Bu sen ň erkana ýaşamagyň üç n, asmanyň abat bolmagy üç n ň möhüm zatdyr.

185-nj gönükme. Berlen mysallardan lk at sözlemler n , soňra bolsa sözler , söz düzümler n saýlap göçür ň.

Daşkent. Mähr ban şäher. Gözel paýtagt. B z ň mekdeb m z ň göreldel okuwçylary. Düzmän ň manysy. Ökde. Bäş m z. Daň säherler. Çagany. Özbeg stan Ylymlar akadem ýasy. «Derekç » gazet . Işeňň r gyzyň taryhyny. Eg nler . Joralaryň duşuşygyndaky. Ek nzarlyk. Çatmalar. «Waharmanlar». «Garrygyzlar». Çaganyň. Garaşsyz Özbe-g stan. Goňşymyň guran täze jaýynyň toýuny.

186-njy gönükme. Alty sany at sözlem n çeper eserlerden ýa-da gazet-žurnallardan tapyp göçür ň.

187-nj gönükme. Özün zden bäş sany at sözlem n düzüp, depder ň ze ýazyň.

§ 41. DOLY WE DOLY DÄL SÖZLEMLER

188-nj gönükme. Deňeşd r ň: D k çyzygyň haýsy tarapy-ndaky sözlemler ň agzalary ýerbe-ýer? Haýsy tarapyndakylaryň bolsa käb r agzalary galdyrylypdyr? Galdyrylan haýsy agzalar? Olaryň galdyrylmagy sözlemler ň many aňladyşyna täs r ed p-m ?

Oglanlaryň gürrüňlerinde hal kyň gah rymançylygy we na-mys jaňlygy bar. Bu zatlary ýaş nesillere ýetirmegiň aýratyn ähmiýeti bar.(N. Aşyrow «Ýürek we ýa rag»).

– Toýňuza geleli. – Şeýle bolsun-da. – Bu haýsy dilde ýazy lypdyr?– Türkmen dilinde.– Goşgulary gowumy?– Gowy. (N. A. «Ý.we Ý»).

125

▲ Hemme agzalary öz ç nde bolan sözlem doly söz-lemd r.

Meselem:Kabul baharyň hoştap günler n ň b r b len dem

alýardy. Al-asmana galan Gün çar tarapy mylaýymlyk b -len gyzdyrýardy. (G. Kulyýew «Em r ň lç s »).

▲ Käb r agzasy galdyrylan, emma onuň barlygy töwe-rekden duýulýan sözlem doly däl sözlemd r.

Meselem: 1. Az şleseň, genç alarsyň, ýatsaň – käý nç. 2. Weý, Oraz jan, asyl bu senm d ň-aý!. Gyssagly ş ň

barmy? – Ýok,– Ýör onda. Men sen hez ll g ň üstünden elteý n. – N rä?– Durdy kelewlere.– Olarda näme bar?– Bagşy aýdýarmyş. Ogly bolupdyr. (Žurnaldan).

Bu ýerdäk has gara ýazylan sözlemler ň käb r agzalarynyň galdyrlanlygy üç n, olar doly däl sözlemlerd r. Olary doly sözlemlere öwrüp görel ň. (goşulan sözler ýaýa alyndy)

1. Az şleseň genç alarsyň, ýatsaň, käý nç (alarsyň). 2. – Sen ň gyssagly ş ň barmy? – (Men ň gyssagly ş m) ýok.– Ýör onda (b z g del ). Men sen hez ll g ň üstünden

elteý n.– (B z) Durdy kelewlere (g del ).– Olarda näme bar?– Olarda bagşy aýdýarmyş. (Durdy kelew ň) ogly bo-

lupdyr.Doly däl sözlemlerde sözlem agzalarynyň (eýe, habar,

aýyrgyç, doldurgyç) b r ýa b rnäçes galdyrylyp b lner (ýokarky sözlemlere üns ber ň).

126

Mysallardan görnüş ýaly, doly däl sözlemler, esasan gepleş kde köp ulanylýar. Olaryň sözleý ş täs rl , gysga bolmagyna ýardam edýärler.

Beýlek sözlemlerden üzňe get r len doly däl sözlemler ň manylaryna käb r halatlarda düşünmek mümk n däl.

Meselem:– Ýaman däl.– Gutardyk.Bu düşnüks z sözlemler beýlek sözlemler b len bag-

lanyşykly gelenler nde, olaryň manylary aýdyňlaýar.Meselem:– Işe tükenme ýokdur. Menem tükedäýjek ýalydym.

Ýagdaylar neneň?– Ýaman däl.– Süzüm nätd ň?– Gutardyk. (Žurnaldan).

189-njy gönükme. Tekstden doly we doly däl sözlem-ler tapyň. Doly däl sözlemler ň haýsy agzalarynyň galdy-rylandygyny anyklaň.

– Ýer , oglan, n reden gelýäň?Çerkez gyryljak ses b len jogap berd :– Men-ä h ç ýerdenem gelemok. – Onda n rä barýaň(?)5

Çerkez ň ç gn awasa-da, olaryň murtundan b ller ndäk sapançasyndan susty basyljak ýaly etse-de, b rdenkä aljyraňlyga düşman, gaýta kem-kemden ozün tutdy. Çer-kez gaşjagazlaryny çytmak b len, pert-pert jogap gaýtardy:

– Kakamyň ýanyna.– Kakaň n rede?– Dagda.– Dagda näme şleýär?– Orak orýar.– Kakaň ýanyna näme ş barýaň?

127

– Çörek alyp barýardym … (B.Kerbabaýew «Yhlasa- myrat»).

190-njy gönükme. Tekstdäk doly däl sözlemler ň galdy-rylan agzalaryny (eýe, habar, aýyrgyç, doldurgyç) tapyň. Olary ýer nde goýup, doly däl sözlemler doly sözlemlere öwrüň.

1. – Dän g gördüňm ?– Göremok-d ýd m.– Ýaňja-da bardy-la.– B lemok-d ýd m. (B.Hudaýnazarow).2. Sm rnow Muhammed ň bolup oturyşyny görüp

yylgyrdy-da:– Ýer , M şa, näme ed p otyrsyň? – d ýd .– P k rlenýär n.– Näme hakynda p k r edýärs ň?– Razwedka hakynda. (K.Işanow «Ýaş watançy»).3. –Artyk, sen näh l gürrüň edýärs ň? Bu suwda sen ň näme hakyň ýokmy?– Elbetde, ýok. (B.Kerbabaýew «Aýgytly äd m).4. B leg güýçl b r n ýykar, b l m güýçl – müňün .

(Nakyl).5. B r okana bar, b r-de dokana. (Nakyl).6. Ylymsyz b r ýaşar, ýlymly-müň. (Nakyl).

191-nj gönükme. Doly däl sözlemler tapyň. Olary doly sözlemlere öwür ň.

1. – Bally han, sen ýaly baý ogluna gysyklyk gel şmez. – Gep ň tümmek ýer , men tüňňerdäýmeseň z2 at

almarsyňyz … – Bar, ugra, eýer get r!– Get rjek däl! …– Get rmezm ň (?)5

– Get rmer n.– Ine, get rmeseň!

128

Aşyryň gamçysy onuň ýuka dony ýagyrnysyna şarpyl-dap degd 4. (B.K «A. ä.»).

2. – Sen «Görogly» eposyny okadyňmy? – B r şahasyny.– Görogly näh l ý g t bolupdyr?– Mert ý g t. («Gazetden»).

192-nj gönükme. Doly däl sözlemler tapyp, olaryň galdy-rylan agzalaryny anyklaň.

– Eje, hany Aşyr?– Sorama, gyzym3 …Artygyň ýüreg ne hawul düşd , ejes ne ýapyşdy. – Näme bolupdyr? Eje aýtsana!Nurjahan aglamjyrap mäl m etd .– B çärän ň sanalgysy dolan eken …Artyk ör-gökden gel p– Aşyr … – d ý p haşlap dem aldy.– Ýok balam, Aşyr däl.– Eýsem, k m? (B.K. «A. ä».).

193-nj gönükme. Çeper eserlerde, gazet-žurnallardan doly we doly däl sözlemler bolan alty sany sözlem göçür ň.

§ 42. EÝELI WE EÝESIZ SÖZLEMLER

194-nj gönükme. Sözlemler ň eýes n görkez ň. Daşynda eýes açyk b ld rýän sözlemler tapyň, olaryň eýeler n aýdyň.

N reden gel p, n rä barýarsyň? – d ý p, olar ýaňky çg n ýapyşmaklaryny goýdular-da, gaty ses b len bagşydan so-radylar.

– Ind bolduňyzmy? – d ý p, bagşy olardan sorady.– B ze habaryňy ber, n reden gelýärs ň?– Şeýleden gelýär n – d ý p, bagşy gelen yzyna tarap

çytylyp duran ýüzün öwürd .

129

– Şu dagyň aňry ýüzünden. Barşyn bolsa s z ň hanyňyzyň ýanyna! Men şonuň ýanyna alyp baryň!

– Hanyň ýanyna? S z k m bolarsyňyz? (N.Saryhanow «Şükür bagşy»).

