1

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ

Õóóëü ç¿éí ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãàà, ïðàêòèêèéí óëèðàë òóòìûí ñýòã¿¿ë

2013 îí, Öóâðàë 6 (46)

ÕÓÓËÜ ÒªÐªÕÈÉÍ ªÌͪ /ÎÍÖËÎÕ ªÃ¯¯ËÝË, ßÐÈËÖËÀÃÀ/

Ìîíãîëûí àðáèòðûí ïðàêòèêò ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýæ õýâø¿¿ëýõ àñóóäàëä

ÕǯÕ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóäàëãààíû òºâèéí ýðõëýã÷, Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð È.Èäýø

7

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã îíîâ÷òîé ÿâóóëàõàä àíõààðàõ àñóóäëóóäÈðãýíèé õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿ã÷ Ï.Çîëçàÿà 19

ÝÐÕ Ç¯É, ÑÝÒÃÝËÃÝÝ: ¯ÇÝË ÁÎÄÎË, ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË

Àæ àõóéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààãààð øèéäâýðëýõ áîëîìæ, äàâóó òàë áà àíõààðàõ àñóóäàë: ø¿¿õèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààòàé õàðüöóóëàõ íü

ÕǯÕ-èéí äýä çàõèðàë, Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð Á.Àìàðñàíàà24

Õºäºëìºðèéí ìàðãààíòàé õýðãèéã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààãààð øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí àõëàõ áàãø, äîêòîðàíò, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëèéí ãèø¿¿í Ñ.Áîëîðìàà

31

Ãýð á¿ëèéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû îíöëîãÕóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí áîäëîãûí ñóäëàà÷ Ñ.Áàòáàÿð 37

ÕÓÓËÈÉÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒ, ¯Ð ͪ˪ª, ÀÑÓÓÄÀË

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã Ìîíãîë Óëñàä õºãæ¿¿ëýõýä Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã: ¿éë àæèëëàãàà, ÷èã õàíäëàãà

Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëèéí äàðãà Ä.Òóíãàëàã

42

Çàì òýýâðèéí îñîëòîé õîëáîîòîé ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðëýõ íü

ÆÀÉÊÀ-ãèéí “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ òºñºë”-èéí õóóëèéí çºâëºõ Á.Îþó

53

Ýâëýðëèéí ãýðýý ò¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãàÝâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëèéí ãèø¿¿í, Ìîíãîë-ªì㺺ëºã÷ õóóëü ç¿éí ôèðìèéí çàõèðàë Ç.Ñ¿õáààòàð

57

2

ÃÀÄÀÀÄ ÎÐÍÛ ÒÓÐØËÀÃÀ

Ãàäààä îðíóóäûí òóðøëàãà áà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ¿ð äàãàâðûã ¿íýëýõ íü

ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí äýä ïðîôåññîð, Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð(LL.D), Ä.Ãàíãàáààòàð

61

ßïîí Óëñ äàõü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ òóõàé îíîëûí ìàðãààí

ÆÀÉÊÀ-èéí ìýðãýæèëòýí (J.D.) Îêà Õèäåî 67

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÎÉÌ

Öàõèì îð÷èí äàõü õ¿¿õäèéí ýðõèéí õàìãààëàëò. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òîâ÷ òàéëàí

ÕǯÕ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóäàëãààíû òºâ71

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ òºñëèéí òóõàé òîâ÷ òàíèëöóóëãà

Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õ, ÆÀÉÊÀ áîëîí Ìîíãîëûí ºì㺺ëºã÷äèéí õîëáîîíû õàìòàðñàí “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ òºñºë”

93

Ýíý äóãààðûã ÆÀÉÊÀ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ òºñºë”-èéí ñàíõ¿¿ãèéí

äýìæëýãòýéãýýð Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí õàìòðàí ãàðãàâ.

3

CONTENTBEFORE CREATING A LAW(UNDERLINING ARTICLE, INTERVIEW)

Issues of Using Mediation in the Mongolian Arbitral Practice(I.Idesh, Ph.D, Head of Legal Research Center of National Legal Institute)

7

Issues of Effective Use of Mediation(P.Zolzaya, Judge of Appellate Court for Civil Cases)

19

LEGAL THOUGHTS: REFLECTION

Opportunity, Advantages and Issues of Resolving Business Disputes through Mediation: Comparison of Court Proceedings and Mediation

(B.Amarsanaa, LL.D, Vice-Director of National Legal Institute)

24

Legal Regulation of Labor Dispute Resolution through Mediation(S.Bolormaa, Senior Lecturer, School of Law of National University of Mongolia and Member of Mediation Committee)

31

Specific Nature of Family Dispute Resolution through Mediation(S.Batbayar, Policy researcher of National Legal Institute)

37

IMPLEMENTATION OF LAW, EFFICIENCY, PROBLEMS

The Mediation Committee’s Responsibility for Developing Mediation in Mongolia: Functions and Scope of Activities

(D.Tungalag, Justice of the Supreme Court of Mongolia, Chair of Mediation Committee)

42

Resolving Disputes of Traffic Accidents through Mediation(B.Oyu, Legal Advisor to the Project of JICA “Strengthening Mediation System in Mongolia”)

53

Mediation Agreement and Its Legal Requirements(Z.Sukhbaatar, Member of Mediation Committee, Director of “Mongol-Advocate” Law Firm)

57

INTERNATIONAL PRACTICE

Foreign Practices and Evaluation of Mediation Consequences(D.Gangabaatar, LL.D, Associate Professor of School of Law of National University of Mongolia)

61

Theoretical Disputes over Invalidness of Mediation in Japan(Oka Hideo, Juris Doctor, Specialist, JICA)

67

4

RESEARCH OVERVIEW:

The Protection of Children on Internet OnlineSummary of Research Paper of National Legal Institute (Legal Research Center of National Legal Institute)

71

Short Introduction to the Project “Strengthening Mediation System in Mongolia”

(“Strengthening Mediation System in Mongolia” project, co-managed by the Supreme Court of Mongolia, JICA and Association of Mongolian Advocates)

93

This special issue is published within the cooperation framework of the National Legal Institute of Mongolia and project “Strengthening Mediation Systems in

Mongolia“ of JICA. Publication of the issue was financed by the project.

5

Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð:279ISSN:2226-9185Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãýýñ ýðõëýí ãàðãàâ. Æèëä 6 äóãààð ãàðíà.

Õàÿã: Óëààíáààòàð - 46, ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã, ×èíãèñ õààíû òàëáàé-7Óòàñ: +(976)-11-315735 Ôàêñ: 315735Öàõèì õóóäàñ: www.legalinstitute.mnÖàõèì õàÿã: lawjournal@legalinstitute.mn

ÑÝÒï¯ËÈÉÍ ÇªÂ˪Ë

Æ.Àìàðñàíàà ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí äàðãà

Á.Àìàðñàíàà Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí äýä çàõèðàë

À.Áàêåé ÓÈÕ-ûí Òºðèéí áàéãóóëàëòûí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà

Á.Áàÿðñàéõàí Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Ä.Áàÿðñàéõàí Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Æ.Áàÿðöýöýã ÕÇß-íû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà

Á.Áèëýãò ÖÅÃ-ûí äàðãà

Æ.Áÿìáàäîðæ Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûí äàðãà

Ä.Ãàíáàò ÓÈÕ-ûí Õ¿íèé ýðõèéí äýä õîðîîíû äàðãà

Á.ÿíáèëýã Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Ä.Äîðëèãæàâ Óëñûí Åðºíõèé Ïðîêóðîð

Í.Æàíöàí Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Ö.Çîðèã Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷

Â.Îþóìàà Õóóëü ç¿éí äîêòîð

×.ªíºðáàÿð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí Õóóëèéí áîäëîãûí çºâëºõ

Ä.Ñîëîíãî ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí çàõèðàë

Ø.Ò¿âäýíäîðæ ÓÈÕ-ûí Õóóëü ç¿éí áîäëîãûí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà

Õ.Òýì¿¿æèí Õóóëü ç¿éí ñàéä

Á.Òýì¿¿ëýí Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Ï.Öàãààí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí Òàìãûí ãàçðûí äàðãà

×.Ýíõáààòàð Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð

À.Ýðäýíýöîãò Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Åðºíõèé ýðõëýã÷Õ.Íîìèíãýðýë

Ýðõëýã÷È.Èäýø

Õàðèóöëàãàòàé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàÄ.Íÿìáàÿð

Õýâëýëèéí ýõèéãÁ.Öýðýíëõàì

6

EDITORIAL BOARD

J.Amarsanaa Chairman, Constitutional Court of Mongolia

B.Amarsanaa Vice Director of the National Legal Institute

A.Bakei Chairman, Standing Committee on State Structure of State Great Hural of Mongolia

B.Bayarsaikhan Ph.D

D.Bayarsaikhan Ph.D

J.Bayartsetseg State Secretary, Ministry of Justice of Mongolia

B.Bilegt Chief, General Police Department of Mongolia

J.Byambadorj Chief Commissioner, National Human Rights Commission of Mongolia

D.Ganbat Chairman, the Sub Committee on Human Rights of State

Great Hural of Mongolia

B.Gunbileg Ph.D

D.Dorligjav General Prosecutor of Mongolia

N.Jantsan Ph.D

Ts.Zorig Chief Justice, Supreme Court of Mongolia

V.Oyumaa Ph.D

Ch.Unurbayar Legal Advisor to the President of Mongolia

D.Solongo Dean, School of Law, National University of Mongolia

Sh.Tuvdendorj Chairman, Standing Committee on Legal Policy of State Great Hural of Mongolia

Kh.Temuujin Minister of Justice

B.Temuulen Ph.D

P.Tsagaan Head, the Office of the President

Ch.Enkhbaatar Sc.D

A.Erdenetsogt Ph.D

Editor-in-ChiefKh.Nomingerel

Executive Editor-in-ChiefI.Idesh

Acting Assistant EditorNayambayarDesigned by

B.Tserenlkham

State Registration Number:279ISSN: 2226-9185Published by the National Legal Institute. Six issues in a Year.

Address: Ulaanbaatar-46, Chingeltei District, Chinggis khaan Square -7Phone:+(976)-11-315735 Fax: 315735Website: www.legalinstitute.mnE-mail: Lawjournal@legalinstitute.mn

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

7

ÕǯÕ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóäàëãààíû òºâèéí ýðõëýã÷, õóóëü ç¿éí óõààíû

äîêòîð È.Èäýø

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààí, ø¿¿õ, àðáèòðûí ïðàêòèê, ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãà, õºíäëºíãèéí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä, çóó÷ëàë, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë

1. Óäèðòãàë

2003 îíû 5-ð ñàðûí 9-íû ºäºð Óëñûí Èõ Õóðëààñ Àðáèòðûí òóõàé õóóëü áàòëàãäñàíààð Ãàäààä õóäàëäààíû àðáèòð íü Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Àðáèòð áîëæ ººð÷ëºí áàéãóóëàãäàæ, ãàäààä, äîòîîäûí áèçíåñèéí ìàðãààíûã àðáèòð, çóó÷ëàëûí àðãààð øèéäâýðëýõ, àðáèòðûã ñóðòàë÷ëàõ, îëîí íèéòýä òàíèóëàõ, ñóðãàëò ñóäàëãàà õèéõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõýëæýý.1

1 Ìîíãîëûí àðáèòðûí õóóëü òîãòîîìæèéí õºãæèë, 2003 îíû Àðáèòðûí òóõàé õóóëüä îðñîí ýðõ ç¿éí øèíý çîõèöóóëàëò, Ãàäààä õóäàëäààíû àðáèòðûí òàëààð ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä äýëãýð¿¿ëæ àâ÷ ¿çýýã¿é ó÷èð ýíý òàëààð È. Èäýø. Íîâûé çàêîí Ìîíãîëèè îá àðáèòðàæå 2003 ãîäà: Þðèäè÷åñêèå àñïåêòû îñïàðèâàíèÿ àðáèòðàæíûõ ðåøåíèé â ñóäàõ. Ýðäýíýò- õºãæèë. Øèíæëýõ óõààí, ¿éëäâýðëýë, ñóäàëãààíû ñýòã¿¿ë. 2005 № 2(9) íèéòëýëýýñ òîäðóóëæ ¿çíý ¿¿.

Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Àðáèòð ¿éë àæèëëàãààãàà óëñûí õýìæýýíä ÿâóóëàõ ¿¿äíýýñ ñàëáàð àðáèòðóóäàà 21 àéìàãò áàéãóóëñíààñ ãàäíà àðáèòðûí õóóëü òîãòîîìæèéí àêòàíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ, çîõèã÷äîä òîäîðõîé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã àðáèòðûí àðãààð øèéäâýðëýõ øèíý ìåõàíèçìûã òºëºâø¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýýð èðëýý. Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä ̯ÕÀ¯Ò -ûí äýðãýäýõ áàéíãûí àðáèòð áîëîí àðáèòðûí çàðèì áàéãóóëëàãóóä òîãòìîë ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëñîí áîëîâ÷ àðáèòðò õàíäàõ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí òîî íýìýãäýõã¿é, ø¿¿õèéí à÷ààëàë áóóðàõã¿é áàéñààð ë áàéíà. Òóõàéëáàë, ̯ÕÀ¯Ò- ûí äýðãýäýõ Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Àðáèòðààð2 2011 îíä 41 õýðýã, 2012 îíä 45 õýðýã, 2013 îíû ýõíèé 9 ñàðûí áàéäëààð 25 õýðýã òóñ òóñ øèéäâýðëýñýí áàéíà.3

Àðáèòðò õàíäàõ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí òîî èéíõ¿¿ íýìýãäýõã¿é áàéãàà ÿâäàë íü çàðèì òàëààð Ìîíãîëûí Îëîí Óëñûí áà ¯íäýñíèé Àðáèòð (ÌÎÓ¯À) çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõã¿é áàéãàà, àðáèòðààð øèéäâýðëýñýí õýðãèéí äºíãºæ 3 õóâèéã ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýä áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñ îðîëöñîí îëîí óëñûí õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí ýçýëæ áàéãàà, ò¿¿í÷ëýí áàéíãûí áóñ áîëîí ò¿ð àðáèòðûí ¿éë àæèëëàãààã õºõè¿ëýí äýìæèæ õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãàà çýðýã àðáèòðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òóëãàìäñàí àñóóäëààñ óëáààòàé íü ìàðãàøã¿é4. 2 2012 îíû 12 äóãààð ñàðààñ Ìîíãîëûí Îëîí Óëñûí áà ¯íäýñíèé Àðáèòð ãýæ íýðëýãäýõ áîëñîí.3 ×.ÿíæäàãâà. Ìîíãîë Óëñûí àðáèòðûí ýðõ ç¿éí ºíººãèéí áàéäàë. “Ìîíãîë Óëñûí àðáèòðûí ýðõ ç¿éí ºíººãèéí áàéäàë, öààøäûí ÷èã õàíäëàãà” ñýäýâò îëîí óëñûí ñåìèíàðò òàâüñàí èëòãýë. 2013 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 27, ̯ÕÀ¯Ò -ûí äýðãýäýõ Ìîíãîëûí Îëîí Óëñûí áà ¯íäýñíèé Àðáèòð. Óëààíáààòàð4 I.Idesh. Mongolia’s Arbitration Law: Some Challenging Is-sues of Legal Regulation of Arbitration. Presentation. The 8 th ALIN Expert Forum. Current Legal Issues in Asian Countries.2013.12. KLRI. Asian Legal Information Network.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÀÐÁÈÒÐÛÍ ÏÐÀÊÒÈÊÒ ÝÂËÝЯ¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀËÛà ÕÝÐÝÃËÝÆ ÕÝÂد¯ËÝÕ ÀÑÓÓÄÀËÄ

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

8

Ýäãýýð òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä þóíû ºìíº ÌÎÓ¯À-ààð øèéäâýðëýõ îëîí óëñûí õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíû òîîã íýìýãä¿¿ëýõ, ìàðãààíûã çóó÷ëàë áîëîí áóñàä àðãààð øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã ñàéæðóóëàõ, ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãà (alternative dispute resolution or ‘’ADR’’) - ûã àðáèòðûí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâø¿¿ëýõ, 2003 îíû Àðáèòðûí òóõàé õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ßàãààä ãýâýë îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò íèéò ìàðãààíû 16 õóâèéã ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãààð, õàðèí 44 õóâèéã àðáèòð áîëîí àëüòåðíàòèâ áóñàä àðãà (international arbitration + ADR) -ûã õîñëóóëàí õýðýãëýñíèé ¿íäñýí äýýð øèéäâýðëýæ áàéíà. ̺í Ëîíäîíãèéí Queen Mary University èõ ñóðãóóëèéí õèéñýí ñóäàëãààãààð ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí êîìïàíè, ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûí óäèðäàõ àæèëòíóóäûí 73 õóâü íü àðáèòðûã ìàðãààí øèéäâýðëýõ áóñàä àðãàòàé õîñëóóëàí õýðýãëýñíýýð èðãýíèé áîëîí õóäàëäààíû ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã øóóðõàé, áàãà çàðäëààð øèéäâýðëýõ áîëîëöîîòîé ãýæ õàðèóëñàí5 íü ÌÎÓ¯À áîëîí àðáèòðûí áóñàä áàéãóóëëàãóóäûí ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ÿëàíãóÿà àðáèòðûí ïðàêòèêò ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýæ, õýâø¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Äýýðõýýñ ¿çýõýä ìàíàé óëñûí õóâüä ãàäààä îðíóóäûí ø¿¿õ, àðáèòðûí ïðàêòèêò ºðãºí õýðýãëýæ áàéãàà ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãà, òýäãýýðèéí õóóëü ç¿éí ¿ð äàãàâðûã àðáèòðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ÿëàíãóÿà, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë áîëîí áóñàä àðãûã Ìîíãîëûí àðáèòðûí ºíººãèéí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâø¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ îëîí òàëààñ íü ñóäëàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéãààã õàðãàëçàí ãàäààä îðíóóäûí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, ïðàêòèê, îëîí óëñûí àðèëæààíû Seoul. Korea. P.255 Jan Paulsson, Nigel Rawding, Lucy Reed. The Freshfields Guide to Arbitration Clauses in International Contracts. Third Edition. Wolters Kluwer.2011 Kluwer Law Interna-tional. P. 12

àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâøñýí ìàðãààí øèéäâýðëýõ àðãà, òýäãýýðèéí òºðë¿¿ä, Ìîíãîë Óëñàä çóó÷ëàëûí æóðìààð ìàðãààí øèéäâýðëýæ áàéãàà ºíººãèéí áàéäàë, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí îð÷èí ãýñýí ¿íäñýí ãóðâàí àñóóäëûã òîäðóóëàí àâ÷ ¿çüå.

2. Ãàäààä îðíóóäûí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, ïðàêòèê

Ãàäààäûí õóóëü÷ ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ÀÍÓ áîëîí áóñàä óëñûí ò¿¿õýíä óóãóóë èðãýä, øèëæèí ñóóã÷äûí õîîðîíä ¿¿ññýí äàéí, ìºðãºë人í, ãàçàð ýçýìøèëòýé õîëáîîòîé ìàðãààíûã ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áóþó çóó÷ëàã÷ (mediator) - èéí îðîëöîîòîéãîîð á¿ð XVII çóóíààñ ºìíº øèéäâýðëýæ áàéæýý. ÀÍÓ -ûí ìóæ óëñóóäûí õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà ºðãºæèí õºãæèõèéí õýðýýð XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð ìàðãààíûã çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýõ ïðàêòèê äàëàéí òýýâýð, õóäàëäàà, àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò ºðãºí äýëãýð÷ýý. XX çóóíû ýõíýýñ ìàðãààíûã õºíäëºíãèéí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí ìåõàíèçì óëàì áîëîâñðîíãóé áîëîí õºãæñºíººð çóó÷ëàëûí àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí ýðõ ç¿éí àêòóóä ÀÍÓ -ûí çàðèì ìóæ óëñóóäàä áàòëàãäñàí áàéíà.

Ààæìààð ø¿¿õèéí ïðàêòèêò ìàðãààíûã çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýõ õàíäëàãà äàâàìãàéëàõ áîëñíû óëìààñ 1950-èàä îíû äóíä ¿åýñ ÀÍÓ, Èõ Áðèòàíè, Àâñòðè çýðýã îðíóóäàä ìàðãààíûã õºíäëºíãèéí ýòãýýäèéí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýõ òîãòîëöîîã õóóëü÷ëàí ìºðä¿¿ëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëñýí íü õóóëü÷ ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí àíõààðëûí òºâä áàéõ áîëæ, îäîî ÷ áàéñààð áàéíà.

Èéíõ¿¿ 1960-ààä îíîîñ ÀÍÓ áîëîí Èõ Áðèòàíè óëñûí òóðøëàãààð Åâðîïûí îðíóóäàä ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã ø¿¿õèéí áîëîí àðáèòðûí ïðàêòèêò ºðãºí õýðýãëýæ

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

9

ýõýëñýí6 áºãººä îäîî ãàäààä îðíóóäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õóóëü òîãòîîìæ ¿¿ñ÷ õºãæñºí ò¿¿õýí íºõöºë áàéäëûã òîâ÷îîëîí àâ÷ ¿çüå.

2.1 Ãàäààä îðíóóäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õóóëü òîãòîîìæ ¿¿ñ÷ õºãæñºí ò¿¿õýí íºõöºë áàéäàë

Ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëëèéí 2-ð õýñãèéí ýõýíä äóðäñàí÷ëàí, XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýñ ýõëýí ÀÍÓ -ä ìàðãààíûã çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîé øèéäâýðëýõ ïðàêòèê äàëàéí òýýâýð, ¿íýò öààñ, õºâºí áîëîí òîðãîíû ñàëáàðò ºðãºí äýëãýðñíýýð áàðàõã¿é òýð ÷ áàéòóãàé àæèë îëãîã÷ ýçýä áîëîí ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä ¿¿ññýí õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû ìàðãààíûã øèéäâýðë¿¿ëýõýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ êîìèññûí ãèø¿¿ä (commissioners of conciliation) -èéã òîìèëæ áàéõ ýðõèéã Êîíãðåññ 1913 îíä ÀÍÓ -ûí Õºäºëìºðèéí ÿàìíû òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà (secretary of labor) -ä îëãîæ áàéæýý.7 Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû ìàðãààí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí ìåõàíèçì ààæìààð áîëîâñðîíãóé áîëñîí ó÷ðààñ 1930- 1940 îíóóäàä ÀÍÓ-ä õºäºëìºðèéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ÷èã ¿¿ðýãòýé Õîëáîîíû Çóó÷ëàë, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àãåíòëàã (Federal Mediation and Conciliation Services) áàéãóóëæ, ìàðãààí øèéäâýðëýäýã ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ (professional dispute settlers: negotiators, mediators, arbitrators) áèé áîëñîí íü ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ çàìààð øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã õóóëü÷ëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.

ßâààíäàà ÀÍÓ áîëîí áóñàä àæ ¿éëäâýðæñýí îðíóóäàä õºíäëºíãèéí ýòãýýäèéí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýõ ìàðãààíû õ¿ðýý óëàì á¿ð ºðãºæèí ìàðãààí øèéäâýðëýõ áàéãóóëëàãóóäûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íýìýãäýæ, øèéäâýðëýõ àðãà ç¿é áîëîâñðîíãóé áîëñíîîð õºäºëìºð, ãàçàð ýçýìøèë, áàéðíû ò¿ðýýñ, ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã 6 Ëåáåäåâ.Í.Þ. Ìåäèàöèÿ êàê ñïîñîá ðàçðåøåíèÿ êîíôëèêòîâ â óãîëîâíîì ïðîèçâîäñòâå: íàçðåâøàÿ íåîáõîäèìîñòü èëè äàíü ìîäå?. Çàêîí è ïðàâî. 2013 ¹11. Èçäàòåëüñòâî “Þíèòè -Äàíà”, Ìîñêâà. Ñ.947 Linda R.Singer. Settling Disputes. Conflict Resolution in Business, Families, and the Legal System. Westview Press. Boulder, San Francisco, & London. P.6

çóó÷ëàëûí àðãààð øèéäâýðëýõ õàíäëàãà äàâàìãàéëàõ áîëæýý. Ãýõäýý, ÀÍÓ-ä õºäºëìºðèéí áîëîí áóñàä òºðëèéí ìàðãààíûã çóó÷ëàã÷èéí òóñëàìæòàéãààð øèéäâýðëýõ ïðàêòèê ºðãºí äýëãýðýýä áàéñàí áîëîâ÷ 1970-ààä îíóóäàä ø¿¿õèéí à÷ààëàë õýò íýìýãäñýíèé óëìààñ ÿëàíãóÿà, èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ óÿí õàòàí ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òóëãàð÷ýý. Ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ¿¿äíýýñ Õàðâàðäûí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ôðýíê Ñàíäåð ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ çàìààð øèéäâýðëýõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ ñàíàëûã 1976 îíä õóðàëäñàí Áàãà õóðàë (Pound Conference) -ûí ¿åýð äýâø¿¿ëñíýýð ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ òîãòîëöîî ÀÍÓ -ä àíõ ¿¿ñ÷ áóñàä îðíóóäàä äýëãýðýõ ýõëýë òàâèãäñàí áàéíà.8

Óëìààð ÀÍÓ -ä Õàðâàðäûí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ôðàíê Ñàíäåðèéí ñàíàë áîëãîñîí çàãâàðààð ø¿¿õèéí áóñ àðãààð ìàðãààí øèéäâýðëýõ õºòºëáºðèéã 1976 îíîîñ Àìåðèêèéí Àðáèòðûí Àññîöèàöèéí èäýâõòýé îðîëöîîòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëñýí íü ¿ð ä¿íãýý ºãñíººð áàðàõã¿é ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòûí òºñºë áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë àëõàì áîëæýý.9

ÀÍÓ -ûí á¿õ ìóæ óëñàä õýðýãæ¿¿ëñýí ýíý õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä Òåõàñ, Ôëîðèäà çýðýã ìóæ óëñóóäàä ø¿¿ã÷ èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýõýýñ ºìíº çóó÷ëàëûí àðãààð øèéäâýðë¿¿ëýõýýð øààðäàõ ýðõòýéã õóóëü÷èëñàí ýðõ ç¿éí àêò áàòëàãäæýý. ßëàíãóÿà, 1983 îíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðñîí Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû õîëáîîíû ä¿ðýì (Federal Rules of Civil Procedure) - ä “...ø¿¿ã÷ ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãà (ADR process) õýðýãëýõèéã øààðäàæ áîëíî.” ãýæ çààñíààð Àìåðèêèéí ø¿¿õèéí ïðàêòèêò èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ çàìààð øèéäâýðëýõ 8 Menkel-Meadow, Love, Schneider. Mediation. Practice, Policy, and Ethics. Aspen Publishers, Inc. New York. 2006. P.999 Linda R.Singer. Äýýð äóðäñàí á¿òýýë. P. 165

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

10

õàíäëàãà èëò äàâàìãàéëàõ áîëñîí áàéíà.10

Ãýâ÷ óäàëã¿é ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã àðáèòðûí ïðàêòèêò èë¿¿ ºðãºí õýðýãëýõ áîëñîí11 áºãººä îäîî ãàäààä îðíóóäàä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àðãààð õýðõýí øèéäâýðëýæ áàéãàà òàëààð àâ÷ ¿çüå.

2.2 Ãàäààä îðíóóäûí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ïðàêòèê

ÀÍÓ-ûí áîëîí áóñàä îðíû òóðøëàãààñ ¿çýõýä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ çàìààð øèéäâýðëýõ ÿâöàä ÿëàíãóÿà, çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíä òýòãýâýðò ãàðñàí ø¿¿ã÷, àðáèòð÷ áîëîí õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûã ºðãºíººð îðîëöóóëæ áàéãàà íü þóíû ºìíº ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îíöëîã, àðãà ç¿éòýé õîëáîîòîé àæ. Æèøýý íü 1990 îíû Èðãýíèé ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîîíû øèíý÷ëýëèéí òóõàé õóóëü (Civil Justice Reform Act) -èéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ ÀÍÓ -ûí ìóæ óëñóóäàä ø¿¿õèéí ïðàêòèêò àíõ òºëºâøèí õºãæñºí çóó÷ëàë áîëîí áóñàä àðãûã èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã àðáèòðààð øèéäâýðë¿¿ëýõýýñ ºìíº õýðýãëýæ áàéõààð õóóëü÷èëæýý.

Åð íü ÀÍÓ -ûí ìóæ óëñóóäàä ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà, ìåõàíèçìûã õóóëü÷èëñàí ýðõ ç¿éí àêòóóäààñ ãàäíà Ìàðãààí øèéäâýðëýõ ¿íäýñíèé èíñòèòóò (National Institute for Dispute Resolution), Àìåðèêèéí Àðáèòðûí Àññîöèàöè, Àìåðèêèéí Áàðûí Õîëáîî, Ìàðãààí Øèéäâýðëýõ Àññîöèàöè (Association for Conflict Resolution) çýðýã ìýðãýæëèéí õîëáîî, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí áîëîâñðóóëæ ìºðä¿¿ëñýí Çóó÷ëàëûí íýãäìýë õóóëü (Uniform Mediation Act), Çóó÷ëàã÷äûí ¿éë àæèëëàãààíû çàãâàð ñòàíäàðò (Model Standards of Conduct for Mediators) çýðýã ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä çóó÷ëàã÷èä òàâèãäàõ 10 Menkel-Meadow, Love, Schneider. Äýýð äóðäñàí á¿òýýë. P.39011Îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòð. ̯ÕÀ¯Ò -ûí äýðãýäýõ ̯À, Óëààíáààòàð, 2008, 53-ð õóóäàñ äýýð äóðäñàí á¿òýýë. P.390

øààðäëàãà (òóõàéëáàë, òóõàéí ñàëáàð ýðõ ç¿éí ìýäëýã, äàäëàãà, òóðøëàãà, õàðààò áóñ áàéõ ÷àäâàð ã.ì), çóó÷ëàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýðõ, ¿¿ðýã, ñîíèðõëûí çºð÷èë, çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíû ¿å øàò, çóó÷ëàëûí àæèëëàãààã äóóñãàâàð áîëãîõ ¿íäýñëýë, ýâëýðëèéí ãýðýý çýðýã àñóóäëûã çîõèöóóëñàí áàéíà.12

ÀÍÓ-ûí òóðøëàãààð13 1990 -ýýä îíîîñ ýõëýí Êàíàä, Àíãëè, Ãåðìàí, Àâñòðàëè, Øèíý Çåëàíä, Ñêàíäèíàâûí áîëîí Ç¿¿í Åâðîïûí îðíóóäàä çóó÷ëàë (mediation)-ûã ø¿¿õ áîëîí àðáèòðûí ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä ãàäààä îðíóóäàä ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãààð øèéäâýðëýñýí õýðãèéí òîî æèëýýñ æèëä íýìýãäýæ, ýäãýýð àðãûã îëîí óëñûí õóäàëäàà, èíòåðíåòèéí ñ¿ëæýýíèé ¿éë÷èëãýý çýðýã ýð÷èìòýé õºãæèæ áóé áóñàä ñàëáàðò ºðãºí õýðýãëýõ áîëëîî.

ªíºº ¿åä ÀÍÓ -ä Ìàðãààí øèéäâýðëýõ îëîí óëñûí èíñòèòóò (International Institute for Conflict Prevention and Resolution, ‘’CPR’’), Ìàðãààí øèéäâýðëýõ îëîí óëñûí òºâ (International Centre for Dispute Resolution, ‘’ICDR’’), Áðàçèëä Áðàçèë- Êàíàäûí õóäàëäààíû òàíõèìûí àðáèòð, çóó÷ëàëûí òºâ (Arbitration and Mediation Center of the Brazil- Canada Chamber of Commerce, ‘’CCBC’’), Èõ Áðèòàíèä Ìàðãààíûã ¿ð ä¿íòýé øèéäâýðëýõ òºâ (Centre for Effective Dispute Resolution, ‘’CEDR’’), Àðáèòð÷äûí ìýðãýøëèéí èíñòèòóò (Chartered Institute of Arbitrators, ‘’CIArb’’), ÁÍÕÀÓ -ä Õÿòàäûí îëîí óëñûí 12 Ýäãýýð àñóóäëûí òàëààð òóõàéëáàë, Model Rule of Pro-fessional Conduct for the Lawyer as Third -Party Neutral, CPR- Georgetown Commission on Ethics and Standards in ADR (2004), ADA Mediation Guidelines, CPR International Institute for Conflict Prevention and Resolution Mediation Procedure, Model Rules of Professional Conduct (2004) (Selected Rules and Comments), American Bar Association çýðýã ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãýýñ òîäðóóëæ ¿çíý ¿¿. Men-kel- Meadow, Love, Schneider. Äýýð äóðäñàí á¿òýýë. 599-659-ð õóóäàñ13 ÀÍÓ -ûí ìóæ óëñóóäûí çóó÷ëàë áîëîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õóóëü òîãòîîìæ, ø¿¿õ, àðáèòðûí ïðàêòèêò òºëºâøèí õºãæñºí ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãà, òýäãýýðèéí îíöëîã øèíæèéí òàëààð ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä äýëãýð¿¿ëæ àâ÷ ¿çýýã¿é òóë ýíý òàëààð Menkel-Meadow, Love, Schneider. Äýýð äóðäñàí á¿òýýë. Linda R. Singer. Äýýð äóðäñàí á¿òýýëýýñ òóñ òóñ òîäðóóëæ ¿çíý ¿¿.

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

11

ýäèéí çàñàã, õóäàëäààíû àðáèòðûí êîìèññ (China International Economic and Trade Arbitration Commission, ‘’CIETAC’’) çýðýã áàéãóóëëàãóóä îëîí óëñûí õóâèéí ýðõ ç¿éí áîëîí áèçíåñèéí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ çàìààð øèéäâýðëýõ ìåõàíèçìûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ÷èãëýñýí ñóäàëãààíû àæèë õèéæ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû æóðàì áîëîâñðóóëæ áàéíà.

Èíãýõëýýð ãàäààä îðíóóäàä îëîí óëñûí õóâèéí ýðõ ç¿éí áîëîí áèçíåñèéí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ çàìààð øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èí ñàéæèð÷ áàéãàà òºäèéã¿é îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò çóó÷ëàëûí àðãààð øèéäâýðëýñýí õýðãèéí òîî áàéíãà íýìýãäýõ õàíäëàãà ãàð÷ áàéíà. Ýíý íü àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóä çóó÷ëàë áîëîí ìàðãààí øèéäâýðëýõ áóñàä àðãûã çîõèöóóëñàí ä¿ðýì, æóðìàà øèíý÷èëñýí, òýäãýýðèéí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ àðãà÷ëàë, àðãà ç¿é óëàì áîëîâñðîíãóé áîëñîíòîé õîëáîîòîé.

3. Îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâøñýí ìàðãààí øèéäâýðëýõ àðãà, òýäãýýðèéí òºðë¿¿ä

Îëîí óëñûí õóóëèéí ôèðì, õóóëü÷ ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä 2000-2010 îíóóäàä äýëõèéí óëñ, îðíóóäàä èðãýíèé áîëîí õóäàëäààíû ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ çàìààð øèéäâýðëýõ õàíäëàãà èëò äàâàìãàéëàõ áîëñîí ó÷ðààñ ÞÍÑÈÒÐÀË, Ïàðèñûí Àðáèòðûí îëîí óëñûí ø¿¿õ, (International Court of Arbitration, ICC), Îëîí óëñûí àðáèòðûí Ëîíäîíãèéí ø¿¿õ, (London Court of International Arbitration, LCIA), Àìåðèêèéí Àðáèòðûí Àññîöèàöè, (American Arbitration Association, AAA), Ñòîêãîëüìûí àðáèòðûí èíñòèòóò, (Arbitration Institute of the Stockholm Chamber of Commerce, SCC), Õÿòàäûí ýäèéí çàñàã îëîí óëñûí õóäàëäààíû òºâ, (the Chinese International Economic and Trade Center, CIETAC), Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ îëîí óëñûí òºâ, (ICSID) çýðýã

îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóä ìàðãààíûã àëüòåðíàòèâ àðãààð øèéäâýðëýõ æóðìàà õÿíàí ¿çýæ øèíý÷ëýí áàòëààä áàéíà.14

Äýýð äóðäñàí îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò ãîë òºëºâ õýëýëöýý õèéõ (negotiation), çóó÷ëàõ (mediation), ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ (conciliation), àðáèòðûí ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ (non -binding arbitration), øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ (expert opinion), õºíäëºíãèéí ýòãýýäèéí ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ (early neutral evaluation), õÿëáàð÷èëñàí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ (adjudication) çýðýã ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã õýðýãëýæ õýâø¿¿ëæýý.15 Ýäãýýð àðãûã òóõàéí ìàðãààíû îíöëîãò òîõèðóóëàí õýðýãëýõýýñ ãàäíà ãýðýýíèé òàëóóä õàðèëöàí áóóëò õèéõ çàìààð òîäîðõîé òîõèðîëöîîíä õ¿ðñíýý𠺺ðñäèéí òîãòîîñîí àæèë õýðãèéí õàðèëöààãàà öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéäàã. ×óõàì ¿¿íä ë ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãóóäûí íèéòëýã øèíæ îðøèõ áºãººä òàëóóä òîäîðõîé òîõèðîëöîîíä õ¿ð÷ ÷àäàõ ýñýõ íü þóíû ºìíº òýäíýýñ õàðààò áóñ õºíäëºíãèéí ãóðàâäàã÷ òàëûí óð ÷àäâàð, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýñ èõýýõýí õàìààðíà. Îäîî ýäãýýð àðãûã õýðýãëýñíýýñ ÿìàð ¿ð ä¿í ãàðäàã, õºíäëºíãèéí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí òóõàéí òîõèîëäîë á¿ðò ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òàëààð öóõàñ àâ÷ ¿çüå.

Îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò õýëýëöýý

14 Îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ºíººãèéí ÷èã õàíäëàãà, áàéíãûí àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí õ¿ðýýíä õèéñýí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí áîëîí áóñàä øèíý÷ëýëèéí òàëààð ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä äýëãýð¿¿ëæ àâ÷ ¿çýýã¿é òóë ýíý òàëààð Jan Paulsson, Nigel Rawding, Lucy Reed. Äýýð äóðäñàí á¿òýýëýýñ òîäðóóëæ ¿çíý ¿¿.15 ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí ýäãýýð óõàãäàõóóí, íýð òîìú¸îã áóñàä óëñ, îðíóóä áîëîí îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóä àíãëè õýëíýýñ îð÷óóëàí äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæ áîëîí ìàðãààí øèéäâýðëýõ ä¿ðýì, æóðàìäàà óëàìæëàí àâàõäàà òóõàéí íýð òîìú¸î, ÀÍÓ-ä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õóóëü òîãòîîìæ ¿¿ñ÷ õºãæñºí ò¿¿õýí íºõöºë áàéäëûã ñóäëàí ¿çñýíèé äýýð õýðýãëýäýã. Èéì ó÷ðààñ Ìîíãîëûí õóóëü÷ ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä “ Alternative Dis-pute Resolution”, “mini-trial” çýðýã íýð òîìú¸îã ººð ººðººð îð÷óóëäàã. Æèøýý íü ‘‘ADR’’ ãýñýí íýð òîìú¸îã “ñîíãîõ áîëîìæòîéãîîð ìàðãààí øèéäâýðëýõ” ãýæ ìàíàé çàðèì ñóäëàà÷èä îð÷óóëñàí. Îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòð. Äýýð äóðäñàí á¿òýýë. 53-ð õóóäàñ

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

12

õèéõ àðãûã èõýâ÷ëýí ìàðãààíûã àðáèòðûí áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýõýýñ ºìíº òóõàéí îëîí óëñûí õóäàëäààíû êîíòðàêòûí òàëóóäûí õîîðîíä ¿¿ññýí ìàðãààíòàé òåõíèêèéí áîëîí áóñàä àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õýðýãëýæ áàéíà. Õóäàëäààíû êîíòðàêò, ãýðýýíèé òàëóóäûí ýðõ á¿õèé òºëººëºã÷èä øóóä õýëýëöýý õèéñíèé ¿ð ä¿íä îëîí æèë õàìòðàí àæèëëàñàí ò¿íø¿¿äèéí ãýðýýò ýðõ ç¿éí õàðèëöàà öààøèä õýâýýð ¿ðãýëæèëäýã. Ýíý òîõèîëäîëä õýëýëöýý õèéõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã ¿éë÷èëãýýã àðáèòðûí áàéãóóëëàãà òàëóóäàä ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Çóó÷ëàë (mediation) - ûí õóâüä òàëóóäûí ñîíãîæ àâñàí ãóðàâäàã÷ õºíäëºíãèéí ýòãýýä çóó÷ëàã÷èéí õóâèàð òàëóóäûã ººð õîîðîíäîî õýëýëöýý õèéõ çàìààð ìàðãààíàà øèéäâýðëýõýä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ó÷èðòàé. Çóó÷ëàã÷ ìàðãàëäàã÷ òàë òóñ á¿ðòýé òóñàä íü ýñâýë õàìòàä íü óóëçàõ ýñýõ àñóóäëûã òóõàéí ìàðãàëäàã÷ òàëóóä øèéäâýðëýäýã îíöëîãòîé. Èõýíõ òîõèîëäîëä çóó÷ëàã÷ (mediator) çºâëºìæ, øèéäâýð ãàðãàõ ¸ñã¿é ó÷ðààñ çóó÷ëàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà òýð áîëãîí ¿ð ä¿íòýé áàéäàãã¿é áàéíà.

Õàðèí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû õóâüä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ (conciliator) íü òàëóóäûí õèéõ õýëýëöýýðèéí ÿâöàä èäýâõòýé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, òýäýíä çºâëºìæ ºã÷, ìàðãààíòàé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õóâèëáàðûã ÷ ñàíàë áîëãîõ áîëîìæòîé.16 Òàëóóäûí áàðèìòàëæ áàéãàà áàéð ñóóðèéã òîäðóóëàõ ¿¿äíýýñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ ìàðãàëäàã÷ òàë òóñ á¿ðòýé òóñàä íü óóëçàõ áîëîìæòîé ÷ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí õóâüä òàëóóäûã òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõèéã òóëãàí øààðäàõ, ìàðãààíòàé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ººðèéí õóâèëáàðûã õ¿ëýýí àâàõ øààðäëàãà òàëóóäàä òàâèõ çýðýã ¿éëäýë õèéõ ¸ñã¿é.

16 ‘’Mediation’’ áà ‘’conciliation’’ ãýñýí íýð òîìú¸îã åðºíõèé人 íèëýýí îéðîëöîî óòãààð õýðýãëýæ õýâøñýí. ‘’Mediation’’ ãýñýí íýð òîìú¸îã àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíàà çóó÷ëàë, õàðèí ‘’conciliation’’ ãýñýí íýð òîìú¸îã ýâëýðýë, çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà ãýæ òóñ òóñ îð÷óóëæýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä “ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë” ãýñýí íýð òîìú¸îã ‘’con-ciliation’’ ãýæ îð÷óóëàõ íü èë¿¿ çîõèñòîé ñàíàãäàíà. Æ.Àìàðñàíàà. Àíãëè-Îðîñ-Ãåðìàí-Ìîíãîë îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí òîëü.Óëààíáààòàð 2004. õ.500-501. õ. 186-187

Îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò ºðãºí äýëãýðñýí ººð íýã àðãà áîë òàëóóäûí ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí õàìòàðñàí õóðàë (mini-trial/executive tribunal)17. Ýíý àðãûã ñîíãîñîí òîõèîëäîëä òàëóóäûí ýðõ á¿õèé òºëººëºã÷èä õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã òóñãàéëàí áàéãóóëñàí á¿ðýëäýõ¿¿í (panel)-ä òàíèëöóóëàõ áºãººä èéíõ¿¿ áàéãóóëñàí á¿ðýëäýõ¿¿íä þóíû ºìíº ìàðãàëäàã÷ òàë á¿ðèéí ã¿éöýòãýõ äýýä àëáàí òóøààëòàí îðäîã áàéíà. Õàðèí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã õºíäëºíãèéí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä (neutral chairman) äàðãàëíà.Á¿ðýëäýõ¿¿í õóðàëäààíû õýëáýðýýð àæèëëàæ òàëóóäûí áàéð ñóóðèéí ñóë áîëîí äàâóó òàëûã îëæ òîãòîîñíîîð çàðèì òîõèîëäîëä çààâàë áèåëýãäýõ õ¿÷èí ÷àäàëã¿é øèéäâýð (non -binding decision) ãàðãàäàã. Ýíý àðãûã èõýâ÷ëýí òîì ¿íèéí ä¿íòýé óðò õóãàöààò ãýðýýíèé òàëóóä õýðýãëýõ õàíäëàãà äàâàìãàéëæ áàéãàà áºãººä èõýíõ òîõèîëäîëä òàëóóä àñóóäëàà øèéäâýðëýæ ýâèéí õýëöýë áàéãóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò äýýð äóðäñàí àðãóóä (mediation, conciliation, mini -trial) - ààñ ãàäíà àðáèòðûí ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãàà (non -binding arbitration) , øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò (expert opinion), õºíäëºíãèéí ýòãýýäèéí ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò (early neutral evaluation), çóó÷ëàë, àðáèòðûí õîñîëñîí àðãà (mediation - arbitration), õÿëáàð÷èëñàí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà (adjudication) çýðýã àðãûã õýðýãëýæ õýâøýýä áàéíà.

Àðáèòðûí ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä òàëóóäûí òîìèëñîí àðáèòð÷ òýäíèé èð¿¿ëñýí òîäîðõîé ìàòåðèàë, íîòëîõ áàðèìòûã ñóäëàí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð øèéäâýð ãàðãàæ áîëîõ áºãººä èéíõ¿¿ ãàðãàñàí àðáèòð÷èéí øèéäâýðèéã òàëóóä çàðèì òîõèîëäîëä õ¿ëýýí çºâøººðäºã áàéíà. Ãýõäýý, àðáèòð÷èéí øèéäâýðèéã òàëóóä çààâàë áèåë¿¿ëýõ ¸ñã¿é áàéäàãò ýíý òºðëèéí ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãààíû îíöëîã øèíæ îðøèíî. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, õºíäëºíãèéí ýòãýýäèéí ¿íýëãýý, 17 Ìàíàé çàðèì ñóäëàà÷èä ýíý íýð òîìú¸îã “áè÷èë ø¿¿õ õóðàë” ãýæ îð÷óóëñàí áàéõ áºãººä ýíý íü ãàäààä îðíóóäûí ø¿¿õ, àðáèòðûí ïðàêòèêò ‘’mini-trial’’ ãýñýí íýð òîìú¸îã ººð ººð óòãààð õýðýãëýæ áàéãààòàé õîëáîîòîé.

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

13

ä¿ãíýëòèéã òóõàéí ìàðãààíû òåõíèêèéí áîëîí õóóëü ç¿éí àñóóäëààð ãàðãóóëàõ íü ýëáýã áºãººä ýäãýýð ä¿ãíýëòèéã õ¿ëýýí àâàõ ýñýõ àñóóäëûã ìàðãàëäàã÷ òàëóóä øèéäâýðëýíý.

Çóó÷ëàë, àðáèòðûí õîñîëñîí àðãûí îíöëîã øèíæ íü çóó÷ëàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà ¿ð ä¿íä õ¿ðýõã¿é íü òîäîðõîé áîëîõ òîõèîëäîëä çóó÷ëàã÷ ÿâààíäàà àðáèòð÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ýñâýë ¿¿ðãýý ººð àðáèòð÷èä øèëæ¿¿ëýõýä îðøèíî. Àíãëè áîëîí Õàìòûí íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í -îðíóóäàä çóó÷ëàã÷ààñ ººð ýòãýýä àðáèòð÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ó÷èðòàé áàéõàä Õÿòàä çýðýã çàðèì óëñàä çóó÷ëàã÷ áàéñàí ýòãýýä öààøèä àðáèòð÷èéí õóâèàð ìàðãààí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ¿ðãýëæë¿¿ëýí îðîëöîõ áîëîìæòîé.

Õÿëáàð÷èëñàí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû ¿åä òàëóóä ìàðãààíä õîëáîãäîõ ìàòåðèàë,íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿ã÷ (adjudicator) -ä øèëæ¿¿ëýõ áºãººä ø¿¿ã÷ õóðàëäààíûã óäèðäàí ÿâóóëæ øèéäâýð ãàðãàíà. Óã àæèëëàãààã èõýâ÷ëýí íýã ñàðûí õóãàöààíä ÿâóóëäàã îíöëîãòîéãîîñ ãàäíà ø¿¿ã÷ øèéäâýð ãàðãàõ ó÷èðòàé. Ãàðñàí øèéäâýðèéã òàëóóä áèåë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëîâ÷ àëü íýã òàë ººðèéí áàéð ñóóðèà áàòàëãààæóóëàõ çîðèëãîîð ìàðãààí øèéäâýðëýõ ººð àðãûã õýðýãëýõ áîëîìæ áàéäàã. Ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ ýíý àðãûã ÿëàíãóÿà, áàðèëãûí ñàëáàðò ºðãºí õýðýãëýäýã áºãººä ýíý íü òîì ¿íèéí ä¿íòýé òºñëèéã ñààäã¿é, áàãà çàðäëààð õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí õýðýãöýýíýýñ óðãàí ãàðäàã áàéíà.