Eýel sözlem▲ Iç nde eýes bolan ýa-da daşynda onuň bardygy açyk

b ld rýän sözlem eýel sözlemd r.Meselem:K tap men ň üç n patyşanyň tagtyndan ler d r.

(W.Şeksp r). Ol atyň boýnuny gujaklady. Meleguş yzyna bakan serp-

d . (B.Kerbabaýew «A. ä»).Bu mysaldaky k tap, ol, Meleguş sözler sözlem ň ç n-

de gelen eýelerd r.Käb r sözlemler ň ç nde eýes bolmaýar, emma olaryň

eýes n ň k md g n ýada nämed g n şol sözlemler ň habarlarynyň şek l nden açyk aňyp bolýar.

Meselem:Hany, öňk meselän b r çozel . Ert r daňdanrak gelers ň.

(B.Kerbabaýew. «A. ä»).B r nj sözlem ň habary (çözel ) menl k ýöňkemän ň

köplüg nde gelen üç n, onuň eýes n ň b z, k nj sözlem ň habary (gelers ň) senl k ýöňkemän ň b rl k sanynda gele-n sebäpl onuň eýes n ň hem sen sözüd g açyk b ld rýär. Şeýle bolansoň, bular ýaly sözlemler eýel sözlemler hasaplanýar.

195-nj gönükme. Okaň. Şu sözlemler ň eýes barmy? Olar-da eýän ň bardygy güman ed lýärm ? Bu sözlemlere esasy üns hereket ýer ne ýet r jä (eýä) ber lýärm ýa-da ýer ne ýet r lýän herekete ( şe, ýagdaýa)?

Onuň şledes geld . Gyzjagazyň daşarda oýnasy gel-5 - Türkmen dılı, 7-nj synp.

130

d 4. Onuň üçup ýören kebelej g tutasy geld . Munuň eýjej kd g n ! Emma kebeleg tutup bolmaýardy. Ahyrda gyzjagazyň agysy tutdy.

Eýes z sözlemler▲ Öz ç nde we daşynda eýes bolmadyk, onuň

bardygy-da guman ed lmed k sözlem eýes z sözlemd r.Meselem: 1. Munuň ýüreg n ň päkd g n . 2. Daşarda durar ýaly

bolmady. 3. Bu k taby ert re çenl okasa bolar. Eýel sözlemlerde hereket ýer ne ýet r j (eýe) bolýar,

emma eýes z sözlemlerde hereket ýer ne ýet r j bolmaýar. Bu h l sözlemlerde, esasan, ýer ne ýet r lýän hereket ( ş ýagdaý) nygtalýar. Bu hem eýes z sözlemler ň esasy gram-mat k hyzmatydyr.

Meselem:Men k tap okaýaryn. – Men ň k tap okasym gelýär.B r nj sözlemde men hereket akt w ýer ne ýet r j d r.

Iş ň ýer ne ýet r lmeg onuň erk ne, sleg ne bagly. Ik n-j sözlemde esasy üns herekete (okasym gelýär) ber lýär onda-da şol hereket hereket ýer ne ýet r jä garaşsyzlykda, öz akymlaýyn ýüze çykýar.

Sözlem ň eýes zd g n onuň habarynyň şek l nden b l-mek bolýar.

Eýes z sözlem ň habary dürl görnüşlerde bolup b ler. Olaryň käb rler ne garap geçel ň:

1. Täs r n geç rmeýän şl kler ň yzyna -yl, - l,-ul -ül,-l goşulmalaryny goşmak b len eýes z sözlem ň habary ýasalýar.

Meselem:Işe wagtynda barylýar. Gezelenje ert r ugralýar. 2. Olluk ýönkemede gelen atlar, atlaşan sözler, ş atlary

habarlyk goşulmalaryny kabul ed p ýa-da etmän eýes z sözlem ň habary bolup b lýärler.

131

Meselem:J g m ň şol uklap ýatyşydy. Onuň şol haýdap ýörş .3. Bolmak şl g n ň öňünden hal şl g gel p, eýes z

sözlem ň habary ýasalýar.Meselem: Heý, bu günler goramaga dözüp bolarmy?Duşdan geçen wagty yza dolap bolmaz.Bell k: Bolmak şl g b r ş gutarmak manysynda ge-

lende, ol eýes z sözlem ň habary bolup b lmez .Meselem:Saz çalyp boldy. Häz r ýazyp bolýar.4. Gelmek şl g n ň öňünden -asy, -es goşulmasyny ka-

bul ed p, bell b r ýöňkemede gelen şl kler eýes z sözlem ň habary bolup b lerler.

Meselem:Men ň okasym gelýär. Olaryň matal aýdyşmakda

ýaryşaslary gelýär. Ähl zady okap b les m gelýär.

196-njy gönükme. Bölekler okaň. Eýel we eýes z söz-lemler tapyň.

1. Pälwan küştçüler ň ýeňş ne ynanmaýardy. 2. Tomus günler çagalaryň öýde oturasy gelmeýär. 3. Onuň eş des gelýärd . 4. Ýokaryk sered p başlady. 5. Hanyň hem bagşy-syna göwn ýetýärd . 6. Onda tüýs men ň d ýen m gelýär. (N.Saryhanow «Şükür bagşy»). 7. Bagşynyň dessan aýdasy geld . 8. On äd mden daşdakyny saýgaryp bolmaýardy. (A. Durdyýew «Saýlanan eserler»). 9. Men rden mekdebe geld m4. 10. Ojar odunyň ý t çoguna lakyrdaýan tüňçän ň ses eş d ld 4. (B.Hudaýnazarow «Akar suwuň aýdymy»).

197-nj gönükme. Baryp bolarmy, okasy gelýär, oturyşydy, gel p durşum, oýnaýşyny sözler n sözlem ň habary ed p, özüň zden eýes z sözlemler düzüň.

132

198-nj gönükme. Eýel we eýes z sözlemler tapyň. Eýes z sözlemler ň habarlarynyň ýasalyşyny düşünd r ň.

1. Şu mahal Salyr Gazan b len Garaja çopan ýet p gel-d ler. («Gorkut ata»). 2. Ol berlen maslahaty makul b ld . («Gazetden»). 3. Jemalyň okasy, öwrenws gelýär. («Ga-zetden»). 4. Magrupynyň özün lk sapar görüp durşudy4. Şonuň üç n-de ony gyzgyn synlady. Magrupam … Mag-tymgulyny synlaýardy. (G.Kulyýew «Magtymguly» r.).

199-njy gönükme. Eýel we eýes z sözlemler tapyň. Göçür ň. Ilk eýel , soňra bolsa eýes z sözlemler saýlap ýazyň. Galdyrylan dyngy belg ler n goýuň.

1. Zähmet çek // Mal zähmet çekmek arkaly gazanylýar // Ýaltalyk b len ony d ňe dargadyp bolýar // Bar malyňa kanagat et // Kanagat tüken ks z döwletd r //

Her ş ň b r sebäb bardyr // Garyp galmagyň sebäb s-r pl kd r // Isr pl kden gaça durmalydyr // («Kowusnama») k taby boýunça).

2. Fotograf ýa b len gyzyklanýarsyňyzmy // Ol taryh üç n örän gerek zat // Mekdeb ň zde foto kružok barmy (Gazetden).

3. J g m ň öz gurjagyna köýnek t kes gelenok // Bu şe ony göwnetse bolar //

§ 43. EÝESI NÄBELLI SÖZLEM

200-nj gönükme. Sözlem ň habarlary şl g ň haýsy görnüş-ler nden ýasalypdyr? Ol habarlar anyk b r eýän görkezýärlerm ? Bu sözlemlerde eýän ň barlygy duýulýarmy?

1. Synp ýygnagynda çöreg ň mukaddesl g hakynda aýtjak. 2. Içk ýygnaga öz wagtynda barmaly. 3. Her b r ýerde seresaply bolmaly. 4. Dynç alşy çeper k taplar okap geç rjek. 5. Danalaryň wesýet ed ş ýaly okamaly.

133

▲ Eýän ň barlygy duýulýan, emma habaryň bell b -r n ýa b r zady görkezmeýänl g sebäpl , eýän ň k m ýa nämed g açyk b l nmeýän sözlem eýes näbell sözlemd r.

Eýes näbell sözlemler ň habarlary, esasan, şl g ň hök-manlyk formasyndan we mäl m geljek zaman şl g nden ýasalýar.

Meselem:1. Arassaçylyk ugrunda göreşmel . 2. Oba g tjek.Bu sözlemler ň habaryna «k m?» d ýen sorag ber lse,

onda eýän ň men, sen, ol, b z, s z, olar, çagalar … ýaly dürl sözlerden bolup b ljekd g aňlanylýar. Emma şol şahslaryň anyk b r n ň sözlem ň eýes d g bell bolmaýar. Şol sebäpl bu h l sözlemler eýes näbell hasaplanýar. Eger sözlem ň habary ýa başga b r söz ýöňkemede gel p, eýän ň k md g n açyk b ld rýän bolsa, ol sözlem eýes näbell sözlem hasaplamak bolmaz.

Şeýle sözlemler eýel sözlemler hasaplanýlmalydyr.Meselem:Arassaçylyk ugrunda göreşmel s ň. K m? –Sen.