Äýýðõýýñ ¿çýõýä, îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò ìàðãààíûã àðáèòðûí àæèëëàãàà ýõëýõýýñ ºìíº øèéäâýðëýäýã òîãòîëöîîã áèé áîëãîí ìºðä¿¿ëæ áàéãàà íü þóíû ºìíº ø¿¿õ, àðáèòðûí áàéãóóëëàãûí à÷ààëëûã áàãàñãàõ, ò¿¿í÷ëýí ìàðãààíûã áàãà çàðäëààð øóóðõàé øèéäâýðëýõ çîðèëãîòîé õîëáîîòîé áàéíà. ¯¿íèé óëìààñ ãàäààä îðíóóäûí ø¿¿õ, àðáèòðûí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâøñýí ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã

Ìîíãîëûí àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Ìîíãîëûí àðáèòðûí ïðàêòèêò ºðãºí õýðýãëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà.

4. Ìîíãîë Óëñàä çóó÷ëàëûí æóðìààð ìàðãààí øèéäâýðëýæ áàéãàà ºíººãèéí áàéäàë, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí îð÷èí

Ýä¿ãýý ìàíàé óëñàä ̯ÕÀ¯Ò -ûí äýðãýäýõ ÌÎÓ¯À áîëîí àðáèòðûí áóñàä áàéãóóëëàãóóä òîãòìîë ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ àðáèòðò õàíäàõ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí òîî æèëèéí æèëä áàðàã íýã õýìæýýíäýý áàéñààð ë áàéíà.

Æèøýý íü ̯ÕÀ¯Ò- ûí äýðãýäýõ àðáèòðààð 2007- 2009 îíóóäàä 75 ìàðãààí, 2010 -2013 îíóóäàä 146 ìàðãààí øèéäâýðëýñýí áºãººä ººðººð õýëáýë æèëä äóíäæààð 36 ìàðãààí øèéäâýðëýæ áàéíà. Ãýòýë ø¿¿õýýð çºâõºí 2009 îíä 35822 õýðýã øèéäâýðëýñíýýñ ¿çýõýä ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäýæ áàéãàà èðãýíèé õýðýã àðáèòðûí áàéãóóëëàãààð øèéäýãäýæ áàéãàà õýðãýýñ äàðóé õýä äàõèí èõ áàéíà.18

Ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäýõ èðãýíèé õýðãèéí òîî èéíõ¿¿ áóóðàõã¿é áàéñàí ó÷ðààñ Óëñûí äýýä ø¿¿õ, Ìîíãîëûí ªì㺺ëºã÷äèéí õîëáîî, ßïîíû Îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà (ÆÀÉÊÀ)-òàé õàìòðàí 2010 îíîîñ “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ òºñºë” -èéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñíýýð ø¿¿õýä õàíäàõ èðãýäèéí òîî öººðºõ õàíäëàãà àæèãëàãäñàí áàéíà. Ýíý øàëòãààíààð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàà÷èëñàí Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéã Óëñûí Èõ Õóðàë 2012 îíû 5 äóãààð ñàðä áàòàëñàí. 2013 îíîîñ äàãàæ ìºðäºæ ýõýëñýí Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèàð èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààí, õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí áîëîí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ ýðõ

18 Àðáèòðûí òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëò, õ¿íäðýë, áýðõøýýë, ýðõ ç¿éí îð÷íûã ñàéæðóóëàõ àðãà çàì” ñóäàëãààíû òàéëàí. Ñóäàëãààíû òàéëàíãèéí ýìõòãýë (2010-2011). II. ÕǯÕ, Óëààíáààòàð, 2012, õ.534

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

14

ç¿éí ¿íäñèéã õóóëü÷èëñàí.

Ýíý õóóëüä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû çîðèëãî, ¿íäñýí çàð÷èì, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ æóðìààð ìàðãààí øèéäâýðëýõ õàðüÿàëàë, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä òàâèãäàõ øààðäëàãà, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºë, ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû îðîëöîã÷ òàëóóä,òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðýã, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë,ò¿¿íèéã òàòãàëçàí ãàðãàõ æóðàì, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóãàöàà, íºõöºë, ýâëýðëèéí ãýðýý, ò¿¿íèé ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë äóóñãàâàð áîëîõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû õóðààìæ, çàðäàë, õºëñ çýðýã îëîí àñóóäëûã òóñãàí áýõæ¿¿ëæýý.

Èéíõ¿¿ ìàíàé óëñàä ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ çàìààð øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èí çàðèì òàëààð ñàéæèðñàí áîëîâ÷ àðáèòðààð øèéäâýðëýñýí õýðãèéí òîî íýìýãäýõã¿é áàéãàà íü ̯ÕÀ¯-ûí äýðãýäýõ àðáèòðààð 2013 îíû ýõíèé 9 ñàðûí ñàðûí áàéäëààð äºíãºæ 25 õýðýã øèéäâýðëýñíýýñ òîäîðõîé áàéíà.

Ãýòýë ãàäààä îðíóóäàä èðãýíèé ýðõ ç¿éí íèéò ìàðãààíû 44 õóâèéã àðáèòð áîëîí ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã õîñëóóëàí õýðýãëýæ øèéäâýðëýñýí áàéãàà íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë áîëîí áóñàä àðãûã Ìîíãîëûí àðáèòðûí ºíººãèéí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâø¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà. Èíãýõëýýð þóíû ºìíº Ìîíãîëûí àðáèòðûí ºíººãèéí ïðàêòèêèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã àâ÷ ¿çüå.

4.1 Ìîíãîëûí àðáèòðûí ºíººãèéí ïðàêòèê, òóëãàìäñàí àñóóäàë

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü áàòëàãäñàíòàé õîëáîãäóóëàí ÆÀÉÊÀ -ãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ òºñºë” -èéí II øàò 2013 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðààñ ¿ðãýëæëýí õýðýãæèæ áàéãàà áºãººä òºñëèéí ýöñèéí çîðèëãî íü Ìîíãîë Óëñ äàõü ø¿¿õèéí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõàä îðøèíî.

Ýíý òºñºë õýðýãæèæ ýõýëñýíýýð ø¿¿õ¿¿ä äýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ õýñýã áàéãóóëàãäñàíààñ ãàäíà ̯կÀÒ áîëîí òºðèéí áóñ áóñàä áàéãóóëëàãóóä ìýðãýøñýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ áîëëîî. ¯¿íýýñ ãàäíà ̯կÀÒ -ûí äýðãýäýõ àðáèòð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã äýðãýäýý àæèëëóóëæ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîõ õýëáýðèéã àðáèòð æóðìààðàà òîãòîîæ áîëîõîîð õóóëü÷ëàãäñàí òóë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë áîëîí áóñàä àðãûã Ìîíãîëûí àðáèòðûí ºíººãèéí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâø¿¿ëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ áàéíà.19 Ýíý øàëòãààíààð ̯ÕÀ¯Ò- èéí Àðáèòðûí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíû æóðàì, Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé àðáèòðààñ ò¿ð àðáèòðò äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ä¿ðìèéã Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü, ãàäààäûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã çîõèöóóëñàí ä¿ðýì, æóðìûã õàðãàëçàí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëàõ, ̯ÕÀ¯Ò-ûí àðáèòðààð øèéäâýðëýõ îëîí óëñûí õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíû òîîã íýìýãä¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷íû áîëîí ýðäýñ áàÿëãèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí øèéäâýðëýõ ä¿ðýì áîëîâñðóóëàõ, ìàðãààíûã çóó÷ëàë áîëîí áóñàä àðãààð øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Õýäèéãýýð ̯ÕÀ¯Ò-èéí Ǻâëºë Àðáèòðûí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíû æóðìûã 2003 îíîîñ áàòëàí ìºðä¿¿ëæ áàéãàà áîëîâ÷ óã æóðàìä20 2003 îíû Àðáèòðûí òóõàé õóóëü õýðýãæèæ ýõëýõ ¿åä “Ýðäýíýò ¿éëäâýð” ÕÕÊ çýðýã óóë óóðõàé, äýä á¿òöèéí ñàëáàðûí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ãàäààä õóäàëäààíû ïðàêòèêò àëü õýäèéíýýñ õýðýãëýæ áàéñàí õýëýëöýý õèéõ, ýêñïåðòèéí ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ, çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çýðýã ìàðãààí øèéäâýðëýõ àðãûã òóñãàí áýõæ¿¿ëýýã¿é 19 Ìîíãîë Óëñûí Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 3-ð ç¿éëèéí 6 äàõü õýñýã. www.legalinfo.mn20 Àðáèòðûí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíû æóðàìä çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, çóó÷ëàã÷èä òàâèãäàõ øààðäëàãà, çóó÷ëàã÷èéã àðáèòðààñ òîìèëîõ, çóó÷ëàã÷ òîìèëîõ õóãàöàà, çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíû çàðäàë, çóó÷ëàëûí àæèëëàãààã äóóñãàâàð áîëãîõ,íóóö õàäãàëàõ, ýâëýðëèéí ãýðýýã áèåë¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëûã òóñãàí áýõæ¿¿ëæýý. www.mongolchamber.mn

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

15

áàéíà.21 Ò¿¿í÷ëýí, àðáèòð ÿã ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òàëààð îëîí íèéò òýð áîëãîí ìýäýãã¿é, àðáèòðûí òàëààð ìýäýýëýë ºãäºã ãàçðóóä áàðàã áàéäàãã¿é, àðáèòðò ãîë òºëºâ ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õàíäàæ áàéãàà çýðýã øàëòãààíààð22 ÌÎÓ¯À áîëîí áóñàä àðáèòðûí áàéãóóëëàãûí ïðàêòèêò ìàðãààíûã çóó÷ëàëûí æóðìààð øèéäâýðëýñýí òîõèîëäîë ãàðààã¿éã ÕÇ¯Õ -èéí õèéñýí ñóäàëãààíààñ õàðóóëæ áàéíà. Ýíý íü Àðáèòðûí õýðýã øèéäâýðëýõ ä¿ðýì, Àðáèòðûí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíû æóðàìä çóó÷ëàë (negotiation, mini-trial, mediation, conciliation) áîëîí áóñàä àðãûã õýðýãëýõýä ÌÎÓ¯À -èéí ç¿ãýýñ ÿìàð ÿìàð ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ òàëààð òóñãàí áýõæ¿¿ëýýã¿éòýé õîëáîîòîé23 þì.

Ãýòýë ÌÎÓ¯À-òàé õàðüöóóëàõàä îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóä íü àðáèòðûí õýðýã øèéäâýðëýõ ä¿ðìýýñ ãàäíà ìàðãààíûã çóó÷ëàëûí æóðìààð øèéäâýðëýõ æóðàì áàòëàí ìºðä¿¿ëñíýýð ìàðãààíûã àðáèòðò øèëæ¿¿ëýõýýñ ºìíº áàãà çàðäëààð øóóðõàé øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýýä áàéíà. ßëàíãóÿà, 2002 îíä ÞÍÑÈÒÐÀË - ààñ Îëîí óëñûí àðèëæààíû ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí çàãâàð õóóëü (Model Law on International Commercial Conciliation) -èéã áîëîâñðóóëñíààð Áåëüãè, Õîðâàò, Øâåéöàðü, Ôðàíö, ÀÍÓ çýðýã ãàäààäûí 30 ãàðóé îðîí àðèëæààíû àðáèòðûí ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæîî øèíý÷ëýýä áàéíà24.21 È.Èäýø. Îðõîí àéìãèéí àðáèòðûí ¿éë àæèëëàãàà: Àéìãèéí àðáèòðûí ïðàêòèêò ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã íýâòð¿¿ëýõ àñóóäàë. ̯ÕÀ¯Ò -ûí äýðãýäýõ ̯À. ¯íäýñíèé àðáèòð ñýòã¿¿ë, Óëààíáààòàð, 2005, ¹ 01(06), 16 -ð õóóäàñ 22 Àðáèòðûí òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëò, õ¿íäðýë áýðõøýýë, ýðõ ç¿éí îð÷íûã ñàéæðóóëàõ àðãà çàì” ñóäàëãààíû òàéëàí. Äýýð äóðäñàí á¿òýýë. 535 -ð õóóäàñ. 23 Ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãà, çóó÷ëàëûí æóðìààð ìàðãààí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû àñóóäëûã Ìîíãîë Óëñûí Àðáèòðûí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëààã¿é ó÷èð ýäãýýð àñóóäëûã Àðáèòðûí òóõàé õóóëüä îðóóëàõ íýìýëò ººð÷ëºëòèéí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé áèëýý. Ãýõäýý, ýíý òàëààð ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä äýëãýð¿¿ëæ àâ÷ ¿çýýã¿é áîëíî.24 ¯íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèéí àêòàà áîëîâñðóóëàõäàà ÞÍÑÈÒÐÀË-ûí çàãâàð õóóëèéí çàð÷èì, ç¿éë, çààëòûã óëàìæëàí àâñàí äýëõèéí óëñ, îðíóóäûí æàãñààëòûã www.uncitral.org/uncitral/en/uncitral-texts/arbitration-ýýñ òîäðóóëæ ¿çíý ¿¿.

Èíãýõëýýð ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã Ìîíãîëûí àðáèòðûí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâø¿¿ëýõ, ̯կÀÒ-èéí Àðáèòðûí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíû æóðìûã Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëüä íèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ áàéíà. Îäîî àðáèòðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ýäãýýð òóëãàìäñàí àñóóäëûí äîòðîîñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã Ìîíãîëûí àðáèòðûí ºíººãèéí ïðàêòèêò õýðýãëýæ, õýâø¿¿ëýõ àñóóäëûã òîäðóóëàí àâ÷ ¿çüå.

4.2 Ìîíãîëûí àðáèòðûí ïðàêòèêò ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýæ, õýâø¿¿ëýõ àñóóäàë

Ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëëèéí 4.1 -ð õýñýãò äóðäñàí÷ëàí ãàäààäûí çàðèì îðíóóä àðáèòðûí òºðºëæñºí õóóëèíäàà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àñóóäëûã áýõæ¿¿ëýí òóñãàõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òºðºëæñºí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õºòºëáºðèéíõºº õ¿ðýýíä áàéíãûí àðáèòðûí äýðãýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òºâ áàéãóóëàõ, ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãààíû àðãà ç¿éã àðáèòðûí õýðýã øèéäâýðëýõ ä¿ðýì, æóðàìäàà òóñãàõ çýðýã àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíýýð ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò àëü õýäèéíýý õýðýãëýæ õýâøæýý. Òóõàéëáàë, ÀÍÓ -ûí Çóó÷ëàëûí íýãäìýë õóóëü (Uniform Mediation Act) -èéí XI õýñýã (Section 11. International Commercial Mediation) - ò îëîí óëñûí àðèëæààíû ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àñóóäëûã çîõèöóóëñàí25. Ýíýòõýã Óëñàä Àðáèòðûí áîëîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü (Indian Arbitration and Conciliation Act), áóñàä õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä áàéíãûí àðáèòðûí áàéãóóëëàãà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí æóðàì áîëîâñðóóëæ ìºðä¿¿ëýýä áàéíà26. Õàðèí ÎÕÓ-ä 25 Ýíý õóóëüä îëîí óëñûí àðèëæààíû ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õóâüä ÞÍÑÈÒÐÀË- èéí çàãâàð õóóëèéí ç¿éë, çààëòûã õýðýãëýõýýð çààñàí áàéíà. ÞÍÑÈÒÐÀË-ûí çàãâàð õóóëüä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààã ýõë¿¿ëýõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûã òîìèëîõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû õýëáýð, ìýäýýëëèéã çàäðóóëàõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ¿¿ðýã, ýâëýðëèéí ãýðýý çýðýã àñóóäëûã òóñãàí áýõæ¿¿ëæýý. Ýíý õóóëèéí ýõ áè÷âýðèéã www.uncitral.org/en-index.htm. web site -ààñ ¿çíý ¿¿.26 Ýíýòõýãèéí Àðáèòð áîëîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü, Îëîí óëñûí àðáèòðûí Ëîíäîíãèéí ø¿¿õ (LCIA) -

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

16

Çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð ìàðãààí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òóõàé õóóëü (Çàêîí îò 27 èþëÿ 2010ã. №193-ÔÇ “Îá àëüòåðíàòèâíîé ïðîöåäóðå óðåãóëèðîâàíèÿ ñïîðîâ ñ ó÷àñòèåì ïîñðåäíèêà (ïðîöåäóðå ìåäèàöèè) -èéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé õ¿ðýýíä 2011 îíîîñ çàðèì á¿ñèéí õóäàëäàà, àæ ¿éëäâýðèéí òàíõèìûí äýðãýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òºâèéã áàéãóóëàí àæèëëóóæ áàéíà.27

Èéíõ¿¿ òóõàéí õàðüÿàëñàí óëñûíõàà äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæ, îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã õàðãàëçàí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóä çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíû æóðàì ìºðä¿¿ëýõ, ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã òóñãàí áýõæ¿¿ëñýí ä¿ðýì, æóðìàà øèíý÷ëýõ çýðýã àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä ãàäààä îðíóóä äàõü îëîí óëñûí õóâèéí ýðõ ç¿éí áîëîí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èí óëàì áîëîâñðîíãóé áîëñîîð áàéíà. Æèøýý íü 2001 îíîîñ ìºðäºãäºæ áàéãàà Ïàðèñûí ÎÓÕÒ- èéí Ìàðãààíûã ýâèéí æóðìààð øèéäâýðëýõ ä¿ðýì (amicable dispute resolution rules, ICC ADR Rules) - ä ìàðãààíûã ýâèéí æóðìààð øèéäâýðëýõ õ¿ñýëò ãàðãàõ æóðàì, ä¿ðìèéí ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý, õºíäëºíãèéí ýòãýýä (neutral) òîìèëîõ, ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãààíû çàðäàë, àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õýëáýð, ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãààã äóóñãàâàð áîëãîõ ¿íäýñëýë çýðýã àñóóäëûã çîõèöóóëæýý.

Ïàðèñûí ÎÓÕÒ -ûí Ìàðãààíûã ýâèéí æóðìààð øèéäâýðëýõ ä¿ðýìä çààñíààð ìàðãàëäàã÷ òàëóóä áîëîí õºíäëºíãèéí ýòãýýä ìàðãààíûã ÿìàð àðãààð øèéäâýðëýõ, ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãààíû àðãà ç¿é çýðýã àñóóäëûã õàðèëöàí òîõèðîëöîæ øèéäâýðëýõýýð çààæýý. Èíãýæ ìàðãààí øèéäâýðëýõ òîäîðõîé àðãûã òàëóóä ñîíãîîã¿é òîõèîëäîëä çóó÷ëàë (mediation) -ûí

èéí ñàëáàð áîëîõ India LCIA -ãèéí òàëààð Jan Paulsson, Nigel Rawding, Lucy Reed. Äýýð äóðäñàí á¿òýýë. Õ.72 -ààñ òîäðóóëæ ¿çíý ¿¿.27 Ñïðàâêà î ïðàêòèêå ïðèìåíåíèÿ Ôåäåðàëüíîãî çàêîíà “Îá àëüòåðíàòèâíîé ïðîöåäóðå óðåãóëèðîâàíèÿ ñïîðîâ ñ ó÷àñòèåì ïîñðåäíèêà (ïðîöåäóðå ìåäèàöèè). Ñ.2. www.supcourt.ru/obosnovanie.doc

àðãûã õýðýãëýõýýð æóðàìëàñíààð28 îëîí óëñûí õóäàëäààíû êîíòðàêò, ãýðýý, õýëöëýýñ ¿¿ññýí ìàðãààíûã Àðáèòðûí îëîí óëñûí ø¿¿õ (International Court of Arbitration) - ýä øèëæ¿¿ëýõýýñ ºìíº øèéäâýðëýõ àðáèòðûí ýðõ ç¿éí íýìýëò ìåõàíèçìûã áèé áîëãîñîí áàéíà. Ãýòýë ÁÍÑÓ-ä 2012 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ ìºðäºæ áàéãàà Çóó÷ëàëûí ä¿ðýì (KCAB Mediation Rules)-èéã çºâõºí Ñîëîíãîñûí õóâü õ¿ì¿¿ñ, õóóëèéí ýòãýýä¿¿ä îðîëöñîí ìàðãààíûã çóó÷ëàëûí àðãààð øèéäâýðëýõýä ìºðäºõººð áàòàëæýý29.

Äýýðõýýñ ¿çýõýä ãàäààä îðíóóäûí àðáèòðûí ïðàêòèêò ìàðãààíûã ýâèéí æóðìààð øèéäâýðëýæ áàéãàà òóðøëàãûã íóõàöòàé ñóäëàí ¿çýæ ÌÎÓ¯À -ûí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâø¿¿ëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà. Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ̯ÕÀ¯Ò, ÌÎÓÁ¯À áîëîí ñàëáàð àðáèòðóóäûí ç¿ãýýñ èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã çóó÷ëàëûí æóðìààð øèéäâýðëýæ áàéãàà ìåõàíèçì, àðãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã íýí äàðóé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Èíãýõèéí òóëä þóíû ºìíº Ì¯ÕÀ¯Ò -èéí Àðáèòðûí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíû æóðàì áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ ä¿ðýì, æóðìûã Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëüä íèéö¿¿ëýí õÿíàí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð õýëýëöýý õèéõ, çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, ýêñïåðòèç õèéõ çýðýã àðãûã õýðýãëýæ õýâø¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû àðãà÷ëàë, øèíý æóðàì áîëîâñðóóëæ áàòëàõ, ò¿¿í÷ëýí àðáèòðûí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâø¿¿ëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ áàéíà.

Ýöýñò íü òýìäýãëýõýä, Àðáèòðûí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû øèíý æóðàì áîëîâñðóóëàõäàà ãàäààä îðíóóäûí õóóëü òîãòîîìæ, àðèëæààíû àðáèòðûí ïðàêòèê, çóó÷ëàëûí æóðàì, ò¿¿í÷ëýí ÞÍÑÈÒÐÀË - ûí Îëîí óëñûí àðèëæààíû ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí çàãâàð õóóëü áîëîí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã ñàéòàð ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.28 ADR Rules of the International Chamber of Commerce. Arbitration and ADR Rules.ICC Publication 850 E, ISBN 978-92-842-0113-629 2012 Annual Report KCAB. P.14. www.kcab.or.kr.

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

17

5. Ä¿ãíýëò

Ãàäààä îðíóóäûí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, ïðàêòèê, îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâøñýí ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãà, ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëûí àðáèòðûí ºíººãèéí ïðàêòèêèéã ñóäëàí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð äàðààõ ä¿ãíýëò õèéæ áàéíà.

¯¿íä:

1. Ãàäààä îðíóóäûí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õóóëü òîãòîîìæèéí õºãæèëä ÀÍÓ, Èõ Áðèòàíè çýðýã îðíóóäûí ø¿¿õ, àðáèòðûí ïðàêòèê, õóóëü ç¿éí íîìëîë, îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèê, ò¿¿í÷ëýí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý øèéäâýðëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áºãººä öààøèä ÷ ºðãºæèõºä ìàðãàøã¿é.

2. Ãàäààä îðíóóäûí áàéíãûí àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóä àðáèòðûí õýðýã øèéäâýðëýõ ä¿ðìýýñ ãàäíà õýëýëöýý õèéõ, çóó÷ëàë áîëîí ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ áóñàä àðãûã òóñãàí áýõæ¿¿ëñýí ä¿ðýì, æóðìûã áàòëàí ìºðä¿¿ëñíýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýëèéí íýã íü áîëîîä áàéíà.

3. Ìîíãîë Óëñàä Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü áàòëàãäñàíòàé õîëáîãäóóëàí ÌÎÓ¯À -ààð øèéäâýðëýõ îëîí óëñûí õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíû òîîã íýìýãä¿¿ëýõ, àðáèòðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ìàðãààíûã çóó÷ëàë áîëîí áóñàä æóðìààð øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã ñàéæðóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë áîëîí àëüòåðíàòèâ áóñàä àðãûã Ìîíãîëûí àðáèòðûí ºíººãèéí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâø¿¿ëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà.

4. ̯ÕÀ¯Ò áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãûí õóâüä îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêèéã ñóäëàí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû æóðàì áîëîâñðóóëæ ìºðä¿¿ëýõ, óã æóðàìä þóíû ºìíº ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã õýðýãëýñíèé ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí òîõèðîëöîî, ýâëýðëèéí õýëýëöýýðèéí õóóëü ç¿éí õ¿÷èí ÷àäàë çýðýã àñóóäëûã òóñãàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òóëãàð÷ áàéíà.

5. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû æóðàìä õýëýëöýý õèéõ, ýêñïåðòèéí ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ, õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý õèéõ, çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çýðýã ìàðãààí øèéäâýðëýõ àðãóóäûã òóñãàí áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû çàðèì íýð òîìú¸îã íýã ìºð öýãöýëæ õýðýãëýõ ¿¿äíýýñ íýí ò¿ð¿¿íä ãàäààä îðíóóäûí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õóóëü òîãòîîìæ, îëîí óëñûí àðèëæààíû àðáèòðûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò õýðýãëýæ õýâøñýí ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã îëîí òàëààñ íü íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ, õîëáîãäîõ àðãà÷ëàë, çààâàð áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.

Ýäãýýð àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíýýð ìàíàé óëñàä ãàäààä îðíóóäûí ø¿¿õ, àðáèòðûí ïðàêòèêò ºðãºí õýðýãëýæ áàéãàà ìàðãààí øèéäâýðëýõ àëüòåðíàòèâ àðãûã ÌÎÓ¯À áîëîí ò¿¿íèé ñàëáàð àðáèòðóóäûí ïðàêòèêò õýðýãëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èí ñàéæðààä çîãñîõã¿é óëìààð èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ çàìààð øèéäâýðëýõ ìåõàíèçì øèíý àãóóëãààð áàÿæèí öààøèä áîëîâñðîíãóé áîëîí õºãæèõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

18

Summary

This article deals with the legal aspects of alternative dispute resolution in the context of the present Mongolian arbitral practice. The recent development of conciliation legislation and challenging issues of the present Mongolian arbitral practice are also discussed in this article. The recent development of conciliation legislation of Mongolia and practice of international arbitral institutions show that the existing Arbitration Law and arbitration

rules of the Mongolian International and National Arbitration Court (MINAC) and other institutions do not regulate many issues of alternative dispute resolution such as mini-trial, expert opinion, international commercial conciliation and settlement techniques. Consequently, MINAC and other arbitral institutions still need to improve the legal environment of commercial conciliation and make necessary amendments and modifications to their existing mediation rules and other relevant regulations.

---o0o---

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

19

ÝÂËÝЯ¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀËÛà ÎÍÎÂ×ÒÎÉ ßÂÓÓËÀÕÀÄÀÍÕÀÀÐÀÕ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ

Èðãýíèé õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿ã÷ Ï.Çîëçàÿà

Ø¿¿õèéí áóñ àðãààð ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ àðãóóäûí íýã íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë þì. Ìîíãîë Óëñàä ºíººãèéí áàéäëààð ìàðãààíûã çºâõºí ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ ãýäýã ¿çýë ñàíàà íýëýýä áàòòàé òîãòñîí áàéíà. Ǻâõºí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð ë áîäèò çºâ ä¿ãíýëò ãàðäàã þì áèø. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä ººðñ人 áîäèò ¿íýíèéã ìýäýõ ó÷èð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð í¿¿ð òóëàí ÿðèëöàæ çºâ øèéäâýðèéã ãàðãàõ ø¿¿õèéí áóñ ýíý àðãûã îðõèãäóóëæ áîëîõã¿é þì.

Îäîî òýð ÷ áàéòóãàé ìàíàé íàéç íºõºä, õàäàì, õàìò àæèëëàãñàä, íàìûí íºõºä íàìàéã äîðîìæèëëîî, ìèíèé íýð òºð ãóòààãäëàà ãýõ ìýò àñóóäëààð ø¿¿õýä õàíäàõ ÿâäàë ãàð÷ áàéíà.

Ìýäýýæ àìüäðàë äýýð õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ¿¿ñäýã á¿õ ìàðãààí ø¿¿õèéí õàðüÿàëëûíõ áóþó ýðõ ç¿éí ìàðãààí áèø áàéäàã òóë ø¿¿õýä õàìààðàõã¿é ìàðãààíûã õ¿ì¿¿ñ ººð õîîðîíäûí õàðèëöààãààð çîõèöóóëæ, òóõàéí õ¿íèé íèéãýì äýõ áàéð ñóóðü íü òîäîðõîéëîãäîæ ÿâäàã.

Çàí ñóðòàõóóí ¿ðãýëæ õóóëèàñ ò¿ð¿¿ëæ òîãòäîã áîëîõîîð õóóëü õýçýý ÷ çàí ñóðòàõóóíûã ã¿éöäýãã¿é. Òýãýõýýð õóóëü á¿õ ç¿éëèéã çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é, çîõèöóóëëàà ãýõýä íèéãìèéí ººð÷ëºëò øààðäëàãàä ÿâ öàâ á¿ðýí íèéöýõ íü ýðãýëçýýòýé.

Ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿¿äíýýñ çºâõºí õóóëüä çàõèðàãäàõ, õóóëüä çààñíààð ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ïîçèòèâèçìèéí ¿çýë ñàíàà íü ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí õºãæëèéí ÿâöàä äàíãààð íî¸ðõîæ ÷àäààã¿é. ¯¿íýýñ ãàäíà ìàðãààíûã ¸ñ ç¿éòýé, òóðøëàãàòàé, îëîíä íýð õ¿íäòýé õ¿í øèéäâýðëýæ áîëíî ãýñýí ÷ºëººò ¿çýë áàðèìòëàë àìüäðàëûí øààðäëàãààð áèé áîëñîí áàéíà. Ýíý ¿çýë ñàíààíû ¿ðãýëæëýë íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë, àðáèòð çýðýã ø¿¿õèéí áóñ àðãà þì.

Äýëõèéí óëñ îðíóóä ø¿¿õèéí áîëîí ø¿¿õèéí áóñ àðãûí àëü àëèíûã õîñëóóëàí õýðýãëýæ, øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõûí òºëºº òóðøëàãàà ñîëèëöîæ, õàìòðàí àæèëëàæ áàéãàà áèëýý.

Ìàíàé óëñàä ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ äýýðõ àðãóóä àëü àëü íü õýðýãëýãäýæ èðñýí. ÈÕØÕØÒóõàé õóóëüä ìàðãààíûã ø¿¿õ øèéäâýðëýæ øèéäâýð ãàðãàõààñ ãàäíà òàëóóä ººðñ人 ìàðãààíàà øèéäâýðëýñýí áîë õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð øèéäâýðëýäýã. Àíõàí øàòíû ø¿¿õ æèëä äóíäæààð 11000-12000 èðãýíèé õýðýã øèéäâýðëýñíèé 30 ãàðóé õóâü áóþó 3000-4000 èðãýíèé õýðãèéí òàëóóä ººðñ人 ìàðãààíàà øèéäâýðëýñýí áàéíà. ßëàíãóÿà õºäºº îðîí íóòãèéí ø¿¿õ¿¿äýä òàëóóä ìàðãààíàà ººðñ人 øèéäâýðëýñýí òîîí ¿ç¿¿ëýëò èë¿¿ äàâàìãàéëñàí áàéíà1.

1 Иргэний хэргийн б¿тэн жилийн мэдээ. УБ., 2013 он

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

20

Ýíý òîîí ìýäýýíýýñ ¿çýõýä õ¿ì¿¿ñ ìàðãàëäñàí õýäèé ÷ õàìãèéí áîëîìæòîé øèéäýëä õ¿ð÷ ìàðãààíàà øèéäâýðëýñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî.

ͺ㺺 òàëààð äýýðõ õýìæýýíèé õýðýã ø¿¿õýä õàíäàõã¿éãýýð øóóä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä õàíäñàí áîë:

1.Ìàðãàëäàæ áàéãàà òàëóóä õóãàöàà õýìíýíý. Ø¿¿õýä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ õóãàöàà èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø 60 õîíîã, ø¿¿ã÷äèéí çºâëºãººíººð ñóíãàñàí áîë 30 õîíîã íýìýãäýýä 90 õîíîãò øèéäâýðëýãääýã2. Õàðèí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä õàíäñàí òîõèîëäîëä 30 õîíîã, òàëóóä èäýâõòýé îðîëöñîí áîë ¿¿íýýñ ÷ áîãèíî õóãàöààíä, õýðýâ àæèëëàãààã ñóíãàñàí áîë 60 õîíîãèéí äîòîð øèéäâýðëýãäýíý.3 Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ïðîöåäóð õÿëáàð, íîòëîõ áàðèìòààð õÿçãààðëàãääàãã¿é, òàëóóäûí õàðèëöàí ÿðèà, òîõèðîëöîîã ÷óõàë÷èëäàã.

2.Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä õàíäñàí òîõèîëäîëä õóðààìæ áàãà ó÷ðààñ çàðäàë õýìíýíý.

3.Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýðãýä í¿¿ð òóëàí óóëçàæ, ìàðãààíû òàëààð ÿðèëöàæ ñàíàë áîäëîî õýëýõ áîëîìæ ø¿¿õ äýýð áàéñíààñ èë¿¿ ÷ºëººòýé, íýýëòòýé ó÷ðààñ çºâ øèéäýë ãàðãàõ èë¿¿ äàâóó òàëòàé. Ø¿¿ã÷ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí àäèë äýìæèæ çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ÿâóóëäàãã¿é ó÷ðààñ òàëóóä õîîðîíäîî óóëçàæ ÿðèëöàõ íü õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã.

4.Òàëóóä ìàðãààíàà øèéäâýðëýæ ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëñàí áîë ø¿¿ã÷ áàòàëãààæóóëæ øèéäâýð ãàðãàõ ó÷èð ãýðýýíèé ¿¿ðýã çààâàë áèåëýãäýíý. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëüä çààñíààð ýâëýðëèéí ãýðýý ãýäýãò òàëóóä õàðèëöàí áóóëò õèéæ øèéäýëä õ¿ðýõ, õàðèëöàí ÿðèëöñàíû¿ð ä¿íä òàéëáàð ãàðãàã÷ øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ, ýñâýë ºðãºäºë ãàðãàã÷ ºðãºä뺺ñºº òàòãàëçàõ øèéäýëä õ¿ðýõ àëü àëü íü ýâëýðýë áîëîõûã

2 Иргэний хэрэг ш¿¿хэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль 71-р з¿йл., Монгол Óлсын хууль., 2002 он3 Эвлэр¿¿лэн зуучлалын тухай хууль 20-р з¿йл., Монгол Óлсын хууль., 2013 он

õóóëü÷èëæ ºãñºí.

5.Ø¿¿õèéí à÷ààëàë áàãàñíà. Ø¿¿ã÷ ýýäðýý ìàðãààíòàé õýðãýý óíøèõ, ñóäëàõ, ýðõ ç¿éí àêòàà áîëîâñðóóëàõ, õóóëèà ñóäëàõ çýðýã àæèëëàãààíä ¿ðãýëæ öàã çàâààð äóòàãääàã òóë ýíý õýìæýýíèé õýðýã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ààð äàìæèõ þì áîë ø¿¿í òàñëàõ àæëûí ÷àíàð ÷ äýýøëýõ þì.

6.Òàëóóä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð ýâëýðýëä õ¿ð÷ ÷àäààã¿é ÷ ìàðãààíû òàëààð õîîðîíäîî ÿðèëöñàí, ñàíàë ñîëèëöñîí áàéãàà ó÷ðààñ ìàðãààã¿é ¿éë áàðèìò, ìàðãàñàí ¿éë áàðèìò íü òîäîðõîé çààãëàãäàæ ø¿¿õ äýýð ìàðãàõ õýìæýý õÿçãààð íü òîäîðõîé áîëæ, òàëóóä ÷ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé áàéäëûí õýìæýý õÿçãààðûí õ¿ðýýíä ìýòãýëöýæ öàã õýìíýíý.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ýäãýýð äàâóó òàëûã èðãýä óõàìñàðëàõ, ñýòãýëãýýíèé ººð÷ëºëò õèéõýä òîäîðõîé õýìæýýíèé àæëûã çîõèñòîé ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà. Ñóðòàë÷èëãàà, ñóðãàëò çýðýã àæëóóäûã òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷ Æàéêà, ø¿¿õ, ºì㺺ëºã÷äèéí îðîëöîîòîéãîîð ÿâóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ ºðãºí õ¿ðýýíä õàìààðàëòàé öîãö áîäëîãûí õýìæýýíä ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé. Æèøýý íü èõ, äýýä, äóíä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí ïðîãðàììä ø¿¿õèéí áóñ àðãààð ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ àðãà çàì, ýðõ ç¿éí ñóðãàëòûã îðóóëàõ, ìàðãààí áàéãàà ýñýõýýñ õàìààðàõã¿éãýýð íèéãìèéí îëîí ñàíàë çºðºë人íòýé àñóóäëààð õ¿ì¿¿ñ õàðèëöàí îéëãîëöîõ, ÿðèëöàõ îëîí òºðëèéí àæëûã ñàëáàð á¿ðò ñàíàà÷èëæ, òºðººñ áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ äýìæèõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òàëààð ýðõ ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ, ºì㺺ëºã÷ íàð ìàðãààíûã àëü áîëîõ ýâèéí æóðìààð øèéäâýðëýõýä äýìæèõ çýðýã àæëóóä áàéæ áîëîõ þì.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü õýðýãæèæ ýõýëñýíòýé õîëáîîòîé çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäëûã ìºíãºíä áàðèãäàõã¿éãýýð àíõíààñàà õóóëèéí äàãóó çºâ ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà. Îäîîãîîð ø¿¿õèéí äýðãýäýõ îðîí òîîíû ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

21

òîî îðîí íóòàãò 1 áàéãàà íü óãààñàà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýâèéí ÿâóóëàõ áîëîìæã¿éä õ¿ðãýñýí, ìºí çàõèðãààíû àæèëòíû îðîí òîîã áàòëààã¿éãýýñ àæèë èõòýé áàéãàà ø¿¿õèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûã îðîëöóóëàõ, ýñâýë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ ººðºº àæèëëàãààã áèå÷ëýí õèéõ çýðãýýð ¿íäñýí àæëàà ÿâóóëàõàä íü ñààä ó÷èð÷ áàéãàà ÿâäëûã äàðóé øèéäâýðëýõ õýðýãòýé õàðàãäàíà. Ò¿¿í÷ëýí òàëóóäòàé ÿðèëöàõ óóëçàëòûí ºðºº õ¿ðòýýìæòýé áèø, öààøèä ºðãºäºë èõñýõ õàíäëàãàòàé áàéãàà òîõèîëäîëä óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä ºðºº ñóëðàõûã õ¿ëýýõ, çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà ñóíæðàõ, óëàì ÷èðýãäýëòýé áîëîõîä õ¿ðãýõ òóë àíõààðàõ íü çºâ áàéíà.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã îíîâ÷òîé áºãººä àìæèëòòàé ÿâóóëàõ äàðààãèéí ãîë ç¿éë áîë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ººðèéíõ íü ¿éë àæèëëàãàà þì. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íýã òàëààñ ñýòãýë ç¿é÷, íºãºº òàëààð ìàðãààíû ñàíàë çºðºë人íòýé àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä òóðøëàãàòàé õ¿íèé õóâüä, ìºí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ äýìæèæ òóñàëæ ÷àäàõ õýìæýýíä áàéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü èðãýíèé ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ¿éö ìýðãýæëèéí ìýäëýã ýçýìøñýí, ýñâýë íèéãìèéí àìüäðàëûí áàÿëàã ìýäëýã òóðøëàãàòàé, õ¿í ÷àíàð, óõàìñàð ºíäºðòýé ÿìàð ÷ ìýðãýæëèéí õ¿í áàéæ áîëíî.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ ìàðãààíûã àëáàäàí øèéäâýðëýõèéã çîðüæ áóé ìýò ñýòãýãäëèéã òàëóóäàä òºð¿¿ëæ áîëîõã¿é áºãººä òàëóóäûã øàõàæ àëáàäàæ áîëîõã¿é. ªºðººð õýëáýë ìºðäºí áàéöààëòàíä áàéãàà þì øèã ñýòãýãäýë òºð¿¿ëýõ ¸ñã¿é. Ýõíèé àëõàì íü òàëóóäàä èòãýë òºð¿¿ëýõ, òàëóóäûí ÿðèàã ñîíñîæ ÷àäàõ íü ÷óõàë áàéäàã áàéíà. Ç¿ãýýð ñîíñîîä òîëãîé äîõèîä ñóóõ áèø àäèëõàí ñàíàà áîäîë îéëãîëòòîé áàéãààãàà öººí ¿ãýýð èëýðõèéëýõ, õýëñíèéã íü òîâ÷ äàâòàõ, äýìæèõ, àñóóëò òàâèõ çýðãýýð îðîëöâîë ÿðüæ áàéãàà òàë ººðèéã íü ñîíñîæ áàéãààã ìýäýð÷ èòãýë òºðäºã áàéíà.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ àëü ÷ òàëûã ø¿¿ìæëýõã¿é, çààõã¿é, ¿íýëýëò õèéõã¿é,

ìàãòàõã¿é, ñýòãýëèéí õºäºë㺺íä àâòàãäàõ ó÷èðã¿é. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí ºìíº òºâèéã ñàõèæ, ñàéòàð ñîíñîæ áóéãàà ìýäð¿¿ëýõ íü ýõíèé ýýëæèíä ÷óõàë áàéíà. Èòãýëöëèéã áèé áîëãîæ ÷àäâàë çóó÷ëàã÷ íü òàëóóäààñ îëîí ìýäýýëëèéã îëæ àâíà, óëìààð îëñîí ìýäýýëýëäýý ä¿ãíýëò õèéæ ìàðãààíû ãîë ç¿éëèéã îëæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ àæèëëàãààãàà èäýâõòýé áîëãîõ þì.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü ìºí ÷àíàðòàà ìàðãàëäàã÷ òàëûí õàðààò áóñ øèéäâýð ãàðãàõòàé õàìààðàëòàé ïðîöåäóð áºãººä ÿëàíãóÿà ãýð á¿ëèéí õýðýãò, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà äóóññàí äàðàà ÷ õîîðîíäûí õàìààðàë õàðèëöàà íü öààøèä ¿ðãýëæëýõ òóë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ¿åä íºãºº òàëòàéãàà ÿðèëöàõààñ çàéëñõèéõ áàéäàë íü áîäèò ìàðãààíû øèéäýë áîëäîãã¿éã àíõààðàõ õýðýãòýé.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ ìàðãàëäàã÷ òàëûã ñàéòàð íÿãòëàí øàëãàæ, øààðäëàãàòàé áîë ñýòãýë ç¿éí çîõèöóóëàëò áîëîí àþóëûã çàéëóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ õàðèëöàí ÿðèëöàõàä çîðèóëñàí îð÷èí, õóâü õ¿í ººðèé㺺 óäèðäàõ ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë.

¯íäñýíäýý, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü ìàðãàëäàã÷ òàëóóä ÿðèëöàæ ñàíàë íýãäñýíýýð øèéäëèéã ýðæ îëäîã õýäèé ÷, áîëîìæèéí çºâ ç¿éòýé øèéäýë ãàðãàõàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ç¿ãýýñ ñàíàë òàâèõ òîõèîëäîë ÷ áàéäàã. ¯¿íèéã ìàíàé õóóëèàð òîäîðõîé õýìæýýíä çîõèöóóëæ ºãñºí.

ßïîíä ìàðãàëäàã÷ òàëóóä çºâøººðñºí õýäèé ÷, ñàíàë íýãäýõã¿é ¿åä ø¿¿õ ø¿¿õèéí òîãòîîëîîð çºâ çîõèñòîé øèéäâýðèéí øèéäýë äýâø¿¿ëýõ ¿å áàéäàã áàéíà. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí òîõèðîëöñîí ç¿éë¿¿äèéã ïðîòîêîëä òýìäýãëýíý. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ïðîòîêîë íü ø¿¿õèéí øèéäâýðòýé àäèë õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ áºãººä òîõèðîëöñîíûã õýðýãæ¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä ïðîòîêîëûã ¿íäýñëýí àëáàäàí õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà.

Õàðèí ìàíàéä òàëóóä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð ýâëýðñýí áîë ýâëýðëèéã ø¿¿ã÷ áàòàëãààæóóëæ

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

22

øèéäâýðèéí íýãýí àäèë çàõèðàìæ ãàðãàõààð õóóëü÷èëñàí íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã äýìæñýí, áèåëýãäýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí. ̺í ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëä òàëóóäûã äóóäàõ, èð¿¿ëýõ àæèëëàãààã ø¿¿õèéí àæèëòàí ã¿éöýòãýõèéã õóóëèàð çààñàí íü ýíý àæèëëàãààã çîõèñòîé ÿâóóëàõûã äýìæñýíòýé õîëáîîòîé.

Ìàíàé õóóëèàð îäîîãîîð çîõèöóóëààã¿é ÷ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä äàðààõ ýðõ ìýäýë áàéäàã áàéíà. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü ìàðãàëäàã÷ òàëààñ íºõöºë áàéäëûã ñîíñîíãîî, ò¿¿íèé óÿëäàà õîëáîîã öýãöëýí, õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ õýðýã, ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëýõ¿éö øèéäëèéã áîäîëöîí ñàíàë áîëãîõäîî ìºí øààðäëàãàòàé íîòëîõ ìàòåðèàëûã íýìæ á¿ðä¿¿ëýí, øèéäâýðëýõ øèéäëèéã ñàíàë áîëãîõûã ëàâëàäàã òîõèîëäîë áàéäàã áàéíà.

Ìàðãààíû áîäèò áàéäëûã íàðèéí òîãòîîõûí òóëä, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü àëáàí òóøààëûí ýðõ õýìæýýíä “Áîäèò áàéäëûí ñóäàëãàà” õèéæ áîëíî. “Áîäèò áàéäëûí ñóäàëãàà” ãýäýã íü òóñãàé àðãà, ò¿¿í÷ëýí àëáàäëàãûí õ¿÷ õýðýãëýõ àðãà àøèãëàëã¿é, ìàòåðèàë öóãëóóëàõûã õýëíý. Õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñýýñ íºõöºë áàéäëûã áàéäëûã ñîíñîæ, ìàðãààíû îáúåêò áîëæ áàéãàà ¿ë õºäëºõ õºðºíãº, áóñàä ç¿éëèéí íºõöºë áàéäëûã ÿëãàí ñàëãàæ, ìýðãýæëèéí õ¿íèé ñàíàëûã ñîíñîæ áîëíî. Óã õ¿íýýñ íºõöºë áàéäëûã ñîíñîæ ìýäýõ íü òóí ÷óõàë. Áàñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü àëáàí òóøààëûí ýðõ ýñâýë ºðãºäëèéí äàãóó íîòîëãîîã øàëãàæ áîëíî. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíä íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ, ¿íýëæ öýãíýõ àæèëëàãàà èðýýä¿éä ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàõ áîëíî. Áàðèìòûã òàëóóä í¿äýýð ¿çñýíýýð òîäîðõîé òàéëáàð ãàðãàæ, õàðèëöàí ÿðèà óëàì ºðíºæ, àñóóäàë òîäîðõîé áîëîõ ñàéí òàëòàé áàéäàã áàéíà.

Òèéìýýñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ õî¸ð òàëûí ñàíàëûã çîõèöóóëàõ ¿¿ðãýýð çîãñîõã¿é, íºõöºë áàéäëûã ñîíññîí ¿ð ä¿í áîëîí íîòëîõ ìàòåðèàëààñ ìàðãààíòàé õîëáîîòîé áîäèò áàéäëûã ìàãàäëàí òîãòîîñíîîð, ò¿¿íäýý

¿íäýñëýí îíîâ÷òîé øèéäâýðèéí òºñºë áîëîâñðóóëæ, áàéäëààñ øàëòãààëàí çîõèñòîé õóãàöààíä øèéäëèéã ìàðãàëäàã÷ òàëóóäàä äýëãýí ¿ç¿¿ëæ, èòã¿¿ëýõ çîõèöóóëàëòûã èäýâõòýé ÿâóóëàõ ¿¿ðýã øààðäëàãàòàé áîëæ èðæ áàéãààã óðüä÷èëàí ìýäýæ, ýíý õàíäëàãà ðóó çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà ÷èãëýõèéã ìýäýæ áàéõ ¸ñòîé áîëîâ óó.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü äàí ãàíö ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí òîõèðîëöîîíä íàéäàëã¿é, òýäãýýðèéí ýâëýðëèéí ñàíàë ¸ñ ç¿éä íèéöýí, áîäèò áàéäàëòàé óÿëäñàí ýñýõèéã ä¿ãíýæ, òîõèðîëöîîíä íºëººëæ çºâòãºæ õýëýõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé. Ìàíàé õóóëèàð ø¿¿ã÷ ýâëýðëèéí ãýðýýã áàòàëãààæóóëàõäàà ãýðýý õóóëüä íèéöñýí ýñýõ, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýðõ õºíäºãäñºí ýñýõèéã õÿíàõ ýðõòýé áàéãàà íü à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí áàéíà.

Öààøèä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õýðýãò íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí íàðèéí òºâºãòýé, îëîí ÿíçûí ìàðãààí îëøðîõ áà àðä ò¿ìíèé õóóëü ýðõèéí áîëîâñðîë ºíäºð áîëîõûí çýðýãöýý ìàðãààíû àãóóëãà íàðèéí òºâºãòýé, õýö¿¿ áýðõ áîëîõ íü äàìæèãã¿é òóë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí èðýýä¿éí ÷èã õàíäëàãûã ìýäýõ íü çºâ þì.

̺í õóóëü÷ õ¿íèé òîî íýìýãäñýíèé íºëººãººð ºì㺺ëºã÷ îðîëöîõ õýðãèéí òîî ºñºõ òóë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëä ºì㺺ëºã÷ ø¿¿õèéí áóñ àðãûã àøèãëàõûã çîðèõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî.

Äýýðõ áàéäàëä ä¿ãíýëò õèéõýä ìýðãýæëèéí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí òîîã íýìýãä¿¿ëæ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ÷àäâàðûã áýõæ¿¿ëýõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íàðò òîãòìîë ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí îäîîãîîð õóóëüä øóóä çààãààã¿é ÷ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë ÿâóóëàõ õýëáýð óëàì õÿëáàð, ÷èðýãäýë áàãàòàé áîëæ áàéãààã ìýäýõ íü ÷óõàë áºãººä ìàíàéä õýðýãæ¿¿ëýõ ÷ íºõöºë áîëîëöîî áèé. Æèøýý íü:

Ìàðãàëäàã÷ òàë íü àëñ àìüäàðäàã, áèå÷ëýí èðýõ áîëîìæã¿é çýðýã øàëòãààíû óëìààñ ø¿¿õýä ººðèéí áèåýð èðýõ íü õ¿íäðýëòýé áàéõ

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

23

òîõèîëäîëä, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ ºðãºäëèéã õ¿ðã¿¿ëýõ, òàéëáàð àâàõ, ò¿¿íèé ýâëýðëèéí ñàíàëûã óðüä÷èëàí áè÷ãýýð õ¿ëýýí àâ÷, õàðèí íºãºº òàë íü òîâëîñîí õóãàöààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ äýýð áèåýð èðæ òóõàéí ñàíàëûã õ¿ëýýí àâñàí ¿åä òàëóóäûã õàðèëöàí òîõèðîëöñîí ãýæ ¿çäýã áàéíà.

̺í óòàñíû õóðëûí ñèñòåì áîëîí òåëå-õóðëûí ñèñòåìýýñ õàìààðàõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà áàéäàã áàéíà. Ýíý àæèëëàãààíä ãýðëýëò öóöëàõ õýðã¿¿äèéã õàìààðóóëäàãã¿é, áóñàä ìàðãààíä õýðýãëýõ áîëîìæòîé þì áàéíà.

Ìàðãàëäàã÷ 2 òàë õî¸óëàà ø¿¿õýä áèåýð î÷èëã¿é, òàëóóä áîëîí ø¿¿õèéã óòàñíû õóðëûí ñèñòåìä õîëáîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ÿâóóëæ áîëíî.

Ýäãýýð àðãà ñ¿¿ëèéí ¿åä çàðèì ýðõ ç¿éí ìàðãààíû ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëä ºðãºí àøèãëàãäàæ áàéãàà þì áàéíà.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õýðýãæèæ ýõýëæ áàéãàà ýíý ¿åä ø¿¿õèéí áóñ ýíý àðãûí çàð÷ìûí àñóóäàë áîëîí èðýýä¿éí õàíäëàãà õºãæëèéí òàëààð ìýäýæ ñîíññîí ç¿éëýý òà á¿õýíä õýðýã áîëîõ áîëîâ óó ãýäýã ¿¿äíýýñ õ¿ðã¿¿ëëýý.

---o0o---

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

24

Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí äýä çàõèðàë, Õóóëü ç¿éí óõààíû

äîêòîð Á. Àìàðñàíàà

Ýíý áîãèíî ºã¿¿ëëýýð àæ àõóéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðëýæ áîëîõ ýñýõ, àæ àõóéí ìàðãààí íü áóñàä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíààñ õýðõýí ÿëãàðàõ, ø¿¿õýýð ìàðãààí øèéäâýðëýõýýñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü ÿìàð äàâóó òàëòàé, ýíý òºðëèéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýõýä þóã àíõààðàõ òàëààð àâ÷ ¿çñýí áîëíî. Èéíõ¿¿ ìýäëýãèéã òàíèóëàõ áàéäëààð ýíý ºã¿¿ëëèéã áè÷èõ áîëñîí íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà øèíý òóòàì áàéãàà, ìýäëýã, ìýäýýëëèéí øèíæòýé ç¿éëñ òºäèéëºí ýëáýã áèø áàéãààòàé õîëáîîòîé þì. Ýíý ºã¿¿ëëèéí õ¿ðýýíä ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààñ ãàäíà, ø¿¿õèéí áóñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààã õàìòàä íü àâ÷ ¿çñýí áîëíî.

Àæ àõóéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðëýõ áîëîìæ

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 3-ð ç¿éëèéí 3.1-ä “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààí, õºäºëìºðèéí

ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààí áîëîí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýíý”, 3.2-ò “...áóñàä õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã çºâõºí õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí òîõèîëäîëä õýðýãëýæ áîëíî” ãýæ çààæýý. Ýíý íü êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õîîðîíäûí ìàðãààí çýðýã àæ àõóéí ìàðãààíûã õóóëèàð øèéäâýðëýæ áîëîõûã çààñàí ìýò îéëãîãäîæ áîëîõ áîëîâ÷ õºäºëìºð, ãýð á¿ëèéí õàðèëöààã èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíààñ ÿëãàæ òîìü¸îëñîí íü òîäîðõîé ýðãýëçýý òºð¿¿ëæ áóé þì. Ãýõäýý ýíý ºã¿¿ëëèéí õ¿ðýýíä àæ àõóéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðëýæ áîëíî ãýæ ¿çëýý.

¯¿íýýñ ãàäíà àæ àõóéí ìàðãààíûã ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí çàìààð øèéäâýðëýõ ÿâäàë ãàäààäûí çàðèì óëñàä áàãà áàéíà.1 ¯¿íèéã òàéëáàðëàõ õýä õýäýí øàëòãààí áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é þì. Òóõàéëáàë, ãàäààä óëñóóä äàõü áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà íü èõýíõäýý ìàðãààíàà øèéäâýðëýõ òîãòñîí ººð ìåõàíèçìòàé áîëñíîîñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ øààðäëàãàã¿é áàéãàà áàéäàë, ìºí ººðèéí ãýðýýò õóóëü÷, õóóëèéí ôèðìèéí òóñëàìæòàéãààð ìàðãààíàà èë¿¿ ìýðãýøñýí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæòîé áàéäàãòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì. ̺í ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõã¿é áàéõ íýã ãîë øàëòãààí íü õóóëèéí ýòãýýäèéí íóóöòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áîëîõ ø¿¿õèéí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä äýëãýõ ñîíèðõîëã¿é áàéõ àñóóäàë þì.

1 Òóõàéëáàë, ßïîí Óëñûí õóâüä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðëýãääýã, ò¿¿íä õàíääàã àæ àõóéí ìàðãààí òºäèéëºí èõ áèø þì. ßïîíû ÆÀÉÊÀ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ çîõèîí áàéãóóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà Textbook for the country focused training course in Mediation trainers’ training, 2014.01.13-24, Òîêèî, ßïîí Óëñ.

ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÌÀÐÃÀÀÍÛà ÝÂËÝЯ¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÃÀÀÐ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÁÎËÎÌÆ, ÄÀÂÓÓ ÒÀË ÁÀ

ÀÍÕÀÀÐÀÕ ÀÑÓÓÄÀË: د¯ÕÈÉÍ ÕÝÐÝà ÕßÍÀÍ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÒÀÉ ÕÀÐÜÖÓÓËÀÕ ÍÜ

Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

25

Ãýâ÷ Ìîíãîë Óëñàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã áèçíåñèéí ìàðãààíä õýðýãëýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîæ áàéãàà òîäîðõîé øàëòãààí áèé ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ìàíàé óëñûí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí õóâüä èõýíõ êîìïàíè íü íýã ýòãýýä, ýñõ¿ë íàéç íºõºä, ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä áàéãóóëàãäñàí áàéäàã2, ìàðãààíû ¿íèéí ä¿í òºäèéëºí ºíäºð áèø,3 õîîðîíäûí ¿ë îéëãîëöîë, “õàðäàëò”-ààñ èõýíõäýý ¿¿ñäýã çýðýã øèíæ á¿õèé ìàðãààí çîíõèëäîã. Ìàðãààíàà øèéäâýðëýõèéí òóëä õóóëü÷ ýñõ¿ë ìàðãààíä äýì áîëîõ ìýðãýæëèéí ýòãýýäèéã áàéíãà õºëñëºí àæèëëóóëàõ çàíøèë àæ àõóéí ïðàêòèêò òîãòîîã¿é, èéíõ¿¿ àæèëëóóëàõ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ òààðóó, õàðèí ººðñ人 àëáàí áóñ õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõèéã îðîëäîæ áàéãàà áàéäàë çýðýã íü õàðüöàíãóé çàðäàë áàãàòàé õóâèëáàð áîëîõ ø¿¿õèéí äýðãýäýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð àæ àõóéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ îðîí çàéã áèé áîëãîæ áàéãàà þì.

Àæ àõóéí ìàðãààí áà áóñàä òºðëèéí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíû ÿëãàà

Ýíý õ¿ðýýíä àæ àõóéí ìàðãààí áîëîí èðãýíèé ýðõ ç¿éí áóñàä ìàðãààíûã ÿëãàí àâ÷ ¿çýõ þì. Èíãýõäýý àæ àõóéí ìàðãààí íü áèçíåñèéí áàéíãûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã ýòãýýä íýã òàë ýñõ¿ë àëü àëü òàë íü áîëäîã õàðèëöààã áóñàä òºðëèéí èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ÿëãàæ îéëãîñîí áîëíî.4 Èíãýæ àâ÷ ¿çýõ áîëîìæòîé òàëààð ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà ÷ õèéãäñýí áàéäàã.5 Ýíý ñóäàëãààãààð áèçíåñìåí íü øèéäâýð ãàðãàõäàà æèðèéí èðãýäýýñ ººð ¿íýëýìæýýð àñóóäàëä õàíääàã, ýíý íü ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä ÷ õàìààðàëòàé òóõàé äóðäæýý.

2 Ìîíãîë Óëñûí Êîìïàíèéí çàñàãëàëûí ¿íäýñíèé òàéëàí 2013, Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî, Êîìïàíèéí çàñàãëàëûí ¿íäýñíèé çºâëºë, 2013.3 ¯íèéí ä¿í áîëîí ìýðãýæëèéí ýòãýýä õºëñòýéãýýð çóó÷ëàõ ìàãàäëàë õî¸ð íü øóóä õàìààðàëòàé.4 Æèøýýëáýë, ÕÁÍÃÓ-ä õóäàëäàà÷íû á¿ðòãýë ãýæ áàéäàã. Ýíý íü àæ àõóéã òîãòìîë ýðõýëæ áàéãàà ýòãýýä ãýäýã àãóóëãûã çàðèì òàëààð èëýðõèéëäýã áàéíà.5 Macaulay, Stewart. “Non-contractual relations in business: A preliminary study.” American sociological review 28.1 (1963): 55-67.

Àæ àõóéí ìàðãààí íü áóñàä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíààñ äàðààõ øèíæýýð ÿëãàðäàã ãýæ ¿çýæ áîëíî.

- Àæ àõóéí ìàðãààíû õóâüä ìàðãààí øèéäýãäñýíèé äàðàà ÷ ìàðãàëäàã÷ òàëóóä àæ àõóéí õàðèëöààãàà öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ìàãàäëàë ìàø ºíäºð áàéäàã. Ýíý íü áèçíåñèéí òîäîðõîé íýã ñàëáàðò òîãëîã÷ öººí áàéäàã óëñûí õóâüä èë¿¿ õàìààðàëòàé. Æèøýý íü ïðîãðàìûí êîìïàíè ººð íýã áàéãóóëëàãàä www.legalinfo.mn-ã øèíýýð áè÷ýýä ýíý ïðîãðàììàà óðò õóãàöààíä, íàéäâàðòàé àæèëëóóëàõ çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéõ àãóóëãàòàé àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý áàéãóóëæýý. Ýäãýýðèéí õîîðîíä ìàðãààí ãàðâàë ãýðýýãýý öóöëàõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðëýõ áîëîìæèò õóâèëáàðóóä áèé. Ýíý òîõèîëäîëä ãýðýýãýý öóöëàõ íü ïðîãðàììûí çàõèàëãà ºãñºí êîìïàíèéí õóâüä àøèãã¿é áºãººä ó÷èð íü ººð êîìïàíè çàñâàð, ¿éë÷èëãýý õèéõ íü ¿íäñýíäýý áîëîìæã¿é áàéäàã.

- Õóðäàí õóãàöààíä øèéäýõã¿é áîë çºâõºí ìàðãàëäàæ áàéãàà àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîõ ìàðãààíû ç¿éë íü à÷ õîëáîãäîëã¿é, çàðèì òîõèîëäîëä òàëóóäûí àëü àëèíä íü õîõèðîëòîé áîëîõ ìàãàäëàë áóñàä ìàðãààíû òºð뺺ñ èë¿¿òýé áàéäàã. Æèøýýëáýë, àæ àõóéí ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààíä àíõààðàõààñ èë¿¿òýé ìàðãààíä àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëäýã ó÷èð çýýëèéí ýðãýí òºëºëò õ¿íäðýõ ºíäºð ìàãàäëàë áèé áîëäîã.

- Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà íü íýã óäààãèéí, ýñõ¿ë áàéíãûí áºãººä äàâòàìæòàé áóñ øèíæòýé àøèã îëæ áàéãàà èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ àãóóëãà, áóñäàä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí õóâüä ÿëãààòàé áàéäàã.

- Áèçíåñèéí ìàðãààí íü õàðüöàíãóé íàðèéí íèéëìýë, îëîí ç¿éë õîëèëäñîí áàéõ íü ýëáýã. Íýã íü ÿëàãäàõ, íºãºº ÿëàõ ãýäýã áàéäëààñ èë¿¿ àëü àëü òàëûí õóâüä çºâ, áóðóó áàéäàë “õîëèëäñîí” áàéõ áîëîëöîîòîé. Æèøýýëáýë, õýä õýäýí óäàà çýýë àâñàí, çàðèì ìºíãºí òºëáºðèéã áóöààí òºëæ áàéñàí òîõèîëäîëä çýýëýý áóöààí òºëñºí ãýäýã íü òîäîðõîéã¿é, õýäèéä

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

26

çýýëñýí ìºí㺺 áóöààí òºëñºí íü îéëãîìæã¿é áàéõ áîëîìæòîé áàéäàã íü ò¿¿íèé íàðèéí íèéëìýë, ýìõ öýãöã¿é áàéäëûã èëýðõèéëýõ þì.

Àæ àõóéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí çàìààð

øèéäâýðëýõ äàâóó òàë

1. Àæ àõóéí ìàðãààíû îíöëîã, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû îíöëîãòîé õîëáîîòîé äàâóó òàë

Îð÷èí ¿åä ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð ìàðãààí øèéäâýðëýõ ìåõàíèçìûí îëîí òºðºë, õýëáýðèéã àæ àõóéí ìàðãààíä ºðãºíººð õýðýãëýæ áàéãàà áèëýý.6 Òóõàéëáàë, àðáèòðûí æóðìààð õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã àæ àõóé ýðõëýã÷èä ø¿¿õèéí æóðìààð ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõýýñ èë¿¿òýéãýýð ñîíãîõ õàíäëàãàòàé áîëñîí.

Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîã íü ò¿¿íèé îëîí òàëòàé, íàðèéí íèéëìýë áàéõ øèíæ þì. Èéìýýñ èéì òºðëèéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä çàðèì òîõèîëäîëä õóóëü òîãòîîìæ òîäîðõîé õàðèóëò ºãºõã¿é áàéõ íü öººíã¿é. ªºðººð õýëáýë, ìàðãàëäàã÷ õî¸ð òàë áîëîõ àæ àõóéí õàðèëöààíä îðîëöñîí òàëóóäûí ìàðãàëäàæ áàéãàà àñóóäëûã á¿õýëä íü àâ÷ ¿çýõ áîëîìæ çàðèì òîõèîëäîëä õóóëü òîãòîîìæèéí óÿí õàòàí áóñ øèíæòýé õîëáîîòîéãîîð õÿçãààðëàãäìàë áàéäàëä îðîõ íü áèé.

Äýýðõ íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ¿åä õóóëü òîãòîîìæèéã çààâàë ìºðäëºã áîëãîõ óó, òîäîðõîé ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã çààâàë ¿íäýñ áîëãîõ óó, ýñõ¿ë õóóëèéã õýìæ¿¿ð áîëãîëã¿éãýýð

6 Ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð ìàðãààí øèéäâýðëýõ àðãûã êîìïàíèóä èõýýõýí õýðýãëýõ áîëñîí òàëààð Stipanowich, Thomas and Lamare, J. Ryan, Living with ‘ADR’: Evolving Perceptions and Use of Mediation, Arbitration and Con-flict Management in Fortune 1,000 Corporations (February 19, 2013). Harvard Negotiation Law Review, Forthcom-ing; Pepperdine University Legal Studies Research Pa-per No. 2013/16. Available at SSRN: http://ssrn.com/ab-stract=2221471 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2221471. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë àæ àõóéí ìàðãààíä óëàì á¿ð õýðýãëýãäýõ áîëñîí òàëààð Nolan-Haley, Jacqueline M., Mediation: The ‘New Arbitration’. Harvard Negotiation Law Review, Forthcoming; Fordham Law Legal Studies Re-search Paper No. 1713928. Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1713928.

ìàðãààíûã øèéäâýðëýæ áîëîõ óó ãýäýã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õèéõ àðãà òåõíèêòýé õîëáîîòîé ¿íäñýí ìàðãààíòàé õîëáîãäîæ èðäýã. Ýíý òàëààð íýëýýäã¿é ñóäàëãààíû àæèë, îíîëûí ìàðãààí ºðíºñºí.7 Äýýð äóðäñàí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû íàðèéí íèéëìýë, îëîí òàëò øèíæèéã õàðãàëçàí ¿çâýë õóóëèéã çààâàë õýðýãëýõã¿éãýýð ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ íü àæ àõóéí ìàðãààíä áóñàä òºðëèéí ìàðãààíààñ èë¿¿òýé çîõèìæòîé áàéæ áîëîõ îíöëîã õàðàãäàæ áàéãàà þì. Ãýõäýý íºãºº òàëààñ õóóëèéã ÿìàð õýìæýýíä õýðýãëýõ íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí àðãà áàðèëààñ õàìààðàëòàé áàéäàã ãýäýã ä¿ãíýëòèéã ÷ õèéñýí áàéõ íü áèé.8

̺í ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã òóëãàõ áàéäëààð áèø õàðèí ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûã äóíäûí ¿íýò ç¿éëýý îëîõîä òóñëàõ çàìààð òýäãýýðèéí õàðèëöààã äàõèí øèíý áàéäëààð òîìü¸îëîõ áîëîìæòîé.9 Ýíý íü áèçíåñýý öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàõ áèçíåñèéí øààðäëàãàòàé ÿâ öàâ íèéöýæ áóé þì.

Öàã õóãàöààíû õ¿÷èí ç¿éë íü àæ àõóéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä ìàø ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áàéäàã. Ø¿¿õèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà óðò õóãàöààíä ÿâàãääàãààñ ìàðãàëäàã÷ òàë íü áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààãàà öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàõ áîäèò øààðäëàãà àëãà áîëñîí òîõèîëäîëä ìàðãààíàà ýöñýý õ¿ðòýë ¿ðãýëæë¿¿ëýõ zero sum10 ãýãääýã áàéäàëä õ¿ðãýäýã. ªºðººð õýëáýë öàã õóãàöààíû õóâüä àøèãã¿é áîëáîë òàëóóä ìàðãààíàà ýöýñò íü õ¿ðòýë ¿ðãýëæë¿¿ëýõ øèéäýëä õ¿ðäýã áîë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã àìæèëòòàé ÿâóóëñàí òîõèîëäîëä ìàðãààíûã èë¿¿ áîãèíî õóãàöààíä øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé, non-zero sum áàéäàëä ìàðãààíàà øèéäýæ áîëäîã.

7 Jacqueline M. Nolan-Haley, Court Mediation and the Search for Justice Through Law, 74 Wash. U. L. Q. 47-102 (1996). Available at: http://digitalcommons.law.wustl.edu/lawreview/vol74/iss1/38Jacqueline M. Nolan-Haley, Court Mediation and the Search for Justice Through Law, 74 Wash. U. L. Q. 50 (1996).9 Lon L. Fuller, Mediation-Its Forms and Functions, 44 S. CAL. L. REV. 305, 325 (1971).10 Ýíý òàëààð Ken Binmore, Playing for real: a text on game theory, (2007) 1 áà 7 á¿ëýã ¿çíý ¿¿.

Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

27

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð àæ àõóéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ äàâóó òàë íü îäîîãèéí ïðàêòèêò ò¿ãýýìýë áàéãàà àñóóäàëòàé õîëáîãääîã. Òóõàéëáàë, ïðàêòèêò áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà ãýðýýãýý õýò åðºíõèé áàéäëààð, õóóëèéí ç¿éë çààëòûã ¿íäñýíä íü õóóëñàí, ººðñäèéí õ¿ñýë çîðèãèéã òºäèéëºí áàãòààãààã¿é áàéäëààð áàéãóóëñàí áàéäàã íü ò¿ãýýìýë õàíäëàãà áàéíà.11 Ýíý òîõèîëäîëä ø¿¿õ õóðàëäààíû çàìààð òàëóóä ìýòãýëöýõ áàéäëààð øèéäýõýýñ èë¿¿òýé õàðèëöàí ÿðèëöàõ áàéäëààð øèéäâýð ãàðãàäàã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àðãà íü èë¿¿ çîõèìæòîé þì. Ó÷èð íü ìýòãýëöýõýýñ èë¿¿òýé õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ôàêòûã òîãòîîõ õàíäëàãûã èë¿¿òýé àãóóëäàãò ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí äàâóó òàë îðøèæ áàéãàà þì.

2. Çàðäëûí õîëáîãäîëòîé äàâóó òàë

Äýýðõýýñ ãàäíà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü ø¿¿õèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíààñ çàðäëûí õóâüä èëò äàâóó áàéäëûã áèé áîëãîäîã. Òóõàéëáàë, øèéäâýð ãàðãóóëàõòàé õîëáîãäñîí çàðäàë, ìåíåæåð ø¿¿õýä áýëòãýõ çàðäàë, íºãºº òàëûí òàéëáàðò õàðèó ºãºõ çàðäàë, àëäàãäñàí áîëîìæèéí çàðäàë, áèçíåñèéí õàðèëöààíû çàðäàë, áóñàä çàðäàë çýðãèéã ýíä äóðäàæ áîëíî. Ýäãýýðèéã òîâ÷ òàéëáàðëàÿ.

Øèéäâýð ãàðãóóëàõòàé õîëáîãäñîí çàðäàë ãýäýã íü ø¿¿õýä ìàðãààíûã õýëýëö¿¿ëýõýä íîòëîõ áàðèìò áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ òóñãàéëñàí æóðàì ¿éë÷èëäãýýñ ø¿¿ã÷ øèéäâýð ãàðãàõûí òóëä áè÷ãýýð íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ, ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã àâàõ, íîòëîõ áàðèìòûã áóñàä ýòãýýäýýñ ãàðãóóëàõ, øèíæýý÷èéí ìýä¿¿ëýã àâàõ òîõèîëäîë áàéäàã. Ýíý íü á¿ãä çàðäàë øààðääàã. Äàðààãèéí íýã çàðäàë íü êîìïàíèéí ìåíåæåð¿¿ä íü ø¿¿õ õóðàëä õýðõýí îðîëöîõ, ÿìàð ìýä¿¿ëýã ºãºõ âý, ÿìàð íîòëîõ áàðèìòûã ãàðãàõ âý çýðãýýð ìàø îëîí öàãèéã ø¿¿õ àæèëëàãààíä çîðèóëäàã, èíãýæ ñàéòàð

11Á. Àìàðñàíàà “Ãýðýýíèé ìàðãààí áà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä òóëãàìäàõ àñóóäàë” Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äàâòàí ñóðãàëò Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºë, Æàéêàãèéí “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ” òºñºë, Ìîíãîë-ßïîí òºâ (2013.10.09).

áýëòãýõã¿é áîë ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýäýã ó÷ðààñ ¿¿íä ìàø èõ çàðäàë ãàðãàäàã áàéíà.

Íýãýíò ìàðãààí íü õî¸ð áîëîí ò¿¿íýýñ îëîí îðîëöîã÷òîé ó÷ðààñ íºãºº òàë íü çààâàë íîòëîõ áàðèìò, õàðèó òàéëáàð ãàðãàäàã. ¯¿íòýé òàíèëöàõ, õàðèó òàéëáàð ºãºõ çýðãýýð çºâõºí ººðèéí òàëààñ ãàðàõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé áóñ, íºãºº òàëààñ õàìààðàëòàéãààð ãàðàõ çàðäàë ÷ áèé. ªºðººð õýëáýë, ìàðãààíû íºãºº òàë íü íýã òàëààñàà ãàðàõ çàðäëûã ºñãºõ áàéäàëä õ¿ðãýõ áîëîìæòîé áàéäàã. Àëäàãäñàí áîëîìæèéí çàðäàë ãýäýã íü êîìïàíèéí óäèðäëàãà áîëîõ ìåíåæåð íü áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà àíõààð÷ àøèã îëîõûí òºëºº öàãàà çàðöóóëàõ ¸ñòîé áàéäàã áîë íýãýíò ýíý öàãààñ òîäîðõîé õýìæýýòýéã ººð ç¿éëä çàðöóóëàõ ó÷èð õýâèéí ¿åä îëîõ ¸ñòîé áàéñàí àøãàà ø¿¿õèéí óðò ïðîöåññûí òóðøèä àëääàã ãýæ ¿çäýã. Áèçíåñ íü áèçíåñýý õèéñíýýð àøèã îëäîãîîñ áèø ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàñíààð, ýñõ¿ë õàðèó òàéëáàð ãàðãàñíààð àøèã îëäîãã¿é áèëýý.

Áèçíåñèéí õàðèëöààíû çàðäàë ãýäýã íü ø¿¿õýä òóõàéí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà ìàðãààí á¿õèé áàéäàëä áàéãààòàé íü õîëáîãäîæ ãàð÷ èðäýã. Òîäðóóëáàë, óóë óóðõàéí êîìïàíè òîäîðõîé òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàéä ø¿¿õäýëöýæ áàéãàà íü ººð òóñãàé çºâøººðºëòýé íü õîëáîãäóóëàí àæ àõóéí õàðèëöààíä îðîëöîõ ãýæ áàéãàà õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã ¿ðãýýõ, ñòðàòåãèéí ò¿íøëýëýýñ çàéëñõèéõ ¿íäýñëýë ÷ áîëîõ íü áèé. Ýíý íü ø¿¿õèéí ïðîöåññ íèéòýä íýýëòòýé áàéäàãòàé õàìààðàëòàé þì. Äýýðõýýñ ãàäíà àæ àõóéí ìàðãààíû øèéäýë íü òîäîðõîé áàéñàí ÷ íºãºº òàë íü çîðèóäààð àæèëëàãààã õ¿íäðýëòýé, òºâºãòýé áîëãîõ àðãûã ñîíãîõ ÿâäàë ýëáýã áàéäàã. Ýíý íü áîäèò ïðàêòèêò çàðäëûã ºñãºäºã ñóë òàëòàé.

Õàðèí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëä òàëóóä ººðñ人 ìàðãààíûã øèéäâýðëýäýã, ñàíàà÷èëãà òýäíèé ãàðò áàéäàã ó÷ðààñ õàðüöàíãóé çàðäàë áàãàòàéãààð øèéäâýðëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé áàéäàã íü àæ àõóéí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

28

çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã áîëîõ áîëîìæòîé þì. Ýðõ ç¿éí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ç¿éë ÷óõàë íºëººòýé áàéäàã ãýäýã íü ºíººäºð òîäîðõîé áîëîîä áàéãàà áèëýý.12

Àæ àõóéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí

îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýõ àðãà, òàêòèê, àíõààðàõ àñóóäàë

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷, ìàðãààíû òàë, òýäãýýðèéí ºì㺺ëºã÷ íü ýíý òºðëèéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ÿâóóëàõäàà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí íèéòëýã ÿðèãääàã àðãà, òàêòèêààñ ãàäíà äîð äóðäñàí ç¿éëñèéã àíõààðàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. 13

1. ªìíº äóðäñàíààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã àæ àõóéí ìàðãààíä õýðýãëýõ áîëîìæ íü ò¿¿íèé áîãèíî öàã õóãàöààíä øèéäýëä õ¿ðäýãòýé õîëáîîòîé áîëîõ íü õàðàãäñàí. Èéìýýñ èéì òºðëèéí ìàðãààíûã õýäýí óäààãèéí óóëçàëòààð, ÿìàð öàã õóãàöààíä øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé áîëîõ íü ÷óõàë áîëäîã. Áîäèò ïðàêòèêèéã õàðàõàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäýãäýæ áàéãàà ìàðãààí 2-4 óäààãèéí óóëçàëòààð øèéäâýðëýãääýã ãýñýí òîî áàéäàã.14 Õýðýâ èéì õóãàöààíä àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ÷àäâàë èõýíõ àæ àõóéí øèíæòýé ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäýõ íü ø¿¿õèéí æóðìààð øèéäýõýýñ èëò äàâóó òàëòàé áîëîõ íü îéëãîìæòîé. Áîãèíî õóãàöààíä øèéäýõèéí òóëä àâàõ àðãà õýìæýý íü íýã óäààãèéí óóëçàëòûã îéðîëöîîãîîð 1 öàã îð÷èì ¿ðãýëæë¿¿ëýõ õÿçãààð òîãòîîæ ìºðäºõ íü òàëóóäûã öýãöòýé áàéõ, 12 Richard A. Posner, Economic Analysis of Law, (2007). Richard A. Posner, “Economic Approach to Legal Procedure and Judicial Administration, An ,” 2 Journal of Legal Studies 399 (1973). 13Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð ìàðãààí øèéäâýðëýõ àðãûí òàëààð Ë. ªëçèéõ¿¿ Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ìàðãààí øèéäâýðëýõ àðãóóä, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºë (2014) ò. 149-157. Ìàðãààíû òºðºëòýé õîëáîãäóóëàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë ÿâóóëàõ àðãà àæèëëàãààíû îíöëîãèéí òàëààð Ñ. Áîëîðìàà Õºäºëìºðèéí ìàðãààíòàé õýðãèéã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààãààð øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, Á. Îþó Ãýð á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ íü, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºë (2014) ò. 133-148, 158-161.14 ßïîíû Êîóö¿æèêî ô¿íñîñýéðè ñýíòà, Æèãèî íî ãàé¸î 2013, (2013.09), ò. 11.

ñýòãýë õºäëºëèéí øèíæòýé áîëîâ÷ ìàðãààí øèéäâýðëýõýä òºäèéëºí à÷ õîëáîãäîëã¿é ç¿éëñèéã õàìðóóëàí ÿðèõ ÿâäëààñ ñýðãèéëæ, óëìààð öàã õýìíýõ þì.

2. Àæ àõóéí ìàðãààí íü îëîí òàëòàé, íàðèéí íèéëìýë áàéäãààñ òàëóóäûí ÿðèàã ñîíññîíû äàðàà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã ¿íýëýõ õýëáýðýýð ÿâóóëàõ óó, ýñõ¿ë äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ õýëáýðýýð ÿâóóëàõ óó ãýäýã àðãàà ñîíãîõ íü ç¿éòýé áàéäàã.15 Ãýõäýý òîäîðõîé ¿éë ÿâäàë áîëñîí ýñýõ òóõàé ôàêòûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéäàã ó÷èð áèçíåñèéí ìàðãààíû õóâüä ¿íýëýõ õýëáýðýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã ÿâóóëàõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéæ áîëîõ þì. Ó÷èð íü àæ àõóéí ìàðãààíä ñýòãýë ç¿éí õ¿÷èí ç¿éë áàãà áàéäàã, òàëóóä íü íºõöºë áàéäëûã èë¿¿ óõàìñàðëàñàí áàéäàã òóë òýäãýýðèéí õóâüä íýãäñýí íýã îéëãîëòûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ áèé áîëãîõ çàìààð ¿íýëýõ øàëãóóðûã áèé áîëãîõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéõ òàëòàé. ¯íýëýõ õýëáýðèéí òóõàéä ¿íýëãýýíèé òîäîðõîé öåíçóðûã ãàðãàæ õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä èòãýõ èòãýëèéã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéäàã áîë äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ õýëáýðèéí òóõàéä àëü áîëîõ ýõëýýä ñîíñîæ, äàðàà íü ìàðãààíû ýõ ¿¿ñâýðèéã òîäîðõîé áîëãîõ íü ç¿éòýé, èíãýýä õàðèëöàí òîõèðîëöîõîä ñààä áîëîõ õ¿÷èí ç¿éëèéã àðèëãàõ òàêòèêèéã áàðüäàã áàéíà. Çàðèì òîõèîëäîëä äýýðõ õî¸ð õýëáýðèéí àëü àëèéã íü õýðýãëýæ áîëîõ þì.

3. Àæ àõóéí ìàðãààíä ºì㺺ëºã÷ îðîëöîõ ìàãàäëàë ºíäºð þì. Èéìä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ áîëîí òàëóóä íü ºì㺺ëºã÷èéã îðîëöóóëàõäàà õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ íü ç¿éòýé þì. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëüä ÷ ýíý òàëààð çààñàí áàéäàã.16

15 Ñóãàâàðà Èê¿î, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ñýòãýë ñóäëàë, ßïîíû Æàéêà îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ çîõèîí áàéãóóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà. Textbook for the country focused training course in Mediation trainers’ training, 2014.01.13-24, Òîêèî, ßïîí Óëñ.16 Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü (2012) 12 ç¿éë 12.4.

Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

29

Ó÷èð íü òàëóóä õàðèëöàí ÿðèëöñàíû ¿íäñýí äýý𠺺ðñ人 ìàðãààíû øèéäýëä õ¿ðäýã ó÷ðààñ íýã îðîëöîã÷ ºì㺺ëºã÷òýé áàéõ íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä ñºð㺺ð íºëººëºõ, òýíöâýðòýé áóñ áàéäëûã áèé áîëãîõ ñóë òàëòàé.

4. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü ýðõ ç¿éí ìàðãààíààñ èë¿¿òýé áîëñîí ¿éë ÿâäàë, ôàêòòàé õîëáîîòîé ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä èë¿¿ çîõèìæòîé áàéõ íü áèé. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä íü ôàêòûí õóâüä ¿ë îéëãîëöñîí, çºð¿¿òýé ìýäýýëýëòýé áàéõ ìàãàäëàëòàéã áàéíãà ñàíàæ ¿¿íèéã òîäðóóëæ áàéõ íü ç¿éòýé áàéäàã. Ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã òºäèéëºí àâ÷ ¿çýõã¿éãýýð òóõàéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ îðîí çàé áàéäãèéã àíõààðàõ íü ç¿éòýé. Ýäãýýðèéí æèøýýã àâ÷ ¿çâýë, ôàêòûí ìàðãààí íü èðãýí À, Á íàð ãýðýý áàéãóóëñíû ¿íäñýí äýýð òîäîðõîé ç¿éë àâ÷ ºãºëöñºí ýñýõ òóõàé áàéäàã áîë ýðõ ç¿éí ìàðãààí íü À, Á íàð íü Êîìïàíèéí òóõàé õóóëüä çààñàí ãýðýý áàéãóóëñàí ýñýõ òàëààð áàéäàã.

5. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã ÿâóóëàõäàà òàëóóäûã íýã äîð õàìòàä íü, ýñõ¿ë òóñ òóñàä íü óóëçàëò õèéõ àðãà áàéäàã. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 24 ç¿éëèéí 24.2.-ò òàëóóäòàé õàìòàä íü óóëçàõààð çàð÷ìûí õóâüä øèéäâýðëýñýí áºãººä øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ãàíöààð÷ëàí óóëçàõ áîëîìæèéã õóóëèàð áèé áîëãîæýý. Õàìòàä íü óóëçàõ àðãûí õóâüä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü òàëóóäûí õýëæ áàéãàà ìýäýýëëèéã äàéã÷, äàìæóóëàã÷ áîëäîãã¿é, òàëóóä øóóä íºãºº òàëûí õ¿ñýë çîðèãèéã ñîíñîõ áîëîìæòîé áàéäàã. Ýíý íü ìàíàé õóóëèéí äàâóó òàë õýìýýí ¿çýõ íü áèé áºãººä çàðèì óëñàä îäîîãîîð òóñ òóñàä íü óóëçàõ õàíäëàãà ãîëëîñîí áàéäàëòàé áàéíà.17 Õàðèí òóñ òóñàä íü óóëçàõ àðãûí õóâüä ó÷èð áàéäëûã àëü íýã òàëààñ òóõàéëàí àñóóõ áîëîìæèéã àãóóëäàã ñàéí òàëòàé áºãººä ýíý íü õóóëüä çààñàí “øààðäëàãàòàé òîõèîëäîë” ãýäãèéã òàéëáàðëàõ íýã ¿íäýñëýë áîëæ áîëîõ þì. ªºðººð õýëáýë, àëü àðãûã õýðýãëýõýý òàëóóäûí áàéäàëä ¿íäýñëýí øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé þì. 17Æèøýýëáýë, ßïîí Óëñàä îäîîãîîð òóñ òóñàä íü óóëçàõ àðãûã ãîë÷ëîí õýðýãëýæ áàéíà.

6. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õóâüä øèéäâýð ãàðãàõ õóâèëáàðóóäûã òàëóóäàä ñàíàë áîëãîõ ýðõòýé ýñýõ àñóóäàë áàéäàã. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 14 ç¿éëèéí 14.1.5-ä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü èéì ýðõòýé áàéõààð çààñàí áàéäàã áîëîâ÷ õóóëüòàé èëò çºð÷èëäñºí áàéäëààð ýâëýðëèéí õóâèëáàðûã ãàðãàæ áîëîõã¿é þì. ßëàíãóÿà àæ àõóéí ìàðãààíû íàðèéí íèéëìýë, òºâºãòýé áàéäàëòàé õîëáîîòîéãîîð òàëóóäûã ñàéòàð ñîíññîíû ¿íäñýí äýýð õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîõ íü ç¿éòýé.

7. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí õàíãàëòòàé ìýäëýãòýé áàéõ õýðýãòýé áàéäàã. Òóõàéëáàë, êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õîîðîíä ãàðàõ ìàðãààíû õóâüä Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèàñ ãàäíà òýäãýýðèéí õîîðîíä áàéãóóëñàí ãýðýý, ÿëàíãóÿà êîìïàíèéí ä¿ðìèéí çààëòûã íàðèéâ÷ëàí øèíæëýõ, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûã çàéëøã¿é ÿëãàí îéëãîõ øààðäëàãàòàé. ̺í ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí áóñ ø¿¿õèéí æóðìààð øèéäýãäâýë ñàíàà÷èëãûã òàëóóä áèø ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áîëîõ ø¿¿ã÷ äàíãààð øèéäýõ áîëîìæòîé áîëîõûã òàëóóäàä òàéëáàð íü ç¿éòýé.

Íýãòãýí ¿çâýë

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààã àæ àõóéí ìàðãààíä õýðýãëýæ áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Àæ àõóéí ìàðãààí ãýäãèéã ýíý ºã¿¿ëýëä àâ÷ ¿çñýí áàéíãûí, äàâòàìæòàéãààð àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã “ìýðãýæëèéí îðîëöîã÷” ìàðãààíû àëü íýã òàë áîëäîã ãýäýã óòãààð îéëãîõ íü ç¿éòýé þì. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëä õàíäàõ áîëîìæòîé àæ àõóéí ìàðãààí íü áàãà õýìæýýíèé ¿íèéí ä¿íòýé ìàðãààí áàéæ áîëîõîîñ ãàäíà çàðäëûí õ¿÷èí ç¿éëèéã òîîöâîë àæ àõóéí òîìîîõîí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí ìàðãààíä ÷ õýðýãëýãäýõ áîëîìæòîé áàéíà.

Äýýð äóðäñàíûã íýãòãýí àâ÷ ¿çâýë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà àìæèëòòàé ÿâàãäàõàä äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

30

1. Àæ àõóéí ìàðãààíû òàëóóä ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä õàíäàõ ìàãàäëàë íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã îéëãîõ áàéäàë, óð ÷àäâàð, íóóöëàëûã õýðõýí õàíãàõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õ¿ðýýíä ÿðèãäñàí ç¿éëñ íü öààø ìàðãààí ¿ðãýëæëýõ ¿åä õýðõýí ýåðýãýýð áîëîí ñºð㺺ð íºëººëºõ, ýíý áàéäëûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ õýðõýí óäèðäàõ, õÿíàëòäàà áàéëãàõààñ õàìààðàõààð áàéíà. ªºðººð õýëáýë, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë ÿâóóëàõ àðãà, òàêòèê íü ìàø ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë þì.

2. ̺í ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë ºðãºíººð õýðýãëýãäýõ, óëìààð ø¿¿õèéí à÷ààëëûã áóóðóóëàõ áîëîìæ íü ýíý ºã¿¿ëýëä äóðäàãäñàí ýðõ ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëýýñ ãàäíà ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûã ø¿¿õýä õàíäàõààñ áàãà çàðäëààð ìàðãààí øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã îëãîäîã äàâóó òàëòàéã àíõààð÷, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷, ø¿¿õ çýðýã ýòãýýä íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òîãòîëöîîã Ìîíãîë Óëñàä òºëºâø¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâàõäàà òîîöîõ íü ç¿éòýé áàéíà.

---o0o---

Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

31

ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí àõëàõ áàãø, äîêòîðàíò, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëèéí

ãèø¿¿í Ñ.Áîëîðìàà

Óäèðòãàë

ADR áóþó Alternative Dispute Resolution , îðîñ õýëýíä Àëüòåðíàòèâíîå ðåøåíèå ñïîðà1 ãýäýã íü õýëýëöýý, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë, àðáèòð, ø¿¿õ äýõ ýâëýðýë ãýõ çýðýã óòãûã àãóóëæ áóé ø¿¿õèéí áóñ àðãààð õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ àðãóóäûã èëýðõèéëñýí ºðãºí îéëãîëò þì.

Óëñûí Èõ Õóðëààñ 2012 îíû 05-ð ñàðûí 22-íû ºäºð áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé” õóóëèàð èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààí, õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààí, ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõýýð õóóëü÷èëñàí.

Õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ¿¿ñýæ áóé ìàðãààíûã õºäºëìºðèéí õàìòûí áîëîí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààí õýìýýí àíãèëàõ 1Þðèäè÷åñêèé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü., Ìîñêâà. 2003. Ñòð 18,351

áà õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààí ãýæ õºäºëìºðëºõ ýðõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûí õ¿ðýýíä õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé òàëóóäûí õîîðîíä ¿¿ññýí ñàíàëûí çºð¿¿ã õýëäýã. ¯¿íýýñ ¿çýõýä õóóëüä çààñíààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ ìàðãààí íü çºâõºí õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé òàëóóäûí õîîðîíä áóþó àæèëòàí-àæèë îëãîã÷èéí õîîðîíä ¿¿ññýí áàéäãààðàà îíöëîãòîé.

Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû ÿâöàä õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé òàëóóäûí õîîðîíä õºäºëìºðëºõ ýðõ àøèã íü çºð÷èãäñºíòýé õîëáîîòîé òóõàéëáàë: àæèëòíû öàëèí õºëñèéã áóóðóóëàõ, ñàõèëãûí øèéòãýë íîãäóóëàõ, ººð àæèë àëáàí òóøààëä ¿íäýñëýëã¿éãýýð øèëæ¿¿ëýõ, àæëààñ õàëàõ, èë¿¿ öàãèéí õºëñèéã îëãîõã¿é áàéõ, ýýëæèéí àìðàëòûí îëãîâðûã áóðóó òîîöîæ îëãîõ, ¿íäýñëýëã¿éãýýð ñóóòãàë õèéõ ãýõ ìýò îëîí àñóóäëààð ñàíàë çºðºë人í áóþó ìàðãààí ¿¿ñäýã.

Õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààí ÷óõàì ÿìàð ¿íäýñëýëýýð ¿¿ñýæ áàéãààãààñ íü õàìààðóóëàí õóóëüä çààñíààð Õºäºëìºðèéí ìàðãààí òàñëàõ êîìèññ, ø¿¿õ òóñ òóñ ººðèéí ýðõ õýìæýýíèé õ¿ðýýíä õÿíàí øèéäâýðëýõ áà ø¿¿õýä õàðüÿàëóóëàí øèéäâýðëýõýýñ áóñàä ìàðãààí íü óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû æóðìààð Õºäºëìºðèéí ìàðãààí òàñëàõ êîìèññîîð øèéäâýðë¿¿ëäýã.

Òóõàéí õýðýã ìàðãààíûã çºâõºí ø¿¿õ øèéäâýðëýõýýð õóóëüä çààñàí áîë óã ìàðãààí ø¿¿õèéí òóñãàé õàðüÿàëàëä õàìààðäàã. 2

Æèøýý íü Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí 128 äóãààð ç¿éëèéí 128.1.2-ò çààñíààð àæèë îëãîã÷èéí ñàíàà÷èëãààð 2 Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí äýëãýðýíã¿é òàéëáàð . ÓÁ.2008 îíû 64 äýõ òàë

ժĪË̪ÐÈÉÍ ÌÀÐÃÀÀÍÒÀÉ ÕÝÐÃÈÉà ÝÂËÝЯ¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÃÀÀÐ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

32

àæëààñ áóðóó õàëñàí áóþó ººð àæèëä áóðóó øèëæ¿¿ëñýí òóõàé àæèëòíû ãîìäëûã ø¿¿õ øèéäâýðëýõýýð õóóëüä çààæýý.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 30-ð ç¿éëä çààñíààð Ø¿¿õýä èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø òàëóóä õàìòàð÷ õ¿ñýëò ãàðãàñàí, ýñõ¿ë ø¿¿ã÷ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ íü çîõèñòîé ãýæ ¿çýæ ñàíàë áîëãîñíûã òàëóóä çºâøººðñºí òîõèîëäîëä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ÿâóóëàõààð õóóëü÷èëñàí áà òèéìýýñ çºâõºí ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýõ õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýæ áîëîõ áºãººä óã õóóëèéí çîõèöóóëàëò õàìààð÷ ¿éë÷èëäãýýðýý îíöëîãòîé.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëüä çààñíààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð õÿíàí øèéäâýðëýõ õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààíä äàðààõü ìàðãààíóóä õàìààðíà.¯¿íä:

1.Õºäºëìºðèéí ìàðãààí òàñëàõ êîìèññûí øèéâýðèéã äàâæ çààëäñàí ãîìäîë;

2.àæèë îëãîã÷èéí ñàíàà÷èëãààð àæëààñ áóðóó õàëñàí áóþó ººð àæèëä áóðóó øèëæ¿¿ëñýí òóõàé àæèëòíû ãîìäîë;

3.àæèëòíààñ õºäºëìºðëºõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ áàéõäàà àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ òóõàé àæèë îëãîã÷èéí íýõýìæëýë;

4.õºäºëìºðëºõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ ¿åä ýð¿¿ë ìýíä íü õîõèðñíû óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ òóõàé àæèëòíû íýõýìæëýë;

5.àæëààñ áóðóó õàëñàí áóþó áóðóó øèëæ¿¿ëñýí ¿åèéí îëãîâîðòîé õîëáîîòîé àñóóäëààð ãàðñàí ìàðãààí;

6.èðãýí õîîðîíäûí õºäºëìºðèéí ãýðýýòýé õîëáîãäîí ãàðñàí ìàðãààí;

7. ñàõèëãûí øèéòãýë áóðóó íîãäóóëñàí òóõàé àæèëòíû ãîìäîë;

8.õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé íºõöºëèéã õóóëü òîãòîîìæ áîëîí õàìòûí ãýðýýíä çààñíààñ äîðäóóëñàí òóõàé àæèëòíû íýõýìæëýë;

9.õºäºëìºðèéí äîòîîä æóðàì õºäºëìºðèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàà𠺺ðèéí îíöëîãò òîõèðóóëàí òîãòîîñîí áàéãóóëëàãûí áóñàä òóøààë, øèéäâýð õóóëü òîãòîîìæèä íèéöýýã¿é òóõàé àæèëòíû íýõýìæëýë;

10.õóóëü áîëîí ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é áîë ýä õºðºí㺠áîëîí õºäºëìºðºº íýãòãýí àæèëëàã÷äûí õîîðîíäûí õºäºëìºðèéí ìàðãààí;

11. õóóëü òîãòîîìæîîð ø¿¿õýä õàðüÿàëóóëñàí áóñàä ìàðãààí.

Õºäºëìºðèéí ìàðãààíòàé õýðãèéã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààãààð øèéäâýðëýõäýý Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü, Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü áîëîí Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèóäûã äàãàæ ìºðäºíº.

Àæèëòàí õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû ÿâöàä ýðõ àøãàà çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë àæèë îëãîã÷èéí îðøèí ñóóãàà õàðüÿàëëûí ø¿¿õýä íýõýìæëýëýý ãàðãàõ áà ø¿¿õýýñ Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí äàãóó òóõàéí àñóóäëûã õÿíàí õýëýëöýíý.

Õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààíûã Õºäºëìºðèéí ìàðãààí òàñëàõ êîìèññ áîëîí ø¿¿õýýð òóñ òóñ õàðüÿàëàí øèéäâýðëýäýã òàëààð ºìíº äóðüäñàí áà ýäãýýðýýñ çºâõºí Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí 128-ð ç¿éëä çààñàí Ø¿¿õ õÿíàí øèéäâýðëýõ õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýäãýýðýý îíöëîãòîé. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã ø¿¿õýä èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä õýðýãëýõ òóë õºäºëìºðèéí ìàðãààí òàñëàõ êîìèññîîð ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿åä õóóëüä çààñàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà õýðýãëýãäýõã¿é.

Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

33

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ õºäºëìºðèéí ìàðãààíû òàëóóäàä àæèëòàí –àæèë îëãîã÷ õàìààðäàã áîë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû îðîëöîã÷äîä :

1. òàëóóäûí õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷;2. àñðàí õàìãààëàã÷;3. õàðãàëçàí äýìæèã÷;4. ýðõ àøèã íü õºíäºãäñºí

ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áîëîí áóñàä ýòãýýä õàìààðäàã.

Õºäºëìºðèéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü òàëóóäûí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð, îðîëöîã÷äûí íóóöûã õàäãàëàí , óã àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí òýãø ýðõèéã õàíãàõ çàð÷èìä ¿íäýñëýí ÿâàãäàíà.

Ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãàà ÿâóóëñàí òóðøëàãààñ ñóäàëæ ¿çýõýä óã àæèëëàãàà íü ñýòãýë ç¿é, ñýòãýë õºäëºëèéí ñºðºã áàéäëóóäûã àðèëãàõ ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõèéí çýðýãöýý çºâõºí ìàðãàëäàã÷ òàëóóäààð õÿçãààðëàãäàõã¿é, ìºí íèéãýìä àøèãòàé, à÷ òóñòàé ¿éëäýë þì3.

Õºäºëìºðèéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû æóðìààð øèéäâýðëýõ ¿éë àæèëëàãààã àâ÷ ¿çâýë:

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ýõëýõ.

- Òàëóóä ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà äàõü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä õàíäñàí;

- Ø¿¿õýä èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ çîõèã÷èä ººðñ人 ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõýýð òîõèðîëöñîí;

- ýñõ¿ë ø¿¿ã÷ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ íü çîõèñòîé ãýæ ¿çýæ ñàíàë áîëãîñíûã òàëóóä çºâøººðñíººð òóñ òóñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ýõýëíý. 3 Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõü çîõèã÷äûã ýâëýð¿¿ëýõ ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãààíû òóõàé Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí 2010 îíû 06 ñàðûí 02-íû 02 äóãààð çºâëºìæ

Èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø ãýäýãò Ø¿¿ã÷ Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñíààð íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ ¿íäýñëýë áàéõã¿é ãýæ ¿çâýë íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 7 õîíîãèéí äîòîð õýðýã ¿¿ñãýõ çàõèðàìæ ãàðãàõ áà òèéìýýñ çàõèðàìæ ãàðñíààñ õîéøèõ õóãàöààã îéëãîäîã.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü òàëóóäûí àëü íýã íü óã àæèëëàãààã çºâøººðñíººð õèéãääýã òóë õýðýâ àëü íýã òàë çºâøººðººã¿é áîë òóõàéí àæèëëàãàà ýõëýõ áîëîìæã¿é þì.

Òàëóóä ìàðãààíàà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ æóðìààð øèéäâýðë¿¿ëýõ õ¿ñýëòýý Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñàí õàðüÿàëëûí äàãóó àíõàí øàòíû ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä, ýñõ¿ë òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà äàõü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä ãàðãàíà.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü òàëóóä îðîëöóóëàõûã çºâøººðñíººñ áóñàä ýòãýýäèéí õóâüä õààëòòàé ÿâàãäàíà.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí æóðìààð ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõ õ¿ñýëòýé ýòãýýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä ºðãºäºë ãàðãàíà.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã ñîíãîõ. Òàëóóä íýã àæèëëàãààíä íýã ýñõ¿ë õýä õýäýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã ñîíãîæ áîëîõ áºãººä òàëóóä õýðâýý õýä õýäýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ ñîíãîñîí áîë çóó÷ëàã÷èä äîòðîîñîî àõëàã÷èéã ñîíãîíî.

Òàëóóäàä ìýäýãäýõ. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü ºðãºäºë õ¿ëýýí àâñàí òóõàé áîëîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òîâûã òàëóóäàä ìýäýãäýíý.

Óóëçàëò õèéõ. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ýõíèé óóëçàëòàä òàëóóäûã çààâàë îðîëöóóëàí õèéõ áºãººä òàëóóäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû äýã æóðàì, òàëóóäûí ýðõ ¿¿ðãèéã òàíèëöóóëæ, òàëóóäûí øààðäëàãà òàéëáàðûã ñîíñîæ, öààøäûí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëíî. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã òàëóóäûã

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

34

õàìòðàí îðîëöóóëàõ çàð÷ìûí äàãóó ÿâóóëàõ áºãººä çºâõºí øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ë òàëóóäòàé ãàíöààð÷ëàí óóëçàëò õèéíý. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü óã àæèëëàãààíûõàà òàëààð òýìäýãëýëèéã öàã òóõàéä íü õºòëºõ áºãººä òýìäýãëýëä çóó÷ëàã÷ áîëîí òàëóóä ãàðûí ¿ñýã çóðíà.

Ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëàõ Òàëóóäûã ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãààíû ãîë çîðèëãî íü òàëóóäûí õîîðîíä ¿¿ññýí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ çàìààð ýâëýðëèéí àðãààð øèéäâýðëýæ, òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã òóñãàñàí ýâëýðëèéí ãýðýýã áàéãóóëàõ ÿâäàë áàéäàã. Ýâëýðëèéí ãýðýýã òàëóóäûí òîõèðîëöîîíû àãóóëãûã òàëóóä ººðñ人 òóñãàí ãýðýýíèé òºñ뺺 áîëîâñðóóëàõ, òýäíèé õ¿ñýëòýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íýãòãýí òóñãàñàí ýâëýðëèéí ãýðýýíèé òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ çàìààð õèéíý.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õèéãäñýí ýâëýðëèéí ãýðýý íü Èðãýíèé õóóëèéí ãýðýýíèé íýã òºðºë áîëîõûí õóâüä ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýðõ àøãèéã õºí人ã¿é áàéõ áà ýâëýðëèéí ãýðýýãýýð òàëóóä áîëîí çîõèã÷èä íü:

• Ýâëýðýõ., Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí õ¿ðýýíä òàëóóä ýâëýð÷ áîëîõ áºãººä ¿¿íèéãýý ãýðýýíäýý òóñãàæ ºãíº. Ýâëýðýõ íü òàëóóäûí áóþó íýõýìæëýã÷ õàðèóöàã÷ 2 òàëûí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë áàéäàã áºãººä ººðººð õýëáýë íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ õî¸ðûí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë äàâõàöñàí áàéõ ¸ñòîé. Ò¿¿íýýñ áóñ õàðèóöàã÷èéí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã íýõýìæëýã÷ òàë õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é áîë ýâëýðñýíä òîîöîõã¿é.

• Øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ., Õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã á¿ðýí õ¿ëýýí çºâøººðñºí òîõèîëäîëä ë øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãýæ ¿çýõ áà õàðèí õýä õýäýí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãààñ õàðèóöàã÷ çàðèìûã íü õ¿ëýýí çºâøººð÷, çàðèìûã íü õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é áîë øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãýæ

¿çýõã¿é. Òóõàéëáàë: “À” íü óóë óóðõàéí “Á” ÕÕÊîìïàíèä õîëáîãäóóëàí àæèëä ýã¿¿ëýí òîãòîîëãîõ, àæèëã¿é áàéñàí õóãàöààíû öàëèíòàé òýíöýõ îëãîâðûã ãàðãóóëàõààð íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà ãàðãàñàí áà õàðèóöàã÷ êîìïàíèàñ íýõýìæëýã÷ “À”-ã çºâõºí ºìíº ýðõýëæ áàéñàí àæèë àëáàí òóøààëä ýã¿¿ëýí àâ÷, õàðèí ò¿¿íä àæèëã¿é áàéñàí õóãàöààíû öàëèíòàé òýíöýõ îëãîâðûã îëãîõã¿é áàéõ òàëààð íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Òýãâýë ýíý òîõèîëäîëä õàðèóöàã÷èéã íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã á¿ðýí õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãýæ ¿çýõã¿é, õàðèí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí çàðèì õýñãèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãýæ ¿çýõ áà òèéìýýñ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí õýìýýí ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëàãäàõã¿é.

• Áèåë¿¿ëýõ.,Õàðèóöàã÷ íü íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ òàëààð òàëóóä òîõèðîëöîæ ãýðýýíäýý òóñãàæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä ºìíº òàéëáàðëàñàíòàé àäèë õàðèóöàã÷ íü íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã á¿ðýí áèåë¿¿ëýõ òîõèîëäîëä ýíý íü ýâëýðëèéí ãýðýýãýýð õýðýãæèõ áà õýðâýý óã øèíæèéã àãóóëæ ÷àäààã¿é áîë ýíý àãóóëãààð ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëàõ áîëîìæã¿é .

• Øààðäëàãà áîëîí íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçàõ., Íýõýìæëýã÷ íü ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàñíààñàà õîéø íýõýìæëýëèéí øààðäëàãààñàà òàòãàëçàæ áîëîõ áºãººä ýíý òàëààð ãýðýýíäýý òóñãàæ áîëíî. Ãýõäýý íýõýìæëýã÷ íü íýõýìæëýëèéí á¿õ øààðäëàãààñàà òàòãàëçñàí òîõèîëäîëä ë ýíý òàëààð ãýðýýíäýý òóñãàõ áºãººä õàðèí çàðèì øààðäëàãààñàà òàòãàëçààä çàðèì øààðäëàãààñàà òàòãàëçààã¿é áîë ýâëýðñýíä òîîöîõã¿é, ìàðãààíûã ø¿¿õýýð øèéäâýðëýõ ¿íäýñëýë áîëíî.

Ýâëýðëèéí ãýðýýíèé ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õèéãäñýí ýâëýðëèéí ãýðýýíèé ã¿éöýòãýë íü

Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

35

çóó÷ëàã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëààñ õàìààð÷ äàðààõü îíöëîã øèíæòýé. ¯¿íä:

1. Òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà , ìýðãýæëèéí õîëáîîíû ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð áàéãóóëñàí ýâëýðëèéí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íü áèåë¿¿ëýýã¿é áîë íºãºº òàë íü Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 3.1-ä çààñàí “ Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çýæ áàéãàà àëèâàà ýòãýýä óã ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ýíý õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó ø¿¿õýä íýõýìæëýë, õ¿ñýëò, ãîìäîë ãàðãàõ õýëáýðýýð ìýä¿¿ëýõ ýðõòýé” çààñíû äàãóó ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõòýé áàéäàã.

Ø¿¿õýýð ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ìýä¿¿ëýõ ýðõ íü Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìààð õýðýãæèíý. ªºðººð õýëáýë ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä íü õýðãèéí áà ø¿¿õèéí õàðüÿàëàë íýõýìæëýë, ãîìäëûí àãóóëãà, õýëáýð áîëîí íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ çýðýã èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû çîõèõ æóðìûã áàðèìòëàõ øààðäëàãàòàé4.

2. Àíõàí øàòíû ø¿¿õ äýõ îðîí òîîíû áîëîí îðîí òîîíû áóñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð áàéãóóëñàí ýâëýðëèéí ãýðýýã òóõàéí øàòíû ø¿¿ã÷ áàòàëãààæóóëæ, Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 74.2, 74.6 äàõü õýñýã, 75 äóãààð ç¿éëä çààñàí æóðìûí äàãóó çàõèðàìæ ãàðãàíà. ªºðººð õýëáýë òóõàéí ìàðãààíûã Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñíààð õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýñýí òóõàé çàõèðàìæ ãàðãàíà. Õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýñýí ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ íü ø¿¿õèéí øèéäâýðò òàâèãäàõ á¿õèé ë øààðäëàãà íýã àäèë õàìààðàõ áºãººä òóõàéëáàë óäèðòãàë, 4Ìîíãîë Óëñûí Äýýä Ø¿¿õ “Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí äýëãýðýíã¿é òàéëáàð” ÓÁ. 2008 îí 27 äàõ òàë

òîäîðõîéëîõ, ¿íäýñëýõ, çàõèðàìæëàõ õýñãýýñ á¿ðäýíý.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë äóóñãàâàð áîëîõ. Õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà íü òàëóóäûí õ¿ñýëò áîëîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ñàíàà÷èëãààð äàðààõü ¿íäýñëýëýýð äóóñãàâàð áîëíî.

• Àëü íýã òàë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä îðîëöîîã¿é.,

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü òàëóóäûí îðîëöîîòîéãîîð õèéãääýãýýðýý îíöëîãòîé áºãººä òèéìýýñ ÷ àëü íýã òàë óã àæèëëàãààíä îðîëöîõã¿é áîë òóõàéí àæèëëàãàà äóóñãàâàð áîëíî.

• Óóëçàëò, ÿðèëöëàãà óäàà äàðàà õàíãàëòòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðýýã¿é, öààøèä ¿ð ä¿íä õ¿ðýõã¿é íü îéëãîìæòîé áîëñîí áóþó ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë àìæèëòã¿é áîëñîí.,

Òàëóóä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä îðîëöñîí áîëîâ÷ òàëóóä ñàíàë çºðºë人íòýé õýâýýð áóþó ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë àìæèëòã¿é áîëñîí , óã àæèëëàãàà õàíãàëòòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðýýã¿é òîõèîëäîëä óã àæèëëàãàà äóóñãàâàð áîëíî.

• Òàëóóä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõ òàëààð èäýâõ ñàíàà÷èëãàã¿é õàíäñàí.,

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà íü ìàðãààíàà ø¿¿õèéí áóñ àðãààð øèéäâýðë¿¿ëýõ òàëóóäûí èäýâõèòýé áàéäëûã øààðääàã áºãººä õýðâýý òàëóóä óã àæèëëàãààíä èäýâõ ñàíàà÷èëãàã¿é , õàéíãà õàíäàí óã àæèëëàãàà ¿ð ä¿íä õ¿ðýõýýðã¿é áàéâàë äóóñãàâàð áîëíî.

• Òàëóóä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã äóóñãàâàð áîëãîõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí.,

Óã àæèëëàãàà íü òàëóóäûí õ¿ñýëòýýð õèéãääýãýýðýý îíöëîãòîé áºãººä òèéìýýñ òàëóóä õ¿ñýëò ãàðãàõ íü äóóñãàâàð áîëãîõ ¿íäýñëýë áîëäîã.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

36

• Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õóãàöàà äóóññàí, öààøèä ñóíãàãäàõ áîëîìæã¿é áîëñîí.,

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã 30 õîíîãò áàãòààí ÿâóóëàõ áºãººä òàëóóäûí õ¿ñýëòýýð ýíý õóãàöààã íýã óäàà ñóíãàæ áîëäîã.Ãýõäýý èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø ÿâàãäàõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû õóãàöààã ø¿¿ã÷ òîãòîîíî.

• Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã òàëóóä òàòãàëçñàíààð óã àæèëëàãààã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëñîí.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû òàëóóä äàíãààð, ýñõ¿ë õàðèëöàí òîõèðîëöñîíîîð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàæ áîëäîã.

Ãýõäýý ø¿¿õýä èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàñàí òîõèîëäîëä ýíý òàëààð ø¿¿õýä ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

Äýýðõ áàéäëààð õºäºëìºðèéí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýõ íü ø¿¿õèéí à÷ààëëûã áóóðóóëàõ, ìàðãààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí öàã çàâ , õºðºí㺠ìºíãèéã õýìíýõ õàìãèéí ãîë íü õýí àëü íü ñýòãýë õàíàìæòàé ¿ëäýõ îíöëîãòîé áºãººä äàâóó òàëòàé þì.

---o0o---

Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

37

Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí áîäëîãûí ñóäëàà÷ Ñ.Áàòáàÿð

ÍÝÃ. ÎÐØÈË

Îð÷èí ¿åä èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä èðãýíèé áîëîí ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíòàé òàëóóäûã ø¿¿õèéí æóðìààð ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãààã óëàì á¿ð áîëîâñðîíãóé áîëãîñíîîð íü ø¿¿õýýð çààâàë øèéäâýðëýõ øààðäëàãàã¿é, ýðõ ç¿éí ãýõýýñ èë¿¿ õàðèëöààíû øèíæòýé ìàðãààíòàé õýðãèéã ø¿¿õ õÿíàí øèéäâýðëýõã¿é áàéõ, ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû à÷ààëëûã áàãàñãàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ, óëìààð ø¿¿õèéí çàðäàë, àæèëëàãàà õýìíýãäýõ à÷ õîëáîãäîëòîéãîîñ ãàäíà ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûã öàã çàâ àëäàõ, õºðºíãèéí èë¿¿ çàðäàë ãàðãàõ, ñýòãýë ç¿éí õóâüä õîõèðîõ çýðýã õîð óðøãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿íäýñ áèé áîëíî. ͺ㺺 òàëààð àëèâàà ìàðãààíûã õ¿÷ýýð, àëáàäëàãààð øèéäâýðëýõ íü óã ìàðãààíûã äóóñãàâàð áîëãîõîîñ èë¿¿ äàëä áàéäàëä îðóóëäàã

òºäèéã¿é, ýöýñ òºãñãºëã¿é ¿ðãýëæëýõ ìóó òàëòàé áàéäàã íü ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí òóë òàëóóäûã àëü áîëîõ ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãàà õèéõ íü ø¿¿ã÷èéí ýí òýðã¿¿íèé ¿¿ðýã áàéõ ó÷èðòàé1.

Ìîíãîë Óëñàä ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäýæ áóé èðãýíèé õýðãèéí òîî æèë èðýõ á¿ð áàéíãûí ºñºëòòýé ãàð÷ áàéíà. Òóõàéëáàë 2012 îíä íèéò 27792 èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäýæ áàéñàí áîë 2013 îíû áàéäëààð 35314 èðãýíèé õýðýã áóþó íèéò ºìíºõ îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 27 õóâèàð ºññºí ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà. Äýýðõ íèéò èðãýíèé õýðýã äîòðîîñ ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí 2012 îíä 3878 áàéñàí áîë 2013 îíä 4276 áóþó 10.2 õóâèàð ºññºí áàéíà. ¯¿íýýñ ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí ãýõýýð ãýðëýëò öóöëàëò, ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí äóíäûí ºì÷èéí ìàðãààí, ýöýã ýõ òîãòîîëãîõ, òýæýýí òýòãýõ çýðýã ìàø îëîí òºðëèéí ìàðãààí õàìààðàõ áîëîâ÷ õàìãèéí ýìçýã àñóóäàë íü ãýðëýëò öóöëàëò þì. Äýýð äóðäñàí 2013 îíû ñòàòèñòèê ìýäýýíýýñ ¿çýõýä ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí 4276 õýðãýýñ 3382 áóþó 79 õóâü ãýðëýëò öóöëóóëàõ òóõàé ìàðãààí ýçýëæ áàéíà2.

2003 îíä Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëûí òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî”3-ûí 1 ä¿ãýýð ç¿éëä “Ãýð á¿ë íü õ¿íèé õºãæëèéí àíõäàã÷ îð÷èí, íèéãìèéí ¿íäñýí íýãæ, ñî¸ë, 1Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí çºâëºìæ 2010 îíû 06 äóãààð ñàðûí 02-íû ºäºð №2, “Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõü çîõèã÷äûã ýâëýð¿¿ëýõ ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãààíû òóõàé”2 Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºë “Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õèéí òàéëàí (2013)”, 2013 îí. 95-97 äàõü òàë.3 Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí òîãòîîë 2003 îíû 05 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäºð №16, “Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî áàòëàõ òóõàé”

ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÌÀÐÃÀÀÍÛà ÝÂËÝЯ¯ËÝÍÇÓÓ×ËÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÎÍÖËÎÃ

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

38

óëàìæëàë ºâëºãäºí øèíý÷ëýãäýõ, àæ òºðºõ ¸ñíû áè÷èë àõóé ìºí” ãýæ çààñàí. Èéìä ãýð á¿ë ãýäýã áîë Ìîíãîë Óëñûí íèéãìèéí õºãæëèéí ãîë öºì áîëîâ÷ äýýð äóðäñàí òîî áàðèìòààñ õàðàõàä ãýðëýëò öóöëàëòûí õóâü ºíäºð áàéãàà íü òýð õýìæýýãýýð íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëºë èõòýé þì. Äýýð äóðäñàí òîî áàðèìò íü çºâõºí 2013 îíä ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí ãýðëýëò öóöëàëò áîë ¿¿íýýñ ãàäíà çàõèðãààíû æóðìààð 1224 ãýðëýëò öóöëàëò á¿ðòãýãäñýíýýñ ¿çâýë òºðèéí ç¿ãýýñ ãýð á¿ëèéí òàëààð îíîâ÷òîé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ óÿí õàòàí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëñíû òîä èëðýë þì. Èéìä ýíý ºã¿¿ëýëä ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà áóþó ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ îíöëîã, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð ºã¿¿ëýõ áîëíî.

ÕΨÐ. ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÌÀÐÃÀÀÍÛà ÝÂËÝЯ¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀËÛÍ ÆÓÐÌÀÀÐ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ

ÀÆÈËËÀÃÀÀ

Îëîí óëñàä ø¿¿õýýñ ãàäóóð ìàðãààí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ADR áóþó Alternative Dispute Resolution ãýõ íýðøëèéã õýðýãëýäýã áºãººä ýíý íü ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà ãýñýí óòãûã èëýðõèéëäýã áàéíà. Äýëõèéí õºãæèæ áóé îðíóóäàä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä àëèâàà õýðýã, ìàðãààíûã äàí ãàíö ø¿¿õýýð áóñ áóñàä óÿí õàòàí õèéãýýä çàðäàë áàãàòàé àðãààð øèéäâýðë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýñýí õàíäëàãà õ¿÷òýé äýëãýð÷ ýíý òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæ áîëîâñðîíãóé áîëîí õºãæèæ áàéíà. 4

Ìàíàé óëñûí õóâüä ÷ ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëààñ áàòëàí ãàðãàñàí ø¿¿õèéí áàãö õóóëèéí íýã íü Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü þì.

4山本和彦、山田文（2008年）「ADR中裁法」日本評論者、6項

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü5 íü 2012 îíä áàòëàãäàæ 2013 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ õýðýãæèæ ýõëýýä áàéíà. Ýíýõ¿¿ õóóëèàð ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð ýâëýð¿¿ëýí çîõèöóóëàõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîãòîîõ, óëìààð òóõàéí àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ áà èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîëîí õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààí, ãýð á¿ëèéí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ æóðìààð øèéäâýðëýõýýð çààñíû äîòîð ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíû ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ø¿¿õýýñ ãàäóóð óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû æóðìààð øèéäâýðëýõ áîëñîí íü òóõàéí õàðèëöààíû îíöëîã áóþó òºðººñ ãýð á¿ëèéã äýìæèõ, õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã íýí òýðã¿¿íä àíõààð÷ áàéãààãèéí èëðýë áîëíî6.

ͺ㺺 òàëààðàà ãýðëýëò öóöëàëòûí õýðãèéã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðëýõ íü ãýð á¿ë äîòîðõ ìàðãààíûã îëîí íèéòýä äýëãýõ øààðäëàãàã¿é áîëæ, ãýðëýã÷äèéã õàðèëöàí ÿðèëöàæ òîõèðîëöîîíä õ¿ðãýõ, àëü àëèíûõ íü ñýòãýëä íèéöýõ øèéäâýð ãàðãàí, ãýðëýëò öóöëàëòààñ áîëæ õàìãèéí èõ õîõèðäîã õ¿¿õäèéí ýðõ, òýäíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí àñóóäëûã áîäëîãûí ò¿âøèíä èë¿¿ óÿí õàòàí áàéäëààð çîõèöóóëàõ áîëîìæèéã áèé áîëãîñîí.

2.1.Ãýð á¿ëèéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Äýýð äóðäñàí÷ëàí 2012 îíä áàòëàãäñàí “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü”-èàð èðãýíèé ýðõ ç¿éí, õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí, ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ áîëîìæèéã îëãîñîí. Ãýâ÷ ýíý íü ºìíºõ õóóëèóäàä îãò ýâëýðëèéí àæèëëàãàà ÿâóóëäàãã¿é, 5“Òºðèéí ìýäýýëýë” ýìõòãýëèéí 2012 îíû 25 äóãààðò íèéòëýãäñýí.6 Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õ “Ãýð á¿ëèéí ìàðãààíòàé õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä àíõààðàõ çàðèì àñóóäëûí òàëààð /òîéì/” 2013.

Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

39

á¿õ ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ø¿¿õ øóóä õÿíàí øèéäâýðëýäýã áàéñàí ãýâýë ºðººñãºë îéëãîëò þì. ªºðººð õýëáýë 2002 îíä áàòëàãäñàí Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä7 “ãýð á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà” ãýæ òóñãàéëàí á¿ëýã áîëãîí õóóëü÷èëñàí áàéäàã. Óã õóóëèéí 132 äóãààð ç¿éëèéí 132.1 äýõ õýñýã, Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí 14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 14.2 äàõü õýñýãò “Ø¿¿õ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõäýý ãýðëýëò öóöëàõ áîëñîí øàëòãààíûã òîãòîîõ áà ãýðëýã÷äèéã ýâëýð¿¿ëýõ á¿õ òàëûí àðãà õýìæýýã àâíà” ãýæ çààñàí. Èéìä ãýð á¿ë íü àëèâàà ¿íäýñíèé õºãæèë, äýâøëèéí ýõ ¿íäýñ, ñóóðü íü áîëäãèéí õóâüä ãýð á¿ëèéí áàò áýõ áàéäàëä àíõààðàë õàíäóóëàõ øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ ø¿¿ã÷ á¿ð ãýðëýëò öóöëàõ àñóóäàëä òóéëûí àíõààðàëòàé õàíäàæ, ÿàðóó äóòóó øèéäâýðýýð ãýð á¿ëèéí õóâü çàÿàã ä¿ãíýõã¿é áàéõ íü ÷óõàë ãýäãèéã èëýðõèéëæ áóé þì.

2010 îíä Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí №2 çºâëºìæèéí 2.1 äýõ õýñãýýñ ¿çâýë “ãýðëýëò öóöëóóëàõ òóõàé íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâñàí ø¿¿õ ãýðëýã÷äýä ýâëýðýõ õóãàöàà ºãºõã¿éãýýð øóóä ãýðëýëòèéã öóöàëñàí õýðãèéí òîî íèéò ãýðëýëò öóöëóóëàõ íýõýìæëýëòýé õýðãèéí 90-91 õóâèéã ýçýëæ áàéãàà íü ø¿¿õèéí ñòàòèñòèê ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí áàéíà” õýìýýæýý. Ìºí ¿¿íèéã ä¿ãíýõäýý ø¿¿õ ãýðëýã÷äèéã ýâëýð¿¿ëýõ òàëààð ÿìàð íýã àæèëëàãàà õèéõã¿éãýýð øóóä ãýðëýëòèéã öóöàëæ áàéãàà íü ø¿¿õèéí àæëûí à÷ààëàë áîëîí ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí òîäîðõîé æóðàì Èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä òóñãàãäààã¿éòýé õîëáîîòîé ãýñýí áàéíà.

Äýýð äóðäñàí òîî áàðèìòààñ ¿çýõýä ìàíàé óëñûí õóâüä ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàñàí ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíû äèéëýíõ õóâèéã ãýðëýëò öóöëàõ ìàðãààí

7“Òºðèéí ìýäýýëýë” ýìõòãýëèéí 2002 îíû 8 äóãààðò íèéòëýãäñýí.

ýçýëæ, ýöýñòýý ø¿¿õýýð ãýðëýëòýý öóöëóóëñíààð ìàðãààí ýöýñëýäýã áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý íü óëñûí õºãæëèéí ñóóðü áîëæ áóé ãýð á¿ëèéí òîãòâîðã¿é áàéäëûã áèé áîëãîõ, ãýð á¿ëèéí òàëààð òºðººñ áàðèìòàëæ áóé áîäëîãîòîé íèéöýõã¿é áàéñàí òîäîðõîé þì. Èéìä Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèàð õýðýã ìàðãààíûã àëü áîëîõ ýâëýðëèéí æóðìààð øèéäâýðëýõ, òýð äóíäàà ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðëýäýã áàéõ áîäëîãûã òóñãàñàí.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 32 äóãààð ç¿éëèéí 32.1 äýõ õýñýãò “Ýíý õóóëèéí 6.3-ò çààñàí ø¿¿õýýñ ãàäóóð óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ æóðìûí äàãóó ÿâóóëñàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà àìæèëòã¿é áîëñîí íü ø¿¿õýä èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø ãýð á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà äàõèí ÿâóóëàõààñ òàòãàëçàõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é”, Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí 14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 14.1 äýõ õýñýãò “Ýíý õóóëèéí 13-ò çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä ãýðëýã÷äèéí õàðèëöàí òîõèðîëöñîí áóþó òýäíèé õýí íýãíèé, ýñõ¿ë èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýðõèéí á¿ðýí ÷àäàìæòàé ãýæ òîîöîãäñîí ýõíýð, íºõðèéí àñðàí õàìãààëàã÷èéí íýõýìæëýëèéí äàãóó ãýðëýëò öóöëàõ àñóóäëûã ø¿¿õ øèéäâýðëýíý. Ãýðëýëò öóöëàõ àñóóäëààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæã¿éãýýñ áóñàä òîõèîëäîëä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâàãäñàíû äàðàà ø¿¿õ èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýíý” ãýæ çààñàí íü ãýð á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé ìàðãààíûã ø¿¿õ õ¿ëýýí àâàõààñ ºìíº çààâàë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõèéã çîðüñîí áàéíà. Ãýõäýý ÈÕÕØòÕ-èéí 132 äóãààð ç¿éëèéí 132.4-ò çààñàí ãýðëýã÷äèéí õýí íýãíèé õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòààñ áîëæ ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä íîöòîé õîõèðîë ó÷ðóóëàõ ãýõ ìýò íºõöºë áèé áîëñîí òîõèîëäîëä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãàã¿é þì.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

40

̺í Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëüä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä ñýòãýë ç¿é÷ áîëîí òºðºë, ñàäàí, íàéç íºõºä, õàìòðàí àæèëëàãñäûã îðîëöóóëæ8 áîëîõîîð çààñàí íü ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðë¿¿ëýõ áîëîìæèò á¿õ àðãà õýìæýýã àâàõ àãóóëãûã èëýðõèéëæ áóé áºãººä ýíýõ¿¿ õóóëèéí ¿íäñýí çîðèëãûã îéëãîæ ìàðãààíä îðîëöîã÷ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ äýýðõ áîëîìæóóäûã á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõ òàë äýýð èäýâõòýé àæèëëàõ ¸ñòîé.

2.2. Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ îðîëöîõ íü

Ãýðëýã÷èä ÿëèõã¿é øàëòãààíààð ¿ë îéëãîëöîõ áàéäàëä îðîõ, ýöýã, ýõ, àõ, ä¿¿ñèéí òààðàìæã¿é õàðüöààíààñ òóñ òóñäàà àìüäàð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã àëü áîëîõ ýâëýð¿¿ëýõ íü çºâõºí ø¿¿õèéí ¿¿ðýã áèø áºãººä èíãýõ ÷ áîëîìæã¿é þì. Ó÷èð íü ºíººãèéí ìàíàé óëñ äàõü ø¿¿õèéí àæëûí à÷ààëàë, íýã ø¿¿ã÷èéí øèéäâýðëýæ áóé õýðãèéí òîî çýðãýýñ õàìààðàí ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí õîëáîîòîé ìàðãààí, òýð äóíäàà ãýðëýëò öóöëàõòàé õîëáîãäñîí ìàðãààíä ø¿¿ã÷ îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëàí àæèëëàõàä õ¿íäðýëòýé. Ýíý íü ÷ äýýð äóðäñàí ø¿¿õ ãýðëýã÷äèéã ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãàà õèéõã¿éãýýð øóóä ãýðëýëò öóöàëæ áàéãàà òîî õýìæýýíýýñ òîäîðõîé õàðàãäàíà. Èéìä ãýðëýëò öóöëàõòàé õîëáîîòîé ìàðãààíûã ýõíèé ýýëæèä ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãàà õèéõ íü èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé9.

Ãýðëýã÷èä ãýðëýëòýý öóöëóóëàõààð ø¿¿õýä õàíäàõäàà ãîë òºëºâ ñýòãýëèéí õººð뺺ð õàíäàõ ÿâäàë áàéäàã. Èéìä íèéãìèéí áàÿëãèéí ¿íäýñ ñóóðü áîëñîí ãýð á¿ëèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíä ìýðãýøñýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷, ø¿¿ã÷èéí òóñëàëöààòàéãààð òýäãýýðèéã 8 “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü” 32 äóãààð ç¿éë 32.4 äýõ õýñýã.9 Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí çºâëºìæ 2010 îíû 06 äóãààð ñàðûí 02-íû ºäºð №2, “Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõü çîõèã÷äûã ýâëýð¿¿ëýõ ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãààíû òóõàé”

ýâëýð¿¿ëýõýä ãîë à÷ õîëáîãäîë íü áàéãààã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ ñàéòàð îéëãîæ, áýëòãýãäñýí áàéõ ¸ñòîé. Òèéìýýñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ þóí ò¿ð¿¿íä õàðèëöààíû ºíäºð ÷àäâàðòàé áàéõ øààðäëàãàòàé áà ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ñýòãýë ç¿éí áàéäàëä àíàëèç õèéí, àìüäðàëûí òóðøëàãàäàà ¿íäýñëýí ýâëýðýõ ÿâöûã äýìæèõ îðîëöîî ìàø ÷óõàë10.

Èéìä çºâõºí ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áóñ áóñàä òºðëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ààð îðîëöîõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü äàðààõ íèéòëýã ÷àäâàðóóäûã ýçýìøñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.

- Òóõàéí õýðýã ìàðãààíû íºõöºë áàéäàëä òàë á¿ðèéí, áîäèò ä¿ãíýëò ºãºõ ÷àäâàðòàé áàéõ;

- Õàðèëöààíû óð ÷àäâàðòàé áàéõ;

- ßðèõ ÷àäâàð ñàéòàé áàéõ;- Óäèðäàõ ÷àäâàðòàé áàéõ;- Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí ÿðèàã

ñàéòàð ñîíñîõ ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîé.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ äýýðõ ÷àäâàðóóäûã ýçýìøñýíèé ¿íäñýí äýýð ìàðãààíû îíöëîãò òîõèðóóëàí ÷àäâàðàà àøèãëàõ íü çîõèñòîé. Ãýðëýëò öóöëàõ ìàðãààíä òàëóóä ñýòãýë ç¿éí õóâüä èõ ýìçýã áºãººä òîãòâîðã¿é áàéäàã òóë ººðèé㺺 õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðèíààñ ¿íýëýõ, àñóóäàëä áîäèò ä¿í øèíæèëãýý ºãºõ íü õ¿íäðýëòýé áîëñîí áàéäàã. Èéì íºõöºë áàéäëûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ á¿ðýí îéëãîñíû ¿íäñýí äýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ÿâóóëíà.11

2.3. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ¿ð äàãàâàð áà ýâëýðëèéí ãýðýý

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 30 äóãààð ç¿éëèéí 30.2 äàõü õýñýãò “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä òàëóóä ýâëýðñýí 10“Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà”, Á.Îþó “Ãýð á¿ëèéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ íü” 2014 îí. 158 äàõü òàë. 11 “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà”, Á.Îþó “Ãýð á¿ëèéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ íü” 2014 îí. 161 äýõ òàë.

Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

41

áîë ø¿¿õ Èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó ýâëýðëèéí ãýðýýã áàòàëæ, õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîíî”, ÈÕÕØòÕ-èéí 74 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 74.6 äàõü õýñýãò “Çîõèã÷èä ýâëýðñýí òîõèîëäîëä ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëæ áîëíî”, 74 äóãààð ç¿éëèéí 74.2 äàõü õýñýãò çààñíààð ýâëýðëèéí ãýðýýã áàòàëæ, õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ ãàðíà. Õýðýâ òàëóóä ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèéã ñàéí äóðààð áèåë¿¿ëýõã¿é áîë ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí íýãýí àäèë àëáàäàí ã¿éöýòãýíý. Ãýõäýý ýíý íü Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëèéí 7.1 äýõ õýñýãò çààñàí àíõàí øàòíû ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð áàéãóóëñàí ýâëýðëèéí ãýðýýíä õàìààðíà. Õàðèí ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí õîëáîãäîëòîé õýðýã ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð ýâëýðñýí áîë òóõàéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ ÈÕØÕØòÕ-èéí 130 äóãààð ç¿éëèéí 130.2.1 äýõ õýñýãò çààñàí æóðìûí äàãóó ýâëýðëèéí ãýðýýã áàòàëãààæóóëíà. Õýðýâ òóõàéí õýðýãò èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñýí áîë õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîíî.

Õàðèí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ¿ð ä¿íä áàéãóóëàãäñàí ýâëýðëèéí ãýðýýã ø¿¿ã÷ áàòàëãààæóóëàõààñ òàòãàëçâàë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ ø¿¿ã÷èéí òàòãàëçñàí ¿íäýñëýë, øàëòãààíûã õàðãàëçàí äàõèí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã ÿâóóëàõ áîëîìæ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýí àæèëëàãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëíà. Èéìä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ òàëóóäûí òîõèðîëöîîíû àãóóëãûã òóñãàñàí, õóóëüä íèéöñýí, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõëûã õºí人ã¿é ýâëýðëèéí ãýðýýíèé òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé.

Õàðèí òàëóóä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä îðîëöîîã¿é, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë àìæèëòã¿é áîëñîí, àæèëëàãààã äóóñãàâàð áîëãîõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí, õóãàöàà äóóñàæ öààøèä ñóíãàãäàõã¿é áîëñîí çýðýã íºõöºëä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà äóóñãàâàð áîëíî. Èíãýæ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà àìæèëòã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä òàëóóäàä ÈÕØÕØòÕ-ä çààñíû äàãóó ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõ íü íýýëòòýé þì.

3. įÃÍÝËÒ

Äýýð äóðäñàíààð ìàíàé óëñàä øèéäýãäýæ áóé õýðãèéí òîî, ø¿¿õèéí à÷ààëàë çýðãýýñ ¿çýõýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëñàí áèëýý. Ãýõäýý ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü çºâõºí ø¿¿õýä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààòàé õàðüöóóëàõàä äàâóó òàëòàé áóñ ºíººãèéí íèéãýìä òóëãàìäààä áàéãàà îëîí àñóóäëûã ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ çîõèñòîé àðãà þì. ¯¿íèé íýã íü ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áºãººä òýð äóíäàà ãýðëýëò öóöëàõ ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîî òóéëûí ÷óõàë þì.

2012 îíä áàòëàãäñàí Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí íýã çîðèëãî ÷ ãýñýí ¿¿íä ÷èãëýæ áàéãàà íü ýðãýëçýýã¿é þì. Èéìä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíä ñàéòàð áýëòãýãäñýí, õóóëèéí ¿íäñýí ìºí çîðèëãûã îéëãîæ àæèëëàõ íü õàìãààñ ÷óõàë. Ò¿¿í÷ëýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí à÷ õîëáîãäîë, ø¿¿õýä õàíäñàíààñ èë¿¿ èðãýäýä äàâóó òàëòàé ãýäãèéã îëîí íèéòýä îéëãóóëàõ, òàíèí ìýä¿¿ëýõ íü öààøèä ýíýõ¿¿ àæèëëàãàà àìæèëòòàé õýðýãæèõ ÷óõàë íºõöºë áîëíî.

---o0o---

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

42

Ä.Òóíãàëàã. ÓÄØ-èéí ø¿¿ã÷, Ýâëýð¿¿ëýí

Çóó÷ëàã÷äûí Ǻâëºëèéí äàðãà

1.Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí îéëãîëò, ¿¿ñýë õºãæèë, òºðºë, à÷ õîëáîãäîë.

ßïîí Óëñûí Çàñãèéí Ãàçðûí õàðüÿà Îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû íèéãýìëýã /ÆÀÉÊÀ/-ýýñ Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èíã äýìæèõ Òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû òºñëèéí õ¿ðýýíä ÆÀÉÊÀ áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õòýé õàìòðàí 2009 îíû 6 äóãààð ñàðààñ “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéã 2 øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ñîíãîñîí çàãâàð ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààíû òóðøëàãàä òóëãóóðëàí èðãýíèé áîëîí ãýð á¿ëèéí õýðýã ìàðãààí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîñîí áà ßïîí Óëñ äàõü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ò¿¿õýí õºãæèë, ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ìýäëýãèéã ºìíºõ ñóðãàëò, ãàðûí àâëàãà çýðýãò òîäîðõîé òóñãàñàí òóë ýíýõ¿¿ íèéòëýëä ÀÍÓ áîëîí Åâðîïûí õîëáîîíû óëñóóäûí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíû

ò¿¿õ, õºãæèë, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû çàð÷èìä ¿íäýñëýí õ¿ðãýõèéã çîðèëîî.

Ìàðãààíûã øèéäâýðëýæ èðñýí ò¿¿õ íü õ¿÷ õýðýãëýõ, /ýðõ ç¿éí ýñðýã/ ø¿¿õèéí, /çºð÷èãäñºí ýðõèéã ø¿¿õèéí æóðìààð àëáàäàí ñýðãýýõ/ ýâëýð¿¿ëýõ ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí õýëáýð¿¿ä õàðèëöàí øèëæèæ èðñýí ò¿¿õ þì” 1

Àìåðèêèéí ýðõ ç¿éí íîìëîëîîð áîëîâñðîãäñîí “Alternative Dispute Resolution” /ADR/ íýð òîìü¸î îð÷èí ¿åä äýëõèéí óëñ îðíóóäûí õóóëü òîãòîîã÷, õýðýãëýã÷ íàðûí àíõààðëûã èõýýõýí òàòàæ áàéíà. Ýâëýðëèéí ýíý æóðàì íü õýðýã ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð øèéäâýðëýõ õàìãèéí ¿ð íºëººòýé íýã ñîíãîëò, õóâèëáàð áîëîí õºãæèõ ¿íäýñ ñóóðèéã òàâüñàí þì.

ADR-èéí òºðºëä: õàðààò áóñ øèíæýý÷, /expert determination/ àðáèòð – çóó÷ëàã÷, /arb-med/ çóó÷ëàã÷ – àðáèòð, /med-arb/ ìèíè-ø¿¿õ, /mini-trial/ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë, /ìåäèàöè/ òóñãàé ø¿¿õ, (private judging) õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà, îëîí õààëãàòàé ø¿¿õ /multi-door courthouse/; îìáóäñìåí2, ø¿¿õèéí áàãà õóðàë, /settlement conference/ ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãàà /conciliation/ áîëîí áóñàä èíñòèòóöèóä õàìààð÷ áàéíà.

ADR-èéí ýíý îëîí òºðëèéã àðáèòð;3 ýâëýðýë ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí õýëáýðò õóâààæ áîëíî. Èéìä ADR ãýñýí 1Äàâûäåíêî Ä.Ë. Èç èñòîðèè ïðèìèðèòåëüíûõ ïðîöåäóð â Çàïàäíîé Åâðîïå è ÑØÀ // Âåñòíèê Âûñøåãî Àðáèòðàæíîãî Ñóäà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè. - Ì.: ÞÐÈÒ-Âåñòíèê, 2004, № 1. - Ñ. 1632 Îìáóäñìåí íü íèéãýìä èðãýí áîëîí çàñãèéí õîîðîíä íýã ¸ñíû àðáèòð áîëîí ¿éë÷èëäýã ó÷ðààñ õàðààò áóñ àëàã÷ëàõã¿éãýýð àæèëëàæ áîëíî.3 Òåðìèí “àðáèòð” ãýñýí íýð òîìú¸î íü (1) ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõýýð áàéãóóëàãäñàí áàéãóóëëàãà áóþó ø¿¿õ, (2) ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ïðîöåññ ãýõ çýðãýýð õýä õýäýí àãóóëãààð õýðýãëýãäýíý.

ÝÂËÝЯ¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀà ÌÎÍÃÎË ÓËÑÀÄ ÕªÃƯ¯ËÝÕÝÄ ÝÂËÝЯ¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀÃ×ÄÛÍ ÇªÂ˪ËÈÉÍ

ïÉÖÝÒÃÝÕ ¯¯ÐÝÃ: ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ, ×Èà ÕÀÍÄËÀÃÀ

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

43

îéëãîëò íü ººðòºº àðáèòðûí æóðìààð ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ æóðàì òºäèéã¿é, òàëóóäûí õîîðîíä ¿¿ññýí ìàðãààíûã ººðñ人 áîëîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã îðîëöóóëàí çîõèöóóëàõ ýâëýðëèéí æóðìûã ººðòºº àãóóëíà. “Alternative Dispute Resolution” ãýñýí íýð òîìú¸îã ìîíãîë õýëýíä ¿ã÷ëýí îð÷óóëàõàä “ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ººð àðãà áóþó õóâèëáàð” ãýæ îð÷óóëæ áîëîõ áîëîâ÷ ýíý îéëãîëò íü àãóóëãûí õóâüä õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýýñ ãàäíà ìºí çîõèöóóëàõ, ººðººð õýëáýë ýâëýðëèéí æóðìûã ººðòºº áàãòààæ áàéãàà þì. Èéì ó÷ðààñ ìàíàé óëñàä ìàðãààíûã òºðèéí /ø¿¿õèéí/ áóñ àðãààð øèéäâýðëýõ, çîõèöóóëàõ æóðàì ãýñýí óòãààð îéëãîæ áîëîõîîð áàéíà. Ãýõäýý ýíý îéëãîëò íü îëîí òîõèîëäîëä ø¿¿õ áóñ ïðîöåññûí íýã õóâèëáàð õýäèé ÷, çàðèì òîõèîëäîëä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õÿíàëòàä áàéæ, ø¿¿í òàñëàõ áîëîí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû óðüä÷èëñàí íºõöºë áîëäîã îíöëîãèéã áàñ õàðãàëçàõ õýðýãòýé þì.

Õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ýíý õóâèëáàð íü ø¿¿õýä õàíäàõã¿éãýýð òàëóóäûí õîîðîíä ¿¿ññýí ìàðãààí áóþó áóñàä òîäîðõîéã¿é íºõöºë áàéäëûã àðèëãàõ, çîõèöóóëàõ çîðèëãî á¿õèé îëîí æóðìûã ººðòºº àãóóëíà.

Ãàäààäûí óëñ îðíóóäàä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ ýíý àæèëëàãààíû íýð õ¿íä ºäðººñ ºäºðò ºñºæ, çàðèì òîõèîëäîëä á¿ð ø¿¿õýýñ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ íýã “ñîíãîëòûí õóâèëáàð”-ûí õóâüä õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ õýìæýýíä õ¿ðñýí áàéíà.

Ýâëýðëèéã øèéäâýðëýõ ¿íäñýí àðãà õýðýãñýë áîë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë þì. “Ìåäàöè” ãýñýí îéëãîëò íü ëàòèí õýëíèé “mediare”-çóó÷ëàõ ãýñýí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé áºãººä ýíý íü õàðààò áóñ, áèå äààñàí çóó÷ëàã÷ààñ ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õîîðîíä øóóä õýëýëöýýð õèéëãýõ çàìààð òýäíèé àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áàéãàà ïðîöåññ ìºí. Ýíý íü ÿíç á¿ðèéí àøèã ñîíèðõëûã àâ÷ ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð, ò¿¿íèéã îéëãîæ,

õýëýëöýæ, àñóóäëûã òîìú¸îëîõ, äàðàà íü ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õ¿ëýýí àâàõóéö øèéäâýðèéã õàéõ áîëîìæ ìºí.

ªíãºðñºí çóóíû 90-ýýä îíû ýõýí ¿åä áàðóóíû ø¿¿ã÷ íàð õýðýãò äàðàãäàæ, òàëóóäûí õóâüä ºì㺺ëºã÷äèéí ¿éë÷èëãýý äýíä¿¿ ¿íýòýé òóñàõ áîëñîí öàã ¿åä ìåäèàöè áóþó ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ áîëæýý. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü ýõëýýä ÀÍÓ, Èõ Áðèòàíè, Àâñòðè, Ãåðìàí Óëñàä XX çóóíû äóíä ¿åýñ õºãæëèéí ò¿¿õýý ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã áàéíà. ªíººäºð õºãæèíã¿é óëñ îðíóóäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóñëàìæòàéãààð õýðýã ìàðãààíû èõýíõ õóâü íü ýíý àðãààð øèéäâýðëýãäýæ áàéíà. Õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ýíý àðãà çàì íü ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãà áîëîí èðãýäèéí òàëàðõëûã õ¿ëýýæ, õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä çàðèì òºðëèéí ìàðãààíóóäûã çóó÷ëàëûí æóðìààð çààâàë øèéäâýðëýõ áîëñîí áàéíà.

ÀÍÓ, Àâñòðàëè, Êàíàä, Àðãåíòèí çýðýã óëñàä ìºí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã ø¿¿õýýñ ºìíºõ àæèëëàãààíû çàéëøã¿é íýã øàò áîëãîí àøèãëàæ áàéíà. Ýäãýýð óëñ îðíóóäàä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ãýæ ¿çäýã ó÷ðààñ çàðèì õýðã¿¿äèéã ýíý ïðîöåññûã äàìæèí ºíãºðººã¿é áîë ø¿¿õýýð àâ÷ õýëýëöäýãã¿é æóðàì òîãòæýý. ªíººäºð çóó÷ëàëûã Áàðóóí Åâðîïò èõýýõýí äýìæèæ áàéíà. Õ¿íèé ýðõ, ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ òóõàé Åâðîïûí êîíâåíöèä ñºðãºë人íèéã ººð áóñàä àðãààð øèéäâýðëýõ îðîëäëîãî ¿ð ä¿íã¿é áîëñíû äàðàà àëèâàà õýðãèéã ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýõýýð õ¿ëýýí àâ÷ áàéõ òóõàé àñóóäëûã õºíäæýý4.