201-nj gönükme. Eýes näbell sözlemler ň habaryny tapyň. Olar şl g ň haýsy şek l nden ýasalypdyr? Göçür ň. Eýes näbell sözlemler ň habarlarynyň aşagyny çyzyň.

1. Harby gulluga mekdep ýyllaryndan taýýarlanmaly. (Gazetden). 2. Her b r şe yhlasly ýapyşmaly. (Žurnaldan). 3. Daşary ýurt d ller n ň az bolanda b r nde sözleşmeg ba-şarmaly. 4. Gadymy ýadygärl kler rejeläp bejerýän ussa boljak. 5. Ýet şd r len hasyly yrýa4 etmän ýygnamaly. (Gazetden). 6. Öňe g tmel d , söweşjeň tabşyrygy ahyryna çenl ýer ne ýet rmel d . (S.Ataýew «Gazap»).

202-nj gönükme. Eýes näbell sözlemler ň habaryny tapyň. Göçür ň. Habarlaryň aşagyny çyzyň.

134

Atajan ýygnaga gyssanyp barýardy. B rden ol mekdeb ň golaýyndaky jaýyň äp şges nden zogd..rylyp çykýan gaýry tüssän görd . Näme etmel ? Ilk 01-e habar bermel m ? Ýa adamlary örüzmel m ? B r sekunda-da ýet rmel däl. Haýal-ýagallyk etseň, ýalyn tutaşjak. Töwerekdäk jaýlara hem geçjek. A b rden ol ýerde ýaş çaga bar bolaýsa?!

Batyr ýoldaşlarynyň b r ylgaşyp gaýdandyklar(?) ny görd . Onuň beden ne güýç goş..lan ýaly boldy. Ol ýüz..n ň ug(?)runa penjeg n suwly salma batyryp çykardy-da, penj reden öz..n jaýa oklady. (Žurnaldan).

203-nj gönükme. Aşakdaky sözlemler depder ň ze göçü-r p, eýes z sözlemler ň habarynyň aşagyny çyzyň.

1. B r gün gezelenç etmek üç n baýra g d ld . Emma howa has yssydy. Şeýle bolsa-da, ol ýerde köp gez l pd . 2. Agşamlaryna juda g ç ýatylýar. Şoňa garamazdan, ert r ne-de gaty r turulýar. Çünk bu wagtlar ş ň gyzgalaňly wagty. 3. Daşary has sowuk. Gar hem ýagýar. Paltosyz meýdana çykar ýaly däl. 4. Onuň küşt oýnasy gelýär. Ýoldaşlarynyň k no g des gelýär. 5. Dünýägözel ň surat çekes gelýär. Onuň dynç oturasy gelmeýär.

Ýönekeý sözlemler ň s ntakt k derňew ed l ş :I. Sözlemler ň ýönekeý sözlemd g n anyklamak.

II. Ýönekeý sözlemler ň gurluşy.1) ýygnak ýa ýaýraň;2) doly ýa doly däl;3) eýel ýa eýes z;4) eýes näbell sözlem.

III. Sözlem agzalaryny derňemek ( lk sözlem ň eýes , habary, soňra aýyrgyçlary we doldurgyçlary derňelýär.)

204-nj gönükme. Göçür ň. Ýönekeý sözlemler s ntakt k derňew ed ň.

135

1. Ol sazanda – d ňe saz çalardy. Sazandalygy b len bolsa halkyna özün aldyryp b l pd . Ýöne wel n onuň ady l ç nde Şükür bagşy d ý p ýöred lerd . Munuň özüne ýetes sebäb bardy.

Ol özün ň büt n ömründe k sapar aýdym aýdypdy. Bu bolsa hen z özün ň ukybyny, hünär n saýlap alyp b lmän ýören ýyllarynda bolupdy. Ine şu k gezek aýdym aýtmasy b len onuň ady Şükür bagşy bolup, l arasynda ýaýrapdy. Ýöne-de b r ýaýramady, örän ýörgünl l k b len agyzdan-agza düşüp ýaýrady.

I. Bagty görmek slän sen görmel . (G.Seý tl ýew).II. «Mekan» gazet nde çykan şol makalany okajak.

Gaýtalamak üç n soraglar we ýumuşlar:1. Ýygnak ýönekeý sözlem ýaýraňa, ýaýraň ýöne keý

sözlem hem ýygnak ýönekeý sözleme öwrüp bo-larmy? Subut ed ň.

2. At sözlem näh l sözlem? Ol sözlemden, söz düzüm-ler nden näh l tapawutlanýar? Düşünd r ň.

3. Doly we doly däl sözlemler d ý p nämä aýdylýar? Doly däl sözlemler ň haýsy agzalary galdyrylyp b l-ner? Mysallarda görkez ň.

4. Eýel we eýes z sözlemler ň kesg tlemes n aýdyň. Eýes z sözlem ň habary näh l sözlerden ýasalýar.

5. Eýes näbell sözleme deg şl mysallar get r ň. Olaryň eýel sözlemler nden tapawudyny düşün d r ň we su-but ed ň.

6. …Çeper eserlerden ýygnak we ýaýraň at sözlem-ler n ň hers ne deg şl sözlem tapyp, olary depder ň ze göçür ň. Mysallary alnan çeşmäň z görkez ň.

7. Nakyllardan doly we doly däl sözlemler ň hers ne de-g şl k mysal tapyp göçür ň.

136

SÖZLEM AGZASY HASAPLANMAÝAN SÖZLER

§ 44. SÖZLEM AGZASY HASAPLANMAÝAN SÖZLER BARADA UMUMY MAGLUMAT

▲ Sözlemde baş we aýyklaýjy agzalar bolup b lmeýän, ýagny sözlem agzasy hasaplanmaýan käb r sözler gabat gelýär. Bu h l sözler sözlem ň umumy manysyna goşmaça many berýärler. Olar haýsydyr b r zada gürrüňdeş ň ünsü-n çekmäge ýa b r zada bolan garaýşy, jogaby aňlatmaga hyzmat edýärler.

Meselem:1. Nurana, sen haly dokap b lýärm ň? Nurana d ýen ýüz tutma söz ber lýän soraga (Sen haly

dokap b lýärm ň?) Nurananyň ünsün çekmäge hyzmat edýär.

2. Bular, hakykatdan-da, mert oglanlar. Hakykatdan-da d ýen g r ş söz sözlemden aňlanylýan

p k re (bular mert oglanlar) şübhelen lmeýänl g n aňladýar.

3. Wah, el m kesd rd m.Wah ümlükd r. Ol sözlemden aňlanylýan p k re (el m

kesd rd m) bolan gynanjy b ld rýär. 4. Sen Güljennet gördüňm ? Howa, men Güljennet

gördüm. Hawa jogap söz bolmak b len sözlemdäk soraga (sen

Güljennet gördüňm ?) b ragyzdan jogap bolup gelýär. Sözlem agzalary barada geç len sapaklardan mäl m bo-

luşy ýaly, sözlem hasyl edýän sözler olara grammat k gat-naşykda bolýarlar. Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler bolsa onuň beýlek sözler b len h ç h l grammat k gat-naşyga g rmeýärler.

Meselem:Men ýed nj synpda okaýaryn.

137

Hawa, men ýed nj synpda okaýaryn.B r nj sözlem ň ähl sözler grammat k taýdan özara

baglanyşýarlar, ýagny grammat k soraga jogap bolýarlar, b tew ntonas ýa b len aýdylýarlar. Ik nj sözlemdäk hawa d ýen jogap sözüň sözlemdäk beýlek sözler b len gram-mat k baglanyşygy ýok, ol söz grammat k soraga jogap bolup b lmeýär, ntonas ýa taýdan-da bölün p aýdylýar.

Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler 4 topara bölünýärler:

Ýüz tutma sözler, jogap sözler, ümlükler we g r ş söz-ler.

§ 45. ÝÜZ TUTMA SÖZLER

▲ Sözlemde aňladylýan p k r ň k me ýa nämä ga-radylyp aýdylýandygyny b ld rýän söze ýüz tutma söz d ý lýär. Ol b r ýa-da b rnäçe sözden bolup b lýär.

205-nj gönükme. Ýüz tutma sözler barada IV synpda öwrenenler ň z ýada salyň. Eýe bolup gelen sözler ýüz tutma sözlere öwrüp, sözlemler üýtged p ýazyň.

Nusga: B b köýneg n ýuwdy. – B b köýneg ň ýuw!Oglanlar we gyzlar tutanýerl okaýarlar. Kružoga gat-

naşjak okuwçylar atlaryny ýazdyrmalydylar. Gülzada k -tabyny arassa saklady.

Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler

Ýüz tutma sözler

Jogap sözler Ümlükler Giriş sözler

138

Ýüz tutma sözler baş düşümdäk sözlerden bo-lup, sözlem ň beýlek agzalaryndan bölün p, belend räk ntonas ýa (heň) b len aýdylýarlar. Olar aýyklaýjyly hem,

aýyklaýjysyz hem gel p b lerler.Meselem:Dostlar, mekdeb m z ň töwereg n gür baglyga öwrel ň!

Mähr ban dostlar, teb gaty goramaga öz goşandymyzy goşalyň!