Çóó÷ëàã÷ íü õóóëüä çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä ñºðãºë人íèéã øèéäâýðëýõ ÿâöàä ìýäýæ àâñàí ìýäýý, ìýäýýëëèéã çàäðóóëàõã¿é áàéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Ìàðãààíû àëáàí ¸ñíû áóñ øèéäýë íü òóéëûí íóóö áàéäëûã õàíãàõ áîëîìæ îëãîíî. Çóó÷ëàëûí æóðàì íü áîëñîí ¿éë ÿâäëûã òàéëáàðëàõàä áèø, õàðèí ñºðãºëäºã÷ òàëóóäûã çóó÷èéí ç¿ãýýñ 纺ëð¿¿ëæ áàéãàà õýëýëöýýð¿¿ä áóþó 4 ×.Íÿìñ¿ðýí. Âèêòèìîëîãè. ÓÁ 2005 îí

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

44

õàðèëöàí çºâøèëöëèéí ýðýë õàéãóóë õèéõýä ÷èãëýíý5. Çóó÷ëàã÷ íü òàëóóäûí àøèã ñîíèðõëûí ìºí ÷àíàðûã àëü áîëîõ èõýýð íýýõèéí õàìò òýäíèé øààðäëàãà, àðãà õýìæýý, ñàíàë õ¿ñýëòèéí áîäèò áàéäëûã òîäîðõîéëîõîä áàéãàà þì.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 4.1.1-ä: “ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë” ãýæ òàëóóäûí õîîðîíä ¿¿ññýí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð øèéäâýðëýõýä ýíý õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí àæèëëàãààã” îéëãîíî ãýæýý. Ìàíàé óëñàä õýðýãæ¿¿ëæ áóé ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí çîðèëãî íü òàëóóä ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöýõ¿éö øèéäëèéã îëîõîä íü çóó÷ëàã÷ äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû çºð÷èë, ìàðãààíûã ýâèéí æóðìààð, øóóðõàé, çàðäàë áàãàòàé çîõèöóóëàõàä îðøèíî.

Ãýòýë ãàäààäûí óëñ îðíóóäûí õóóëü òîãòîîìæèä ìºí àäèë òîäîðõîéëîëòûã ºãñºí áàéíà. ÀÍÓ-ûí Çóó÷ëàëûí òóõàé 2001 îíû çàãâàð õóóëèéí 2 äóãààð ç¿éëèéí 1-ä çààñíààð “çóó÷ëàë íü ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð ¿¿ññýí ìàðãààíûã çîõèöóóëàõàä òóñëàõ çîðèëãîîð òàëóóäûí õîîðîíä õýëöýë õèéõ, õàðèëöàõàä òóñàëæ áàéãàà çóó÷ëàã÷ îðîëöñîí ïðîöåññ”6 ãýæ òîäîðõîéëæýý.

Àâñòðè Óëñûí Èðãýíèé õýðýã äýõ çóó÷ëàëûí òóõàé Õîëáîîíû õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1-ä “Çóó÷ëàë íü òàëóóäààñ òîãòîîñîí õàðèëöàõ àðãóóäûí àøèãëàí, ìýðãýøëèéí õóâüä áýëòãýãäñýí, òºâèéã ñàõèñàí, çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð òàëóóäûí ñàéí äóðûí æóðàì” ãýæ çààæýý.

Èòàëè Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí 2009 îíû çóðãàäóãààð ñàðûí 18-íû ºäðèéí Èðãýíèé áîëîí õóäàëäààíû ìàðãààíû òàëààð ýâëýð¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õ¿ðýýíä № 69 õóóëèéí 60 äóãààð ç¿éëèéã ¿éë÷ë¿¿ëæ

5×.Íÿìñ¿ðýí. Ãýìò õýðãèéí âèêòèìîëîãè. Óá., 2005. 417 äàõü òàë6 ÀÍÓ-ûí Çóó÷ëàëûí òóõàé çàãâàð õóóëèéí 2.1 2001 îí

ýõë¿¿ëýõ òóõàé 2010 îíû 3 äóãààð ñàðûí 4-íèé ºäðèéí õóóëü òîãòîîõ äåêðåòèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí à-ä çààñíààð çóó÷ëàë íü õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø ñóáúåêòýä ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òàëààð íºõºðñºã çºâøèëöëèéã ýðæ õàéõ, ìºí òýäíèé çºâøººð뺺ð ñàíàë áîëîâñðóóëàõàä íü òóñëàõàä ÷èãëýñýí õàðààò áóñ ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýýñ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà çóó÷ëàõ ¿éë àæèëëàãàà” ãýæýý7.

Çóó÷ëàë íü èðãýíèé õýðýã ìàðãààí òºäèéã¿é, ìºí ýð¿¿, çàõèðãààíû õýðýã ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òºð뺺ð õºãæèæ áàéíà.

Æèøýý íü, Àâñòðè Óëñûí Èðãýíèé õýðýã äýõ çóó÷ëàëûí òóõàé Õîëáîîíû õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2-ä çààñíààð “èðãýíèé õýðãèéí òàëààðõ çóó÷ëàë ãýäýã íü èðãýíèé åðäèéí ø¿¿õèéí õàðüÿàëëûí õýðýã, òýäãýýðèéí øèéäâýð, ñºðãºë人íèéã øèéäâýðëýõýä çóó÷ëàõ” ãýæýý.

Ãàäààä óëñ îðíóóäàä çàõèðãààíû õýðãèéí òàëààðõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë, ÿëàíãóÿà òàòâàðûí õýðýã ìàðãààíû õ¿ðýýí äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü Ãîëëàíä, Ãåðìàí, Àâñòðè Óëñàä ¿ð ä¿íòýé õýðýãæèæ áàéíà. Ýíý òºðëèéí õýðýã ìàðãààíûã çîõèöóóëñíû ¿ð ä¿íä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷èëñàí õýðãèéí 80 îð÷èì õóâü íü õàðèëöàí õ¿ëýýí çºâøººðºõ¿éö øèéäýëä õ¿ð÷ ÷àäñàí áàéíà. Ãîëëàíä Óëñàä 2012 îíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëä õýðõýí õàíäàæ áàéãàà òàëààð ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëàõàä çóó÷ëàëûí õýëöýëä îðîëöñîí èðãýäèéí 90 õóâü, òàòâàðûí áàéöààã÷äûí 67 õóâü íü öààøèä ø¿¿õýä õàíäàõã¿éãýýð ýíý æóðìààð ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí áàéíà.

2002 îíä Îëîí óëñûí õóäàëäààíû ýðõ ç¿éí òàëààðõ ͯÁ-ûí Êîìèññ ÞÍÑÈÒÐÀË áóþó Îëîí óëñûí õóäàëäààíû çºâøèëöºõ æóðìûí òóõàé çàãâàð õóóëèéã ãàäààäûí îëîí óëñ îðíû çºâøèëöºõ æóðìûã õýðýãëýæ èðñýí ò¿¿õýí òóðøëàãûã íýãòãýí áàòàëñàí.

7 Èòàëèÿ. Çàêîíîäàòåëüíûé äåêðåò îò 4 ìàðòà 2010, № 28

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

45

¯¿íýýñ ¿çýõýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë ãýæ þó âý ãýäýãò óëñ îðíóóäûí õóóëü òîãòîîã÷èä íýãäñýí íýã áàéð ñóóðüò õ¿ð÷ ÷àäñàí áàéíà. Ýíý íü:

Íýãä¿ãýýðò, ÀÍÓ-ûí íýâòð¿¿ëñýí ýíý øèíý èíñòèòóöè íü ø¿¿õèéí à÷ààëëûã õºíãºâ÷ëºõ, èðãýäèéí õîîðîíä ¿¿ññýí ìàðãààíûã ýâëýðëèéí æóðìààð øèéäâýðëýõ çàìààð íèéãìèéí çºâøèëöëèéã õàíãàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí òºäèéã¿é, àìåðèêèéí “Alternative Dispute Resolution” /ADR/ èíñòèòóöè íü àëü ÷ óëñ îðíóóäûí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, ïðàêòèê, õºòºëáºðèéí ¿íäýñ ñóóðü áîëñîí;

Õî¸ðäóãààðò, ͯÁ áîëîí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí áóñàä áàðèìò áè÷èãò ýâëýðëèéí èíñòèòóöèéã äýìæèæ, íèéò óëñ îðîíä íýâòð¿¿ëýõèéã ñàíàë áîëãîñîí;

Ãóðàâäóãààðò, èõýíõ óëñ îðíóóä àìåðèêèéí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ íîìëîë, ïðàêòèêèéã ººðèéí îðíû îíöëîãò òîõèðóóëàí ÿíç á¿ðèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí;

ĺðºâä¿ãýýðò, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü çºâõºí èðãýíèé, õóäàëäààíû òºäèéã¿é, ìºí ýð¿¿, çàõèðãààíû ñàëáàðò ¿ð ä¿íãýý ºã÷ ýõýëñýí áîëîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí îéëãîëò, íýð òîìú¸î, ñóðãàëò íü óëñ îðíóóäûí ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèä èæèë òîãòîëöîîãîîð /óíèôèêàöè/ íýâòýðñýí áîëîí áóñàä õ¿÷èí ç¿éëýýð òîäîðõîéëîãäîæ áàéíà.

2. Ãàäààä óëñ îðíóóäûí

ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí òºâ áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí îíöëîã

Ãàäààäûí óëñ îðíóóäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí äýýä áàéãóóëëàãûí õýëáýð, çîõèîí áàéãóóëàëò ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé áîëîâ÷, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûã ñóðãàõ, ñîíãîí øàëãàðóóëàõ, äàäëàãàæóóëàõ, òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ òàëààð àäèë òºñòýé áàéíà. Æèøýý íü 1983 îíä

ÀÍÓ-ä çóó÷ëàëûí øèíý àðãà ç¿é, õýëöýë õèéõýä ñóðãàõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõèéí òóëä Ìàðãààí øèéäâýðëýõ ¯íäýñíèé èíñòèòóòûã áàéãóóëæýý. ªíºº ¿åä òóõàéí óëñàä õóâèéí áîëîí òºðèéí çóó÷ëàëûí àëáà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. ̺í ø¿¿õýýñ ºìíºõ øàòàíä ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ îëîí àðâàí òóñãàé êîìïàíè ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûí çýðýãöýý òóñãàé ø¿¿ã÷-çóó÷ëàã÷èä áèé áîëæýý. ÀÍÓ-ûí îëîí êîìïàíè, õóóëü ç¿éí ôèðì¿¿ä ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ ÿíç á¿ðèéí àðãóóäûã òóðøèæ, óðä ºìíº ìýäýõã¿é áàéñàí çàðèì àðãûã àæèë õýðýãòýý íýâòð¿¿ëæ áàéíà. Àðáèòð íýëýýä íýð õ¿íäòýé áîëîâ÷, ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíä áàéäàã çàðäàë èõòýé, óäààí, ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí àøèã ñîíèðõîëä òýð á¿ð íèéöýýä áàéäàãã¿é ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ íºõöºë áàéäàë õÿçãààðëàãäìàë ãýõ çýðýã îëîí äóòàãäàëòàéã õàðãàëçàí ìèíè-ø¿¿õ, õàðààò áóñ øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà çýðýã øèíý õýëáýð¿¿äèéã íýâòð¿¿ëæ áàéíà. ̺í ýíý óëñàä Àìåðèêèéí àðáèòðûí õîëáîî /American Arbitration Association/ èõýýõýí íºëººòýé áºãººä ýíý áàéãóóëëàãà íü ººðèéí ãýñýí àëèâàà õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõèéí òóëä Õºíäëºíãèéí ø¿¿õèéí /àðáèòðûí/ áîëîí çóó÷ëàëûí ä¿ðìèéã áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ̺í Àìåðèêèéí õóóëü÷äûí õîëáîîíû /American Bar Association/ ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ áàéãóóëëàãà áîëîõ ñàëáàðóóä íü /ñåêö/ ººðòºº 13 ìÿíãà îð÷èì ïðàêòèêèéí õóóëü÷äûã ýãíýýíäýý íýãòãýñýí áàéíà.

Àâñòðàëè Óëñàä 1975 îíä Àâñòðàëèéí àðáèòð÷ áîëîí çóó÷ëàã÷äûí õîëáîî áàéãóóëæ, ø¿¿õýýñ ãàäóóð çóó÷ëàëûã çîõèöóóëàõûí òóëä 1991 îíä àðáèòð áîëîí çóó÷ëàëûí òóõàé áèå äààñàí õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí.

Èõ Áðèòàíè Óëñ 1999 îíä Èðãýíèé ïðîöåññûí õóóëèéã /Civil Procedure Rules/ øèíý÷ëýí áàòàëñíààð Åâðîï

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

46

òèâä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëñîí. Õýðýâ ïðîöåññûí àëü íýã òàë íü ø¿¿õýýñ ñàíàë áîëãîñîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ æóðìûã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçñàí áîë òýð òàë íü ÿëñàí áàéñàí ÷ ø¿¿õèéí á¿õ çàðäëûã õàðèóöíà. Òºðèéí äýìæëýãýýð “Çóó÷ëàëûí õàëóóí øóãàì” ãýñýí òóñãàé àëáûã áàéãóóëæ, ýíý àëáà íü òóñëàõûã õ¿ñýæ õàíäñàí èðãýíä ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé æóðìûã ñîíãîæ, òàëóóäûí õ¿ñýëòýýð ìýðãýæèëòýí-çóó÷ëàã÷èéã ñîíãîõîä íü òóñàëíà. Ãýð á¿ëèéí ìàðãààíä çóó÷ëàõ á¿õ çàðäëûã òºð äààíà. Çóó÷ëàëûí õºäºë㺺í, çóó÷ëàã÷äûã áýëòãýõ àæëûã Èõ Áðèòàíèä õýä õýäýí áàéãóóëëàãà ýðõëýõ áîëîâ÷, ýäãýýðèéí äóíä “Ìàðãààíûã ¿ð íºëººòýé øèéäâýðëýõ Áðèòàíû òºâ” /CEDR/, Àðáèòð áîëîí çóó÷ëàëûí Òºâ /JAMS/ òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã áàéíà.

Àâñòðè Óëñàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë áîãèíî õóãàöààíä àìæèëòòàé õºãæèæ áàéãàà áºãººä äýä á¿òöèéí õºãæèíã¿é ñ¿ëæýýíèé òóñëàìæòàéãààð òàëóóäààñ ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òààëàìæòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýýä áàéíà. 2004 îíä Èðãýíèé õýðýã äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé Õîëáîîíû õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí. Àâñòðè íü ìýðãýæëèéí æàãñààëòàä “çóó÷ëàã÷” /ìåäèàòîð/ ãýñýí ìýðãýæëèéã àëáàí ̧ ñîîð á¿ðòãýñýí öººí îðíû íýã þì. Àâñòðè Óëñûí Èðãýíèé õýðýã äýõ çóó÷ëàëûí òóõàé Õîëáîîíû õóóëèéí “Õîëáîîíû õóóëü ç¿éí ÿàìíû äýðãýäýõ çóó÷ëàëûí òàëààðõ Ǻâëºõ /êîíñóëüòàòèâ/ çºâëºë” ãýñýí 2 äóãààð á¿ëãèéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1-ä çóó÷ëàëûí àñóóäëààð õóóëü ç¿éí ñàéäûí çºâëºëäºõ áîëîí ìýäýýëëèéí ÷èã ¿¿ðãèéã õàíãàõûí òóëä Ǻâëºõ çºâëºëèéã áàéãóóëàí àæèëëàíà” ãýæ çààæýý. Ǻâëºëèéí ãèø¿¿ä, òýäãýýðèéí îðëîã÷äûã õîëáîîíû õóóëü ç¿éí ñàéä 5 æèëèéí õóãàöààòàéãààð íýã óäàà óëèðàí òîìèëîãäîõ ýðõòýéãýýð òîìèëíî. Õóóëü ç¿éí ñàéäûí Ǻâëºõ çºâëºë íü äàðààõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëíý:

1. Õîëáîîíû õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ ººðò íü õàìààðóóëñàí àñóóäëûã õýëýëöýõ, ìºí çàðäëûã íºõºí òºëºõ òóõàé ñàíàë çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ;

2. Èðãýíèé õýðýãò çóó÷ëàõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òàëààð ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãà áóþó äàìæààã á¿ðòãýõ ïðîöåññ § 24.1;

3. Õîëáîîíû õóóëü ç¿éí ñàéä Çóó÷ëàëûí õîðîîíû äàðãà ãèø¿¿äèéí óðàìøóóëëûí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ, çóó÷ëàã÷äààñ ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí íàðèéâ÷èëñàí æóðìûã òîäîðõîéëîõîä çºâëºõ §30;

4. Ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãà áîëîí äàìæààã á¿ðòãýõýä îðîëöîõ;

5. ªºðèéí òóñãàé êîìèññîîð äàìæóóëàí çóó÷ëàã÷äûí íýðñèéí á¿ðòãýë ãàðãàõàä îðîëöîõ çýðýã8 ýðõ ¿¿ðýãòýé îðîëöäîã áàéíà.

Ǻâëºëäºõ çºâëºëèéí õóðàëäààí, Õîëáîîíû õóóëü ç¿éí ñàéä íü Ǻâëºëèéí õóðàëäààíûã çàðëàíà. Õóðàëäààíä Õóóëü ç¿éí ÿàìíû àæèëòíóóä îðîëöîæ áîëíî. Ǻâëºõ çºâëºëèéí õóðàëäààíûã íýýëòòýé ÿâóóëíà.

Õýðýâ õóðàëäààíä çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí 50% íü õ¿ðýëöýí èðñýí áîë õóðàëäààí õ¿÷èí òºãºëäºðò òîîöîãäîíî. Ǻâëºëèéí äàðãà ñàíàë õóðààëòàä îðîëöîõã¿é. Ǻâëºëèéí øèéäâýð ýíãèéí îëîíõîîð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî. Õýðýâ ñàíàë òýíöñýí áîë ñàíàë, õ¿ñýëòèéã õîéøëóóëíà. Ñàíàë õóðààëòàä öººíõ áîëñîí áîë Ǻâëºëèéí øèéäâýðò òóñãàé ñàíàëàà áè÷ãýýð õàâñàðãàæ áîëíî.

Ǻâëºëäºõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í÷ëýë íü ñàéí äóðûí áàéíà. Ǻâëºëèéí ãèø¿¿äèéí çàðäëàà òºë¿¿ëýõ, ò¿¿íèé äîòîð 1955 îíä òîãòîîñîí BGBl æóðìûí äàãóó àëáàí òîìèëîëòûí ãóðàâäóãààð çýðãèéí õàíãàìæ ýäýëíý. Ǻâëºë íü ñàíàëûí ýðõòýé ãèø¿¿äýýñ Çóó÷ëàëûí êîìèññûã 5 æèëèéí õóãàöààòàéãààð 5 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð áàéãóóëíà. Ǻâëºë íü ìºí êîìèññûí äàðãà, ò¿¿íèé òºëººëºã÷èéã òîìèëíî.

8 Àâñòðèÿ. Ôåäåðàëüíûé çàêîí î ìåäèàöèè â ãðàæäàíñêèõ

äåëàõ//http://mediators.ru/rus/about_mediation/foreign_law///

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

47

Çóó÷ëàëûí êîìèññûí á¿ðýí ýðõèéí õóãàöàà øèíý êîìèññ áàéãóóëàãäìàãö äóóñãàâàð áîëíî. Êîìèññûí äàðãà íü Õóóëü ç¿éí ñàéäûí çºâøººð뺺ð õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëíà.

Ãåðìàí Óëñàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíû ñàëøã¿é õýñýã ãýæ ¿çäýã. Çóó÷ëàë íü ø¿¿õ, /ø¿¿õèéí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õýðýãëýãäýõ/, ºì㺺ëºã÷, øèíæýý÷èéí ãýõ çýðýã ÷èãëýëýýð õºãæèæ áàéíà. Çóó÷ëàã÷èéí ¿¿ðãèéã ºì㺺ëºã÷, ýâëýð¿¿ëýõ àëáàä, íîòàðèàò áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû ÿíç á¿ðèéí øèíæýý÷èä ã¿éöýòãýæ áàéíà9. ÃåðìàíÓëñàä ø¿¿õýýñ ãàäóóð çóó÷ëàëûí çýðýãöýý ø¿¿õèéí çóó÷ëàë èõýýõýí íýð õ¿íäòýé áàéíà. 2004 îíîîñ ø¿¿õèéí çóó÷ëàë íü çàðèì ìóæ óëñûí ø¿¿õýä Ãåðìàíû õóóëü ç¿éí áàéãóóëëàãûí õÿíàëòûí äîð õýðýãæ¿¿ëñýí çàãâàðûí òºñëèéí õýëáýðýýð àìæèëòòàé õºãæèæ áàéíà. Ýíý óëñàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîîíû äàãóó çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéíà. Çóó÷ëàã÷èä íü Ãåðìàíû ø¿¿õèéí äýðãýä àæèëëàæ, ø¿¿õèéí à÷ààëëûã èëò áàãàñãàæ áàéíà. ªíººäºð çóó÷ëàë íü ãýð á¿ëèéí õýðýã ìàðãààíû õ¿ðýýíýýñ õàëüæ, åðºíõèé ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé ø¿¿õ, çàõèðãààíû ø¿¿õèéí äýðãýä àæèëëàæ áàéíà. Ãåðìàí Óëñûí õóóëü ç¿éí èõýíõ ñóðãóóëèóäàä çóó÷ëàëûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýë çààæ ýõýëñíýýð îþóòàí á¿ð çóó÷ëàëûí ýðõòýé òºãñ÷ áàéíà.

Ôðàíö Óëñàä çóó÷ëàë íü èõýâ÷ëýí áèçíåñèéí õ¿ðýýíä ¿éë÷èëæ áàéíà. ªì㺺ëºã÷人ñ á¿ðäñýí Çóó÷ëàã÷äûí õîëáîî àìæèëòòàé àæèëëàæ áàéíà. Çóó÷ëàã÷äûí ¿¿ðãèéã ºì㺺ëºã÷, íîòàðèàò÷, áèçíåñìåí¿¿ä ýðõýëæ áàéíà. Äýýðõ áàéäëóóäààñ ¿çýõýä Åâðîïûí Õîëáîî ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóñëàìæòàéãààð ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ æóðìûã çîõèöóóëñàí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã èæèë áîëãîõ ¿éë àæèëëàãààã ýðõýëæ áàéíà. Åâðîïûí Ïàðëàìåíò 2008 îíä èðãýíèé áîëîí õóäàëäààíû õýðãèéí 9 ÔÐÃ. Ìåäèàöèÿ. Çàðóáåæíûé îïûò / URL: http://dkvartal.ru/zastypnik/37802

çóó÷ëàëûí çàðèì íýãýí ÷èã õàíäëàãûã èëýðõèéëñýí 2008/52 Äèðåêòèâ áàòëàí ãàðãàæýý. Ýíý àêòààð ÅÕ-íû ãèø¿¿í îðíóóäàä 2011 îíû 05 äóãààð ñàðûí 21-íèé ºäðººñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí çàìààð ìàðãààíûã øèéäâýðëýõäýý ÅÕ-íä íýãäñýí óëñóóäûí èðãýäèéã áàãà çàðäëààð, ò¿ðãýí øóóðõàé øèéäâýðëýõ òàëààð õÿëáàðøóóëñàí øèéäâýðëýõ õóóëü, õýì õýìæýý, çàõèðãààíû æóðìûã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõèéã äààëãàñàí áàéíà.

ÎÕÓ-ä ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð øèéäâýðëýõ õ¿ðýýíä õóóëü òîãòîîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ÎÕÓ-ûí Õóäàëäàà àæ ¿éëäâýðèéí òàíõèì /ÕÀ¯Ò/ ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéíà.

Ãîëëàíä Óëñàä 1995 îíä áàòëàãäàæ, 2000 îíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí Ìåäèàöèéí æóðàì /NMI/ íü çóó÷ëàã÷, ìàðãààíû îðîëöîã÷èä, ø¿¿ã÷ íàðûí ñòàíäàðòûã øèíýýð òîãòîîñîí áàéíà. Ýíý æóðàì íü ãóðâàí ¿íäñýí ñóóðü çàð÷èìä ¿íäýñëýíý. ¯¿íä:

1. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü á¿õ òàëûí ñàéí äóðûí çºâøèëöºëä ¿íäýñëýãäýõ;

2. Ìåäèàòîð áóþó ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü õàðààò áóñ, àëàã÷ëàõã¿é áàéõ;

3. Íóóöëàë áîëîí àðèëæààíû íóóöûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ¿åä, ò¿¿íèé äàðàà á¿õ îðîëöîã÷èä õýëáýðýëòã¿é ñàõèí õàìãààëàõ ãýñýí çàð÷ìóóäàä òóëãóóðëàíà ãýæýý.

Íèäåðëàíäûí íýã îíöëîã íü ø¿¿õ á¿ð íýã áîëîí õýä õýäýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí àñóóäàë ýðõýëñýí çºâëºã÷òýé áàéíà.

Ýíý àëáàí õààã÷ íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëä îðîëöîæ áàéãàà á¿õ ýòãýýäèéí õóâüä ìýäëýãèéí ¿íäñýí ýõ ñóðâàëæ áîëîí àæèëëàíà. Ǻâëºã÷ íü ÿâàãäàæ áàéãàà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ¿éë ÿâöàä õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Èéì ÷ ó÷ðààñ ø¿¿ã÷ýýñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä õýðýã øèëæ¿¿ëýõ òîõèîëäîëä çóó÷ëàã÷, ìºí áóñàä çóó÷ëàã÷èäòàé õàìòðàí

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

48

àæèëëàíà. Ǻâëºã÷ íü æèëä õî¸ðîîñ äîîøã¿é óäàà ø¿¿õèéí ñàíàëààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íàðòàé óóëçàõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý óóëçàëòûí çîðèëãî íü ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ, òóëãàìäñàí àñóóäëûã èëð¿¿ëæ, øèéäâýðëýõýýñ ãàäíà ìºí òóðøëàãà ñîëèëöîõîä ÷èãëýíý. ¯¿íýýñ ä¿ãíýëò õèéõýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí òàëààðõ çºâëºã÷ íü: ìýäýýëëýýð õàíãàõ, òàëóóä ñîíãîëò õèéõ áîëîìæ îëãîõûí òóëä òóõàéí ø¿¿õýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí íýðèéí æàãñààëòûã ãàðãàõ, çóó÷ëàë ÿâóóëàõ òàëààð àíõíû óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ÿâöàä ìîíèòîðèíã õèéõ, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí çàõèðãààíû àëáàí ¸ñíû áàðèìò áè÷èãò ¿çëýã øàëãàëò õèéõ ýðõ ¿¿ðýãòýé áàéíà.

Íèäåðëàíäûí ìåäèàöèéí èíñòèòóò /NMI/ íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóñëàìæòàéãààð øèéäâýðëýæ áàéãàà ìàðãààíòàé õîëáîîòîé îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýíý. Èíñòèòóòèéã 1993 îíä õýñýã ýðäýìòýä, áèçíåñ-ºì㺺ëºã÷äèéí ñàíàà÷èëãààð áàéãóóëñàí áºãººä ò¿¿íèé ¿íäñýí çîðèëãî íü íèéò èðãýäýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã ñóðòàë÷ëàõ, äýìæèõ, ¿éë àæèëëàãààíû ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ïðàêòèêèéã äýëãýð¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéâ.

Èíñòèòóò áàéãóóëñàí íü Íèäåðëàíäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õºãæèõ àíõíû ñóóðü áîëñîí þì. ªíººäºð Ãîëëàíäàä /NMI/ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä 2000 õîë äàâæ áàéãàà áºãººä ºäºð òóòàì ºñºí íýìýãäñýýð áàéíà. Èíñòèòóò íü õàðààò áóñ áàéãóóëëàãà áºãººä çóó÷ëàã÷äûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷àíàðò õÿíàëò òàâüæ, òýäíèé ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ, á¿ðòãýæ áàéíà.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ñòàíäàðò íü óã ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ºäºð òóòàì íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýý ºãºõ, òýäíèéã ¿íäñýí àæëààñ íü õºíäèéð¿¿ëýõã¿éãýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûã ñóðãàõ ¿íäñýí äýýð òýäíèéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ, á¿ðòãýõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð

äàãíàñàí áàéãóóëëàãàä ñåðòèôèêàò îëãîõ ãýõ çýðýã àæèëëàãààã õàíãàõàä ÷èãëýñýí öîãö àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà.

Èíñòèòóò íü ºðãºäºë ãîìäîë õ¿ëýýí àâàõ æóðàì, ñàõèëãûí ä¿ðýì, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí ìýðãýøèë, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ÷àíàðûã ¿íýëýõ ¿íäýñíèé õàðààò áóñ òîãòîëöîîã áîëîâñðóóëæ áàòàëñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ òîãòîëöîîã íýýëòòýé, õºäºë㺺íòýé ìàÿãààð áîëîâñðóóëæýý. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ õýðýãöýý øààðäëàãà íü òóõàéí èíñòèòóòýýñ ãàäíà Ãîëëàíäûí õóóëü ç¿éí ÿàì, Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òàëààðõ Ïàðëàìåíòûí áàéíãûí õîðîî àíõààðëûí òºâä áàéäàã10.

1974 îíä Êàíàäûí Òîðîíòî õîòûí õºíäëºíãèéí ø¿¿õèéí õýñýã ø¿¿ã÷ íàð õºíäëºíãèéí ø¿¿õèéí ýðõ õýìæýýã òîäîðõîéëîõ òîãòîëöîîã áîëîâñðóóëàõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ æóðìûã ìàðãààíû îðîëöîã÷èä ºðãºí àøèãëàõûã äýìæèõ çîðèëãîîð Êàíàäûí àðáèòðûí èíñòèòóòèéã áàéãóóëæýý. Óäàëã¿é Àðáèòðûí ¯íäýñíèé èíñòèòóò áàéãóóëàãäñàí áºãººä ò¿¿íèé ¿íäñýí çîðèëãî íü:

1.Íèéòëýã àøèã ñîíèðõîë, çîðèëò á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã íýãòãýõ;

2.Èíñòèòóòèéí á¿õèé ë ãèø¿¿äýä òýãø ýðõ îëãîõ;

3.Èíñòèòóòèéí ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã çîõèîõ;

4. Àðä÷èëñàí ïðîöåññûí ¿íäñýí äýýð ñàéí äóðûí ëèäåð¿¿äèéã ñîíãîõ;

5.Èíñòèòóòèéí ãèø¿¿äýýñ áîëîâñðóóëñàí ä¿ðìèéã áàòëàõ;

6. Ãèø¿¿íýýð ýëñýõ øààðäëàãûã òîãòîîõ;

7.Ãèø¿¿äèéí õýðýãöýý øààðäëàãàä íèéöñýí õºòºëáºðò îðîëöîõ áîëîí áóñàä áîëîìæîîð õàíãàõ;

8.Èíñòèòóòèéí ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ãèø¿¿äèéí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã áàéâ.

10 Ìåäèàöèÿ â Íèäåðëàíäàõ. Îáçîð//http://media-tors.ru/rus/about_mediation/foreign_law/

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

49

1988 îíîîñ Êàíàäàä çóó÷ëàã÷, çóó÷ëàã÷äûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, çóó÷ëàëûí ñòàíäàðòûí ýðýëò õýðýãöýý ýðñ ºñºæ, èíñòèòóò íü Êàíàäûí àðáèòðûí áîëîí çóó÷ëàëûí Èíñòèòóò áîëîí ºðãºæèæ, çóó÷ëàëûí ñóðãàëòûí øèíý õºòºëáºð¿¿äèéã áîëîâñðóóëæ áàéíà.

Áåëüãè Óëñàä 2005 îíû 09 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íû ºäºð Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü áàòëàãäàí ãàð÷, Áåëüãè Óëñàä á¿õèé ë òºðëèéí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õýðýãæèõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ á¿ðäñýí áàéíà. Ýíý õóóëü áàòëàãäàí ãàðñàíòàé õîëáîîòîéãîîð Áåëüãèéí Ø¿¿õèéí áàéãóóëàìæèéí òóõàé õóóëèóäûí òºðºëæñºí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðæýý.

Äýýð äóðäñàíààñ ä¿ãíýëò õèéõýä ãàäààä óëñ îðíóóäûí çóó÷ëàã÷äûí òºâ áàéãóóëëàãà íü êîìèññ, àëüÿíñ, õîëáîî, çºâëºë, èíñòèòóò ãýõ çýðãýýð îëîí ÿíçààð íýðëýãäýæ áàéíà. ̺í ýäãýýð áàéãóóëëàãóóäûã áàéãóóëàãäàõ æóðàì, á¿òýö, õàðüÿàëàë, ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë çýðãèéã õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çýõýä àíãëî-àìåðèêèéí, ýõ ãàçðûí, óëàìæëàëò ãýñýí ãóðâàí çàãâàðò àíãèëàí àâ÷ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.

Àíãëè-àìåðèêèéí çàãâàð íü èõýâ÷ëýí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð áîëîí òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ èíñòèòóöè äàâàìãàéëàõ áàéäëààð èëýð÷ áàéíà.

Ýõ ãàçðûí çàãâàð íü Ø¿¿õ, ýñõ¿ë Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé äîòîð Õóóëü ç¿éí ÿàìíû õÿíàëòàä áàéæ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ø¿¿õèéí áîëîí òºðèéí òîãòîëöîîíû íýã ñàëàà ìº÷èð ãýæ ¿çýõ õàíäëàãà áàéíà.

Óëàìæëàëò çàãâàð íü øàøíû áîëîí çàí çàíøëûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé óëñ îðîíä øàøíû íîìëîë, çàí çàíøèëä òóëãóóðëàñàí îâãèéí àõëàã÷, íýð õ¿íäòýé èðãýäýä òóëãóóðëàñàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí óëàìæëàëò õýëáýð õàäãàëàãäàæ áàéãàà îíöëîãòîé áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí õóâüä àíãëî-àìåðèêèéí áîëîí ýðõ ãàçðûí çàãâàðûí õîëèìîã òîãòîëöîîíû õýâ øèíæòýé áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºë íü Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëèéã áàéãóóëàõûí õàìò àíõàí øàòíû ø¿¿õ äýõ îðîí òîîíû áîëîí îðîí òîîíû áóñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷, ìºí òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ìýðãýæëèéí õîëáîî äàõü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûã ñîíãîí àæèëëóóëàõààð õóóëüä çîõèöóóëñàí áàéíà. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ààð äýýä áîëîâñðîëòîé, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ñóðãàëòàä õàìðàãäàí ýðõèéí ãýð÷èëãýý àâñàí, òóõàéí ÷èãëýëèéí àñóóäëààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí íýðñèéí æàãñààëòàä á¿ðòãýãäñýí ìýðãýøñýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã àæèëëóóëíà.

Ãýõäýý òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ìýðãýæëèéí õîëáîî äàõü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûã çîõèîí áàéãóóëàëòûí ÿìàð õýëáýðýýð àæèëëóóëàõ íü òîäîðõîé áóñ áàéíà. Ãàäààä îðíóóäûí òóðøëàãààð Ìîíãîë Óëñàä Õóäàëäàà àæ ¿éëäâýðèéí òàíõèìûí äýðãýä îëîí óëñûí õóäàëäààíû àñóóäëààð îëîí óëñûí õóäàëäààíû, öààøäàà õóóëü òîãòîîìæèéí çîõèöóóëàëòûí õºãæëèéã äàãàæ Ñàíãèéí ÿàìàíä òàòâàðûí àñóóäëààð äàãíàñàí çàõèðãààíû, ÓÏÅà –ûí äýðãýä ýð¿¿ãèéí ÷èãëýëýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ àæèëëàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

3. Ìîíãîë Óëñûí Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºë, ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõ.

Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä øèíýòãýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ õºòºëáºðèéí äàãóó Óëñûí Èõ Õóðëààñ ø¿¿õèéí áàãö õóóëèóä áàòàëñíû íýã íü Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü þì. Ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí òóñëàëöààòàéãààð òàëóóäûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ æóðìààð øèéäâýðëýõ õýëáýð íü ìàíàé îðîí òºäèéã¿é äýëõèéí èõýíõ óëñ îðîíä øèíý òóòàì õºãæèæ áàéãàà

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

50

òîãòîëöîî þì. Ýíýõ¿¿ õóóëèàð ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð ýâëýð¿¿ëýí çîõèöóóëàõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîãòîîõ, óëìààð òóõàéí àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé õàðèëöààã çîõèöóóëíà.

Òóõàéí õóóëèàð èðãýíèé ýðõ ç¿éí áîëîí õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí, ò¿¿í÷ëýí ãýð á¿ëèéí ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ æóðìààð øèéäâýðëýõýýð çààñíû äîòîð ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíû ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ø¿¿õýýñ ãàäóóð óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû æóðìààð øèéäâýðëýõ áîëñîí íü òóõàéí õàðèëöààíû îíöëîã òóõàéëáàë òºðººñ ãýð á¿ëèéã äýìæèõ, õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã íýí òýðã¿¿íä àíõààð÷ áàéãààãèéí íýã èëðýë ãýæ ¿çíý.

Ýíý õóóëèéí à÷ õîëáîãäîë íü ø¿¿õèéí áóñ àðãààð äýýðõ òºðëèéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýñíýýð èðãýäèéí õóâüä åðäèéí æóðìààð ø¿¿õýýð ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõýýñ õºðºí㺠ìºíãº, öàã õóãàöààíû õóâüä õýìíýëòòýé áàéõààñ ãàäíà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ æóðìààð áàéãóóëàãäñàí ýâëýðëèéí ãýðýý ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí íýãýí àäèë áèåëýãäýõ áîëîìæèéã ýíý õóóëèàð áèé áîëãîñîí þì.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 10 äóãààð ç¿éëä “Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºë íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ, ãýð÷èëãýý îëãîõ, áýëòãýõ, äàâòàí ñóðãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé îðîí òîîíû áóñ Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºë /öààøèä “Çºâëºë” ãýõ/ -èéã áàéãóóëíà” ãýæ çààæýý.

Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºëèéí 2013 îíû 06 äóãààð ñàðûí 21-íû ºäðèéí õóðàëäààíààð Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëèéã àëáàí ¸ñîîð áàéãóóëæ, “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí Ǻâëºëèéã áàéãóóëàõ áîëîí çàãâàð áàòëàõ òóõàé” 10 äóãààð òîãòîîëûã ãàðãàæýý. Óã õóðàëäààíààñ õóóëüä çààñíû äàãóó ø¿¿ã÷, ºì㺺ëºã÷, ñóäëàà÷ çýðýã òàâàí õ¿íèé

á¿ðýëäýõ¿¿íòýé çºâëºëèéí 5 ãèø¿¿äèéã áàòàëñàí áºãººä ýíý íü Ǻâëºëèéí ¿éë àæèëëàãàà õóóëèéí äàãóó õýðýãæèõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëèéã áèé áîëãîñîí þì. Ò¿¿í÷ëýí ìºí òîãòîîëîîð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä ãàðãàõ ºðãºäºë, ýâëýðëèéí ãýðýýíèé áîëîí ìýäýãäýõ õóóäàñíû çàãâàðûã áàòàëñàí áàéíà.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 11 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 11.1-ä Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëèéí ýðõèéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæýý. Ýíýõ¿¿ á¿ðýí ýðõýä “ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû æóðàì, ä¿ðýì, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí çàðäàë, àæëûí õºëñ, óðàìøóóëëûí æóðàì, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ¸ñ ç¿éí ä¿ðýì, àæëûí áàéðíû ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàõ, áàòëàõ, õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã áýëòãýõ, äàâòàí ñóðãàõ ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ, ýðõèéí ãýð÷èëãýý îëãîõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã á¿ðòãýõ, íýðñèéí æàãñààëòûã îëîí íèéòýä íýýëòòýé çàðëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõûí çýðýãöýý ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ýðõèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ, õàñàõ, ãýð÷èëãýýã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, íýðñèéí æàãñààëòààñ õàñàõ, ìºí Ǻâëºëèéí õóðàëäààíû äýãèéã òîãòîîõ” çýðãèéã õàìààðóóëæýý.

Ò¿¿íýýñ ãàäíà Ǻâëºë íü çóó÷ëàã÷èéí íýðñèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õ, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ìýðãýæëèéí õîëáîîíä ñàíàë áîëãîõ ìºí ò¿¿íèé ñàíàë áîëãîñîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí íýðñèéí æàãñààëòààñ ýíý õóóëèéí 8 äóãààð ç¿éëä çààñàí áàéãóóëëàãà áîëîí Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã ñîíãîí á¿ðòãýæ, òýäíèéã õîëáîãäîõ æóðìûí äàãóó àæèëëàõ íºõöºë, áîëîìæîîð õàíãàæ àæèëëàõ ¸ñòîé þì.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºë íü õóóëüä çààñíû äàãóó “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëèéí ä¿ðýì”, “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ¸ñ ç¿éí

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

51

ä¿ðýì”, “Ø¿¿õ äýõ îðîí òîîíû áóñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä àæëûí õºëñ, çàðäàë, óðàìøóóëàë îëãîõ æóðàì”, “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ, áýëòãýõ, äàâòàí ñóðãàõ æóðàì”, “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû àæëûí áàéðíû ñòàíäàðò”, “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû æóðàì”, “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëèéí õóðàëäààíû äýã”, “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ¸ñ ç¿éí çºð÷ëèéã øàëãàõ ¿éë àæèëëàãààíû æóðàì” áîëîí “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ýíãýðèéí òýìäýã”, “Ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû õýðýã ìàðãààíû õàâòàñ áîëîí òóõàéí àæèëëàãààíä õýðýãëýãäýõ áàðèìò áè÷ãèéí çàãâàð”, “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ýðõèéí ãýð÷èëãýý”, “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä õýðýãëýõ òýìäýã”-íèé çàãâàðóóäûã áàòàëæ, Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí âýá ñàéòàä áàéðøóóëñàí áàéíà.

Ãàäààä óëñûí ïðàêòèêààñ ¿çýõýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ìýðãýæèë, ìýðãýøèë ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéíà. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõûã ÷óõàë÷ëàí ¿çäýã áàéíà. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿íäñýí ìýäëýãèéã ýçýìøñýí áàéõààñ ãàäíà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààñ ãàäíà ìýðãýæëèéí òîäîðõîé õ¿ðýýíèé /ñàëáàðûí/ ìýäëýãòýé áàéõ, ò¿¿í÷ëýí ìýðãýæëèéã íü èëòãýñýí äèïëîìòîé áàéõ õî¸ð ãîë ÷èã õàíäëàãûã áàðèìòàëæ áàéíà. Õýäèéãýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü òóñãàé ìýðãýæèë ìýò áîëîâ÷, ìýäëýãèéí ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðò õýä õýäýí ÷èãëýëýýð äýýä áîëîâñðîëòîé áàéõûã øààðäàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã þì áàéíà.

Ìîíãîë Óëñàä Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü õýðýãæèõýýñ ºìíº ßïîíû Îëîí Óëñûí Õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà “ÆÀÉÊÀ” áîëîí Óëñûí Äýýä ø¿¿õ, Ìîíãîëûí ªì㺺ëºã÷äèéí õîëáîîíîîñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã

ñàéæðóóëàõ òºñºë”-èéí õ¿ðýýíä äýýðõ áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí 2011 îíîîñ ºíººäðèéã õ¿ðòýë íèéò 7 óäààãèéí Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã áýëòãýõ ñóðãàëòààð óëñûí õýìæýýíä íèéò 400 ãàðóé ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã áýëòãýýä áàéíà. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä òîîíû õóâüä îëîí õýäèé ÷ çàðèì àëñëàãäñàí àéìàãò 4-7 ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ áýëòãýãäñýí íü õàíãàëòòàé áóñ áàéãàà òóë öààøèä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã áýëòãýõ ñóðãàëòûã äàâòàìæòàéãààð ÿâóóëæ áàéõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã çºâõºí òîîíû õóâüä áóñ òýäãýýðèéã áýëòãýõ ñóðãàëòûí àãóóëãûã çºâ òîäîðõîéëîõ, óëìààð òýäãýýðò ñóðãàëòààð îëãîõ øèíý ìýäëýã, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí óð ÷àäâàð, ýâëýðëèéí ãýðýýã áîëîâñðóóëàõ óëìààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ¸ñ ç¿é, ººðñäºäºº ñýòãýëãýýíèé ººð÷ëºëò õèéõ øààðäëàãà çýðýã çàéëøã¿é ýçýìøâýë çîõèõ ìýäëýã, ìýäýýëëèéã àãóóëñàí áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí áàéð ñóóðü ãýäýã íü òºâèéã ñàõèñàí, òàëóóä ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöýõ¿éö øèéäëèéã îëîõ, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû çºð÷èë, ìàðãààíûã ýâèéí æóðìààð øóóðõàé øèéäâýðëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë áîëîõîîñ áèø òºðèéí ÿìàð íýãýí àëáàäëàãûí øèíæèéã àãóóëæ îðîëöîõûã õóóëèàð õîðèãëîñîí þì. Ø¿¿ã÷, ºì㺺ëºã÷ººð àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí àæëûí àðãà áàðèë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí àæëûí àðãà áàðèë ýðñ òýñ ººð íü îéëãîìæòîé. Èéìýýñ ø¿¿ã÷ ºì㺺ëºã÷ººð àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ øèíý àæëûíõàà àðãà áàðèëä ìàø õóðäàí ñóðàõ øààðäëàãà ÷óõàë áàéãàà íü îéëãîìæòîé. Ýíý ¿¿äíýýñ òýäýíä ÿâóóëàõ ñóðãàëòûí íýã õýñãèéã ýíý àæèëëàãààíä çîðèóëæ, àëü áîëîõ ïðàêòèê, òóðøëàãàä òóëãóóðëàí ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çíý. Ò¿¿í÷ëýí ø¿¿ã÷, ºì㺺ëºã÷ººð àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñýýñ ãàäíà øèíý çàëóó õóóëü÷èä îëîí áàéãàà ó÷èð òýäíèéã

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

52

ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä ñóðãàõ àæèëä îíöãîé àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì.

2012 îíä Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë èðýõ 10 æèëä ãýñýí ñýäâýýð îëîí óëñûí õóðàë Ñèíãàïóð Óëñàä áîëñîí áºãººä óã õóðëààñ “Õ¿í á¿ð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã îéëãîäîã áîëîõ õ¿ðòýë áóþó æèíõýíý ìýðãýæèë áîëòîë õºãæ¿¿ëýõ íü íýí øààðäëàãàòàé” áîëñíûã õóðàëä èëòãýë òàâüñàí ñóäëàà÷, ýðäýìòäèéí èëòãýëýýñ õàðæ áîëíî

Óã èëòãýë¿¿äýä “Óäèðäàã÷èä, àæèë îëãîã÷, óðàí á¿òýýë÷èä àäèëààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü òºðìºë áàéäàã, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä áîëîâñðîë áîëîí òåõíèêèéí óð ÷àäâàð çýðýã ººð áóñàä ìýðãýæèëä øààðäàãäàõ õýäèé ÷ öýâýð äàäëàãà õóâü õ¿íèé ÿðèàíû áîëîí èòã¿¿ëýõ óð ÷àäâàðò òºâëºðñºí áàéäàã.Àâüÿàñ çºí ñîâèíãîîðîî íºãºº òàëàà áóóëãàæ àâàõ íºãºº òàëàà áóóëãàæ àâàõûí òóëä õî¸ð òàëä àìæèëòòàé àæèëëàõ çóó÷ëàã÷ ýðõã¿é øààðäàãäàíà. Òóõàéí íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí ººðèéí áîëîëöîîíû õ¿÷ýýð èòãýë òºð¿¿ëýõ íü çóó÷ëàã÷èéí õàìãèéí äýýä ÷àíàð áàéõ ¸ñòîé. Ýíý íü áàðäàì áàñ äàðóó, õàòóó ÷àíãà áàñ 纺ëºí, õºíãºí áàñ óë ñóóðüòàé, èòãýëòýé áàñ õàøèð, ººäðºã áàñ áîäèò áàéäàëä òóëãóóðëàñàí áàéõûí òóëä ñýòãýë ç¿éí øèíæòýé àìæèëòàä õ¿ðýõèéí òóëä ñóðàëöàæ, õóâü õ¿í òàëààñàà áàñ óã ÷àíàðààð áýëòãýãäñýí áàéõ ¸ñòîé. ªíººäºð îëîíõ çóó÷ëàã÷èä áýëòãýãäñýí õýäèé ÷ çºâõºí çóó÷ëàã÷èéí àæëûí òàëààð ìýäëýã îëñíîîñ áóñ ýâëýð¿¿ëýõ àðãà áàðèë, ÿðèàíû óð ÷àäâàð äóòìàã áàéãàà òàëààð äýýðõ õóðëûí èëòãýëä äóðäñàí áàéíà. Ýíý àñóóäàë íü áàñ ë áèäíèé ºìíº òóëãàìäàæ áàéãàà áîëíî.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí íýð õ¿íä íü ò¿¿íèé àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðààñ èë¿¿ õàðèëöààíû ñî¸ë, ýâ ä¿éã õýðõýí ýçýìøñýíýýñ øóóä õàìààðàëòàé áîëíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ àëáàíäàà õ¿íäýòãýëòýé õàíäàõ, õàðèëöààíû ñî¸ëûã ýðõýìëýí, òºâèéã ñàõèñàí áàéð ñóóðüòàé áàéæ, òàëóóäàä àëàã÷ëàëã¿é òýãø õàíäàí òýäíèé íóóöûã õàäãàëàõ ¸ñ ç¿éòýé áàéõûã ýðõýìëýõ ýíý áàéäëûã ýçýìø¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé á¿õèé ë àðãà õýðýãñëèéã ñóäëàõ, ñóðãàõ íü òºð, çàñãèéí ò¿âøèíä õýðýãæèõ ¸ñòîé òóë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òàëààðõ ìýäëýãèéã èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò îðóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ãàðíà.

Ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü ø¿¿õèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé, óëìààð óã àæèëëàãààíû ýöñèéí ¿ð ä¿í áîëîõ ýâëýðëèéí ãýðýýã áàòàëãààæóóëàõ, àëáàäàí áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãààíû ¿íäýñëýë áîëîõ ã¿éöýòãýõ áàðèìò áè÷ãèéã ¿éëäýõ, àëáàäàí áèåë¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãààã ø¿¿õèéí îðîëöîîòîé õèéõ ó÷èð Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëººñ ãàðãàæ áóé çàðèì æóðàì, ä¿ðìèéã ãàðãàõäàà ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ ¸ñòîé þì.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºë ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîãòîîõûí ñàöóó òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õîëáîîäûí äýðãýäýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, òýäãýýðèéã áèé áîëãîõîä öààøäûí ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãûã ÷èãë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

---o0o---

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

53

ÆÀÉÊÀ-ãèéí “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ òºñºë”-èéí

õóóëèéí çºâëºõ Á.Îþó

Óäèðòãàë

Àëü ÷ íèéãìèéí àìüäðàëä çºð÷èë ìàðãààí ãàðäàã, õàðèí òýð ìàðãààíàà õýðõýí øèéäâýðëýí çîõèöóóëæ ÷àäàæ áàéíà âý? ãýäãýýð íü òóõàéí íèéãìèéí õºãæëèéí òºâøèíã ¿íýëæ áîëîõ þì. Öàã õóãàöààã ìºí㺺ð õýìæäýã áîëñîí ºíºº ¿åä àëü áîëîõ õóðäàí õóãàöààíä, óõààëàã àðãààð àëèâàà àñóóäëàà çîõèöóóëàõûã ýðìýëçýõ õàíäëàãàòàé áîëñîí. Ìàíàé óëñûí õóâüä õýðýã ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð øèéäâýðëýõ “ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîî” íýâòýð÷, á¿õ èðãýíèé õýðãèéí àíõàí øàòíû ø¿¿õ äýýð õýðýãæèæ ýõëýýä óäààã¿é áàéãàà áèëýý. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí, õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí, ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíûã1 ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí òóñëàìæòàéãààð òàëóóä ººðñ人 øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé áîëñîí ãýñýí ¿ã.

¯¿íòýé õîëáîãäóóëæ, èðãýä çàì òýýâðèéí îñëîîñ ¿¿äñýí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíàà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäýõ õàíäëàãà öààøèä ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà ãýæ òààìàãëàæ áîëíî. Òèéìýýñ çàì òýýâðèéí îñëîîñ ¿¿äñýí ãýì õîðûí õîõèðîë áàðàãäóóëàõòàé õîëáîîòîé ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ àðãààð õýðõýí øèéäâýðëýäýã, ýíý òºðëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí òóõàé ßïîí Óëñûí òóðøëàãûã öóõàñ àâ÷ ¿çüå.

1Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü 3.1 ç¿éë

1. ßïîí Óëñûí òóðøëàãà-Çàì òýýâðèéí îñëîîñ ¿¿ññýí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òºâèéí ¿éë àæèëëàãàà

Ìàðãààí ¿¿ññýí òîõèîëäîëä ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ, ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä õàíäàõ, ø¿¿õýýñ ãàäóóð ìàðãààí øèéäâýðëýõ òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàä õàíäàõ ãýñýí õºíäëºíãèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýõ åðºíõèé 3 àðãà õýëáýð áèé. Ýäãýýðèéí äîòðîîñ ø¿¿õýýñ ãàäóóð ìàðãààí øèéäâýðëýõ ADR (Alternative Dispute Resoplution) áàéãóóëëàãûí æèøýýã àâ÷ ¿çüå.

ßïîíû Îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû ÆÀÉÊÀ áàéãóóëëàãààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ òºñ뺺ñ 2014 îíä çîõèîí áàéãóóëñàí ßïîí äàõü ñóðãàã÷ áàãø áýëòãýõ ñóðãàëòûí ¿åýð Çàì òýýâðèéí îñëîîñ ¿¿äýëòýé ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òºâèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ áîëîìæ ãàðñàí þì. Òóñ òºâ íü 1974 îíä áàéãóóëàãäàæ, ø¿¿õèéí áóñ àðãààð ìàðãààí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãûí õóâèàð çàì òýýâðèéí îñëîîñ ¿¿ñýí õîõèðëûí íºõºí òºëáºðòýé õîëáîîòîé ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà, ¿íýëãýýíèé àæëûã ã¿éöýòãýñýýð èðñýí. ßïîí Óëñûí õóâüä, ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àâòî îñëûí òîî áîëîí ¿¿íýýñ ¿¿äñýí íàñ áàðàëò, áèå ìàõáîäèä ãýìòýë ó÷èðñàí õýðãèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëò áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà ÷ òóñ òºâººñ çºâëºãºº àâàõ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí òîî òîãòìîë õýìæýýãýýð èõñýõ õàíäëàãàòàé áàéãàà þì.2

2 ßïîí Óëñàä 1 æèëä äóíäæààð 4600 õ¿í àìü íàñ, 850000 õ¿í ýð¿¿ë ìýíäýýðýý õîõèðäîã áàéíà.Õàðèí Ìîíãîë Óëñàä 2013 îíû áàéäëààð íèéò 18367 çàì òýýâðèéí îñîë ãàð÷, 423 õ¿í íàñ áàðæ, 1282 õ¿í ãýìòñýí áàéíà.

ÇÀÌ ÒÝÝÂÐÈÉÍ ÎÑÎËÒÎÉ ÕÎËÁÎÎÒÎÉ ÌÀÐÃÀÀÍÛà ÝÂËÝЯ¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀËÀÀÐ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÍÜ

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

54

Çàì òýýâðèéí îñëûí õîõèðîã÷ íü àâòîìàøèíû õàðèóöëàãûí äààòãàë çýðýã òºðºë á¿ðèéí äààòãàëä õàìðàãäàí òîäîðõîé õýìæýýíä õîõèðëîî áàðàãäóóëæ ÷àääàã. Ãýâ÷ èõýíõ òîõèîëäîëä, õîõèðîã÷ íºõºí òºëáºð áîëîí äààòãàëûí òóõàé õàíãàëòòàé ìýäëýãòýé áàéäàãã¿éãýýñ ãàäíà òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõ òàë äýýð íààøòàé õàíääàãã¿é ó÷ðààñ ìàðãààíàà øèéäâýðëýõ ÿâö õ¿íäýð÷ óäààøðàõ õàíäëàãàòàé áàéäàã áà õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é ¿ëäýõ òîõèîëäîë ÷ áèé. Èéì òºðëèéí ìàðãààíûã ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëæ áîëîõ ÷, õóóëèíä íàðèéí çààãäñàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä öàã õóãàöàà èõ çàðöóóëàãääàã, ìºí ýðõ ç¿éí ìýäëýãã¿éãýýñ ºì㺺ëºã÷ õºëñëºõ çýðýã èõýýõýí çàðäàë ãàðãàæ áîëîõ çýðýã øàëòãààíààñ ýíý òºâä õàíäàõ èðãýäèéí òîî íýìýãäñýýð áàéíà.

Òóñ òºâèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ºì㺺ëºã÷ òºâèéã ñàõèñàí áàéð ñóóðüòàé áàéæ, òàëóóäûí òýãø ýðõò îðîëöîîã õàíãàæ àæèëëàõàä îðøèíî. Ýäãýýð çàð÷èì íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àìèí ñ¿íñ áºãººä ìàíàé óëñûí õóóëüä ÷ ýíý òóõàé çààñàí áàéäàã3. ̺í òóñ òºâä àæèëëàõ ºì㺺ëºã÷ çºâëºãºº ºãºõ, òàëóóäûã ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà òàëóóäààñ ÿìàð íýãýí õóðààìæ àâäàãã¿é ãýäãýýðýý îíöëîãòîé. Ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð íü äààòãàëûí êîìïàíèéí õîëáîîíîîñ áàéãóóëñàí òóñãàé ñàí. Òàéëáàð ãàðãàã÷ òàëûã òºëººëºí ìàðãààí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîõ äààòãàëûí êîìïàíè íü ø¿¿õýýð ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõýýð áîë õýðýã òóñ á¿ðò ºì㺺ëºã÷èéí ¿éë÷èëãýýíèé ºíäºð õºëñ ãàðãàõ çýðýã îëîí ýðñäýëòýé òóë èéíõ¿¿ íýãäñýí ñàíã áàéãóóëàí, äààòãóóëàã÷òàé õîëáîîòîé ¿¿ññýí ìàðãààíûã òóñ òºâººð øèéäâýðë¿¿ëýõ çîõèöóóëàëò õèéñýí áàéíà. Òèéìýýñ õîõèðîã÷ òóñ òºâä õàíäàõ ¿íäñýí íºõöºë íü íºãºº òàëûí äààòãàëä íü èéì òºðëèéí ¿éë÷èëãýý

3 Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü 5.2 ç¿éë

äàãàëäñàí áàéõ þì. ßïîí Óëñûí õóâüä, æîëîî÷èéí õàðèóöëàãûí àëáàí æóðìûí äààòãàë çºâõºí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí òîõèîëäîëä íºõºí òºëºãääºã áà ò¿¿íèéã õîõèðîã÷ äààòãàã÷ êîìïàíèàñ øóóä øààðäàõ ýðõòýé áàéäàã.

Øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû õóâüä ºðãºäºë ãàðãàã÷ óòñààð öàã àâ÷, òóñ òºâèéí ºì㺺ëºã÷ººñ çºâëºãºº àâíà. Íèéò ºðãºäºë ãàðãàã÷èéí 80.4%4 íü çàì òýýâðèéí îñëûí õîõèðîã÷ áàéäàã. Èéíõ¿¿ çºâëºãºº àâñíû äàðàà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ºðãºäºë ãàðãàí, ºì㺺ëºã÷ ýíý àæèëëàãààã ÿâóóëàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí òîõèîëäîëä òóñ òºâººñ òàéëáàð ãàðãàã÷ òàë ýñâýë òóõàéí äààòãàã÷ êîìïàíèéã îðîëöóóëñíààð àæèëëàãàà ýõýëäýã. Õ¿íèé áèå ìàõáîäèä ãýìòýë ó÷èðñàí ìàðãààíû õóâüä äóíäæààð 3-5 óäààãèéí óóëçàëòààð, ýä õºðºíãèéí õîõèðîëòîé õîëáîîòîé ìàðãààí èõýâ÷ëýí 2 óäààãèéí óóëçàëò ÿâóóëñíû ä¿íä ýâëýðñýí ãýñýí ñóäàëãàà ãàðñàí áàéíà. Õýðýâ ýâëýð÷ ÷àäààã¿é áîë ºðãºäºë ãàðãàã÷ òàë õîõèðëûí íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýã òîãòîîõ ìýðãýæëèéí ¿íýëãýý ÿâóóëàõ õ¿ñýëò ãàðãàõ áîëîìæòîé. ªºðººð õýëáýë, ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ºì㺺ëºã÷èéí ñàíàë áîëãîñîí äóíäûí õóâèëáàð áîëîõ øèéäëèéã òàëóóä çºâøººðººã¿é áîë íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýã øóóä òîãòîîëãîæ áîëíî. ªðãºäºë ãàðãàã÷ ¿íýëãýýíèé ä¿í ãàðñíààñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð òàòãàëçàõ ýðõòýé áà õýðýâ òàòãàëçààã¿é áîë òàéëáàð ãàðãàã÷ òàë áîëîõ äààòãàã÷ êîìïàíèä òóõàéí ¿íýëãýýíèé ä¿íãýýð íºõºí òºëáºð òºëºõ ¿¿ðýã ¿¿ñíý. Ýíý íü äààòãàëûí êîìïàíè òóñ áàéãóóëëàãûí ¿íýëãýýíèé õîðîîíîîñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéã õ¿íäýòãýíý. Ãýñýí àãóóëãàòàé õýëýëöýýð áàéãóóëäàã ó÷ðààñ þì. Òèéìýýñ õýðýâ òàéëáàð ãàðãàã÷ äààòãàëûí õîëáîîíä íýãäñýí äààòãàëä õàìðàãäñàí áîë ºðãºäºë ãàðãàã÷ààñ ÿìàð íýã çàðäàë ãàðàõã¿é,

4 2012 îíä 6824 ìàðãààí ãàð÷ýý.

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

55

ìºí áîãèíî õóãàöààíä øèéäýëä õ¿ð÷ áîëíî ãýäýã óòãààðàà õîõèðîã÷ òàëûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõàä ÷óõàë õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéíà.5

Õýðýâ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ÿâöàä äààòãàëûí êîìïàíèàñ ýíý àæèëëàãààã äóóñãàâàð áîëãîí, ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðë¿¿ëýõ õ¿ñýëòýé áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áîë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã çîãñîîí, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä øèëæ¿¿ëýõ òóõàé õÿíàëòûí çºâëºë õýëýëöýæ õ¿ñýëòèéã øèéäâýðëýäýã. Æèøýý íü îñëûí áàéäëûã òîäîðõîéëîõ áàðèìò áàéõã¿é, îñîë áîëîí ãýìòëèéí øàëòãààíò õîëáîîã òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é çýðýã ø¿¿õýä õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ íü çîõèñòîé ãýæ øèéäâýðëýñýí òîõèîëäîëä àæèëëàãàà äóóñãàâàð áîëíî. Äààòãóóëàã÷òàé õîëáîîòîé ìàðãààíûã òóñ òºâººð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷èëäàã ýíýõ¿¿ òîãòîëöîîíû íºëººãººð ø¿¿õýä õýðýã ¿¿ñýõýýñ ºìíº òàëóóä õýä õýä óóëçàæ, ìàðãàëäàæ áóé ãîë ç¿éëýý òîäîðõîé áîëãîõ íü îëîíòàà.6 Èéìýýñ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõü õóãàöààã õýìíýõèéí òóëä íýãýíò òîäîðõîé áîëñîí ãîë ìàðãààíòàé àñóóäëàà òàéëáàðòàà óðüä÷èëæ íàðèéí òóñãàõ øààðäëàãàòàé.

Äýýð äóðäñàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë áîëîí ¿íýëãýýãýýð íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýã òîãòîîæ ñàíàë áîëãîõäîî ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ñàí, òóñ òºâººñ ãàðãàñàí ¿íýëãýýíèé æèøèã, íýãäñýí õóðàëäààíû ñóäàëãààíû ä¿í çýðãèéã àøèãëàäàã. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð òàëóóä òîõèðîëöîîíä õ¿ð÷ ÷àäñàí áîë ýíý àæèëàãààã õàðèóöñàí ºì㺺ëºã÷èéã áàéëöóóëàí ýâëýðëèéí áè÷èã(ýðõ ç¿éí õóâüä ø¿¿õýä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã äóóñãàâàð áîëãîõ ÷àäâàðã¿é ÷ ìýä¿¿ëãýý íîòëîõ õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàãääàã), õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºõ ýñâýë áàãàñãàñíûã áàòëàõ áàðèìò 5 “Çàì òýýâðèéí îñëûí íºõºí òºëáºð áà ADR” , Òîêèî õîò., 2010 îí, 119 äýõ òàë6“Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí òóõàé öóâðàë òîâõèìîë-Õàíðýé òàéìç” №16, Òîêèî õîò., 2004 îí, 21 äýõ òàë

áè÷ãèéã áîëîâñðóóëäàã.

2012 îíû áàéäëààð íèéò õ¿ëýýí àâñàí õýðãèéí 88.6% (7608) íü ýâëýð÷, ÿìàð íýã øàëòãààíààð àæèëëàãàà ÿâóóëàõààñ òàòãàëçñàí ýñâýë áóñàä øàëòãààíààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë àìæèëòã¿é áîëñîí 8.5% (730); “íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýã òîîöîí, öààøèä ÿìàð àðãààð ìàðãààíàà øèéäâýðëýõ òóõàé çºâëºãºº àâñàí” 0.7% (59); “Ø¿¿õýä õýðýã ¿¿ñãýí ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõ òóõàé, Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ・ªì㺺ëºã÷äèéí õîëáîîíû òóõàé òàíèëöóóëñàí” 0.2% (14 ); áóñàä áóþó “çºâëºãºº àâñàí” 2.0% (173) áàéíà. Ýâëýðñýí 7608 õýðãèéí äîòîð ¿íýëãýý7 ÿâóóëæ, íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýã òîãòîîí ýâëýðñýí íü 8.2% (626 ) áàéíà.

Äýýðõýýñ ¿çýõýä öààøèä çºâõºí ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë áóñ ýíý òºðëèéí ìàðãààíûã äàãíàí øèéäâýðëýäýã òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ìàíàé óëñàä ¿¿ñ÷ õºãæèõ áîëîìæòîé íü õàðàãäàæ áàéíà.

2. Çàì òýýâðèéí îñîëòîé õîëáîîòîé ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä àíõààðàõ çàðèì ç¿éëñ

Çàì òýýâðèéí îñëîîñ ¿¿äñýí íºõºí òºëáºðòýé õîëáîîòîé ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðëýõýä àøèãòàé òàë õýä õýä áèé.

Íýãä¿ãýýðò, ºðãºäºë人 ìàðãààíû àãóóëãûã òîäîðõîé òóñãàñàí áàéõàä çààâàë íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ øààðäëàãàã¿é. 8ªðãºäºëä îñëûí ñõåì çóðàã, çàìûí öàãäààãèéí ä¿ãíýëòèéã ºðãºäºë人 õàâñàðãàñàí áàéõ íü îëîí ÷, ýíý àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ãàðàõ ýöñèéí øèéä íü òàëóóäûí õàðèëöàí îéëãîëöîë áóþó òîõèðîëöîî áàéäàã. Òèéìýýñ íºõºí òºëáºðèéí õýìæýý, òºëºõ àðãà õýëáýðèéã òàëóóäûí õýí àëèíä áîëîìæòîé áàéäëààð çîõèöóóëàõ áîëîìæòîé.

7 ¯íýëãýýã õóóëü÷ ýðäýìòýí ñóäëàà÷, ø¿¿ã÷ýýð àæèëëàæ áàéñàí ìºí òóðøëàãà àðâèí ºì㺺ëºã÷ íàð ÿâóóëäàã.8“Çàì òýýâðèéí îñëûí íºõºí òºëáºð áà ADR” , Òîêèî õîò., 2010 îí, 133 äàõü òàë

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

56

Õî¸ðäóãààðò, äýýð äóðäñàí÷ëàí õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààíä øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé. Îñëûí óëìààñ ýä õºðºí㺠á¿ð öààøëààä ýð¿¿ë ìýíäýýðýý õîõèðñîí áîë ýíý íü òóõàéí õîõèðîã÷èéí ýäèéí çàñãèéí áîëîîä íèéãìèéí àìüäðàëä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëºº áóñàä òºðëèéí ìàðãààíààñ èë¿¿ èõ áàéäàã. Òèéìýýñ ìàðãààíûã àëü áîëîõ ò¿ðãýí õóãàöààíä øèéäâýðëýæ, õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ øààðäëàãà õýðýãöýý ºíäºð þì. Ò¿¿í÷ëýí, ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð ìàðãààíàà øèéäâýðëýæ, ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëñàí áîë òóõàéí ãýðýý íü ø¿¿õèéí øèéäâýðòýé íýãýí àäèë õ¿÷èí òºãºëäºð áóþó çààâàë áèåëýãäýõ øèíæòýé ãýäýã íü áàñ íýãýí äàâóó òàë þì.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü íàðèéí òîãòñîí õýëáýðò áàðèãääàãã¿é áà òóõàéí ìàðãààíû íºõöºë áàéäàë, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ººðèéíõ íü “òóðøëàãàä ¿íäýñëýñýí” àðãà áàðèëààñ õàìààð÷ ÿëãààòàé áàéíà. Ãýâ÷ çàì òýýâðèéí îñëîîñ ¿¿äñýí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõäàà äàðààõ åðºíõèé ç¿éëñèéã òîäðóóëàõ õýðýãòýé áîëäîã.9

1)Îñîë ãàðñàí ¿åýñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä ºðãºäºë ãàðãàõ õ¿ðòýëõ ÿâöûã á¿ðýí îéëãîõûí òóëä:

9“Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí öàã ¿åèéí ìýäýý” №178, Òîêèî õîò.,2011 îí, 83-84 äýõ òàë

-Õýçýý ãàðñàí îñîë âý?;-Îñëûí øàëòãààí þó âý?;-Îñëûí øàëòãààíä òàëóóä õýðõýí

íºëººëñºí áý?; -Áèå ìàõáîäèä ãýìòýë ó÷èðñàí áîë

õýðõýí ýì÷ë¿¿ëæ áàéãàà âý?;-Õýçýýíýýñ ýäãýðñýí áý? Õàìãèéí

ñ¿¿ëä õýçýý ýì÷èëãýýíä õàìðàãäñàí áý?;

-Àæëààñ õýð çýðýã çàâñàðäñàí áý?;

2) ªðãºäºë ãàðãàã÷ íü ãýì õîð ó÷ðóóëñàí ýòãýýä ¿¿, ýñâýë õîõèðîã÷ òàë óó?;

3) ªðãºäëèéí çîðèëãî þó áàéâ?;

-ªðãºäëèéí øààðäëàãà þó áàéâ?;

-Øààðäàæ áóé íºõºí òºëáºðèéí õýìæýý õýð áîäèò âý?;

-ªðãºäºëä öàãäààãèéí ä¿ãíýëò çýðýã áàðèìòûã õàâñàðãàñàí ýñýõ;

4) ªðãºäºë ãàðãàã÷ ÿìàð àñóóäëûí óëìààñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä õàíäàõàä õ¿ðñýí áý? çýðýã îéëãîõ õýðýãòýé.

Ýäãýýð àñóóäàë íü èõýâ÷ëýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí àæèëëàãàà ýõëýõèéí ºìíºõ áýëòãýë õàíãàõ ¿åä çàðèì òîõèîëäîëä àæèëëàãààíû ÿâöàä òàëóóäûí ºãºõ òàéëáàð äóíäààñ òîäîðõîé áîëäîã áàéíà.

---o0o---

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

57

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷äûí çºâëºëèéí ãèø¿¿í, Ìîíãîë-ªì㺺ëºã÷ õóóëü ç¿éí

ôèðìèéí çàõèðàë Ç.Ñ¿õáààòàð

Óäèðòãàë

Íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí çàí ¿éëèéã õóóëèàð çîõèöóóëàõûí ñàöóó, òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë áîëñîí ãýðýýãýýð çîõèöóóëíà. Ãýðýýã áèä èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ¿¿ñãýõ, ººð÷ëºõ, äóóñãàâàð áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø ýòãýýäèéí õîîðîíäûí õýëýëöýýð õýìýýí ò¿ãýýìýë áàéäëààð òîäîðõîéëæ çàíøæýý. Åð íü áîë ãýðýýã ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ò¿ãýýìýë õýëáýð ãýæ îéëãîõ ÿâäëààð õÿçãààðëàõ íü òºäèé ë îíîâ÷òîé áèø áºãººä õàðèí ýðõ ç¿éã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí õýðýãëýõ ¿éë ÿâöûí íýã èëðýë ãýæ ¿çýõ íü îíîë ïðàêòèêèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé”1.

Ãýðýý íü õ¿ì¿¿ñèéí õàìòûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ, òîäîðõîé àñóóäëûã 1Ä.Áàÿðñàéõàí. Ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýýíèé îð÷èí öàãèéí àñóóäëóóä. ÓÁ.2012., 172-173 äàõü òàë.

øèéäâýðëýõ, àøèã ñîíèðõëûã óÿëäóóëàõ ò¿ãýýìýë õýðýãëýë áèëýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ãýðýýíèé õàðèëöààã òºðºë á¿ðýýð íü øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñóäàëæ õóóëü òîãòîîìæèéí çîõèöóóëàëòàä òºëºâø¿¿ëæ, ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãàà áîëãîâîë ¿ð ºãººæ íü ìàø èõ þì. Ãýðýýíèé çîõèöóóëàëò íü òîõèðîëöîæ áóé òàëóóäûí íèéãìèéí ãàðàë ¿¿ñëýýñ îãòõîí ÷ õàìààðàõã¿é. Õàðèí ãýðýýíèé õàðèëöàà íü òàëóóäûí õîîðîíäîõ íèéãìèéí áîëîí ñàäàí òºðëèéí õàðèëöààíààñ èõýýõýí õàìààðíà. Îãò òàíèõã¿é õºíäëºíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ãýðýýíä ºãºõ à÷ õîëáîãäîë ìàø ºíäºð áàéäàã áîë “òàëóóä õýäèé õýð äîòíû õàðèëöààòàé áàéíà, òýð õýìæýýãýýð ãýðýýíä ºãºõ à÷ õîëáîãäîë ñóëðàõ áà çºâõºí ãýðýý öóöëàãäàõ òîõèîëäîëä ãýðýýíèé à÷ õîëáîãäîë äàõèí ºñäºã áàéíà”2.

Ãýðýýíèé òºðë¿¿ä äîòðîîñ ýâëýðëèéí ãýðýý íü òàëóóäûí ìàðãààí áóþó ñàíàë çºð÷èë人íèéã øèéäâýðëýõýä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã. Ýâëýðëèéí ãýðýý íü òóõàéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí çàí ¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëäàã ãýæ õýëæ áîëíî.

Ýâëýðëèéí ãýðýý, ò¿¿íèé îéëãîëò1994 îíû Èðãýíèé õóóëü

(øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà)-èéí ¿¿ðãèéí íèéòëýã ¿íäýñëýëä “òàëóóä õîîðîíäûí ìàðãààíàà õàðèëöàí áóóëò õèéõ çàìààð øèéäâýðëýõýýð ýâëýðëèéí ãýðýýã áàéãóóëæ áîëíî” ãýæ çîõèöóóëñàí áîë 2002 îíû Èðãýíèé õóóëüä òóõàéëàí çîõèöóóëààã¿é áºãººä ãýðýýíèé ýðõ ç¿éí íèéòëýã ¿íäýñëýë (189 ä¿ãýýð ç¿éë)-ä õàìààðóóëàõààð áàéíà. 2.Íîðáåð Ðóëàí. Þðèäè÷åñêàÿ àíòðîïîëîãèÿ. Ì.1999., ñòð 132

ÝÂËÝÐËÈÉÍ ÃÝÐÝÝ, Ò¯¯ÍÄ ÒÀÂÈÃÄÀÕ ØÀÀÐÄËÀÃÀ

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

58

Õàðèí Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä òàëóóä ýâëýðñýí òîõèîëäîëä ìàðãààíûã õýðõýí øèéäâýðëýõ òàëààð ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 74-75 äóãààð ç¿éëä òîäîðõîé çîõèöóóëñàí áàéíà.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëüä “ýâëýðëèéí ãýðýý ãýæ ìàðãààí áóþó òîäîðõîé ñàíàë çºðºë人íòýé àñóóäàëä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëñíû ¿ð ä¿íä òàëóóäûí õîîðîíä áè÷ãýýð õèéñýí õýëöëèéã õýëíý” ãýñýí áàéíà. Õýäèéãýýð àìüäðàëä ìàðãààíû òàëóóä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ÿâöàä áîëîí òóñ àæèëëàãààíààñ ãàäíà ººðñäèéí èäýâõ ñàíàà÷èëãààð ýâëýðýëä õ¿ð÷ ãýðýý áàéãóóëàõ íü íýëýýäã¿é áàéäàã.

Ýíä òóõàéëàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä áàéãóóëàãäàæ áàéãàà ýâëýðëèéí ãýðýýíèé òàëààð àâ÷ ¿çýæ áàéãàà áîëíî. Òàëóóä3 ýâëýðýëä õ¿ðýõ ýñýõ íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãýýñ õàìààðíà.

3. Òàëóóä ãýæ èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààí, õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààí áîëîí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí èðãýí áóþó õóóëèéí ýòãýýä, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõã¿é ýòãýýäèéã, ò¿¿í÷ëýí ø¿¿õ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã çîõèñòîé ãýæ ñàíàë áîëãîñíûã çºâøººðñíººð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëä îðîëöîõ áîëñîí çîõèã÷ /íýõýìæëýã, õàðèóöàã÷/-èéã õýëíý.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ìºí ÷àíàð íü òàëóóä ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí øèéäëèéã îëîõîä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, óõààëàã õàíäàõ, òºâèéã ñàõèí íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý. Õàðèí çºâõºí ýâëýð¿¿ëýõèéí òºëºº øàõàõ, íýã òàëä çºâëºõ, àëáàäàõ çýðýã ç¿é áóñ áàéäëààð òàëóóäàä õàíäàæ õýðõýâ÷ áîëîõã¿é. Èéì õàíäëàãà íü èòãýëöëèéã ¿ã¿é õèéõ, óëìààð ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ ìàðãààíä õ¿ðãýõ ãýìòýé. Ò¿¿í÷ëýí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü çºâõºí ýöñèéí ¿ð ä¿íä õºòëºãäºæ áîëîõã¿é. Ǻâõºí ýâëýðýëä õ¿ðãýõ ãýñýí óðèà íü ýöýñòýý õýçýý ÷ ýâëýðýõã¿é áàéäàëä õ¿ðãýæ ÷ áîëîõ þì. Åðººñºº òàëóóäàä ýâëýðýõýä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí á¿õ òàëûí çîõèñòîé àðãà õýìæýý íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí àæëûí ¿ð ä¿í ìºí. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü òàëóóäûí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õýðýãæèõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûí íóóöûã õàäãàëàõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ òºâèéã ñàõèñàí áàéð ñóóðüòàé áàéõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä òàëóóä òýãø ýðõòýé îðîëöîõ çàð÷èìä ¿íäýñëýíý.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã õóâèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí õýðýã ìàðãààíä õýðýãëýíý. Òóõàéëáàë:

ä/ä Ìàðãààíû òºðºë Õîëáîãäîõ òàéëáàð

1. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààí

Òàëóóä ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí æóðìààð øèéäâýðë¿¿ëýõýýð ãýðýýíäýý õýëýëöýí òîõèðîëöñîí, ò¿¿í÷ëýí ø¿¿õýä èðãýíèé õýðýã ìàðãààí ¿¿ñãýñíýýñ õîéø òàëóóä õàìòàð÷ õ¿ñýëò ãàðãàñàí, ýñõ¿ë ø¿¿ã÷ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ íü çîõèñòîé ãýæ ¿çýæ ñàíàë áîëãîñíûã òàëóóä çºâøººðñºí òîõèîëäîëä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ÿâóóëæ áîëíî.

2. Õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí

Óã ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü àæèë îëãîã÷ áîëîí àæèëòíû õîîðîíä ãàðñàí õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààíû õ¿ðýýíä ÿâàãäàíà.

3. Ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí

Ø¿¿õ ãýðëýã÷äèéã ýâëýð¿¿ëýõ á¿õ òàëûí àðãà õýìæýýã ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷, ýñõ¿ë òàëóóäûí ñîíãîñîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ààð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëíý. Ø¿¿õýýñ òîãòîîñîí õóãàöààíä ãýðëýã÷èä ýâëýðýýã¿é áîë ø¿¿õ ãýðëýã÷äèéí õîîðîíä ¿¿ññýí ãýðëýëò öóöëàõààñ áóñàä òýòãýâýð, òýòãýëýã, òýòãýìæ, äóíäûí õºðºí㺠õóâààõòàé õîëáîãäñîí ìàðãààíä ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷, ýñõ¿ë ãýðëýã÷äèéí ñîíãîñîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéã îðîëöóóëæ áîëíî. ̺í ãýðëýã÷äèéã ýâëýð¿¿ëýõ àæèëëàãààíä ñýòãýë ç¿é÷ áîëîí òºðºë, ñàäàí, íàéç íºõºä, õàìòðàí àæèëëàãñäûã îðîëöóóëæ áîëíî.

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

59

Ýâëýðëèéí ãýðýýíä òàâèãäàõ õóóëü ç¿éí øààðäëàãà

Ýâëýðëèéí ãýðýý íü õóóëüä çààñàí øààðäëàãûã á¿ðýí õàíãàñàí íºõöºëä òàëóóäûí õîîðîíä ãýðýýíèé ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñãýíý. Òèéìýýñ Ýâëýðëèéí ãýðýýãýýð ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñãýõèéí òóëä ãýðýýíèé òàëóóä äîð äóðäàõ øààðäëàãûã á¿ðýí õàíãóóëàõ ó÷èðòàé. ¯¿íä:

Íýã. Ãýðýýíèé òàëóóä ýðõèéí ÷àäâàð, ÷àäàìæòàé áàéõ. Ýâëýðëèéí ãýðýý íü òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë òóë òàëóóä ýðõèéí ÷àäàìæèéí òîäîðõîé ò¿âøèíã èëýðõèéëíý. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæ ãýäýã íü ººðèéí ¿éëäëýýð ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ, îíîãäñîí ¿¿ðãèéã áèå äààí áèåë¿¿ëæ, ýðõ ýäýëæ ¿¿ðýã áèåë¿¿ëñíýýñ ¿¿äýí ãàðàõ õóóëü ç¿éí ¿ð äàãàâðûã õàðèóöàõûã õýëíý.

Ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæ íü èðãýí ººðèéí ¿éëäëýýð ýðõ îëæ, ¿¿ðýã áèé áîëãîæ ò¿¿íýýñ ¿¿äýí ãàðàõ õóóëü ç¿éí ¿ð äàãàâðûã ººðºº á¿ðýí õàðèóöàõ áàéäëààð èëýðíý. Ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæ íü åðºíõèé òîõèîëäîëä 18 íàñíààñ áèé áîëíî. Õàðèí çàðèì íýã îíöãîé òîõèîëäîëä 16-18 õ¿ðòýëõ íàñíû èðãýíèéã ººðèéíõ íü õ¿ñýëò, ýöýã, ýõ, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéíõ íü çºâøººð뺺ð ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàéä ø¿¿õýýñ òîîöîæ áîëíî. Ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé èðãýä íü ýâëýðëèéí ãýðýýíèé íýã òàë áîëîõ õóóëü ç¿éí áîëîìæòîé.

Õî¸ð. Ãýðýýíèé òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèã, õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë, ¿ð äàãàâàð ãóðàâ íü íýãäýëòýé áàéíà.

Ýâëýðëèéí ãýðýýíèé òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèã, õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë íü õîîðîíäîî íèéöýæ òýäíèé õ¿ññýí ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîñîí áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë ýâëýðëèéí ãýðýýíèé òàëóóä õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëýõäýý ÿìàð íýã àëäàà ìàäàãã¿é èëýðõèéëýõ ó÷èðòàé. Õýðâýý õ¿ñýë çîðèãîî ãàäàãø èëýðõèéëýõäýý àëäàà ãàðãàâàë òàëóóäûí ¿íýíõ¿¿ õ¿ñýæ áàéñàí ¿ð äàãàâàð áèé áîëîõã¿é þì. Ìîíãîë Óëñûí ýâëýðëèéí ãýðýýíèé õàðèëöààã çîõèöóóëñàí

õóóëü òîãòîîìæèéí çîõèöóóëàëò ¸ñîîð ãýðýýíèé àíõäàã÷ ¿íäýñ íü òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèã þì. Õ¿ñýë çîðèãã¿éãýýð ýâëýðëèéí ãýðýý õèéãäýõã¿é áºãººä õèéãäñýí òîõèîëäîëä õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëíî. Òèéìýýñ õ¿ñýë çîðèã íü àëèâàà õýëöýë òýð äóíäàà ýâëýðëèéí ãýðýýã õóóëü ç¿éí õóâüä õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ, ýñýõýä íºëººëºõ àíõäàã÷ íºõöºë áîëäîã. “Õ¿ñýë çîðèã íü ñóáúåêòèéí çàí áàéäëûã çîõèöóóëàõ ñýòãýë ç¿éí ïðîöåññ”4 òóë ýâëýðëèéí ãýðýý õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ íýã øàëãóóð áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí ïðàêòèêò “ººðèéí äîòîîä õ¿ñýë çîðèã áàéãààã¿é áàéõàä õèéãäñýí ÿìàð íýãýí ¿éëäýë, ¿éë õºäëºë íü õóóëü ç¿éí ¿ð äàãàâàð áèé áîëãîæ áîëíî”5. Õ¿ñýë çîðèã èëýðõèéëýãäýýã¿é õèéãäñýí ãýðýý íü “áóñäûí íºëººë뺺ð áóþó òèéì íºëººëºëã¿é áàéæ áîëäîã”6 áàéíà. Õ¿÷ õýðýãëýõ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, õóóðàí ìýõëýõ, òººðºãä¿¿ëýõ çàìààð õèéñýí ýâëýðëèéí ãýðýý íü áóñäûí íºëººë뺺ð õèéñýí ýâëýðëèéí ãýðýýíä õàìààðàõ áºãººä, õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä òîîöóóëæ áîëíî.

Ýâëýðëèéí ãýðýýã õèéõèéí òóëä ò¿¿íèé àãóóëãà, ìºí ÷àíàð, ¿ð äàãàâàð, òîõèðîëöñîí ç¿éëñ çýðýã öîãö àñóóäëûã òàëóóä óðüä÷èëàí òºëºâëºæ áîëîâñðóóëäàã. Ýäãýýð ñóáúåêòèâ äýã æàÿãèéã àãóóëñàí, ººðèéí óõàìñàð á¿õèé ñàíàà çîðèëãûã õ¿ñýë çîðèã ãýæ õýëæ áîëíî. Õ¿ñýë çîðèã íü õ¿íèé ñýòãýëýýñ (äîòîîäîîñ) ãàäàãø íèéãýì ð¿¿ ÷èãëýñýí, ýðýëõèéëñýí áàéäàã îíöëîãòîé.

Ãóðàâ. Àãóóëãà íü õóóëüä íèéöñýí áàéõ ¸ñòîé. Ýâëýðëèéí ãýðýý íü õóóëüä íèéöñýí áàéõ ¸ñòîé. Ýíý íü ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä õóóëèéí çîõèöóóëàëò òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé áàéõ ¿çýë ñàíààíààñ ¿¿äýëòýé þì. Òàëóóä õóóëüä íèéö¿¿ëýí ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëñàí òîõèîëäîëä ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñíý. Õàðèí õóóëèàð òîãòîîñîí õýì õýìæýýã çºð÷èí õèéñýí ýâëýðëèéí ãýðýý íü Èðãýíèé õóóëèéí 56

4Îéãåíçèõò Â.À. Âîëÿ è âîëåèçúÿâëåíèå (Î÷åðêè òåîðèè, ôèëîñîôèè è ïñèõîëîãèè ïðàâà) Äóøàíáå, 1983. ÑÒÐ 24.5Íàðàí÷èìýã Ä. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë. ÓÁ. 1999, 39 äàõü òàë. 6ìºí òýíä.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

60

äóãààð ç¿éëèéí 56.1.1-ä çààñíû äàãóó õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà. Ýíý òàëààð Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 26 äóãààð ç¿éëèéí 26.4-ò “...ýâëýðëèéí ãýðýý íü èðãýíèé õóóëüä íèéöñýí áàéíà” ãýæ çààñàí.

ĺðºâ. Ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õºí人ã¿é áàéõ ¸ñòîé. Òàëóóä ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëàõ ÿâöäàà ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë õºíäºãäºæ áàéãàà ýñýõ òàëààð ñàéòàð àíõààðàõ ¸ñòîé. Ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ̧ ñíû àøèã ñîíèðõëûã õºíäñºí ýâëýðëèéí òóõàé ÿðèà, òîõèðîëöîî íü ¿ð ä¿íã¿é áîëîõ ìàãàäëàëòàé. Òóõàéëáàë: Èðãýí À áóñäààñ ìºí㺠çýýëäñýí áºãººä, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ººðèéí ä¿¿òýé õàìòðàí ºì÷èëäºã îðîí ñóóöàà çýýëèéí ºðºíä ºãºõººð ñàíàë ãàðãàñíûã íýõýìæëýã÷ õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä À íü ä¿¿ãýýñýý çààâàë çºâøººðºë àâàõ ¸ñòîé. À-èéí õàìòðàí ºì÷ëºã÷ áîëîõ ä¿¿ íü çºâøººðººã¿é íºõöºëä äýýðõ ýâëýðýë õýðýãæèõ áîëîìæã¿é áîëíî.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 26 äóãààð ç¿éëèéí 26.4-ò “...ýâëýðëèéí ãýðýý íü ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõëûã õºí人ã¿é áàéíà” ãýæ çààñàí.

Òàâ. Õýëáýðèéí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé. Òàëóóä ýâëýðëèéí ãýðýýã áàéãóóëàõäàà õýëáýðèéí øààðäëàãûã õàíãóóëàõ ¸ñòîé. Õýðýâ õýëáýðèéí òàëààðõ øààðäëàãûã õàíãóóëààã¿é áîë òóõàéí òîõèðîëöîî õèéãäñýí ýñýõ, òàëóóä ýâëýðýëä õ¿ðñýí ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áîëíî. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 4.1.4-ò ýâëýðëèéí ãýðýýã áè÷ãýýð õèéõ òàëààð çîõèöóóëñàí áàéíà.

Ãýðýýíèé ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ýâëýðëèéí ãýðýýíèé àãóóëãà íü ãîë íºõöºë, åðäèéí íºõöºë, òîõèîëäëûí íºõöºëººñ á¿ðäýõ áºãººä, ýíý íü òîäîðõîé á¿òöýýð õýëáýðæäýã. Õóóëüä çààñíààð ýâëýðëèéí ãýðýýíä äàðààõ ç¿éëñèéã òóñãàíà. ¯¿íä:

- Ãýðýý áàéãóóëñàí îí, ñàð, ºäºð;- Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí îâîã,

íýð;- Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí îâîã,

íýð;- Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õàÿã;- Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë ýõýëñýí

îí, ñàð, ºäºð;- Ìàðãààíû àãóóëãà;- Ìàðãààíû òàëààðõ òàëóóäûí

áàéð ñóóðü;- Òîõèðîëöñîí ç¿éëñ;- Áóñàä àñóóäàë.Ýäãýýð ç¿éëñèéí á¿ðäëýýð

ýâëýðëèéí ãýðýýíèé á¿òöèéã èëýðõèéëæ áîëíî. Ýâëýðëèéí ãýðýýíèé òºñëèéã òàëóóäûí õýí àëü íýã íü ýñõ¿ë òýäíèé õ¿ñýëòýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ áîëîâñðóóëæ áîëíî. Ýâëýðëèéí ãýðýýíèé òºñëèéã Ìîíãîë õýëýýð áîëîí òàëóóäûí òîõèðîëöñîí ãàäààä õýëýýð áîëîâñðóóëæ áîëíî. Ãàäààä õýëýýð ãýðýýíèé ýõèéã áîëîâñðóóëñàí áîë àëáàí ¸ñíû îð÷óóëãûã äàãàëäóóëíà.

Ýâëýðëèéí ãýðýýíèé òºñëèéã áîëîâñðóóëàõäàà ýâëýðëèéí íºõöºë áóþó òîõèðîëöñîí ç¿éë, ¿¿ðýã áèåë¿¿ëýõ ãàçàð, õýëáýð, äàðààëàë, õóãàöàà, ýðõ, ¿¿ðýã çýðãèéã ñàéòàð îéëãîæ çºâ òîìú¸îëîõ ¸ñòîé. Õýðýâ ýäãýýð íºõöºë¿¿äèéã òîäîðõîé áóñ òîìú¸îëáîë òóõàéí ýâëýðëèéí ãýðýý õýðýãæèõ íºõöºëã¿é áîëæ óëìààð øèíý ìàðãààí ¿¿ñýæ áîëíî.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ÿâöàä òàëóóä ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëñàí áîëîâ÷ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é áàéõ ÿâäàë ãàð÷ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ íü ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çýæ ø¿¿õýä ìýä¿¿ëýõ ýðõòýé. Èéíõ¿¿ ìýä¿¿ëñýí íºõöºëä ø¿¿õ õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýñýí çàõèðàìæ ãàðãàõ áºãººä òóõàéí çàõèðàìæèä òàëóóäûí àëü íýã íü ãîìäîë ãàðãàõ ýðõã¿é. Ò¿¿í÷ëýí çàõèðàìæèéã ñàéí äóðààðàà áèåë¿¿ëýýã¿é íºõöºëä ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí íýãýí àäèë àëáàäàí ã¿éöýòãýæ áîëíî.

Ãàäààä îðíû òóðøëàãà

61

ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí äýä ïðîôåññîð,

õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð (LL.D), Ä.

Ãàíãàáààòàð

Óäèðòãàë

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ íü ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ò¿ãýýìýë àðãà áîëîõûí õóâüä ýðòíèé ò¿¿õòýé áîëîâ÷ ýðõ ç¿éí ñàëáàðò øèíýëýã ¿çýãäýë þì.1 Õýäèéãýýð ø¿¿õèéí áóñ àðãààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òóõàé îéëãîëò íü ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ óëàìæëàëò àðãà ìåõàíèçìûã îðëîõ øèíýëýã áîëîìæ ãýæ ¿çýõ õàíäëàãà áàéäàã ÷ õóóëü, ýðõ ç¿éí ñèñòåì áîëîí ø¿¿õèéí òîãòîëöîî áèé áîëîõîîñ ºìíº äýëõèéí óëñ îðíóóäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí îëîí õýëáýð îðøèæ áàéæýý.2 Òóõàéëáàë, ýðòíèé Ãðåêèéí õîò óëñóóäààñ ýõëýýä äóíäàä çóóíû Àíãëèä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àðãààð ìàðãààíûã

1 Nadja Marie Alexander, Global Trends in Mediation (Otto Schmidt Verlag DE, 2003), 1.2 Эвлэр¿¿лэн зуучлалын эртний хэлбэр¿¿дийн талаар эндээс ¿знэ ¿¿. Roebuck D, “The Myth of Modern Media-tion,” Arbitration 73 (n.d.): 106.

øèéäâýðëýäýã áàéæýý.3 Á¿ð ýðòíèé Ñóìåðèéí ñî¸ë èðãýíøèëä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã õýðýãëýæ áàéñíûã áàòëàõ 4000-ä æèëèéí ºìíºõ áàðèìò áàéäàã.4

Õîðüäóãààð çóóíä ÀÍÓ áîëîí Åâðîïûí óëñ îðíóóäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õºäºëìºðèéí ìàðãààíä õýðýãëýæ áàéñíûã5 ýñ òîîöâîë îð÷èí ¿åèéí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òàâüñàí õ¿í áîë Õàðâàðäûí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ôðýíê Ñàíäåð ãýæ ¿çäýã. Òýðýýð 1976 îíä “Ïàóíä” ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàë äýýð “Ìàðãààí øèéäâýðëýõ ººð àðãà çàìóóä” ñýäâýýð òàâüñàí èëòãýëäýý6 àíõ óäàà “Alternative dispute resolution – ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð ìàðãààí øèéäâýðëýõ”7 ãýäýã íýð òîìú¸îã àíõëàí õýðýãëýñíýýð ýíý ñàëáàðûí ýöýã õýìýýí íýðëýãäýõ áîëæýý.8 3 David Levinson, Aggression and Conflict: A Cross-Cultural Encyclopedia (ABC-CLIO, 1994); Roebuck, “The Myth of Modern Mediation,” 105.4 Larry Spain and Kristine Paranica, Consideration for Mediation and Alternative Dispute Resolution for North Dakota, SSRN Scholarly Paper (Rochester, NY: Social Science Research Network, 2001), http://papers.ssrn.com/abstract=2135003; Bryan Clark, Lawyers and Mediation (Springer, 2012).5 Alan Scott Rau et al., Mediation and Other Non-Binding ADR Processes (Foundation Press, 2002), 75.6 Фрэне Сандер энэх¿¿ илтгэлийг тавьж байх ¿етэй давхцан Европт маргаан шийдвэрлэх ººр арга замын талаар судалгаа хийгдэж байжээ. Cappelletti, Cappelletti Acces to Justice 4 Vols (BRILL, 1979).7 “Alternative dispute resolution” хэмээх ойлголтын талаар Фрэне Сандерсын бусад эрдэмтэдтэй хамтран зохиосон дараах б¿тээлээс дэлгэр¿¿лэн ¿знэ ¿¿. Stephen B. Gold-berg et al., Dispute Resolution: Negotiation, Mediation, Ar-bitration, and Other Processes (Wolters Kluwer Law & Busi-ness, 2012).8 Орчин ¿еийн эвлэр¿¿лэн зуучлал, маргаан шийдвэрлэх ººр арга замын талаар Рожер Фишер болон Виллиам Ури нар анхлан хºндºж тавьсан тухай судалгааг эндээс уншна уу. Carrie Menkel-Meadow, “Mothers and Fathers of Invention: The Intellectual Founders of ADR,” Georgetown Law Faculty Publications and Other Works (2000), http://

ÃÀÄÀÀÄ ÎÐÍÓÓÄÛÍ ÒÓÐØËÀÃÀ ÁÀ ÝÂËÝЯ¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ¯Ð ÄÀÃÀÂÐÛà ¯ÍÝËÝÕ ÍÜ

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

62

Ñàíäåðûí èëòãýëýýñ “îëîí õààëãàò ø¿¿õ”-èéí òàëààðõ îéëãîëò áèé áîëîâ. Àìåðêèéí Áàðûí Õîëáîî, ìóæèéí áîëîí õîëáîîíû çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýãòýéãýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã òºðºë á¿ðýýð òóðøèæ áàéâ.