B r nj sözlemdäk ýüz tutma söz dostlar aýyklaýjysyz, k nj däk bolsa mähr ban dostlar aýyklaýjyly gelen ýüz

tutma sözlerd r.Ýüz tutma sözler, esasan gepleş kde köp ulanylýar.Olar

söhbetdeş ň ünsün özüne çekmäge hyzmat edýärler.Meselem:1. Gülnäz jan, bol geý n, toýa g del . (K.Gurbannepe-

sow).2. Salam, mähr ban eje! (N.H. «E»).3. Näme maslahata geld ň, ý g t? («Gorkut ata»). 4. Salam, Perwana! Garry mugallymyňy ýadyňdan

çykarmaýanlygyň üç n sag bol.Çeper eserlerde gahrymanlaryň, dag, derýa ýaly zatlara-

da, dürl zatlara-da, haýwanlara-da ýüz tutma sözler arkaly ýüzlenýän halatlary bolýar.

Meselem:1. Eý, gurbanyň bolaýyn, ez z derýa! Sen b ze bakan

güler ýüzüň öwür, goý, gözel sähra gülles n (B.Kerba-baýew «A. ä»).

2. Häz rled m harman ýer n, Açyl, gozam Açyl gozam « Ak altyny» eç l, gozam! (A. Atajanow).3. – In m, aý, n m sen näme üç n aglaýarsyň? 4. Gara başym gurban olsun, gurdum, saňa! («Gorkut

ata»).

139

Ýüz tutma söz b len sözlem ň baş agzasy bolan eýän ň arasynda şek l taýyndan meňzeşl k duýulýar, ýöne ýüz tut-ma sözler sözlem ň eýes nden aşakdaky ýaly aýratynlyklar b len tapawutlanýarlar:

1. Eýe baş düşüm şek l nde gel p, grammat k soraga jo-gap bolýar, emma ýüz tutma sözler baş düşüm şek l nde gelseler-de, grammat k soraga jogap bolmaýarlar.

2. Eýe sözlem ň baş agzasy hasaplanýar, emma ýüz tut-ma sözler sözlem agzasy bolup b lmeýärler.

3. Eýe sözlem ň beýlek agzalary b len mazmun hem-de grammat k taýdan baglanyşýar, emma ýüz tutma söz b -len sözlem agzalaryň arasynda munuň ýaly s ntakt k bag-lanyşyk ýok.

4. Eýe sözlemde adatça habardan öň gelýär, ýüz tutma sözün ň bolsa bell b r orny ýok.

5. Eýe sözlem ň baş agzalaryndan ntonas ýa (heň) taýyndan bölün p aýdylmaýar, emma ýüz tutma söz söz-lem agzalaryndan görnet n bölün p aýdylýar.

Ýüz tutma sözler sözlem ň başynda hem, ortasynda hem, soňunda hem gel p b lerler .

Sözlem ň başynda gelen ýüz tutma sözler ň yzyndan, ortasynda gelenler ň k tarapyndan, soňunda gelenler ň bolsa öňünden otur goýulýar.

Meselem:1. Artyk, [Ý,] sen men ň sowalyma jogap ber.

(B.Kerbabaýew «A. ä».)2. Ýer Sapa, [Ý,] nämä gülýärs ň?3. Ert re çenl näders ň, Maraly? [,Ý].Eger ýüz tutma sözler sözlem ň başynda has belent heň

b len aýdylsalar, onda olaryň yzyndan ýüzlenme belg s goýulýar we olaryň yzyndan gelen sözler baş harp b len başlanýar.

Meselem: Durdy Halnyýazow ç! Bu suw ýere-göge sygar ýaly däl ýaly-la!

140

206-njy gönükme. Intonas ýany dogry ulanyp okaň. P k r ň k me gönükd r lýänd g n aýdyň. Dyngy belg ler n goýup göçür ň.

1. Ýoldaş goşun gullugyna gelenler men ň buýrugyma gulak asyň!

2. B z günä galdyk Rahman! 3. Men şleýän kakam ejemem şleýä. (Žurnaldan).4. Menden zat sorama Asman! 5. Gojanyň wesýet .6. Goraň Watany ogullar Ol mukaddes ymaratdyr. Söýüň Watany gyzlarym Ol söýgüden ybaratdyr. Watan üç n baş goýsaňyz Ol Watana ybadatdyr. (N. Rejebow.)

207-nj gönükme. Ymarat, ybarat, ybadat sözler n ň manysyny «Türkmen d l n ň sözlüg nden» tapyp öwren ň.

208-nj gönükme. Okaň. Ýüz tutma sözler tapyň. Göçür ň. Dyngy belg ler n goýuň. Ýüz tutma sözler ň aşagyny çyzyň. K me ýa nämä ýüz tutulýandygyny aýdyň.

1. Doganlar b len galamdaşlar. Ýer ýüz..n ň ýazyjylary men s ze adamzat üç..n adatdan daşary jogapkärl döw..rde ýüzlenýär n. (Žurnaldan).

2. Eý gara dag men saňa näme etd m? (Mollanepes «Zöhre-Tahyr»).

3. Ak eken başyň sen ň, garradyňmy beý k dag? (K.Taňrygulyýew).

4. Pasly baharlarda seýrana g tsek, Tükenmez ýol...aryň bardyr seň çölüň. (Seýd )5. Salam säher (!)5 .

Bakylygyň nyşany. (O Annaýew).6. Magtymguly d l ň sakla,

141

Habar soralmagan ýerde. (Magtymguly).1. Adam bolsaň, hossary bol

Dalda gözläp gezen guş..ň.Köşekler m beýle guşyAwçylaram atmazmyşyň. (M.Seý dow).

2. Aýyrgyçly we aýyrgyçsyz gelen ýüz tutma sözler görkez ň.

209-njy gönükme. Hormatly myhmanlar we ata-eneler, synpdaşlar, ýaş pagtaçylar, mekdeb m z ň okuwçylary sözler n ýüz tutma sözler ed p sözlem ç nde get r ň.

210-njy gönükme. Okaň, Ýüz tutma sözler ň öňünden haýsy aýyrgyçlary get rseň z ýerl kl boljak? Deg şl aýyrgyçlary get -r p göçür ň.

… dost, beren kömeg ň üç n sag bol! … eje! S ze uzak ömür arzuw edýär n!

Ýaş toýuň gutly bolsun, … uýam Aýnur! … Atabaý aga, b z s z ň wesýetler ň ze wepaly bolmaga çalşarys.

Köp nokatlara derek goýulmaly aýyrgyçlar: hormatly, gadyrdan, mähr ban ez z.

211-nj gönükme. [Ý], [Ý! [, Ý] [, Ý!] shemalaryna laýyk gelýän dört sany sözlem düzüp, depder ň ze ýazyň.

§ 46. JOGAP SÖZLER

▲ Gepleş kde ber len soraga d ňleýj hawa, şeýle, bar, ýok, bolýar, mümk n, dogry ýaly sözler arkaly jogap berýär. Eger bu sözlerden aňlanylýan p k r g ňeltmek üç n, yz ýanlaryndan sözlem get r lse, onda ol sözler jogap söz-ler bolýarlar.

Meselem: – Näme, Çary çamanyň gürrüň n edýärm s ň z?– Hawa, ýolagçylar şony soraýarlar (B.Kerbabaýew).

142

– Ha, hä, dogrudyr, munuň agzyny guma oýkadylar. (A.Durdyýew «Saýlanan eserler»).

Bu mysallardaky howa; bolýar; nä, nä, dogrudyr söz-ler jogap sözlerd r. Eger olaryň yzlaryndan gelen sözlem-ler aýyrsak, onda olar jogap sözler bolup b lmezler. Bu ýagdaýda olar doly däl sözlem hasaplanmalydyrlar.

(Ýokary mysallardaky jogap sözler ň yzlaryndan gelen sözlemler aýryp okap görüň).

▲ Gepleş kde soraga, buýruga ýa haýyşa b ragyzdan jogap bolýan sözler jogap sözlerd r

Jogap sözler sözlem ň beýlek agzalary b len gramma-t k taýdan baglanyşmaýarlar.

Jogap sözler b r sözden hem, şol sözüň b rnäçe gezek gaýtalanmagyndan hem hasyl bolup b lerler. Gaýtalanyp gelen jogap sözler ň tassyklaýjylyk ýa-da nkär ed j l k häs ýet has güýçl bolupdyr.

Meselem:– Obaňyz bagşydan doly bolsa, onda b ze gelmek hem

gerek däl eken .– Ýok, ýok, beýle däl, her gawunyň b r tagamy bar.

S z ňk nem eş der s. Jogap sözler, esasan, sözlem ň başynda, kä halatda bol-

sa sözlem ň ortasynda gelýärler. Olar sözlem agzalaryndan otur arkaly aýratynlandyrylýarlar.

Meselem:– Ýok, [J.S] geplemel bolarsyň …– Bolýar, [J.S.,] dostlar, s z ň aýdaýşyňyz ýaly edeý n-

d ý p, Annaguly söz berd . (A.Durdyýew. «Bagytly ý g t»).– Eger Halnazar b r agyz agramly söz aýtsa ýa kej ňe

g tse, men onuň öýün başyna ýumyryn, ýok, [Z.S.,] sen özüň ýumyrsyň (B.K. «A .ä.»).