¯¿íòýé çýðýãöýí àäèë òºñòýé òóðøèëòûã Åâðîïûí çàðèì óëñàä ìºí õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ. Ãýâ÷ óäàëã¿é ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã èðãýäýä ò¿ãýýõ áîëîìæ áàãà áàéñàí çýðãýýñ øàëòãààëàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí çàðèì õºòºëáºð¿¿ä àìæèëòã¿é áîëæ ýõýëæýý. Õàðüöàíãóé öººí òîîíû èðãýä, õóóëèéí ýòãýýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àðãûã ñîíãîæ, äèéëýíõ îëîíõ íü ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõýýð ø¿¿õýä õàíäñàí õýâýýð áàéâ. Èéíõ¿¿ 1980-ä îíû äóíä ¿åýñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ø¿¿õèéí èíñòèòóöòàé óÿëäààòàéãààð õºãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé áîëîõ òàëààð ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä áè÷èæ ýõýëæýý.9

Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí òóðøëàãààñ õàðàõàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã óëàìæëàëò ýðõ ç¿éí ñèñòåìòýé õàðèëöàí óÿëäààòàé õºãæ¿¿ëýõ íü ¿ð íºëººòýé áîëîõ íü õàðàãääàã.10 Ñ¿¿ëèéí 30 æèëèéí äîòîð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü ø¿¿õèéí äýðãýä áîëîí ø¿¿õýýñ ãàäóóð òºðºë á¿ðèéí õýëáýðýýð äýëõèéí îëîí óëñàä ýð÷èìòýé õºãæèæ, ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä íü îíöãîé áàéð ñóóðü ýçëýõ áîëñîí. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õºãæèë óëñ îðîí á¿ðä ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé õºãæèæ èðñýí áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õóðäàöòàé õºãæèæ áàéãàà íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí äàâóó òàëóóäòàé õîëáîîòîé þì.

works.bepress.com/carrie_menkel-meadow/11.9 Nancy A. Welsh, “Making Deals in Court-Connected Me-diation: What’s Justice Got to Do With It?,” Washington Uni-versity Law Review 79, no. 3 (January 1, 2001): 20.10 Clark, Lawyers and Mediation, 5.

Ø¿¿õèéí æóðìààð õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä ñàð æèëýýð ¿ðãýëæëýõ áîëäîã áîë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð õýäõýí öàãèéí äîòîð ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé òóë ìàðãààíûã ò¿ðãýí øóóðõàé øèéäâýðëýñíýýð îðîëöîã÷ òàëóóäûí õóâüä öàã õóãàöàà, çàðäàë õýìíýõ äàâóó òàëòàé.11 Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûí íóóöûã õàäãàëàõ íü ýíý àæèëëàãààíû õàìãèéí òîì äàâóó òàëûí íýã þì.

Òàëóóäààñ ãàäíà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ ë òóõàé õýðýã ìàðãààíû òàëààð ìýäýõ áºãººä èõýíõ ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àãóóëãàòàé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéí íóóöëàëûã õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí áàéäàã.12 Îëîí òîõèîëäîëä çóó÷ëàã÷ íò çóó÷ëàëûí ÿâöàä õèéñýí òýìäýãëýëèéã óñòãàæ, íîòëîõ áàðèìòûã òàëóóäàä áóöààæ ºãäºã. Ò¿¿í÷ëýí, òàëóóä øèéäýëä õ¿ðýõèéí òóëä õàìòðàí àæèëëàõ ñîíèðõîëòîé áàéõ òóë ãàðãàñàí øèéäâýðýý õ¿íäýòãýí áèåë¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áàéäàã. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü äýýð äóðäñàí îëîí äàâóó òàëòàé òóë ñ¿¿ëèéí õýäýí àðâàí æèëèéí äîòîð äýëõèéí îëîí óëñàä äýëãýð÷, ìàíàé óëñàä 2012 îíä òóñãàéëñàí õóóëèàð ýíý õàðèëöààã çîõèöóóëàõ áîëñîí. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã òºðººñ òóõàéëàí äýìæèæ, ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ, õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä ºðãºí õ¿ðýýíä õýðýãëýæ áàéãàà íü çóó÷ëàëûí ¿ð ä¿íòýé øóóä õîëáîîòîé. Îëîí ñóäàëãààíû àæèëä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà èõýíõ òîõèîëäîëä áóþó 80-ñ 90% íü øèéäýëä õ¿ðäýã ãýæ ä¿ãíýñýí íü ìàðãààí øèéäâýðëýõ ÷óõàë àðãà çàì áîëñíûã

11 G Dixon and E Carroll, “ADR Development in London,” International Construction Law Review 7 (1990); E Carroll, “Are We Ready for ADR in Europe?,” International Financial Law Review 8, no. 12 (1989).12 Penny Brooker, Mediation Law: Journey Through Institu-tionalism to Juridification (Routledge, 2013), 10.

Ãàäààä îðíû òóðøëàãà

63

õàðóóëæ áàéíà.13

ÀÍÓ-ûí òóðøëàãà

1998 îíä ÀÍÓ-ûí êîíãðåññ “Ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð ìàðãààí øèéäâýðëýõ òóõàé” õóóëèéã áàòàëæ, õîëáîîíû á¿õ ø¿¿õèéí äýðãýä ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã äýìæèõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëæýý. Ýíý õºòºëáºðèéí öºì íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë þì. Ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õºòºëáºðººñ ãàäíà ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí áóñàä õýëáýðèéã õîëáîîíû çàñãèéí ãàçàð, ¿å ¿åèéí åðºíõèéëºã÷èä äýìæèæ èðæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä 1994 îíä ÀÍÓ-ûí øóóäàí ¿éë÷èëãýýíèé êîìïàíè àæëûí áàéðíû ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí íü óëñäàà íýð õ¿íäòýé çàãâàð õºòºëáºð áîëîîä áàéíà.14

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà ýðõýëäýã õóâèéí ñåêòîðûí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, õîëáîîä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëñíîîð ÀÍÓ-ûí ºíöºã áóëàí á¿ðò ò¿ãýí äýëãýð÷ õàìðàõ õ¿ðýý íü ºðãºæèâ. Ýä¿ãýý áàðàã ÀÍÓ-ûí áàðàã á¿õ õóóëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò “ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë” õè÷ýýëèéã òóñãàæ, ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûí ñàëøã¿é õýñýã15 áîëñíûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëæýý.

Ôðàíö Óëñûí òóðøëàãà

Åâðîïûí óëñóóäààñ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýñýí óëñûí òîîíä Ôðàíö Óëñ 13 S Coldberg, E Green, and F Sander, Dispute Resolution (Little Brown and Company, 1985), 92; Hazel Genn and Hazel G. Genn, Judging Civil Justice (Cambridge University Press, 2010).14 Amsler (formerly Bingham) and Lisa Blomgren, Why Sup-pose? Let’s Find Out: A Public Policy Research Program on Dispute Resolution, SSRN Scholarly Paper (Rochester, NY: Social Science Research Network, April 30, 2001), http://pa-pers.ssrn.com/abstract=1827263.15 Julie Macfarlane, “Culture Change - A Tale of Two Cities and Mandatory Court-Connected Mediation,” Journal of Dis-pute Resolution 2002 (2002): 241.

îðíî.16 1980-ä îíîîñ òóñ óëñàä õºãæèæ ýõýëñýí ýíý ñàëáàð ýä¿ãýý áèçíåñ, ãýð á¿ë, àæëûí áàéðíû ìàðãààí çýðýã ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí òºðºë á¿ðèéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ àðãà çàì áîëîí õºãææýý. ßëàíãóÿà ãýð á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà èë¿¿ õºãæñºí íü ãýð á¿ë ñàëàëòûí äàðàà ¿ð õ¿¿õäýý ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä ýöýã ýõ íü õàìòðàí ç¿òãýäýã Ôðàíöûí óëàìæëàëòàé õîëáîîòîé.17 Ø¿¿ã÷ ãýð á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé ìàðãààíûã òàëóóäûí çºâøººðëèéã àâñíû ¿íäñýí äýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä øèëæ¿¿ëæ áîëîõîîð õóóëèàð çîõèöóóëñàí áàéíà.18

̺í 2002 îíû õóóëèàð ãýð á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé òîäîðõîé ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíä øèëæ¿¿ëýõ ýðõèéã ø¿¿ã÷èä îëãîæýý. Ãýð á¿ëèéí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü òóñãàé ñóðãàëòàíä õàìðàãäàæ äèïëîì àâñàí áàéõûã øààðääàã áàéíà. Ãýð á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé ìàðãààíààñ áóñàä ÷èãëýëýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àõèö ãàð÷19 Åâðîïûí Ýâëýð¿¿ëýí Çóó÷ëàëûí Çààâàð÷èëãààã äàãàæ ìºðäºõ òóõàé õóóëü ñàÿõàí áàòàëñàí áàéíà.

Áîãèíî õóãàöààíû ¿ð äàãàâàð

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãýýð çóó÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíû à÷ õîëáîãäîë, ¿ð íºëººã ¿íýëäýã.20 Çóó÷ëàëûí ¿ð ä¿íä ¿íýëãýý ºãºõ íü à÷ 16 Deborah Macfarlane, “Family Mediation in France,” Jour-nal of Family Studies 10, no. 1 (April 2004): 97.17 Ibid.18 Энэ хуулийн зохицуулалт нь зºвхºн гэр б¿лийн холбогдолтой маргаан тºдий бус бусад тºрлийн иргэний маргаанд хамаарах зохицуулалт юм. ФФФФФ ФФФФФ 95-125-Ф ФФФФФ, 21-Ф ç¿ФФ, n.d.19 Sassier M, Arguments and Proposals for a Statute of Family Mediation in France (Ministry of Family, Childhood and Handicapped Persons, Paris, 2001).20 Karen Grover Duffy, James W. Grosch, and Paul V. Ol-czak, Community Mediation: A Handbook for Practitioners and Researchers (Guilford Press, 1991), 21–34.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

64

õîëáîãäîëòîé áîëîâ÷ àìàðã¿é àæèë áàéäàã. Àíõëàí ÀÍÓ-ä õºäºëìºðèéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä õýðýãëýãäýæ áàéñàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ºíººäºð íèéãýìä îëîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áîëæýý. Òóõàéëáàë, çóó÷ëàë íü èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõîä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëñíîîñ ãàäíà ø¿¿õèéí ¿ð íºëººã óëàì äýýøë¿¿ëýõýä äýìæëýã áîëæ áàéíà.21

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ¿ð äàãàâðûã ¿íýëýõ íü ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ áîëîìæèéã îëãîíî. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä îëîí õ¿÷èí ç¿éë íºëººëäºã. Òóõàéëáàë, çóó÷ëàã÷èéí ìýäëýã ÷àäâàð, òóðøëàãà, çàí ààø, îíöëîã øèíæ ÷àíàðóóä íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí áîãèíî áîëîí óðò õóãàöààíû ¿ð ä¿íä íºëººëäºã áàéíà. ªºðººð õýëáýë, çóó÷ëàã÷ íü èäýâõòýé îðîëöîõ, øóäàðãà çàí òºëºâ, òºâèéã ñàõèñàí áàéð ñóóðüòàé áàéõ, òàëóóäûí òýãø ýðõèéã õàíãàñàí áàéäëààð çóó÷ëàëûã ÿâóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã.

Ìàðãààíûã øóäàðãà øèéäâýðëýñýí ýñýõ, øóäàðãà ¸ñíû òàëààðõ îéëãîëò íü íýìýãäñýí ýñýõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àðãààð ìàðãààíàà øèéäâýðëýñýíäýý ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà ýñýõ,22 çóó÷ëàã÷äàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà ýñýõ,23 çóó÷ëàëûí ¿ð ä¿íä ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà ýñýõ24 áîëîí ãàðãàñàí øèéäâýðýý áèåë¿¿ëýõ

21 Roman Tomasic and Malcolm Feeley, Neighborhood Jus-tice: Assessment of an Emerging Idea (Longman, 1982), 194–196.22 R.B. Coates and J Gehm, “An Empirical Assessment,” in Mediation and Criminal Justice: Victims, Offenders, and Community, ed. Martin Wright and Burt Galaway (Sage Publications, 1989).23 P.J.D. Carnevale, L.L. Putnam, and K.M. O`Connor, “Me-diator Behavoir and Effectiveness in Community Meditation,” in Community Mediation: A Handbook for Practitioners and Researchers, ed. Karen Grover Duffy, James W. Grosch, and Paul V. Olczak (Guilford Press, 1991), 119–136.24 Howard H. Irving and Michael Benjamin, “An Evaluation of Process and Outcome in a Private Family Mediation Ser-vice,” Mediation Quarterly 10, no. 1 (1992): 43, doi:10.1002/crq.3900100105.

òàëààð,25 ýâëýðëèéí ãýðýýíèé òóõàé,26 ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíä ¿ç¿¿ëýõ ¿ð íºëºº, çàðäëûí òàëààðõ27 ãýõ ìýò ýðäýìòäèéí õèéñýí îëîí ñóäàëãààãààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë íü áîãèíî õóãàöààíä ýåðýã ¿ð íºëººòýé áàéãàà íü áàòëàãääàã. Æèøýý íü: 2007 îíä Øèíý Çåëàíäàä ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð íèéò 257 ãýð á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷èëñíààñ 87 õóâü íü ìàðãààíòàé áàéñàí á¿õ àñóóäëààð áîëîí çàðèì àñóóäëààð òîõèðîëöîîíä õ¿ðñýí áºãººä îðîëöîã÷äûí ãóðàâíû õî¸ð íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áàéíà.28

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà àìæèëòòàé áîëîõ ýñýõ íü ìàðãàã÷ òàëóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöàà, òóõàéí õýðýã ìàðãààíû îíöëîã çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðäàã. Õýðýã ìàðãààíû íºõöºëººñ õàìààð÷ ìàðãàã÷ òàëóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöàà øèéäýëä õ¿ðýõýä íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áîëîõ íü ñóäàëãààãààð íîòëîãäæýý. Òàëóóä ÿìàð íýã õýëáýðýýð õîîðîíäîî õàðèëöààòàé áàéãàà íü ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä ýåðýãýýð íºëººëäºã29 áîë ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, õºðø¿¿ä, íàéç íºõäèéí õîîðîíä ¿¿ññýí ìàðãààí íü áèçíåñèéí õàðèëöààòàé õîëáîîòîé ìàðãààíûã áîäâîë ýâëýðýõ ìàãàäëàë èë¿¿ ºíäºð áàéäàã áàéíà.30 Ãýâ÷ 25 Coates and Gehm, “An Empirical Assessment.”26 Kenneth Kressel et al., “A Typology of Divorcing Couples: Implications for Mediation and the Divorce Process,” Fam-ily Process 19, no. 2 (1980): 101–116, doi:10.1111/j.1545-5300.1980.00101.x.27 H. Irving Howard and Benjamin Michael, “Family Media-tion,” SAGE, 62, accessed February 17, 2014, http://www.sagepub.com/books/Book4932?prodId=Book4932.28 “7 Outcomes — Ministry of Justice, New Zealand,” ac-cessed February 17, 2014, http://www.justice.govt.nz/publi-cations/global-publications/f/family-mediation-evaluation-of-the-pilot-april-2007/7-outcomes.29 Raymond A. Whiting, “Family Disputes, Nonfamily Dis-putes, and Mediation Success,” Mediation Quarterly 11, no. 3 (1994): 247–260, doi:10.1002/crq.3900110305.30 Royer F. Cook, Janice A. Roehl, and David I. Sheppard, Neighborhood Justice Centers Field Test: Final Evaluation Report (U.S. Department of Justice, National Institute of Justice, Office of Program Evaluation, 1980).

Ãàäààä îðíû òóðøëàãà

65

ìàðãàã÷ òàëóóä ÿìàð õàðèëöààòàé áàéõ íü ýâëýðëèéí ãýðýýíèé äàãóó õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä íºëºº ¿ç¿¿ëäýãã¿é31 áºãººä òàëóóäûí õîîðîíäûí ìàðãààíû àãóóëãà áîëîí çºð÷èë人í íü íîöòîé ýñýõýýñ çóó÷ëàëûí ¿ð äàãàâàð èõýýõýí õàìààðäàã áàéíà. ßëàíãóÿà, òàëóóä óðüä íü ø¿¿õ áîëîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéñàí íü çýðýã íü çóó÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä ñºð㺺ð íºëººëäºã áàéíà.32

Òºëáºð íýõýìæèëñýí ìàðãààí õèéãýýä áèçíåñèéí õàðèëöààòàé õîëáîîòîé ìàðãààíû çóó÷ëàë èõýâ÷ëýí àìæèëòòàé áîëäîã áîë çàìûí îñîëòîé õîëáîîòîé ìàðãààíû õóâüä çóó÷ëàë ãîëäóó àìæèëò ìóóòàé áîëäîã áàéíà. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí îíöëîã, íèéãìèéí ñòàòóñ, õ¿éñ, áîëîâñðîë, îðëîãî çýðýã íü çóó÷ëàëûí áîãèíî õóãàöààíû ¿ð äàãàâàðò òºäèéëºí íºëºº ¿ç¿¿ëäýãã¿é íü ñóäàëãààãààð òîãòîîãäæýý.33

Óðò õóãàöààíû ¿ð äàãàâàð

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí óðò õóãàöààíû ¿ð ä¿íã õî¸ð øàëãóóðààð ¿íýëýõ ñàíàëûã ýðäýìòýä òàâüäàã.34 Ýõíèé øàëãóóð íü ìàðãàã÷ òàëóóäûí èòãýë ¿íýìøèë áà õàíäëàãàòàé õîëáîîòîé áîë óäààõ øàëãóóð íü òàëóóäûí òîõèðîëöîî, ãýðýýíèé ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé. ¯éë÷ë¿¿ëýã÷èéí èòãýë ¿íýìøèë, õàíäëàãà, ñýòãýë õàíàìæ çýðýã íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ¿íýëæ, ä¿ãíýõ ãîë ¿íäýñ áîëäîã òóë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë àìæèëòòàé áîëñíîîñ õîéø òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà õèéñýí

31 Ibid.; Whiting, “Family Disputes, Nonfamily Disputes, and Mediation Success.”32 Irving and Benjamin, “An Evaluation of Process and Out-come in a Private Family Mediation Service.”33Elizabeth Ellen Gordon Stevens H. Clarke, “Public Spon-sorship of Private Settling: Court-Ordered Civil Case Media-tion,” Justice System Journal - JUSTICE SYST J 19, no. 3 (1997): 311–339.34 Margaret S. Herrman, The Blackwell Handbook of Media-tion: Bridging Theory, Research, and Practice (John Wiley & Sons, 2009), 53.

ñóäàëãàà öººíã¿é áàéíà.35 Õàíäëàãàòàé õîëáîãäîõ ñóäàëãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ¿éë ÿâö øóäàðãà áîëñîí ýñýõ, çóó÷ëàëûí ¿ð ä¿íä ñýòãýë õàíàìæòàé áàéãàà ýñýõ, çóó÷ëàã÷äàà èòãýæ áàéãàà ýñýõ, çóó÷ëàã÷èéí ýðõ ìýäëèéí òàëààð àñóóëòóóä îðñîí áàéõ áà îðîëöîã÷äûí äèéëýíõ õóâü íü ñýòãýë õàíàìæòàé áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áàéíà. Ýâëýðëèéí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðñíààñ õîéø ìàðãàã÷ òàëóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöààíä ýåðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàð ãàðñàí ýñýõýä õèéñýí ñóäàëãààãààð ãýð á¿ë, ýöýã ýõ, õ¿¿õäèéí õàðèëöààòàé õîëáîîòîé çóó÷ëàëûí õóâüä òàëóóäûí õàðèëöàà ñàéæèðñàí òîõèîëäîë íèéòëýã áàéãàà íü õàðàãääàã. 36

Çóó÷ëàëààð õýëýëöýæ òîõèðîëöñîí ç¿éëñ áîëîí ýâëýðëèéí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ áàéãàà ýñýõ íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà àìæèëòòàé áîëñîí ýñýõèéã òîãòîîæ, ¿ð ä¿íã èëòãýäýã ¿íäñýí øàëãóóð þì.37 Õýðýâ òàëóóäûí àëü íýã íü ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é áîë íºãºº òàë íü ø¿¿õýä õàíäàí øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõ èõýíõ óëñàä íýýëòòýé áàéäàã. Èéìä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí óðò õóãàöààíû ¿ð äàãàâàðûã ¿íýëýõèéí òóëä ø¿¿õèéí ìýäýýëýëòýé òàíèëöàõ çàìààð òàëóóä ø¿¿õýä õàíäñàí ýñýõèéã îëæ ìýäýæ áîëíî.38 35 Зуучлалаас хойш 12 сарын дараа хийсэн судалгаа Michael L. Bridenback, The Citizen Dispute Settlement Process in Florida: A Comprehensive Assessment (Office of the State Courts Administrator], n.d.); Эвлэрийн гэрээ шударга болсон эсэх, зуучлагч шударга, тºвийг сахиж чадсан эсэх зэрэг асуудлаар 3 сарын дараа авсан судалгаа Michael R. Van Slyck, Marilyn Stern, and Lori Moore Newland, “Parent-Child Mediation: An Empirical As-sessment,” Mediation Quarterly 10, no. 1 (1992): 75–88, doi:10.1002/crq.3900100107; Зуучлагч аль нэг талыг барьсан, хэлэлц¿¿лэгт хэрхэн оролцож байсан тухай судалгаа Nina R. Meierding, “Does Mediation Work? A Sur-vey of Long-Term Satisfaction and Durability Rates for Pri-vately Mediated Agreements,” Mediation Quarterly 11, no. 2 (1993): 157–170, doi:10.1002/crq.3900110206.36Carnevale, Putnam, and O`Connor, “Mediator Behavoir and Effectiveness in Community Meditation.”37 Joan B. Kelly, “A Decade of Divorce Mediation Re-search,” Family Court Review 34, no. 3 (1996): 373–385, doi:10.1111/j.174-1617.1996.tb00427.x.38 Meierding, “Does Mediation Work?”.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

66

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë àìæèëòòàé áîëñíîîð òàëóóä ýâëýðñýí òîõèîëäîëä òîäîðõîé ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð ¿¿ñýí áîëîìæòîé.

Çàðèì òîãòîëöîîíä ìàðãàëäàã÷ òàëóóä ñàíàìæ áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðäàã áîë çàðèì òîõèîëäîëä ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëæ, ò¿¿íèéã íü ø¿¿ã÷ áàòàëãààæóóëäàã.

Çàðèì òºðëèéí ìàðãààíûã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõèéí ºìíº ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà çààâàë ÿâóóëàõààð õóóëèàð òîãòîîæ ºãºõ íü ø¿¿õèéí à÷ààëëûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí ¿ð ä¿íòýé àðãà áîëîõûã Ôðàíöûí æèøýýíýýñ õàðæ áîëíî.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õºãæëèéã äàãààä ¿íýëãýýíèé, çîõèöóóëàõ,

øèéäâýð ãàðãàõ, ÿðèëöàõ, ººð÷ëºëòèéí ãýõ ìýò ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òîäîðõîé çàãâàðóóä áèé áîëñîí.39 Ýäãýýð çàãâàðóóä íü ìàðãààíû òºðºë, ìºí ÷àíàð, îðîëöîã÷äûí çàí òºëºâ, çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîíû õýëáýð çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðàí ººðèéí ãýñýí äàâóó òàë, îíöëîãòîé áàéíà. Ýõýíäýý ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíîîñ ãàäóóð ñàéí äóðûí øèíæòýé áàéñàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã óëàìæëàëò ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíä õîëáîæ ºãñºíººðºº ýíý ñàëáàðûí õºãæèëä ò¿ëõýö ºã÷ýý. Õàðèí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãîî òîäîðõîéëîõîä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãààíû ¿ð íºëºº, ¿í ä¿íä õèéõ áîãèíî áîëîí óðò õóãàöààíû ñóäàëãàà à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ áîëíî.

39 Laurence Boulle and Miryana Nesic, Mediation: Principles Process Practice (Bloomsbury Publishing Plc, 2001), 31.

---o0o---

Ãàäààä îðíû òóðøëàãà

67

ÆÀÉÊÀ-èéí ìýðãýæèëòýí

(J.D.) Îêà Õèäåî

1. Àñóóäàë

ßìàð ¿åä ø¿¿õ äýýð ÿâàãäñàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ âý?

Ýíý òîõèîëäîëä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã õýðõýí ¿ðãýëæë¿¿ëýõ âý?

2. Ýâëýðëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áàéäàë

Ìîíãîë Óëñûí õóâüä, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëä òàëóóä áóþó çîõèã÷èä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð ýâëýð÷, øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, áèåë¿¿ëýõ, øààðäëàãà áîëîí íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçàæ áîëíî (Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 26.5). Ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð áàéãóóëñàí ýâëýðëèéí ãýðýýã òóõàéí øàòíû ø¿¿ã÷ áàòàëãààæóóëàí, Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 74.2, 75 ç¿éëä çààñàí æóðìûí äàãóó çàõèðàìæ

ãàðãàíà (Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí 27.2). Ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû òóõàéä, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë àìæèëòòàé áîëñîí òîõèîëäîëä ò¿¿íèé õ¿÷èí òºãºëäºð áàéäàë íü õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð øèéäâýðëýñýí ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèéí íýãýí àäèë õ¿÷èí òºãºëäºð áàéíà. ªºðººð õýëáýë,òóõàéí àñóóäëààð àíõàí øàòíû ø¿¿õýä äàõèí íýõýìæëýë ãàðãàõûã õîðèãëîõ áà (Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü 74.4) àëáàäàí ã¿éöýòãýãäýíý (Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü 75.6).

ßïîí Óëñûí ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë Ìîíãîëòîé ìºí ë àäèë þì. Ýâëýðëèéí ãýðýý (ßïîíû Èðãýíèé õóóëüä Ýâëýðëèéí ãýðýýíèé òºðºë òóñãàãäñàí áàéäàã) õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ¿åýñ ýâëýðëèéí ãýðýýíä áè÷èãäñýí àñóóäëààð ø¿¿õýä äàõèí ìýä¿¿ëýõèéã õîðèãëîõ çàð÷èìòàé áà àëáàäàí ã¿éöýòãýãäýõ øèíæòýé áàéíà.

3. Õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë, äàõü ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàð, òàëóóäûí áàéð ñóóðü

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýäýã íü åðºíõèé人 ýâëýðëèéí ãýðýý íü õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ ýñâýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîãäñîí òîõèîäëóóä þì. 1

1Ýâëýðëèéí ãýðýý(ßïîí) áîëîí áàòàëãààæóóëàõ çàõèðàìæ (Ìîíãîë)àëäààòàé áàéæ áîëîõ ÷ ýíý íü çºâõºí îíöãîé òîõèîëäîë þì. Ø¿¿õèéí øèéäâýðòýé íýãýí àäèë õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ ó÷èðòàé ÷ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëñîí áîë òóõàéí õýðýã äóóñãàâàð áîëîîã¿é ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä ýâëýðëèéí ãýðýý (ßïîí) áîëîí áàòàëãààæóóëàõ çàõèðàìæ äàõü àëäààã çàñàæ ººð÷èëíº. ªºð÷ëºõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä óóëçàëòûí ºäðèéã òîâëîæ, äàõèí õýðãèéã äóóñãàâàð áîëãîõ àæèëëàãààã ÿâóóëíà.

ßÏÎÍ ÓËÑ ÄÀÕÜ ÝÂËÝЯ¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀË Õ¯×ÈÍ ÒªÃªËĪРÁÓÑ ÁÀÉÕ ÒÓÕÀÉ ÎÍÎËÛÍ ÌÀÐÃÀÀÍ

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

68

ßïîí Óëñûí õóâüä ýâëýðëèéí ãýðýý õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ òîõèîëäîë íü Õîðèãëîõ øèíæòýé õóóëèéí çààëòûã çºð÷ñºí2, Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë áóðóó áàéñàí Ýâëýðëèéí ãýðýýí äýõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿éí óëìààñ ãýðýý öóöëàãäàõ çýðýã íºõöºë áàéäàëòàé õîëáîîòîé

Õîðèãëîõ øèíæòýé çààëòûã çºð÷ñºí òîõèîëäîë áóþó õîðèãëîõ øèíæòýé çààëòûã çºð÷ñºí ãýðýý íü õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà. Òèéìýýñ ýâëýðëèéí ãýðýý õ¿÷èíã¿é áîëæ, òóõàéí àñóóäëààð ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõûã õîðèãëîõ, àëáàäàí ã¿éöýòãýõ çàð÷èì ¿éë÷ëýõã¿é áîëíî.

3.1. Õ¿ñýë çîðèãîî áóðóó èëýðõèéëñýí òîõèîëäîë

ßïîí Óëñûí õóâüä, ýðõ ç¿éí õýëöýë äýõ ÿìàð íýã ýëåìýíòèéí òóõàé òººðºãäñºí òîõèîëäîëä òóõàéí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë íü õ¿÷èíã¿é áîëíî. Ãýâ÷ òººðºãäñºí ýòãýýä íü ººðèéí õàéõðàìæã¿éãýýñ òººðºãäñºí áîë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ òàëààð ìýä¿¿ëýõ ýðõã¿é. Õóóðàí ìýõýëñýí, õ¿÷ õýðýãëýõýýð çàíàëõèéëæ õèéñýí õýëöëèéí çîõèã÷ ýòãýýä íü õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöóóëàõ øààðäëàãà ãàðãàæ áîëíî. Èéíõ¿¿ õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîãäñîí áîë àíõíààñàà õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëíî.

Õ¿ñýë çîðèãîî áóðóó èëýðõèéëñíèé óëìààñ õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîãäñîí òîõèîëäîëä ýâëýðëèéí ãýðýý ìºí àäèë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëæ, Ìîíãîëûí õóâüä òóõàéí ãýðýýã áàòàëãààæóóëñàí ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ ÷ ìºí àäèë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëíî. Òèéìýýñ òóõàéí àñóóäëààð ø¿¿õýä íýõýìæèëæ áîëîõ áà àëáàäàí ã¿éöýòãýë ÿâàãäàõã¿é.

2 Ìîíãîëûí õóâüä ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýðõ àøèã õºíäºãäºõ òîõèîëäîë ¿¿íä áàãòíà.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëîõ òóë òàëóóä Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöóóëàõ ãîìäëûí øààðäëàãà ãàðãàõ, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë àìæèëòã¿é áîëñîí ãýæ ¿çýí óóëçàëòûí ºäðèéã äàõèí òîâëîõ õ¿ñýëò ãàðãàæ áîëíî.

Ýäãýýð òàéëáàðóóäûí òóõàéä ýðõ ç¿éí òîãòâîðòîé áàéäàë àëäàãäàõ áóñ óó? ãýñýí àñóóäàë òàâèãääàã. Áàòàëãààæóóëàõ øèéäâýðòýé àäèë ãýæ ¿çâýë õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààãààð õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîãäîîã¿é ë áîë ýâëýðëèéí ãýðýýíä áè÷èãäñýí ç¿éëñèéí òàëààð ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõûã õîðèãëîõ áà õýðýâ ñàéí äóðààð áèåë¿¿ëýýã¿é áîë àëáàäàí ã¿éöýòãýíý ãýñýí ¿ã. Ýíý òîõèîëäîëä çºâõºí “òàëóóä õ¿ñýë çîðèãîî áóðóó èëýðõèéëñýí”ãýñýí ¿íäýñëýëýýð õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëîõ óó. ßïîí Óëñûí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýñ õàðàõàä ýâëýðëèéí ãýðýý íü ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí íýãýí àäèë õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ ¿íäýñëýë íü òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèã áàéíà ãýñýí áàéð ñóóðüòàé áàéäàã. Òèéìýýñ òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë áóðóó áàéñàí ãýñýí ¿íäýñëýëýýð õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõîîñ ººð àðãàã¿é ãýæ ¿çäýã áàéíà.

̺í õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë áóðóó áàéñàí ãýñýí ¿íäýñëýëýýð õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ òîõèîëäîëä òàëóóä òººðºãäñºí íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí ¿éëäëýýñ áîëæ ¿¿ññýí áîë õýðõýõ âý, ìºí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ òàëóóäûã çàíàëõèéëñýí òîõèîëäîëä õýðõýõ âý ãýñýí àñóóäëóóä ãàðäàã. Ýäãýýð íü Èðãýíèé õóóëèéí çààëòòàé èõýýõýí õàìààðàëòàé áîëîâ÷ òóõàéí õýðãýýñ õàìààðàí õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä òîîöîõ øààðäëàãûã çºâøººðºõ òîõèîëäîë ÷ áèé.

Ãàäààä îðíû òóðøëàãà

69

3.2. Ýâëýðëèéí ãýðýýíèé ¿¿ðýã áèåë¿¿ëýýã¿é ãýñýí ¿íäýñëýëýýð öóöëàãäñàí òîõèîëäîë

ßïîí Óëñûí õóâüä ãýðýýí äýõ ¿¿ðãýý çºð÷ñºí òîõèîëäîëä øààðäàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä íü òîäîðõîé õóãàöàà òîãòîîí ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã øààðäàí, òýð õóãàöààí äîòîð ã¿éöýòãýýã¿é áîë ãýðýýã öóöàëæ áîëíî. Ìºí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëîìæã¿é áîëñîí áîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èä ìýäýãäýõã¿éãýýð öóöàëæ áîëíî. Öóöëàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ãýðýý àíõíààñàà “áàéãóóëàãäààã¿é” áîëæ3, àíõíû áàéäàëä áóöààí îðóóëàõûã øààðäàõ ýðõ ¿¿ñíý.

Ø¿¿õèéí øèéäâýð, äèéëýíõýýð äýìæèãäñýí îíîëûí òàéëáàðò, õýðýâ ãýðýý öóöëàãäñàí áîë àíõíààñàà ãýðýý áàéãóóëàãäààã¿éä òîîöîãäíî.

Ýíý òîõèîëäîëä, ýâëýðëèéí ãýðýýã áàòàëãààæóóëàõ ¿åä ýâëýðëèéí ãýðýýíä õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëîõ íºõöºë áàéõã¿é. ¯¿íèé äàðàà øèíýýð ¿¿ññýí íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ¿ð äàãàâà𠺺ð÷ëºãäºõ ýñýõ íü ìàðãààíòàé àñóóäàë áîëíî.

3 Ø¿¿õèéí øèéäâýð, äèéëýíõýýð äýìæèãäñýí îíîëûí òàéëáàðò: Öóöëàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ãýðýý íü õèéñýí ¿åýñýý öóöëàãäàæ, ¿¿íèé ¿ð ä¿íä àíõíû áàéäàëä áóöààí îðóóëàõ ¿¿ðýã (Ýíý îíîëûí õóâüä àíõíû áàéäàëä áóöààí îðóóëàõ ¿¿ðãèéã øóäàðãà áóñààð îëñîí àøãèéã áóöààí òºëºõ ¿¿ðýã ãýæ îéëãîíî) çýðýã ¿¿ñ÷ áîëíî ãýæ òàéëáàðëàãäàíà. (Øóóä ¿ð äàãàâðûí îíîë) Õàðèí öóöëàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëñýíýýð íýãýíò áèåë¿¿ëñýí ¿¿ðãèéã àíõíû áàéäàëä áóöààõ çýðýã ýä õºðºíãèéí ýðõèéí ººð÷ëºò ¿¿ñíý ãýñýí îíîëûí òàéëáàð ÷ áèé. (Øóóä áóñ ¿ð äàãàâðûí îíîë. Ýä õºðºíãèéí ýðõ ººð÷ëºãäºõ “Áèå äààñàí áàéäëûã çºâøººðºõ îíîë”-ûí òàéëáàðòàé íèéöýõ òàéëáàð ãýæ ¿çýæ áîëíî.)

ßïîí Óëñûí õóâüä, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë áèø, õàðèí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä òàëóóä ýâëýðñýí òîõèîëäîëä ýâëýðñíèé äàðàà ¿¿ðýã áèåë¿¿ëýýã¿éãýýñ ãýðýý öóöëàãäñàí áîë äàõèí øèíýýð ø¿¿õýä õýðýã ¿¿ñãýí ìàðãàñàí ÷, íýã àñóóäëààð àäèë øàòíû ø¿¿õýä äàõèí íýõýìæëýë ãàðãàñàíä òîîöîãäîõã¿é” ãýæ òîãòîîñîí Äýýä ø¿¿õèéí øèéäâýð áèé.4

Ø¿¿õèéí øèéäâýðò,õýäèé ãýðýýã öóöàëñàí ÷ çºâõºí òóõàéí ýâëýðëèéí àãóóëãà áîëîõ õóâèéí ýðõ ç¿éí ýðõèéí õàðèëöàà äóóñãàâàð áîëîõ áà ýâëýðëýýð íýãýíò äóóñãàâàð áîëñîí ºìíºõ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà ñýðãýõã¿é ãýæ ¿çñýí. Öóöëàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýñ ¿¿ññýí ìàðãààí íü ºìíºõ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíààñ òóñäàà ìàðãààí áºãººä, äàðààãèéí ìàðãààíû òóõàé íýõýìæëýë ãàðãàñàí íýã àñóóäëààð ø¿¿õýä äàõèí íýõýìæëýë ãàðãàõûã õîðèãëîñîí çàð÷èìä õàðøëàõã¿é.5

Äýýðõ òîõèîëäîëä, ºìíºõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ ó÷èð òàëóóä ¿¿íä ¿íäýñëýí øèíýýð íýõýìæëýë ãàðãàæ áîëíî ãýñýí ¿ã.6

4 Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõü ýâëýðëèéí òóõàéä ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áàéäàë íü ýâëýðñíèé äàðàà òîäîðõîé ¿íäýñëýëä òóëãóóðëàí ãýðýýã öóöëàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä áîëîõã¿é.Òèéìýýñ ýâëýðëèéí ãýðýýíä çààñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿éãýýñ ýâëýðëèéí ãýðýýã öóöëàæ áîëîõ íü ìàðãààíã¿é þì. Ãýâ÷ èéíõ¿¿ öóöëàñíààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà ÷ äóóñãàâàð áîëîõ ýñýõ íü ìàðãààíòàé àñóóäàë þì.5 ªìíºõ õýðãèéí õóâüä, íýã àñóóäëààð ø¿¿õýä äàõèí íýõýìæëýë ãàðãàõûã õîðèãëîõ çàð÷èì õýâýýð ¿éë÷èëíý.6 ªìíºõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õ¿÷èí òºãºëäºð ó÷èð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöóóëàõ íýõýìæëýë ãàðãàõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë àìæèëã¿é áîëñîíûã ¿íäýñëýí äàõèí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëààíû óóëçàëò ÿâóóëàõ õ¿ñýëò ãàðàõ ¸ñã¿é.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

70

4. Ä¿ãíýëò

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõ òóõàé ßïîí Óëñûí îíîëûí òàéëáàðóóäûã åðºíõèéä íü àâ÷ ¿çëýý. Õýëáýð òóñ á¿ðò ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí õ¿÷èí òºãºëäºð áàéäëûí òóõàé çîõèöóóëàëò íü ÿëãààòàé áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé.

Ìîíãîë Óëñûí õóâüä, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâàãäñàíû äàðàà

ø¿¿ã÷ ò¿¿íèéã áàòàëãààæóóëäàã ãýäãýýðýý ìàíàé óëñûí òîãòîëöîîíîîñ ÿëãààòàé.

Ãýâ÷ ßïîí Óëñûí õóâüä, ýâëýðýë íü ø¿¿ã÷èéí ÿâóóëàõ àæèëëàãàà þì. ̺í ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàéä ÷ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ á¿ðýëäýõ¿¿íä ø¿¿ã÷ îðîëöäîã. Òèéìýýñ õî¸ð óëñûí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû åðºíõèé õýëáýð òºñººòýé þì.7

7Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð ýâëýðýõ, ø¿¿ã÷ òàëóóäûã ýâëýð¿¿ëýí çàõèðàìæ ãàðãàõ õî¸ðûí õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðëûã èë¿¿ íóõàöòàé ñóäëàæ ¿çýõ õýðýãòýé ãýæ áîäîæ áàéíà.

---o0o---

Ñóäàëãààíû òîéì

71

ÓÄÈÐÒÃÀË

Èíòåðíýò äýõ àëèâàà ìýäýýëëèéã õ¿¿õäèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº õÿçãààðëàõ, çîõèöóóëàõ àñóóäàë íü ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº, õýâëýí íèéòëýõ ýðõ ÷ºëºº çýðýã îëîí óëñûí õýìæýýíä áàòàëãààæñàí õ¿íèé ñóóðü ýðõèéã õºíäºæ áàéäàã ó÷ðààñ òîäîðõîé áàéäëààð çîõèöóóëàõàä õ¿íäðýëòýé àñóóäàë þì.

Èéìä ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã ºíººãèéí ìàíàé õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéã ñóäëàí ¿ã¿éëýãäýæ áóé áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûã òîäðóóëàõ, ýíý õ¿ðýýí äýõ îëîí óëñûí, á¿ñ íóòãèéí áîëîí ãàäààä óëñóóäûí ñàéí òóðøëàãûã ñóäàëæ óëìààð ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ áîëîí öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí çîõèöóóëàëòûã õýðõýí òýíöâýðòýé áàéäëààð ¿ð ä¿íòýé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä òîäîðõîé ñàíàë, çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîòîé ã¿éöýòãýñýí áîëíî.

Ñóäàëãààíû àæèë öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéí ýðõýä õàëäñàí íèéòëýã çºð÷èë, ¿¿íòýé òýìöýõèéí òóëä õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä áîëîí äýâøèëòýò òåõíèê, òåõíîëîãèéã àøèãëàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýý, óëñ îðíû õîëáîãäîõ õºòºëáºð, áîäëîãî, öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãà, àãóóëãûã çîõèöóóëàõ õ¿ðýý çýðýã àñóóäëóóäûí õ¿ðýýíä õèéãäñýí þì.

ÖÀÕÈÌ ÎÐ×ÈÍ ÄÀÕÜ Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÝÐÕÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒ*1

/Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òîâ÷ òàéëàí/*1 Судалгааны ажлыг ХЗҮХ-ийн Судалгааны төв нь “Цахим эрх зүй” номын зохиогч Б.Галбаатартай хамтран хийж гүйцэтгэв.

* Судалгааны ажлыг ХЗ¯Х-ийн Судалгааны тºв нь “Цахим эрх з¿й” номын зохиогч Б.Галбаатартай хамтран хийж г¿йцэтгэв.

Èíãýõäýý ñóäàëãààã ¿ð ä¿íòýé áîëãîõûí òóëä ººðèéí îðíû çîõèöóóëàëòûã ñóäëàõààñ ãàäíà Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí “Öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ íü” õýìýýõ ñóäàëãààíä óëñ îðíû àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýýíèé îíöëîãèéã íü õàðãàëçàí ãóðâàí òºðºë áîëãîí àíãèëñíû àíãèëàë òóñ á¿ðýýñ íýã îðîí òºëººëºë áîëãîí ñóäàëñàí áîëíî.1

Äýýðõ ãóðâàí àíãèëëûí íýãä¿ãýýðò öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí õóóëü÷èëñàí õýì õýìæýý òîãòîîõûí çýðýãöýý òåõíèê òåõíîëîãèéí äýâøëèéã àøèãëàí çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé óëñûí òºëººëºë áîëãîí ßïîí Óëñûí; õî¸ðäóãààðò ñàëáàðûí ººðèéí çîõèöóóëàëò,òºðèéí, îëîí íèéòèéí, èðãýíèé íèéãìèéí òºëººëëèéã õàìðóóëàí õàìòûí çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé ÀÍÓ-ûí; ãóðàâäóãààðò òîäîðõîé íýã çîõèöóóëàõ àðãà áàðèëûã õýðýãæ¿¿ëýõ ãýæ òóéëøðàõã¿éãýýð á¿õèé ë áîëîìæèò àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé óëñûí òºëººëºë áîëãîí Åâðîïûí Õîëáîî ¿¿í äîòðîî Èõ Áðèòàíèéí çîõèöóóëàëòûã òóñãàéëàí ñóäëàëàà.

1Organization for economic co-operation and development (OECD), Recommendation of the OECD Council, Report on risks faced by children online and policies to protect them, 2011. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíä Ýäèéí Çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í îðíóóä áîëîí ÀÍÓ-ûí öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäýä ó÷èð÷ áóé àþóë áîëîí õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí áîäëîãóóäûã ñóäàëñàí áºãººä áèä ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã ã¿éöýòãýõäýý ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã àøèãëàñàí áîëíî.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

72

II.ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

2.1. Ìîíãîë Óëñ äàõü öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Þóíû ò¿ð¿¿íä ìàíàé óëñàä öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäýä ÿìàð àþóë í¿¿ðëýæ áóéã òîâ÷õîí äóðäúÿ. Åðºíõèé ñàéäûí òýðã¿¿ëñýí Õ¿¿õäèéí òºëºº ¯íäýñíèé çºâëºëèéí 2010 îíû 1 ä¿ãýýð òîãòîîëûí õàâñðàëò áîëîõ “Õ¿¿õýä õàìãààëëûã áýõæ¿¿ëýõ (2010-2015) ñòðàòåãè”-ò äóðäñàíààð Ìîíãîë Óëñûí õýìæýýíä äàðààõ òºðºë, õýëáýðèéí ¿éëäëýýð çîíõèëîí õ¿¿õäèéã ¿ë õàéõðàõ, õ¿÷èðõèéëýõ, ìºëæèõ ÿâäàë èëýð÷ áàéíà. ¯¿íä:

- Õ¿¿õýä ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, õàëàìæ, á¿ðòãýë, ýðõ ç¿éí çýðýã íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýíèé ãàäíà ¿ëäýõ, õàðàà õÿíàëòã¿é áàéõ, òýäíèé ¿çýë áîäëûã ¿ë õ¿íäýòãýõ, õàéõðàìæã¿é õàíäàõ, àëàã÷ëàõ ¿éëäëýýð õ¿¿õäèéã ¿ë õàéõðàõ;

- Õ¿¿õäèéí áèå ìàõáîä, ñýòãýë ñàíàà, áýëãèéí áîéæèëòîä ç¿é áóñ õàíäàõ, øèéòãýõ, äàðàìòëàõ, õóðüöàõ ¿éëäëýýð õ¿¿õäèéã õ¿÷èðõèéëýõ;

- Õ¿¿õäèéí áèåèéã ¿íýë¿¿ëýõ, õºäºëìºðë¿¿ëýõ, õóäàëäààëàõ, õóóð÷ àøèãëàõ, çîëèîñëîõ ¿éëäëýýð õ¿¿õäèéã ìºëæèõ.

Èíãýæ õ¿¿õäèéã ¿ë õàéõðàõ, õ¿÷èðõèéëýõ, ìºëæèõ ÿâäàë ºíºº öàãò Ìîíãîë Óëñûí ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí õýðýãëýýòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áîëæ áàéíà. Òîäðóóëáàë, ÇÃ-ûí òîõèðóóëàã÷ àãåíòëàã áîëîõ ÌÒØÕÕÃ-ûí áýëòãýí ãàðãàñàí “Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, øóóäàí, õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàðûí õºãæëèéí öàãààí íîì-2013”-ò äóðäñàíààð èíòåðíýòèéí á¿ðòãýëòýé õýðýãëýã÷èä 641 ìÿíãà áîëæ ºìíºõ

îíîîñ 40%-èàð ºññºí áºãººä Ìîíãîë Óëñûí 2010 îíû õ¿í àìûí òîîëëîãûí ä¿íãýýð õ¿í àìûí 30,6% íü èíòåðíýò àøèãëàæ áàéãàà áà õýðýãëýã÷äèéí òîî 709.6 ìÿíãà áîëñîí ä¿í ãàð÷ýý. ̺í óëñûí õýìæýýíä 30 Ãá/ñ áóþó 2009 îíûõîîñ 10 äàõèí íýìýãäñýí ºíäºð õóðäààð äýëõèéí ìýäýýëëèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîíîîð Ìîíãîë Óëñàä ãýð á¿ë, õ¿¿õä¿¿äèéí èíòåðíýò õýðýãëýý ºñºí íýìýãäýõ áîëæ èíòåðíýò äýõ òºðºë á¿ðèéí õàðèëöààíä îðîëöñîíîîð öàõèì îð÷èí áóþó èíòåðíýòýä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ, çîõèñã¿é íºëººë뺺ñ ñýðãèéëýõ øààðäëàãà òóëãàðñààð áàéíà.