212-nj gönükme. Jogap sözler tapyň. P k r g ňeltmek üç n olaryň yzlaryndan get rlen sözlemler görkez ň. Hokatlar we so-rag belg s goýlan sözler ýazuw kadasyna laýyklap göçür ň.

143

1. Ýok, ýok, Aýyň ýanynaUçyp bolmaz, han ogulAý ç nde jadygöýAr(?)slan bardyr, jan ogul!

2. Ýok, ýok, Esen, az däld rBeý k ertä gatanjyň!

3. Howa, menem telpek goýdumAkl..wçynyň derläý(?)ş ne.

4. Howa, Abat daýzamyzamProkurordan kem çykmady. (K.Gurbannepesow).

○ Gaýtalanyp gelen jogap sözler shemada görkez ň. Olaryň tassyklaýjylyk ýa nkär ed j l k häs ýet näh l ?

213-nj gönükme. Göçür ň, deg şl dyngy belg ler goýuň. Jogap sözler ň yz ýanlaryndan olary shemada görkez ň. Bu tekstde doly däl sözlemler barmy? Olaryň jogap sözlerden tapa-wudyny düşünd r ň.

Nusga: Howa, [J. S.] onsoň näh l bolupdyr?1. Howa howa // Hakykat// Örän gü(?)çl , ukyply aýal

pälwanyňyz bar eken // Jeň pälwan uly märekän ň ortasy-nda şon..ň b len göreş pd r// Ýa-da s zde aýal pälwan bolmaýarmy // B z ň pälwanymyz öw.. njeňl k edäýd m kä // – Ýok, ýok dogrudyr //B zde kebzes ýere degmed k aýal pälwanlar bolan, häz r hem bar // (T. Esenowa).

Tarhan … mylaýym gül..ms red :– Mama çagyrýa //– Haw-wa…– Çynyňy aýdýaňmy //– Ynanmasaň, bar-da soraý //– Bolýa hany, ýör, soraly.

144

Ýok // Men oýnamaga g tjek // (G.Kulyýew «Mag-tymguly»).

214-nj gönükme. Berlen sorag sözlemler ndäk galdyrylan sözler tapyň. Soňra jogap sözler ulanyp, ol sözlemler ň deg şl jogabyny ýazyň.

Nusga: Sende Seý tn ýaz Ataýew ň …romany barmy?– Hawa, mende Seý tn ýaz Ataýew ň «Gazap» romany

bar.1.Türkmen we özbek teleýaýlymynyň «… » gepleş kle-

r ne tomaşa edýärm s ň z?2. S z ň mekdeb ň zde B. Hudaýnazarowyň k taby

boýunça okyjylar ylmy maslahaty geç r ld m ? 3. … dessanynyň awtory Mollanepesm ? 4. S z serkerde şahyr … goşgularyny halaýarmysyňyz?

§ 47. ÜMLÜKLER

215-nj gönükme. Ümlükler ň kesg tlemes , sada we t r-keş ümlükler, olaryň ýazuw düzgün barada 6-njy synpda öwrenenler ň ze esaslanyp gürrüň ber ň.

1. Kömelek tapdym.2. Bu senmidiň?3. Bu pyşbaganyň uludy-

gyny!4. Işim-ä gördüň.

1. Heýjanelek, kömelek tapdym.2. Wiy, bu senmidiň?3. Baý-ba, bu pyşbaganyň ulu dy - gyny!4. Wah, işim-ä gördüň.

Begenj , gynanjy, çk joşguny aňlatmaga hyzmat edýän sözler ümlüklerd r.

Ümlükler b le ulanylýan sözler n ň aňladýan p k r -ne duýgy tarapdan täs r edýärler. Olar dürl ntonas ýada (heňde) özbaşdak aýdylýandyklary üç n, sözlem ň beýlek agzalary b len grammat k taýdan baglanyşmaýarlar.

Ümlükler köplenç, sözlem ň başynda gelýärler.

145

Ümlükler sözlem ň haýsy ýer nde gelseler hem, sözlem agzalaryndan otur arkaly aýratynlandyrylýarlar.

Meselem: Wah [Ü,] ýöne şol g r p b lse-dä! S z, how, [Ü,] gelen ýer ň z ýalňyşan bolaýmaň? (Žurnaldan). Sen gaty kän garaşdyň, haw ! [,Ü] (Gazetden).

Sözlem ň başynda ýa ahyrynda gel p, aýratyn güýçl ntonas ýa b len aýdylýan ümlükler ň we olar b len bagly

sözlemler ň soňundan b r ýa b rnäçe ýüzlenme belg s goýlup b lner.

Meselem:– Da-at! [Ü!] Iş m gaýtdy!!! (B.Kerbabaýew «A.ä».).Ur-a-a!!! [Ü!!!].B z ňk ler gelýär! (Gazetden).

216-njy gönükme. Ümlükler tapyp, olaryň näh l many aňladýandygyny aýdyň.

1. Heýjanelegeý (!)5 Hozuň süýjül gem towuk jüýjän ň et nden kem däld r… (A.D. «S.e»). 2. Wah (,)5 jan j g m, men günde-de g t d ýýän, öz g tmese, men nädeý n? (Şol ýerde). 3. Yhm!.. Eden gara gylygyň bar bola… (B.Kerbabaýew). 4. Wah … wah … Gapyrgalarym ýeke-ýekeden ýazyp barýar. (N.P «E.e»). 5. W ý! Tanşyň ýanyna barmagyňam b r utanjy bolarmy(?)6 6. Päheýdän n m! Adamlaryň ag(?)zynyň jäheg bolmasa, ondan ýaman zat bolmajak eken-ow! 7. Äý-äýj k! Özüň soraý! – d ý p, gol-jagazyny galgatdy-da, keý k owlagy ýaly bökjekläp g td . (B.Kerbabaýew. «Eserler toplumy»).

217-nj gönükme. Iç nde ümlükler get r len bäş sany söz-lem çeper eserlerden tapyp göçür ň. ○ Olary alan çeşmäň z görkez ň. ○ Iç nde baý-ba, berekella, wah ümlükler n ulanyp, özüň zden üç sany sözlem düzüň.

146

§ 48. GIRIŞ SÖZLER218-nj gönükme. D k çyzygyň k tarapyndaky sözle-

r deňeşd r ň. Olardaky aýratynlandyrylan sözler ň sözlem ag-zasy bolup gelenler n we sözlem agzasy hasaplanmaýanlaryny tapawutlandyryň.

1. D ýmek, ol ýene okuwdan g jä galypdyr-da!

1. Çörek ýmek – munuň öz halkyň baýlygy d ýmekd r.

2. Ýagşy, men s z b len yla-la şýaryn.

2. Zyýansyz garanyň köp ýagşy. (Nakyl).

3. Dogrusy, ony obamyzda syla maýan ýok.

3. Gep ň gysgasy ýagşy, sözüň dogrusy. (Nakyl)

Sözleýän ýa ýazýan adamyň ýüze çykarýan p k r ne bolan garaýyşyny aňladýan sözler g r ş sözlerd r.

G r ş sözler sözlem agzalary b len grammat k taýdan baglanyşmaýarlar. Olar b r sözden hem, b rnäçe sözden hem bolup b lerler.

Meselem:1. Umuman, salam sagdan çepe d ý lýänd r. (Gazet-

den). 2. Dursunyň p k r çe, ol ý g t wagtynda gaty batyr adam bolupdyr. (H.Ysmaýylow «Powestler»).

Bu sözlemlerdäk umuman, Dursunyň p k r çe sözler g r ş sözler bolmak b len, olaryň b r b r sözden, beýlek s bolsa k sözden ybarat.

G r ş sözler sözlem agzalarynda ntons ýa taýdan gow-şak bölün p aýdylýarlar. Olar sözlem ň ähl ýer nde gel p b lerler.

G r ş sözler sözlem agzalaryndan otur arkaly aýra-tynlandyrylýarlar. Sözlem ň başynda gelen g r ş sözler ň yzyndan otur goýulýar.

Meselem:D ýmek, [G,] puly yzyna bermel . (Žurnaldan). Dog-

rusy [G,] «hä» d ý p-d ýmän nem ýadyma düşenok (G.G «Ş.»).

147

Sözlem ň ortasynda gelen g r ş sözlem ň k tarapyndan hem otur goýulýar.

Meselem:Men sen Ez z ň hatarynyň ýarysy, şu gürrüň mden

soň, belk , [,G,] barysy hasap edýän (B.K. «A.ä».). Olar dogrudan-da [,G,] tapylgysyz adamlar eken (B. Seýtäkow. «Doganlar»).

Sözlem ň soňunda gelen g r ş sözlem ň öňünden otur goýulýar.

Meselem:Eger türkmen toý etse, Öz otyr b r çetde,Gojalar ygtyýarly, Beýemç bor, elbetde. [G.] (H.Rejebow).G r ş sözler aňladýan manylaryna görä bäş topara

bölünýärler.1. Şübhelenmezl g ýa berk ynanmagy aňladýarlar –

şübhes z, elbetde, hakykatdan, dogrudan, şeks z…Meselem:Zelel ýok, bu, dogrudan-da, geljekde maňa sapak bo-

lar. (B. Kerbabaýew «A ä»). Men ň alaşam, hakykatdan-da, maýyp.

2. Başganyň ýa özün ň p k r ne daýanmagy aňladýanlar- man ňçe, sen ňçe, b z ňçe, aýtmagyna görä…

Meselem: Men ň p k r mçe, ol başga mesele. Sen ň aýdyşyňa

görä, gallany baýlardan d lemel m ? (B. K. «A ä»). 3. Net je çykarmagy, jemlemeg aňladýanlar – d ýmek,

eýsem, bolsa, şeýlel kde, umuman, jemläp aýdanymyzda… Meselem:Şeýlel k b len, aramyzda gürrüňe ýol açyldy. D ýmek,

maşyny çaly alyp gaçypdyr!-d ý p, Jemhur aga net je çykardy. (N. Jumaýew «Syrly gala»).

4. Ikuçlylygy aňladýanlar: – äht mal, belk , megerem, çaky…

148

Meselem:Dünýän ň soňuny görüp gelen ýok, b z belk , ýene du-

şuşarys. (B.Kerbabaýew «Aýgytly äd m»). Olaryň ýüzler-ä gaýrakdy, megerem, gaýraky ýol b len g den bolsalar ge-rek. (A. Durdyýew «Han küýl »).

5. P k r ň tert b n b ld rýänler – k nj den, b r tarapdan, k nj tarapdan…

Meselem:Ol, b r ýandan, Artykdan heder etd , k nj ýandan,

hanlygyndan heder etd . (B.Kerbabaýew «Aýgytly äd m»).

219-njy gönükme. Intonas ýany dogry ulanyp okaň. G r ş sözler ň sözlemdäk hyzmatyny düşünd r ň.

Söweşde batyr bolgun, asla gorkmagyn. Azajyk gorky göwnüňe geläýse, müň janyň bar bolsa-da, b r n hem gu-taryp b lmers ň. Net jede(,)5 bärk je k ş hem senden üs-tün çykar. Sen, şeks z, öldürlers ň. Gorkaklyk b len özüň äşgär eders ň. Deň-duşlaryň arasynda ynanç-abraýyň gal-maz. D ýmek(,)5 beýle ýaşaýyşdan ölüm ýagşydyr.

Nähak gan dökmeg n. Eger nähak gan dökseň, bela du-çar bolarsyň. B r nj den, eden ňe görä jeza çekers ň, Ik nj -den, bu dünýäde ýaman at alarsyň. Eger zalym bu dünýäde jezasyny çekmese, özüňden soň (,)5 elbetde (,)5 çagalary şol jeza duçar bolar. («Kowusnama»).

220-nj gönükme. G r ş sözler ň aňladýan manylary boýunça haýsy topara deg şl d g n aýdyň. Galdyrylan dyngy belg ler n we harplaryny goýup göçür ň.

1. Şolaryň hem takmynan b r ýüz ell s boşdy. (S.Ataýew. «Gazap»). 2. Men ň b l ş me görä s z ň häz r şol ýerde bolmagyňyz gerek. (B. Kerbabaýew «Aýgytly äd m»). 3. Şeýlel kde lk nj geograf k atlar döreýär. (S.Ataýew «Edermenl k»). 4. Dogr..sy on..ň bu gödekl g n

149

özümem halamadym. (Žurnaldan). 5. Aknuryň geçm ş n-den umuman habarlydyk. 6. Dogrudanam böwrekler Kü-müş gelnejem ň b lgeşleý n alyp galan bolmagy ahmaldy. 7. Belk bu olaryň üýtgeş k gowulygyndandyr. 8. Umu-man gazet ş men ň ş m däl eken. 9. D ýmek ony hem şden g den hasap edäýmel . 10. B r nj den-ä gazetde şläp

başlalym bär men b r zada açyk göz ýet rd m. 11. Men b r nj den-ä dok. Ik nj denem gaty gyssanýan. (Žurnaldan).

12. Çagadyr elbetde deň däl bu zatlar, Galmagal, gykylyk eder bezzatlar. (A.Kek low).

221-nj gönükme. Intonas ýany dogry ulanyp okaň. G r ş sözler ň sözlemdäk hyzmatyny düşünd r ň. Göçür ň. Dyngy belg ler n goýuň we g r ş sözler ň yz ýanlaryndan olary shema-da görkez ň.

– Artyk sen çaky men ýagşy tanaňok… Menden b r-ä k söz çykmaz b r-de halky ynjydanymy eş tmers ň z.

Men sen ň sözüňe elbetde düşünýän. Olaryň halyna Artygyň ýüreg awady!– Mundan soňra men ň bu ýerde galmagym ýeke men ň

üç..n däl beýlek s z ň üç..n hem hatarly. Men çykyp g t-sem, şol howp belk s zden sow(?)lar. (B.Kerbabaýew. «Aýgytly äd m»).

B r nj den olaryň hemmes adamyň zähmet n ň we döred j l g n ň m wes k nj den gurulýan döred lýän zatla-ryň hemmes adam üç..n döred lýär ahyryn. (S.Ataýew. «Gazap»).

222-nj gönükme. Sözlemler ň deg şl ýerler nde g r ş söz-ler get r ň. Göçür ň. Gerekl dyngy belg ler n goýuň we g r ş sözler ň yz ýanlaryndan olary shemada görkez ň.

Nusga: Sen otag günlr n ösd..r p ýet şd rmäge ökde-läns ň – Belk , [G,] sen otag günler n ösdür p ýet şd rmäge ökdeläns ň.

150

1. P k re şübhelen lýänd g n aňladyň. a) Hokkeýe tomaşa edend rler. b) Bu gün Ogulbagt üzüm Şöhratdan köp ýygan

bolsa gerek.ç) Süleýmanyň su(?)ratyny çekers ň.

2. P k r ň tert b n , yzyg derl l g n görkez ň.a) Ogulnar, Mahynur öňe saýlandy. b) Sapaklaryny oňat özleşd rmäge, öz..n göreldel

alyp barmaga çalyşmaly.ç) Goragçylar we hüjümç ler garşydaşlarynyň derwe-

zes ne gü(?)çl hüjüm etd ler.

223-nj gönükme. G r ş sözler ň aňladýan manylary boýunça haýsy topara deg şl d g n aýdyň. Göçür ň. Galdyrlan dyngy belg ler we harplary goýuň.

Elbetde alymlaram gur(?)l..şykçylaram ýerasty suwla-ryň ýokary göter ljeg..n öň..nden gör..pd ler, şon..ň üç..nem zerur möçberdäk zeýkeş gazmak şler n çyzga g -r z pd ler… Iş döwründe b r zady görkezd has dogr..sy alymlaryň öňden aýdan p k rler n tassyklady… B r n-j den suw betonyň ç ndenem syzyp geçýär. Ik nj denem kanalyň boýunda ýüzlerçe müň gektar ýere ek n ek lýär. Mysal üç..n gowaça ek p ýet şd rmek üç n, tom(?)suna ň azyndan 5–7 gezek suwarmaly. (S. Ataýew «Gazap»).

224-nj gönükme. Çeper eserlerden ç nde g r ş sözler get r lýän bäş sany sözlem tapyp, depder ň ze ýazyň. Sözlemle-r alan çeşmäň z görkez ň.

225-nj gönükme. Özüň zden ýüz tutma sözler ň, jogap sözler ň we ümlükler ň her b r ne deg şl k sanydan sözlem düzüň.

226-njy gönükme. [G, ], [,G,], [G,] shemalaryna laýyk gelýän sözlemler düzüp depder ň ze ýazyň.

151

§ 49. GIRIŞ SÖZLEM

«G r ş sözler» d ýen tema geç lende, bu sözler ň sözlemdäk p k re bolan garaýşy aňladýandygy aýdylypdy. Ed l g r ş sözler ýaly, g r ş sözlemler hem bu hyzmaty ýer ne ýet r p b lerler .

▲ Esasy sözlem ň ç nde gel p, şol sözlemdäk p k re bolan garaýşy aňladýan sözlem g r ş sözlemd r.

Meselem:Magtymguly barada häz re çenl ýazylan ň gowy

eserler ň b r – ol men ň kalbyma rahatlyk, ruhy lezzet berýän «Dowamat-dowam» poemasydyr. (Gazetden).

G r ş sözlemler many we ntonas ýa taýyndan g r ş sözlere meňzeş bolsalar-da, olary b r-b rler nden tapawut-landyrmak mümk n.

Giriş sözlerBaş agzalary bolma ýar.Meselem: Megerem, ol ýal-ňyşýan däldir.Gutarnykly pikir aňlat-maýar. Bile gelen sözlemin-den into nasiýa taýdan gow-şak bölünip aýdylýar.

Giriş sözlemlerBaş agzalary bolýar.Meselem: Düýn, seniň habaryň bardyr, mekdepde uly dabara boldy.Gutarnykly pikir aňladýar.Esasy sözlemden intonasiýa taý-dan mese-mälim bölünip aýdylýar.

G r ş sözlemler sözlem ň dürl ýerler nden gel p b ler. Olar esasy sözlemden otur, kese çyzyk ýa-da ýaý arkaly aýratynlandyrylýar.

Meselem::Sen ony tanamaly, b ze Mämmetmyrat agtyjagyny ge-

t rjek (Žurnaldan). Ert r mekdeb m zde meşhur sazanda b -len (oňa ýakynda hormatly at hem berl pd r.) duşuşyk bol-jakdygyny aýtdylar. Ine, şu ojagyň başynda, öýüm z ň ç n-de öz oglumyz öz d l m zde okap berende, bu b ze başdan-aýak düşnükl boldy. (Ýok, munuň aýdýan zatlarynyň kö-püs ne men hen zem düşünmeýär n). (N.Saryhanow).

152

227-nj gönükme. G r ş sözler we g r ş sözlemler tapyň, olaryň tapawutlaryny düşünd ň. Göçür ň. G r ş sözler ň aşagyny gön çyzyk b len, g r ş sözlemler ň aşagyny bolsa tolkunly çyzyk b len çyzyň. Deg şl dyngy belg ler n goýuň.

Nusga: Ýöne, çakym çak bolsa, sen men , megerem, Saýada garanda neb sjeňräk göräýen bolsaň gerek.

1. Ýadyňda bolmazmy3 goşa1 dereg «Guml..lardan-da» agzapsyň ahyry. (B.Hudaýnazarow. «Ynsap»). 2. Ýadyňa düşýärm bäş alty ýyl mundan owal «Belentl k» d ýen ma-kala ýazypdyryň.2 (S.Ataýew «G»). 3. Şäher ň mejl sler zalyny gören bolsaňyz Daşkent döwlet un wers tet n ň2 aktlar zalyna çalym edýär. 4. Gep ň gerd ş ne görä aýtsak mun..ň1 b r oňat tarapy hem bar.

228-nj gönükme. B z ony tanarys, ony sen b lýärs ň g r ş sözlemler n esasy sözlem ň ç nde get r ň, özüň zden k sany sözlem düzüň.

G r ş sözlem ň aňladýan manylaryna we sözlemde ulanylyşlaryna görä bolün şler :

Manylary Giriş sözler Mysallar1. Şübhelenmez-ligi ýa berk ynan-ma gy aňladý an-lar.

Elbetde, şýbhesiz, ha ky katdan-da, dog ru dan-da, gü-mansyz…

Dogrudan-da, onuň hä -si ýe tinde Edenli ýigit-le riňki ýaly dogum ly-lyk bardy. (Ga zet den).

2. Başganyň ýa özüniň pikirine daýanmagy aňla-d-ýanlar.

Meniňçe, seniňçe biziňçe onuň piki -riçe, onuň aýtma-gyna görä

…Biziňçe, şol pikirler kesgitlenen we tassyk-lanan pikirler däl. (Gazetden).

3. Netije çykar-magy, jemlemegi aňladýanlar.

Diýmek, diýmeli, eýsem bolsa, mah-lasy, şeýlelikde, ne-ti jede, sözüň gys ga-sy, umuman…

Özbegistanyň, umu-man, onuň halkynyň ady dünýä metbu-gatynda barha köp ag-zalýar. (Gazetden).

153

4. Ikuçlylygy gör-kezýänler

Ähtimal, belki, me-gerem, çaky…

– Maňa mälim etmedi weli, çaky gyssagly bar maly ýeri bar bolara çemeli. (B. K.).

5. Pikiriň tertibini bildirýänler

Birinjiden, bir ta-rapdan, ikinjiden, ikin ji tarapdan, galy-berse-de…

Olaryň soraglaryna, birtarapdan, Gabak hojam jogap berse, ikinji tarap-dan, Eneküti totam jogap bererdi. (H. D. «Ykbal»).

Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler ň s ntakt k derňew ed l ş .

I. Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler sözlemden tapmak.

II. Olaryň görnüş n ýüze çykarmak:1) Ýüz tutma sözler;2) Jogap sözler;3) Ümlükler;

III. G r ş sözlerler.VI. Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler ň sözlemdäk

hyzmaty.Gaýtalamak üç n soraglar:1. Näh l sözlere ýüz tutma sözler d ý lýär?2. Jogap sözler ň kesg tlemes n aýdyň.

Olary doly däl sözlemlerden tapawutlandyryp b lýär-m s ň z? Subut ed ň.

3. Ümlükler ň b le gelen sözlemler n ň p k r aňladyşyna täs r ed ş n düşünd r ň.

4. Aňladýan manylaryna görä, g r ş sözler haýsy topar-lara bölünýärler? Olaryň sözlemdäk hyzmaty barada aýdyň.

5. G r ş sözler b len g r ş sözlemler ň esasy tapawutlary nämelerden ybarat?

154

VII SYNPDA GEÇILENLERI GAYTALAMAK

229-njy gönükme. Söz düzümler n ň baglanyş ýollary bara-da öwrenenler ňz ýatlaň. Göçür ň. Ylalaşma, eýerme, ýanaşma ýoly b len baglanyşan sözler ň hers ne aýry-aýrylykda ýazyň. Olaryň her görnüş ne deg şl özüň zden hem k mysal goşuň.

Men ň enem, sahna seretd , täze mekdep, s z ň göläň z, sözler n d ňled , oglanlar geld ler, olaryň ş , arassa otag.

230-njy gönükme. Sözler ň baş agzalary barada öwre-nenler ň z ýatlaň. Olaryň görnüşler n , haýsy söz toparlary-ndan ýasalyp b lýänd kler n aýdyň. Göçür ň. Eýe b len habaryň aşagyny çyzyň.

Päl azan Şukl melek Bugra hatyna şerap süzd..r p, Salyr gazany armanda goýmagy ýüreg ne düwýär. Muny eş(?)den Bugra hatyn otly köýnek geýýär. Ol oguz gyzlarynyň ýanyna baryp:

– Duşman Gazanyň hatynyny aňjak bolsa, kyrkyňyz kyrk ýerden «men» men d ý p jogap berers ň z-d ýýär. Gyzlar on..ň öwred ş ýaly hereket edýärler.

Jany ýanan Şükl melek Gazanyň ogly Orazy öldü-r p, onuň et n gyzlara ýd rmeg buýurýar. «Her k m ýse degmäň. Iýmese şol Gazanyň aýalydyr, get r ň» d ýýär. («Gorkut ata»).

231-nj gönükme. Eýe b len habaryň arasynda kese çyzyk goýluşyny düşünd r ň. Nakyllary göçür p, eýe b len habaryň arasyna kese çyzyk goýuň. Onuň sebäb n aýdyň.

Malym janym. Ekseň ek n, baksaň goýun. Ar ganaty at. Köpüň d leg kölüň suwy. Il agzy keramat.

232-nj gönükme. Sözlem ň aýyklaýjy agzalary, olaryň gör-nüşler we sözlemdäk hyzmaty barada gürrüň ber ň. Göçür ň. Aýyrgyçlaryň we doldurgyçlaryň aşagyny çyzyň.

155

Bugra hatyn ogly Orazy ýagdaý b len tanyşdyrýar:– Ogul, sen ň et ňden ýeý nm ýa porsy duşmanyň dü-

şeg ne g reý nm ? Atanyň-Gazanyň namysyny ýere ýynmy, näme edeý n, oglum?

– Bu nä sözd..r, ene. Men ň üç n aglama. Goý, men para-para ets nler. Et m dograp, gara gowurma3 öw..rs n-ler. Kyrk gyza bers nler. Olar b r ýse, sen k ýg n. Sen ň Gazanyň aýalydygyňy duşmanlar b lmes nler. Ölen men bolaýyn, ýöne atamyň mertebes basgylanmasyn4. («Gor-kut ata»).

233-nj gönükme. Deňdeş agzalary tapyň.

Şunluk b len b r näçe gün geçenden soň, Gözel al-jagyny has çynyrgatdy. Aýalyny aýryp, hatyny berd we goşuny paýlaşdy. Ussa b r tam, b r düşek keçe, b r ýassyk, b r çäýnek, b r käse we şunuň ýaly zatlardan ýetd .

Dört aýaklydan bolsa guýrugy küle b r gök eşek ýetd . Çagalary bolsa ejes n ň ýanynda bolmaga göwned ler.

Soň ussa öz ne t mar bermäge başlady. Ol sakgal-mur-tundan zat goýman aýyrdy. Geý m-eş g n -de üýtged p ug-rady4. Ozaly b len egn ne maýka, aýagyna jalbar geýd . Maýkanyň eteg n jalbarynyň ç ne salyp gezmeg çykardy. (A. Durd ýew «Bally molla»).

234-nj gönükme. Göçür ň. Deňdeş eýeler ň, habarlaryň, aýyrgyçlaryň, doldurguçlaryň aşagyny çyzyň.

1. K taplary okaman, hakyky b lm alyp bolmaz, onsuz lezzet-de, d lewarlyk-da, her taraplaýyn g ň düşünjel l k-de ýokdur we bolup-dab lmez. (A.Gersen).

2. Adamyň ähl zady: ýüz -de, eg n-eş g -de, kalby-da, p k r -de gözel bolmalydyr. (A.P.Çehow).

3. Türkmen şahyrlary Gündogaryň Nyzamy, Nowaýy ýaly beý k söz ussatlaryna eýer pd rler. (Žurnaldan).

156

235-nj gönükme. Göçür ň. Deňdeş eýeler ň, habarlaryň, aýyrgyçlaryň, doldurgyçlaryň aşagyny deg şl çyzyklar b len çyzyň. Galdyrylan dyngy belg ler n we harplary goýuň.

Dost..ňy betbag(?)tçylykda goýma Dost..ňa wepaly bolmak dostuň b len d ňe b r şatlygy däl eýsem gam-gussany hem paýlaşmak d ..mekd r. Dost..ňda ýalňyşlyklar kynçylyklar synaglar bol..p b ler.

Dostl..k we menmenl k barlyş..ksyzdyr hem-de b r ýere sygyşjak zat däld r. (Suhoml nsk ý)

236-njy gönükme. Goşgyny okaň. Aýyklaýjy agzalary tapyň.

Unutma(Goşgy gysgaldylyp alyndy)

Alym bolup uly syrlar açanda,Ganat baglap al-asmana uçaňda,Döşüň ger p gay böwsüp geçeňde,D ller ň dürdäneler seçeňde,Alkyşlar d ý lse sen ň adyňa,Mugallymyň mydam düşsün ýadyňa.

Ussa bolup jaýyň kerp j n örseň,Gözlegler geç r p daglary dörseň,Deň zde, derýada, çöllerde ýörseň,Neb t, gaz agtaryp wyşkalar gursaň,Kuwwat berer mydam sen ň badyňa,Mugallymyň salyp dursaň ýadyňa.

(B.Japarow)

237-njy gönükme. «Men ň halaýan hünär m» temasynda döred j l kl beýannama ýazyň.

157

MAZMUNY

Türkmen edeb d l n ň käm lleş ş .........................................3Geç lenler gaýtalamak

§1. Işlık şekıllerı.............……………………………………8S ntaks s we punktuas ýa

§ 2. Söz we söz düzüm ...........…………………………….12§ 3. Erk n we durnukly söz düzümler .............……………..16§ 4. Sözlem...........…………………………………………20§ 5. Sözlemler ň aýdylyşy we p k r aňladyşy boýunça bölün ş ................................................……………………..22§ 6. Sözlemde sözler ň baglanyşygy..........………………..27§ 7. Sözlemde log k basym...........………………………..33§ 8. Pauza we ntonas ýa ................……………………….34§ 9. Sözlemde sözler ň tert b . Poez ýada nwers ýa ..........37

Sözlem ň baş agzalary§ 10. Baş agzalar barada umumy maglumat......………….39§ 11. Eýe.............…………………………………………..41§ 12. Sada we goşma eýe........…………………………….44§ 13. Eýän ň dürl söz toparlaryndan bolşy.........………….46§ 14. Habar............…………………………………………49§ 15. Sada we goşma habar............………………………..51§ 16. Habaryň dürl söz toparlaryndan bolşy........…………53§ 17. Eýe b len habaryň ylalaşygy...........…………………56§ 18. Eýe b len habaryň arasynda kese çyzygyň goýluşy......................……………………………………….58

Sözlem ň aýyklaýjy agzalary§ 19. Aýyklaýjy agzalar barada umumy maglumat.............61§ 20. Aýyrgyçlar.............…………………………………...64§ 21. Deg şl l k aýyrgyjy..............………………………….67§ 22. Sypat aýyrgyjy........................……………………….70§ 23. Meňzetme aýyrgyjy............ …………………………72§ 24. Doldurgyçlar ..........………………………………….75§ 25. Wagt doldurgyjy..........………………………………76

§ 26. Orun doldurgyjy.........……………………………….78§ 27. Ýönel ş doldurgyjy.........…………………………….81§ 28. Ýeň ş doldurgyjy.........………………………………84§ 29. Hakyndalyk doldurgyjy..............…………………….86§ 30. Çykyş doldurgyjy..........……………………………..88§ 31. Sebäp hem maksat doldurgyjy.....………………….. 90§ 32. Hal-ýagdaý doldurgyjy...........……............………….92§ 33. Meňzetme doldurgyjy..........…………………………96

Deňdeş agzalar§ 34. Sözlem ň deňdeş agzalary barada umumymaglumat................................................………………….100§ 35. Deňdeş eýeler we deňdeş habarlar.......……………104§ 36. Deňdeş aýyrgyçlar we deňdeş doldurgyçlar........….107§ 37. Deňdeş agzaly sözlemde baglanyşyk we dyngy belg ler...............................……………………………….110§ 38. Sözlemde deňdeş agzalar b len ulanylýan jemleýj sözler.....................................……………………………..116

Ýönekeý sözlemler ň gurluşy§ 39. Ýygnak we ýaýraň ýönekeý sözlemler ........………120§ 40. At sözlem ......………………………………………122§ 41. Doly we doly däl sözlemler.....…………………….124§ 42. Eýel we eýes z sözlemler............…………………..128§ 43. Eýes näbell sözlem.........…………………………..132

Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler§44. Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler barada umumy maglumat...........................………………………136§ 45. Ýüz tutma sözler......……………………………….137§ 46. Jogap sözler......…………………………………….141§ 47. Ümlükler......………………………………………..144§ 48. G r ş sözler......……………………………………..146§ 49. G r ş sözlem.......……………………………………151 VII synpda geç lenler gaýtalamak.................. 154

O‘quv nashri

Xonmatov M., Xonmatov A.,Razzoqova K., Soyunova G.

TURKMAN TILIUmum y o‘rta ta’l m maktablar n ng

7-s nf uchun darsl k

(qayta shlangan to‘rt nch nashr )

«Sharq» nashriyot-matbaaaksiydorlik kompaniyasining

Bosh tahririyatiToshkent — 2017

Redaktor — K. HallyýewÇeper redaktor — F. BasharovaTehredaktor — R. BobohonovaKorrektor — K. HallyýewSahaplaýjy — L. Tsoy

Neşirýat lisenziýasy AI № 201, 28.08.2011

Çap etmäge 2017-nji ýylyň 20-nji aprelinda rugsat edildi. Ölçegi 60×901/16. Ofset çap ediliş usuly. Ofset kagyzy. Times New

Roman garniturasy. Kegli 13; 12. Şertli çap listi 10,0. Neşir listi 9,0. 890 nusgada çap edildi. Buýurma № 17-397.

Özbegistanyň Metbugat we habar agentl g n ň «O‘zbek ston» neş rýat-çaphana döred j l k öýünde çap edildi.

Daşkent – 129, Nowaýy köçesi, 30.

1

2

3

4

5

6

T/n

Kärendä berlen dersligiň ýagadaýyny görkezýän jedwel

Okuwçynyň ady we fami-

liýasy

Okuw ýyly

Dersligiň alnandaky ýagdaýy

Synp ýol-başçysy-nyň goly

Dersligiň tabşyrylan-

daky ýagdaýy

Synp ýol-başçysy-nyň goly

Derslik kärendä berlip, okuw ýylynyň ahyrynda gaýtaryp alnanda ýokardaky jedwel synp ýolbaşçysy tarapyndan aşakdaky bahalamak ölçegine görä doldurulýar:

Täze

Gowy

Kanagatlanarly

Kanagatlanarsyz

Dersligiň kärendä birinji gerek peýdalanmaga berlendäki ýagdaýy.

Sahypalary bitin, dersligiň esasy böleginden aýrylmadyk. Ähli sahypalary bar, ýyrtylmadyk, sahypalarynda ýazgy we çyzgylar ýok.

Sahypalary eplenen, çyzyklar çyzylyp gyralary ýyrtylan, ders ligiň esasy böleginden aýrylmak halaty bar, peýdalanyjy tarapyndan kanagatlanarly timarlanan. Gopan kagyzlary gaýtadan bejerlen, käbir sahypalaryna çyzylan.

Sahypalaryna çyzylan, esasy böleginden aýrylan ýa-da bütinleý kanagatlanarsyz timarlanan. Sahypalary ýyrtylan, käbirleri ýok, çyzylan, böýalan. Dersligi dikeldip bolmaýar.

O‘quv nashri

Xonmatov M., Xonmatov A.,Razzoqova K., Soyunova G.

TURKMAN TILIUmum y o‘rta ta’l m maktablar n ng

7-s nf uchun darsl k

(qayta shlangan to‘rt nch nashr )

«Sharq» nashriyot-matbaaaksiydorlik kompaniyasining

Bosh tahririyatiToshkent — 2017

Redaktor — K. HallyýewÇeper redaktor — F. BasharovaTehredaktor — R. BobohonovaKorrektor — K. HallyýewSahaplaýjy — L. Tsoy

Neşirýat lisenziýasy AI № 201, 28.08.2011

Çap etmäge 2017-nji ýylyň 20-nji aprelinda rugsat edildi. Ölçegi 60×901/16. Ofset çap ediliş usuly. Ofset kagyzy. Times New

Roman garniturasy. Kegli 13; 12. Şertli çap listi 10,0. Neşir listi 9,0. 144 nusgada çap edildi. Buýurma № 17-398.

Özbegistanyň Metbugat we habar agentl g n ň «O‘zbek ston» neş rýat-çaphana döred j l k öýünde çap edildi.

Daşkent – 129, Nowaýy köçesi, 30.