ÁÑØÓß-íû Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ãàçðûí çàõèàëãààð ÌÓÈÑ-èéí ÍØÓÑ-èéí Ñýòãýë ñóäëàë, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû òýíõèìèéí ñóäàëãààíû áàãèéí 2011 îíä ã¿éöýòãýñýí “Ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèëä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº” òºñëèéí ñóäàëãààíû òàéëàíãèéí 39 äýõ òàëä Ìîíãîë Óëñàä õàìãèéí ºðãºí õàíäàëòòàé âýá ñàéòóóäûí õ¿¿õýä, ºñâºð ¿åèéíõýíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººã äàðààõ 3 òºðºëä àíãèëæýý. ¯¿íä:

1. Ñàäàð ñàìóóíòàé òýìöýõ òóõàé õóóëèéã çºð÷èí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã âýá ñàéòóóä àëü ÷ íàñíû õ¿¿õä¿¿ä øóóä íýâòýðõ¿éö ñàäàð ñàìóóí àãóóëãûã íýýëòòýéãýýð äýëãýí òàâüñàí áàéäàã. Öààøèä ýíý òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã âýá ñàéòàä õ¿¿õä¿¿ä õàíäàõ áîëîìæ, íºõöºëèéã õÿçãààðëàõ øààðäëàãàòàé;

2. Øàð ìýäýý õººöºëääºã âýá ñàéòóóä õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æëèéí áîëîîä íèéãìèéí õàðèóöëàãûí àñóóäëûã îãò õàðãàëçäàãã¿é áºãººä íèéòëýëèéí òîäîðõîé áîäëîãîã¿é þì. Öààøèä ìýäýýëëèéí àãóóëãûí çààã, øàëãóóðûã òîäîðõîé áîëãîæ õ¿¿õä¿¿äýä ñîíãîí

Ñóäàëãààíû òîéì

73

¿ç¿¿ëýõã¿é áîë òýäãýýðèéí îþóí ñàíàà, õ¿ì¿¿æèë, íèéãìèéí àìüäðàëä õîðòîé þì;

3. Íèéãýìøëèéí âýá ñàéòóóäàä õ¿¿õä¿¿ä ººðèéí ìýäýýëëèéí áóëàíã ¿¿ñãýæ, õóâèéí ìýäýýëëýý îðóóëäàã áºãººä ýíý íü òýäíèé àþóëã¿é áàéäàëä òîäîðõîé áàéäëààð àþóë, çàíàë ó÷ðóóëäàã. ̺í çàðûí âýá ñàéòóóäàä òºðºë á¿ðèéí òàíèëöàõ çàðûã òîäîðõîé øàëãóóðã¿éãýýð áàéðëóóëàõ íü áèåý ¿íýëýõ, ñàäàð ñàìóóíä óðóó òàòàãäàõ çýðýã ýðñäýëèéã ¿¿ñãýäýã.

Äýýð äóðäñàí ñºðºã íºëººã áàãàñãàõ áóþó öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõûí òóëä ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿å øàòòàé àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëæ, õýâø¿¿ëýõ, ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí ç¿ãýýñ öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí óõàìñðûã äýýøë¿¿ëýõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà.

Èéìä öàõèì îð÷èí äàõü õ¿¿õäèéí ýðõèéí õàìãààëàëòûí òàëààðõ ºíººãèéí Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ò¿âøèíã õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéã ò¿¿âýðëýí ñóäàëæ òîäîðõîéëîõ íü íýí ÷óõàë.

- Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëü

1998 îíû 08 äóãààð ñàðûí 28-íû ºäºð áàòëàãäñàí Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëüä ýíý òàëààð òîäîðõîéëîîã¿é áºãººä Åðºíõèéëºã÷èéí òàìãûí ãàçðààñ ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëæ, ÓÈÕ-ààð õýëýëöñýí Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñëèéí 3.1.1-ò çààñíààð “õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñýë ãýæ îëîí íèéòýä ðåäàêòîðëàñàí ìýäýýëýë òîãòìîë ò¿ãýýäýã õýâëýë, ðàäèî, òåëåâèç, öàõèì õóóäàñ” þì. Ýíäýýñ

Ìîíãîë Óëñàä “öàõèì õóóäàñ”-ûã õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë ìºí ãýæ ¿çýõ õàíäëàãàòàé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèéí òºñëèéí 3.1-ò çààñíààð õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë íü ººðèéí íèéòýëæ, íýâòð¿¿ëæ áàéãàà ç¿éëèéíõýý òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. Òºðººñ îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí àãóóëãàä õÿíàëò /öåíçóð/ òîãòîîõã¿é. 3.2-ò çààñíààð Òºðººñ õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä íèéòëýõ, íýâòð¿¿ëýõ ìýäýýëýëä õÿíàëò òàâèõ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõã¿é áºãººä èéì õÿíàëòûí ¿éë àæèëëàãààã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõã¿é.

- Çàð ñóðòàë÷èëãààíû òóõàé õóóëü

Öàõèì îð÷èí áóþó âýá ñàéòàä çàð ñóðòàë÷èëãàà áàéðøóóëàõ, ò¿ãýýõ íü ýíãèéí áºãººä íèéòëýã ¿çýãäýë áîëñîí. 2002 îíû 05 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäºð áàòëàãäñàí Çàð ñóðòàë÷èëãààíû òóõàé õóóëèéí 6-ð ç¿éëèéí 6.5-ä çààñíààð çàð ñóðòàë÷èëãàà á¿òýýõ, ò¿ãýýõýä äàðààõ ç¿éëèéã õîðèãëîíî:

-àéäàñ òºð¿¿ëýõ, õ¿÷èðõèéëýë, ñàäàð ñàìóóíä óðóó òàòàõ, ò¿¿í÷ëýí õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é áàéäàëä ãýì õîð ó÷ðóóëàõ ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààíä õ¿ðãýæ áîëîõ çàð ñóðòàë÷èëãààã;

-õóóëèàð ñóðòàë÷ëàõûã õîðèãëîñîí áàðàà, àæèë, ¿éë÷èëãýýã ñóðòàë÷ëàõ.

Õ¿¿õä¿¿äèéí õóâüä âýá ñàéòààð ÷ºëººòýé çîð÷èõ áîëîëöîîòîé áàéãàà ýíý ¿åä çàð ñóðòàë÷èëãààíû õýëáýðòýé õ¿÷èðõèéëýë, ñàäàð ñàìóóí àãóóëãàòàé áàéíãà òóëãàð÷, ò¿¿íèéã óíøèõ, ¿çýõ çýðãýýð õýðýãëýõ îð÷èí íýãýíò á¿ðýëäñýí íü äýýðõýýñ õàðàãäàæ áàéíà.

- Ñàäàð ñàìóóí ÿâäàëòàé òýìöýõ òóõàé õóóëü

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

74

1998 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 22-íû ºäºð áàòëàãäñàí Ñàäàð ñàìóóí ÿâäàëòàé òýìöýõ òóõàé õóóëèéí 5.1-ò çààñíààð õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð /øèíý÷èëñýí Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèéí òºñëèéí äàãóó èíòåðíýòýýð/ ñàäàð ñàìóóíûã ñóðòàë÷ëàõûã õîðèãëîíî. ̺í 8.1.3-ò çààñíààð 18 íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íä ýðîòèê êèíî, ä¿ðñ áè÷ëýã, áóñàä ¿çâýðèéã ¿ç¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî.

- Òàìõèíû õÿíàëòûí òóõàé õóóëü /øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà/

2005 îíû 07-ð ñàðûí 01-íèé ºäºð áàòëàãäñàí Òàìõèíû õÿíàëòûí òóõàé õóóëèéí 8.1.1-ò çààñíààð òàìõè áîëîí òàìõèíû ¿éëäâýðèéí íýð, òýìäýã, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé çóðàã àøèãëàõ çàìààð òàìõèéã õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñýë /øèíý÷èëñýí Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèéí òºñëèéí äàãóó èíòåðíýòýýð/-ýýð ñóðòàë÷ëàõûã õîðèãëîíî.

- Ýð¿¿ãèéí õóóëü

2002 îíä áàòëàãäñàí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 25-ð á¿ëýãò êîìïüþòåðèéí ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýìò õýðãèéã õóóëü÷èëñàí. Òîäðóóëáàë, ÝÕ-èéí 226-229 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí ¿éëäëèéã ãýìò õýðýã áîëãîí õóóëü÷ëàõ çàìààð õ¿¿õäèéí êîìïüþòåðèéí ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäëûã ãýìò õàëäëàãààñ õàìãààëñàí áàéíà.

- Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü

2002 îíä áàòëàãäñàí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 4-ð á¿ëýãò çààñíààð Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 25-ð á¿ëýãò çààñàí Êîìïüþòåðèéí ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýìò õýðýã íü õºíãºí, õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýãò õàìààðàõ òóë ýíýõ¿¿ ãýìò õýðýãò Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãààñ õýðýã á¿ðòãýë, ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëíà.

- “Öàõèì õóóäàñ äàõü ñýòãýãäëèéí íýãäñýí ñèñòåì”-èéí òóõàé

Öàõèì õóóäàñ äàõü ñýòãýãäëèéí íýãäñýí ñèñòåìèéí òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí 2013 îíû 1 ä¿ãýýð òîãòîîëûí 2-ò Ìîíãîë Óëñàä ìýäýý, ìýäýýëëèéí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà öàõèì õóóäñàíä òàâèãäàõ øààðäëàãûã òîäîðõîéëîõ, çîõèöóóëàõ æóðìûã çîõèõ õóóëü òîãòîîìæèä íèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëæ ìºðä¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ àæèëëàõûã ÕÕÇÕ-íä äààëãàñàí. Ýíý çààëò íü ìýäýýëëèéí öàõèì õóóäàñíóóäûí àãóóëãûã õóóëü òîãòîîìæèä íèéö¿¿ëýõ, õóóëü áóñ àãóóëãà íýâòð¿¿ëýõýýñ ñýðãèéëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé òóë õ¿¿õýä, ºñâºð ¿åèéã íèéòëýë, íýâòð¿¿ëãèéí áîäëîãî á¿õèé öàõèì îð÷èíä áàéõ, õàìãààëàãäàõàä íºëººëºõ þì.

- Ñàéòóóä äàõü ñýòãýãäëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ æóðàì

ÕÕÇÕ-íû 2013 îíû 05 òîîò òîãòîîëûí õàâñðàëòààð áàòëàãäñàí òóñ æóðìààð âýá ñàéòóóäàä èðãýäèéí áè÷ñýí ñýòãýãäëèéã çîõèöóóëàõ áºãººä âýá ñàéòóóä íü õýðýãëýã÷èéí ¿¿ñãýõ êîíòåíò, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Ýíý õ¿ðýýíä ø¿¿ëò¿¿ð ïðîãðàììûí àñóóäàë òóñãàãäñàí áºãººä ÿìàð òºðëèéí ø¿¿ëò¿¿ðèéã õýðõýí õýðýãëýõ àñóóäëûã óÿí õàòàí çîõèöóóëñíààðàà îíöëîãòîé.2

- Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëü

2010 îíû 12–ð ñàðä Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëèéí 15.16.3-ä Ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû ÷èãëýëýýð “Êîíòåíòèéí” òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ ãýæ íýìýãäñýí íü òîîí êîíòåíòèéí òàëààð çîõèöóóëàëò õèéõ ¿íäýñëýë áîëæ áàéíà.2 http://galbaatar.blogspot.com/2011/02/blog-post.html

Ñóäàëãààíû òîéì

75

- Òîîí êîíòåíòèéí ¿éë÷èëãýýíèé çîõèöóóëàëòûí åðºíõèé íºõöºë øààðäëàãà

ÕÕÇÕ-íû 2011 îíû 08 äóãààð òîãòîîëûí õàâñðàëòààð áàòëàãäñàí “Òîîí êîíòåíòèéí ¿éë÷èëãýýíèé çîõèöóóëàëòûí åðºíõèé íºõöºë, øààðäëàãà” ãýõ æóðàì íü õàðèëöàà õîëáîîíû ñ¿ëæýýãýýð êîíòåíòèéí ¿éë÷èëãýý ýðõëýõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëíà. Òóñ æóðìûí 4-ð ç¿éëä çààñíààð êîíòåíòèéã á¿òýýæ, ò¿ãýýõ, ñóðòàë÷ëàõàä Ìîíãîë Óëñûí õîëáîãäîõ õóóëü, ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã ìºðäëºã áîëãîõ áà 15 òºðëèéí áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí êîíòåíò á¿òýýõ, ò¿ãýýõèéã õîðèãëîñîí.

Ýíýõ¿¿ æóðàì íü öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ãýõäýý “Òîîí êîíòåíòèéí ¿éë÷èëãýýíèé çîõèöóóëàëòûí åðºíõèé íºõöºë, øààðäëàãà”-ûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä Õàðèëöàà õîëáîîíû çîõèöóóëàõ õîðîîíû ç¿ãýýñ õîëáîãäîõ áóñàä áàéãóóëëàãûã òàòàí îðîëöóóëàõ, èäýâõæ¿¿ëýõã¿éãýýð ¿ð ä¿íã¿é þì.

- Öàõèì òîãëîîìûí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ æóðàì

Çàñãèéí ãàçðûí 2013 îíû 12-ð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí 410 äóãààð òîãòîîëûí õàâñðàëòààð õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûã ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð ”Öàõèì òîãëîîìûí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ æóðàì”-ûã áàòàëñàí.

- Ãýìò õýðãèéí òóõàé õóóëèéí òºñºë”

Õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ 2013 îíû 10-ð ñàðä ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðüñàí3 “Ãýìò õýðãèéí òóõàé õóóëèéí òºñºë”-èéí 26.1, 26.2, 26.3, 13.9, 7.3-ð ç¿éëä öàõèì 3 http://galbaatar.blogspot.com/2011/02/blog-post.html http://www.parliament.mn/laws/projects/256

ìýäýýëýë, ñ¿ëæýý, öàõèì õýðýãñýëòýé õîëáîîòîéãîîð õ¿¿õäèéí ýðõèéã öàõèì îð÷èíä çºð÷èõººñ õàìãààëàõ çîõèöóóëàëò òóñãàãäñàí áàéíà.

2.2. Öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà, õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà

Ìîíãîë Óëñûí õóâüä “Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé” õóóëü 1996 îíû 6-ð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ ýõëýí ìºðäºãäºæ áàéãàà áºãººä ýíý õóóëü á¿õ òºðëèéí îð÷èíä õ¿¿õäèéí ýðõèéã òºðñºí öàãààñ íü ýõëýí 18 íàñàíä õ¿ðòýë õàìãààëàõàä ¿éë÷èëíý. Òóñ õóóëèàð õ¿¿õäèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã òîãòîîñîí òºäèéã¿é õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ¿¿ðãèéã äàðààõ ýòãýýäýä õ¿ëýýëãýñýí. ¯¿íä:

- Çàñãèéí ãàçàð;- Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí

Õóðàë, Çàñàã äàðãà;

- Ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷;

- Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà;

- Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òºðèéí òºâ áîëîí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà;

- Õ¿¿õäèéí òºëºº ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí çºâëºë;

- Õ¿¿õäèéã õºãæ¿¿ëýõ, õàìãààëàõ îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà.

Ýíäýýñ õàðàõàä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé ýòãýýä îëîí áàéãàà ÷ òýäíèé ç¿ãýýñ öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õýðõýí õàìãààëàõ òàëààðõ ýðõ ç¿éí áèå äààñàí, áîëîâñðîíãóé çîõèöóóëàëò Ìîíãîë Óëñàä äóòàãäàëòàé áàéíà.

Ìîíãîë Óëñàä öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí äàðààõ áîäëîãî, õºòºëáºð õýðýãæèæ áàéíà.

- Ìîíãîë Óëñûí ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¿íäýñíèé

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

76

õºãæëèéí öîãö áîäëîãî áàòëàõ òóõàé;

- Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë áàòëàõ òóõàé;

- “Öàõèì ìîíãîë” ¿íäýñíèé õºòºëáºð;

- Õ¿¿õäèéí õºãæèë, õàìãààëëûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð;

- ¯íäýñíèé õºòºëáºð áàòëàõ òóõàé (ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäàë);

III.ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ Õ¯ÐÝÝÍ ÄÝÕ ÑÀÍÀÀ×ÈËÃÀ

3.1. Öàõèì îð÷èí äàõü õ¿¿õäèéí ýðõèéí õàìãààëàëòûí òàëààðõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé îëîí óëñûí çîõèöóóëàëòûí òóõàéä Êèáåð ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ Åâðîïûí çºâëºëèéí êîíâåíö íü õ¿¿õäèéí ïîðíîãðàô ãýäýãò õ¿¿õäèéã ñàäàð ñàìóóí áàéäëààð ¿ç¿¿ëñýí ìàòåðèàëûã òºäèéã¿é òåõíèê òåõíîëîãè àøèãëàí õ¿¿õäèéí ä¿ð òºðõòýé ñàäàð ñàìóóí ä¿ðñ áèé áîëãîõ ¿éëäëèéã õàìðóóëàõ áîëñîí áà õ¿¿õäèéí ïîðíîãðàô ¿éëäâýðëýñýí, ò¿ãýýñýí, äàìæóóëñàí çýðýã ¿éëäëèéã ýð¿¿ãèéí õóóëèéí äàãóó øèéòãýæ áàéõààð çààñàí.4

3.2. Öàõèì îð÷èíä îëîí óëñûí õýìæýýíä õýðýãæèæ áóé õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà

ͯÁ-ûí òºðºëæñºí àãåíòëàã áîëîõ Îëîí óëñûí öàõèëãààí õîëáîîíû áàéãóóëëàãà íü 2008 îíä Öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ñàíàà÷èëãûí (Child Online Protection initiative áóþó COP) õ¿ðýýíä òºðèéí áîëîí çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí àãåíòëàãóóä 4Council of Europe Convention on Cybercrime.United Na-tions Children’s Fund (UNICEF), The Innocenti Research Centre, Child Safety Online, Global Challenges and Strate-gies, 2012.

/intergovernmental agencies/ õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóä, õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàðûí õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãóóä, ÒÁÁ-ûí òºëººëºã÷人ñ á¿ðäñýí òîìîîõîí áàã á¿ðä¿¿ëýí óëìààð áîäëîãî òîäîðõîéëîã÷, õ¿¿õä¿¿ä, ýöýã ýõ÷¿¿ä, àñðàí õàìãààëàã÷èä, ýíý ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã õóâèéí õýâøëèéíõýíä çîðèóëñàí öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ òàëààðõ öóâðàë çºâëºìæ ãàðãàñàí.5

Ò¿¿í÷ëýí îëîí óëñûí õýìæýýíä õýä õýäýí àìæèëòòàé áîäèò õàìòûí ¿éë àæèëëàãààíóóä ºðíºæ áàéíà. Öàõèì ñàéò äàõü õóóëü áóñ àãóóëãûí òàëààð õàðèëöàí ìýäýýëýë ºãºõ, õàìòðàí õóóëü ñàõèóëàõ çîðèëãîîð óëñ õîîðîíäûí øóóðõàé INHOPE ñ¿ëæýýã áèé áîëãîñîí.6̺í öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ àñóóäëààðõ ñàéí òóðøëàãà ñîëèëöîõ óëñ õîîðîíäûí ìýäýýëýë ñîëèëöîõ INSAFE ñ¿ëæýý áèé áîëæýý.7 Öààøëààä Åâðîïûí Õîëáîîíû ñàíàà÷èëãààð îëîí óëñûí õýìæýýíä Äýëõèéí àþóëã¿é èíòåðíýòèéí ºäðèéã çàðëàí òýìäýãëýõ áîëñîí íü îëîí óëñûí õýìæýýíä öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ àñóóäëûã îíöãîéëîí àíõààð÷ óõàìñàð õàíäëàãûã äýýøë¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë àëõàì áîëæýý. Ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì ãýõ ìýò òåõíèê òåõíîëîãèéí ñòàíäàðòûã ÷ îëîí óëñûí ò¿âøèíä íýãäñýí ñòàíäàðòàä áàéëãàõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä òºñºë õºòºëáºð õýðýãæèæ áàéíà.8

5United Nations Children’s Fund (UNICEF), The Innocenti Research Centre, Child Safety Online, Global Challenges and Strategies, 2012.OECD,Recommendation of the OECD Council, Report on risks faced by children online and poli-cies to protect them, 2011. 6International Assosiation of Internet Hotlines.http://www.inhope.org/gns/home.aspx7 Safer Internet Centers.http://www.saferinternet.org/8 United Nations Children’s Fund (UNICEF), The Innocenti Research Centre, Child Safety Online, Global Challenges and Strategies, 2012.OECD,Recommendation of the OECD Council, Report on risks faced by children online and poli-cies to protect them, page 41, 2011.

Ñóäàëãààíû òîéì

77

IV. ÃÀÄÀÀÄ ÓËÑÛÍ ÒÓÐØËÀÃÀ

4.1.ßïîí Óëñûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

4.1.1.Öàõèì îð÷èí äàõü õ¿¿õäèéí ýðõèéí õàìãààëàëòûí òàëààðõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

1. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëü

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èíòåðíýò õýðýãëýý íýìýãäýæ, íàñàíä õ¿ðýýã¿é áóþó 18 íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýä¿¿ä îëîí íèéòèéí õàðèëöàà õîëáîîíû ñ¿ëæýýã àøèãëàõ íü óëàì á¿ð íýìýãäñýýð áàéíà. ¯¿íèé óëìààñ îëîí ýöýã ýõ÷¿¿äýä íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýò õýðýãëýýòýé õîëáîîòîéãîîð “ñºðºã íºëººëºë á¿õèé ìýäýýëýë îëæ àâàõ, ¿¿íèé óëìààñ ãýìò õýðýãò õîëáîãäîæ áîëçîøã¿é” ãýõ çîâíèë íü óëàì á¿ð ñýòãýë ò¿ãøýýñýí àñóóäàë áîëæýý. Èéìä 2008 îíû 6 äóãààð ñàðûí 11-íä “Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí àþóëã¿é èíòåðíýò õýðýãëýýíèé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ òóõàé õóóëü”9 /öààøèä “Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ õóóëü” ãýõ/ áàòëàí ãàðãàæýý. Ýíýõ¿¿ õóóëèéí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéã çîõèöóóëàõ õóóëü íü ãàð óòàñ ¿éëäâýðëýã÷ áîëîí èíòåðíýòèéí õîëáîëò ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷òýé ñºðºã íºëººòýé ìýäýýëëèéã ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì õàíãàìæèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýã çýðýã îëîí òºðëèéí çîõèöóóëàëòûã õóóëü÷èëñàí.

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëüä íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéã àìàð òàéâàí, àþóëã¿éãýýð èíòåðíýò àøèãëàõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ áîäëîãîòîé 9青少年が安全に安心してインターネットを利用できる環境の整備等に関する法律（平成二十年六月十八日法律第七十九号）http://law.e-gov.go.jp/htmldata/H20/H20HO079.html

õîëáîãäóóëàí äàðààõ ¿íäñýí çîðèëòóóäûã òóñãàæýý:

Íýã. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä ººðò íü èíòåðíýòèéã çîõèñòîé àøèãëàõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõ;

Õî¸ð. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëýë îëæ àâàõ áîëîìæèéã èíòåðíýò àøèãëàõ ¿åä àëü áîëîõ áàãà áàéëãàõ;

Ãóðàâ. Èíòåðíýò íü ºðãºí òàðõñàí îíöëîãòîé ó÷èð èðãýäýä èíòåðíýòèéí ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýýã ººðñäèéí õ¿ñëýýð çîõèöóóëàõ ÷óõàë ¿¿ðãèéã íîãäóóëæ, óëñ áîëîí îðîí íóòãààñ ò¿¿íèéã íü äýìæèõ ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí çàð÷ìûã áàðèìòàëäàã. ̺í óëñ áîëîí îðîí íóòãèéí çàõèðãàà; õîëáîãäîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áèçíåñ ýðõëýã÷, àñðàí õàìãààëàã÷ íàðò ÷ äýýðõ õóóëèàð òîäîðõîé ¿¿ðã¿¿äèéã íîãäóóëñàí10.

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëýë /Harmful information/

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëèéí 2 äóãààð ç¿éëèéí 3 äàõü õýñýãò “Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëýë ãýäýã íü èíòåðíýò àøèãëàí îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ ìýäýýëýë /ñîíñîõ ìýäýýëýë ìºí õàìààðíà/ íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí öîãö õºãæèëä èëòýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ç¿éë” ãýæ òîäîðõîéëñîí áºãººä òóõàéëáàë äàðààõ ìýäýýëë¿¿ä õàìààðíà.

Íýã. Ãýìò õýðýã ýñõ¿ë Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí ¿éëäëèéã øóóä áîëîí èëòýä äààëãàõ, õàìòðàí îðîëöóóëàõ, ýñõ¿ë òàòàí îðîëöóóëàõ, ìºí àìèà õîðëîõîä øóóä áîëîí èëòýä óðóó òàòñàí àãóóëãà á¿õèé ìýäýýëýë;

10 “Насанд х¿рээг¿й этгээдийн интернэтийн хэрэглээг зохицуулах тухай хууль”, 3 дугаар з¿йл.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

78

Õî¸ð. Õ¿íèé áýëãèéí õàðüöàà ìºí ñàäàð ñàìóóíûã èëòãýñýí çóðàã, ò¿¿íýýñ ãàäíà èëòýä áýëãèéí äóð õ¿ñëèé㠺人ñºí, ñýðãýýñýí /stimulus/ ìýäýýëýë;

Ãóðàâ. Àìèà õîðëîõ, öýýðëýë, õ¿÷èðõèéëëèéí ºí㺠àÿñ á¿õèé çóðàã ò¿¿íýýñ ãàäíà èëòýä õàðãèñëàëûí àãóóëãà á¿õèé ìýäýýëýë þì.

Äýýðõèéã òîéìëîâîë íýã äýõ õýñãèéí ìýäýýëýë áîë ãýìò ¿éëäýë áîëîí õóóëü áóñ ¿éëäýëä òàòàí îðîëöóóëàõ çîðèëãîòîé áîõèð ñàéò áîëîí àìèà õîðëîõ ¿éëäëèéã ñóðòàë÷èëäàã ñàéò, õî¸ð äàõü õýñãèéí ìýäýýëýë íü áýëãèéí õàðüöààíû òàëààð èëýðõèéëýõ íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ñàéò, ãóðàâ äàõü õýñãèéí ìýäýýëýë íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýä¿¿äýä õ¿÷èðõèéëýë, õàðãèñëàëûã ñóðòàë÷ëàõ çîðèëãîòîé ìýäýýëëèéã çîõèöóóëàõ çîðèëãîòîé.

Ѻð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëëèéã ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì õàíãàìæ /Filtering software/

“Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ” õóóëüä “Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëëèéã ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì õàãíàìæèéã õºãæ¿¿ëýõ áîëîí äýëãýð¿¿ëýõ” ãýæ çîðèëãîäîî äóðäñàí íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ¿íäñýí àðãà íü ìýäýýëëèéã ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì õàíãàìæ àøèãëàõ þì.

Ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì ãýäýã íü õ¿¿õäýä ¿ç¿¿ëýõèéã õ¿ñýõã¿é áàéãàà òàíèëöàõ ñàéò, íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ñàéò, õ¿¿õäýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëýë á¿õèé ñàéòûã èíòåðíýò õîëáîëò íü áëîêëîõ òºõººðºìæ þì. Ýíýõ¿¿ ø¿¿ã÷ ïðîãðàììûã äàðààõ ãóðâàí àðãààð àøèãëàäàã.

Íýã. Õîîñîí æàãñààëòûí àðãà /white list/ áóþó õ¿¿õäèéí õóâüä àþóëã¿é ãýæ áîäîæ áàéãàà ñàéòûã ë çºâõºí íýýõ

áºãººä ò¿¿íýýñ áóñàä ñàéòûã áëîêëîæ áàéõààð òîõèðóóëàõ àðãà;

Õî¸ð. Õîðèãëîñîí æàãñààëòûí àðãà /block list/ áóþó òàíèëöàõ ñàéò áîëîí íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ñàéò ãýõ ìýò õ¿¿õäèéí õóâüä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëëèéã àãóóëàõ á¿õèé ë ñàéòûã áëîêëîæ áàéõààð òîõèðóóëàõ àðãà;

Ãóðàâ. Àøèãëàëòûí öàãèéã õÿçãààðëàõ àðãà áóþó õ¿¿õýä íü ãàíöààðàà øºíèéí öàãààð èíòåðíýò àøèãëàõã¿é áàéõ áóþó øºíººñ ºã뺺 õ¿ðòýë èíòåðíýò àøèãëàõ áîëîìæã¿é áàéõààð òîõèðóóëàõ àðãà þì11.

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëü áàòëàãäàæ 2009 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ õîéø 18 íàñ õ¿ðýýã¿é ýòãýýä íü øèíýýð ãàð óòàñ áîëîí PHS ñ¿ëæýýãýýð èíòåðíýò àøèãëàõ òîõèîëäîëä çààâàë ø¿¿ã÷ ïðîãðàììûã àøèãëàõ ¸ñòîé áîëñîí áºãººä àñðàí õàìãààëàã÷èéí õ¿ñýëòýýð ò¿¿íèéã öóöàëæ áîëíî.

Õóóëü òîãòîîã÷èéí õ¿ñýë áà ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõàä èéì òºðëèéí õóóëüòàé óëñóóäûí õóâüä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë íü ¯íäñýí õóóëü äàõü õ¿íèé ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ìýäýýëýë àâàõ ýðõèéã çºð÷èæ áàéíà ãýõ õàíäëàãà áàéäàã áàéíà. Ýíý àñóóäàë íü ßïîí Óëñûã ìºí òîéð÷ ãàðààã¿é áºãººä ßïîí Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 21 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò çààñàí “Öóãëàðàõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, õýâëýí íèéòëýõ, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëíà” ãýõ çààëòûã çºð÷èæ, õ¿¿õäèéí ÷ºëººòýéãýýð ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ, öóãëóóëàõ

11 「青少年インターネット環境整備法について」、http://www8.cao.go.jp/youth/youth-harm/seibi_law/#a2　

Ñóäàëãààíû òîéì

79

ýðõèéã õÿçãààðëàñàí íîöòîé çºð÷èë ãýæ ¿çýí Ãèô¿ ìóæèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæ12 áàéæýý. Õàðèí Ãèô¿ ìóæèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Èòî ¯íäñýí õóóëü çºð÷ººã¿é ãýõ øèéäâýð ãàðãàñàí. Åðºíõèé人 Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëü 2008 îíä áàòëàãäñàíààñ õîéø äàðóé 6 æèëèéí õóãàöàà ºíãºð÷ îëîí íèéòèéí áîëîí èðãýäèéí õàìòûí àæèëëàãàà ñàéæðàí óëìààð òºð áîëîí îëîí íèéòèéí ç¿ãýýñ îëîí àðãà õýìæýýã àâ÷ áàéãàà ÷ èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã äàãàñàí íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëëèéí õýìæýý òºäèéëºí àõèöòàéãààð áóóðàõã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ºíäºð õ¿÷èí ÷àäàëòàé ãàð óòàñ áóþó óõààëàã óòàñ /Smart phone/, òàáëåò çýðýã îëîí òºðëèéí èíòåðíýòýä õîëáîãääîã á¿òýýãäýõ¿¿í îëøèð÷, îëîí òºðëèéí óòàñã¿é ñ¿ëæýýãýýð õ¿¿õä¿¿ä öàõèì åðòºíöòýé õîëáîãäîæ áàéíà.

2. Õ¿¿õäèéí áèåý ¿íýëýõ, õ¿¿õäèéí ïîðíî ¿éëäýëä õàðèóöëàãà íîãäóóëàõ áîëîí õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü13

1998 îíä “Õ¿¿õäèéí áèåý ¿íýëýõ, õ¿¿õäèéí ïîðíî ¿éëäýëä õàðèóöëàãà íîãäóóëàõ áîëîí õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü” áàòëàãäæýý. Ýíý õóóëü íü õ¿¿õäèéí ýðõèéã èëòýä çºð÷èõ ñàäàð ñàìóóíûã ñóðòàë÷èëñàí áîëîí õ¿¿õäèéã ñàäàð ñàìóóí, áèåý ¿íýëýõ ¿éëäëýýñ ñýðãèéëýõ, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà íîãäóóëàõ, õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ¿íäñýí çîðèëãîòîé. “Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ òóõàé” õóóëü íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëýë ãýæ þó áîëîõ, ÿìàð àðãà õýìæýý àâ÷ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí

12最判平元・9・19型集43巻8号785項13 児童買春、児童ポルノに係る行為等の処罰及び児童の保護等に関する法律（平成十一年五月二十六日法律第五十二号）http://law.e-gov.go.jp/htmldata/H11/H11HO052.html

àþóëã¿é èíòåðíýòèéí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áºãººä õóóëü çºð÷èã÷èä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí òàëààð çîõèöóóëààã¿é.

3. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéã õàìãààëàõ, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ æóðàì

ßïîí Óëñàä á¿õ õîò, òîñãîí, çàñàã çàõèðãààíû íýãæ¿¿ä “Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéã õàìãààëàõ, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ æóðàì14”-òàé áàéäàã. Õýäèéãýýð á¿õ çàñàã çàõèðãààíû íýãæ¿¿ä ä¿ðýìòýé áàéäàã ÷ çîõèöóóëæ áóé õàðèëöàà íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã áàéíà. Óã ä¿ðýì íü 1970-ààä îí õ¿ðòýë íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä õóäàëäàæ áîëîõã¿é íîì, ñîíèí, ñýòã¿¿ë áîëîí íîìûí ñàíä áàéðøóóëàõ íîì çýðýã ç¿éëñèéã çîõèöóóëæ áàéñàí áºãººä 1976 îíîîñ àâòîìàò õóäàëäààíû ìàøèíààð áîðëóóëàõ á¿òýýãäýõ¿¿íä õÿçãààðëàëò õèéõ15, íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëëèéã õÿçãààðëàæ áàéñàí. 2008 îíä “Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëü” áàòëàãäñàíààð äýýðõ ä¿ðì¿¿ä íü èíòåðíýò äýõ íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëëèéã õÿíàõ, èíòåðíýò êàôåíóóäûí ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì õàíãàìæèéí àæèëëàãàà, ò¿¿íä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çýðýã íàðèéâ÷èëñàí õýðýãæèëòèéã çîõèöóóëæ áàéíà.

4.1.2. Öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà, õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà

1. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí àþóëã¿é èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã áèé áîëãîõ áîäëîãî áà ¿íäñýí òºëºâëºãºº

14青少年保護育成条例15 http://ja.wikipedia.org/wiki/E9%9D%92%E5%B0%91%E5%B9%B4%E4%BF%9D%E8%AD%B7%E8%82%B2%E6%88%90%E6%9D%A1%E4%BE%8B

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

80

“Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëü”-èéí õî¸ðäóãààð á¿ëýãò “¯íäñýí òºëºâëºãºº”-íèé òàëààð õóóëü÷èëñàí áºãººä 22 äóãààð ç¿éëèéí 22.1 äýõ õýñýãò “Õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí áîëîâñðîëûã äýìæèõ õóóëèéí 26 äóãààð ç¿éëä çààñàí Õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûí áîëîâñðîëûã äýìæèõ çºâëºë íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýä àþóëã¿éãýýð èíòåðíýò àøèãëàõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ áîäëîãîòîé õîëáîãäñîí ¿íäñýí òºëºâëºãººã áàòëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâíà” ãýæ çààñíû äàãóó 2009 îíä Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëëèéí ýñðýã áîäëîãî, îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ çºâëºëººñ “Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí àþóëã¿é èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã áèé áîëãîõ áîäëîãûí ¿íäñýí òºëºâëºãºº”16-ã áàòàëæýý. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ õóóëüä çààñíààð ¿íäñýí òºëºâëºãººíä äàðààõ ç¿éëñèéã òóñãàõààð çààñàí áàéíà.

Íýã. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí àþóëã¿é èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã áèé áîëãîõ áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýë;

Õî¸ð. Èíòåðíýòèéí çîõèñòîé õýðýãëýýã áèé áîëãîõ áîëîâñðîëûí áîëîí ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãî;

Ãóðàâ. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä ñºð㺺ð íºëººëºõ ìýäýýëëèéã ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì õàíãàìæèéí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, õýðýãëýýíä äýëãýð¿¿ëýõ áîäëîãî;

ĺðºâ. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí çîõèñòîé õýðýãëýýã áèé áîëãîõîä èðãýä, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí äýìæëýã, áîäëîãî çýðýã þì.

16「青少年に安心してインターネットを利用できるようにするための施策に関する基本的な計画、http://www8.cao.go.jp/youth/youth-harm/suisin/

2. Õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà

ªäºð èðýõ òóñàì ºðãºæèí òýëæ áóé èíòåðíýòýýð öàöàãäàæ áóé ìýäýýëýë äýýð íýìýãäýýä ãàäààäûí óëñóóäûí ñåðâåðýýð äàìæèí öàöàãäàõ íýâòð¿¿ëýã, öàõèì õàëäëàãà, õóóëü áóñ ìýäýýëëèéí ýñðýã òýìöýõ îíîâ÷òîé àðãà íü èíòåðíýò õýðýãëýã÷èäòýé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áºãººä äàðààõ áàéãóóëëàãóóä õàðèóöàí àæèëëàäàã áàéíà.

2.1. Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí àþóëã¿é èíòåðíýò õýðýãëýýíèé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ ¿íäñýí òºëºâëºãººíä ¿íäýñëýí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ àæëûã Çàñãèéí ãàçàð, Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçàð, Õýðýãëýã÷äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ àãåíòëàã, Äîòîîä õýðãèéí ÿàì, Áîëîâñðîë øèíæëýõ óõààíû ÿàì, Ýäèéí çàñàã ¿éëäâýðèéí ÿàì çýðýã áàéãóóëëàãóóä ã¿éöýòãýæ áàéíà. Òóõàéëáàë Äîòîîä õýðãèéí ÿàì, Ýäèéí çàñàã ¿éëäâýðèéí ÿàìíû ç¿ãýýñ ¿éëäâýðëýã÷äýä õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõ, öàãäààãèéí áàéãóóëëàãààñ õóóëü áóñ, ñºðºã íºëººëºë á¿õèé ìýäýýëýëä õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõ ¿¿ðýãòýé17. Îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí õóâüä ÷ ìóæ á¿ð “Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, äýýðõ õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ æóðàì”-ûã áàòàëæ, ìºðä¿¿ëæ áàéíà.

2.2.IHC-í ¿¿ðýã /Hotline center/

̺í õóóëü áóñ ìýäýýëýë, ñºðºã íºëººëºë á¿õèé ìýäýýëýëä õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãà íü 2006 îíä áàéãóóëàãäñàí Internet Hotline center /öààøèä IHC ãýõ/ þì. Ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãà íü îëîí óëñûí 17 利用者視点を踏まえたＩＣＴサービスに係る諸問題に関する研究会2011年、「青少年に安心してインターネットを利用できる環境の整備に関する提言・スマートフォン時代の青少年保護を目指して」ｐ.14

Ñóäàëãààíû òîéì

81

öàõèì ñ¿ëæýý áîëîõ INHOPE-í ãèø¿¿í áºãººä Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðààñ ÷èã ¿¿ðýã øèëæ¿¿ëýí àâñàí îëîí íèéòèéí ñàíãèéí õýëáýðýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãà þì. IHC íü èíòåðíýò õýðýãëýã÷äýýñ õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëäàã.

Íýã. Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä õóóëü áóñ ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ;

Õî¸ð. Õóóëü áóñ áîëîí ñºðºã íºëººëºë á¿õèé ìýäýýëëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿¿äíýýñ èíòåðíýòèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ áîëîí ñåðâåðèéí àäìèíòàé õàìòðàí àæèëëàõ;

Ãóðàâ. Õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäàä ìýäýýëýë ò¿ãýýõ;

ĺðºâ. Ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì õàíãàìæ ¿éëäâýðëýã÷äýä ìýäýýëýë õ¿ðãýõ çýðýã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã18.

4.2.ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

4.2.1. ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Ýíý óëñûí àðä÷èëëûí õºãæèë, ëèáåðàë òîãòîëöîî íü Õîëáîîíû ò¿âøèíä öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí õóóëü÷èëñàí õýì õýìæýý øóóä òîãòîîõîä òèéì ÷ íààøòàéãààð íºëººëäºãã¿é áàéõ ìàãàäëàëòàé. Ó÷èð íü ÀÍÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæñàí ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõã¿é, ¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæñàí ýðõèéã çºð÷èæ áàéíà ãýñýí ¿íäýñëýëýýð öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ÿëàíãóÿà õ¿¿õäèéã ñàäàð ñàìóóíààñ õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ Õîëáîîíû õýìæýýíä áàòëàãäàí ãàðñàí òîìîîõîí õýìæýýíèé õî¸ð õóóëü õ¿÷èíã¿é áîëñîí þì. Ýõíèéõ íü Õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàð äàõü ñàäàð ñàìóóí ç¿éëèéã çîõèöóóëàõ òóõàé

18 ホットライン運用ガイドhttp://www.iajapan.org/hotline/center/20130329guide.pd

õóóëü (The Communications Decency Act of 1996) íºãººõ íü Õ¿¿õäèéã öàõèì îð÷èíä õàìãààëàõ òóõàé õóóëü áàéñàí áàéíà (The Child Online Protection Act of 1998).19

Ýäãýýð õóóëèéí äàðààãààð Èíòåðíýò îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü (Child Internet Protection Act) ãàðñàí þì.20 Óã õóóëèéí äàãóó íèéòèéí íîìûí ñàíãóóä, ñóðãóóëèóä íü çîõèñã¿é ìàòåðèàëûã ø¿¿õ ïðîãðàììûã ººðñäèéí êîìïüþòåðò ñóóðèëóóëàí õ¿¿õäèéã ïîðíî ìàòåðèàë, ñàäàð ñàìóóí ìàòåðèàë ãýõ ìýò õ¿¿õäýä õîð õºíººëòýé ìàòåðèàë ¿çýõýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõûã øààðäñàí áà øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý àâààã¿é áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàä Õîëáîîíû òóñëàìæèéí äàãóó ò¿ãýýäýã èíòåðíýòèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõ ýðõã¿é áîëîõ çîõèöóóëàëòòàé òóë ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàí àæèëëàõ ñàéí ìåõàíèçì áîëñîí ãýæ òîîöîãääîã.

Ò¿¿í÷ëýí Äîìýéí íýð ¿íýí çºâ áàéõ òóõàé õóóëü (Truth in Domain Names Act) íü õóóðàí ìýõëýõ, òººðºãä¿¿ëýõ áàéäëààð õ¿¿õäýä õîð õºíººëòýé ìàòåðèàë ¿ç¿¿ëýõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõèéã õîðèãëîñîí áàéíà. Èíòåðíýò äýõ õ¿¿õäèéí õóâèéí ìýäýýëëèéí íóóöëàëûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä ÀÍÓ-ä òóñãàéëñàí Öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéí íóóöûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü (Children’s Online Privacy Protection Act) ãàðãàñàí áºãººä óã õóóëèéí äàãóó 13 íàñ õ¿ðòýëõ õ¿¿õäýä õàíäàæ áóé âýáñàéòûí îïåðàòîð ýñõ¿ë 13 íàñ õ¿ðòýëõ õ¿¿õýä ñàéòàä õàíäàæ áàéíà ãýäãèéã íü ìýäýæ áàéâàë çààâàë ýöýã ýõèéí çºâøººðºë àâàõ ¸ñòîé àæ.21 Ãýõäýý ìºí ë õýðõýí 19Cheryl B. Preston,Zoning the Internet: A New Approach to ProtectingChildrenOnline, Brigham young university law review, 2008.20 Federal Children’s Internet Protection Act, 2000.21 United Nations Children’s Fund (UNICEF), The Innocenti Research Centre, Child Safety Online, Global Challenges and Strategies, 2012.OECD,Recommendation of the OECD Council, Report on risks faced by children online and poli-

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

82

õ¿¿õýä, òîì õ¿í ãýäãèéã íü ÿëãàõ âý ãýäýã àñóóäàë øèéäâýðëýãäýýã¿é ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ õóóëèéí ¿ð ä¿íòýé õýðýãæèëòèéã õàíãàæ ÷àäààã¿é áàéíà.

ÀÍÓ-ûí èõýíõ ìóæ óëñóóä “cybergrooming” áóþó “íàñàíä õ¿ðñýí ýòãýýä õ¿¿õäèéí èòãýëèéã öàõèì îð÷èíä îëæ àâàí óëìààð ò¿¿íòýé íàéç íºõäèéí äîòíî õàðèëöààã áèé áîëãîñíû äàðàà õ¿¿õäèéã ñàäàð ñàìóóí ¿éë õýðýãò àøèãëàõ çîðèëãî àãóóëñàí öàõèì ºäººëò” áîëîí “cyberbulling” áóþó “öàõèì øîãëîëò, çîâîîëò”-ûã õîðèãëîõ õóóëèóä ãàðãàñàí áàéíà.22

4.2.2.Öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà

Öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ Õîëáîîíû õýìæýýíèé õºòºëáºð, áîäëîãî áàéõã¿é áà ýíý õ¿ðýýíä õèéãäñýí òîìîîõîí àæëóóä íü òºäèéëºí àìæèëòã¿é áîëñîí ó÷ðààñ òîäîðõîé ÿàìäûí áîëîí ìóæ óëñ íü ººðñäèéí ñàíàà÷èëãààð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàí àæèëëàæ áàéíà.

ÀÍÓ-ä ñîøèàë ñ¿ëæýýíèé õýðýãëýã÷äèéí òîî àñàð èõýýð ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà íü ñîøèàë ñ¿ëæýýíèé àíãóó÷èí (Social networking sexual predators) áóþó õ¿¿õäèéí ýñðýã áýëãèéí õ¿÷èðõèéëëèéã ºäººí ¿éëäýõ ýòãýýä¿¿ä áèé áîëãîæ áàéãàà áà ýíý õ¿ðýýíä òîäîðõîé çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ îðîëäëîãî ÷ ÀÍÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæñàí ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé ýñðýã õýìýýí òîîöîãäñîí.23 Èéìä ñàëáàðûíõíûã ººðñäèéí ñàëáàðûí çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîí àæèëëàõûã

cies to protect them, 2011. 22 National Conference of State Legislatures, Children and the Internet.Overview of State Laws.Cyberbullying.http://www.ncsl.org/research/education/cyberbullying.aspx23 Sander J.C. van der Heide, Social Networking and Sexual Predators: The Case for Self-Regulation, Hastings commu-nications and entertainment law journal, 2008.

óðèàëñàí áàéíà.24 Õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàð äàõü Google, Yahoo, Microsoft, MySpace çýðýã ¿íäýñíèé òîìîîõîí êîðïîðàöóóä ººðñäèéí ¸ñ ç¿éí ä¿ðýì ãàðãàí, ¿éë àæèëëàãààíäàà õÿíàëò òàâèí àæèëëàæ áàéíà.

4.3.Åâðîïûí Õîëáîîíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

4.3.1.Åâðîïûí Õîëáîîíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Åâðîïûí Õîëáîî õ¿¿õäèéã öàõèì îð÷èíä õàìãààëàõ àñóóäàëä ìàø ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºãäºã áà ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº, õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàíãàõ àñóóäëûã òýíöâýðæñýí áàéäëààð çîõèöóóëàõ áîäëîãî áàðèìòàëäàã. Åâðîïûí õîëáîîíû öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áîëîí õîëáîãäîõ áîäëîãî, õºòºëáºðèéã àâ÷ ¿çüå.

Õîëáîîíû ò¿âøèíä õóóëü÷ëàí òîãòîîñîí õýì õýìæýýíèé òóõàéä Õîëáîîíû Öàõèì õóäàëäààíû äèðåêòèâä çààñíààð (Directive on Electronic Commerce) àæ àõóéí íýãæ¿¿ä öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ òàëààðõ ¸ñ ç¿éí ä¿ðýìòýé áàéõ, ¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýí àæèëëàõ øààðäëàãà òîãòîîñîí.25 ¯¿íèé çýðýãöýý Åâðîïûí Õîëáîîíû “Äóó ä¿ðñ áè÷ëýãèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí ¿éë÷èëãýýíèé òóõàé äèðåêòèâ” (EC Directiveof the Audiovisual Media Services 2010/13/EU)-ä õýðýãëýã÷äèéí õ¿ñýëòýýð èíòåðíýòýýð íýâòð¿¿ëýã ò¿ãýýã÷ /on-demand audiovisual services delivered over the internet/ õ¿¿õäèéã õîð õºíººëòýé ìýäýýëëýýñ ìºí çîõèñã¿é çàð ñóðòàë÷èëãààíààñ õàìãààëàõ ¸ñòîé áàéõààð çààñàí íü õ¿¿õäèéã ñºðºã íºëººòýé ìýäýýëëýýñ õàìãààëàõ ìàø ÷óõàë çîõèöóóëàëò áîëñîí.26

24 Мºн тэнд.25 Article 16 1(e) of Directive on Electronic Commerce.26 EC Directiveof the Audiovisual Media Services 2010/13/

Ñóäàëãààíû òîéì

83

̺í Õîëáîî íü ãèø¿¿í-îðíóóäûã öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ õ¿ðýýíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýýã áàéíãà ¿íýëýí ä¿ãíýëò ºã÷ áàéõ “ýðãýõ” ìåõàíèçìòàé áàéõûã øààðäñàí íü áîäëîãûí íýãäñýí áàéäàë, ñàéí òóðøëàãûã èëð¿¿ëýí äýìæèõ, àëäàà îíîîã çàñàí ñàéæðóóëàõàä íýí õýðýãòýé àðãà õýìæýý áîëñîí áàéíà.27

4.3.2.Öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà

ÅÕ-íû ¿íäñýí áîäëîãî íü õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ àñóóäàëä òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë ºãºí óëìààð ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ, õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ àñóóäëûã òýíöâýðæñýí áàéäëààð çîõèöóóëàõàä îðøèíî. Ýíý õ¿ðýýíä ÅÕ íü 1996 îíä Öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òàëààðõ áàðèìò áè÷èã ãàðãàí ìºí Àþóëã¿é èíòåðíýò îð÷èí 1999-2004, Àþóëã¿é èíòåðíýò îð÷èí 2005-2008 áîëîí 2006 îíä Áàãà íàñíûõàí áîëîí õ¿íèé õàëäàøã¿é áàéäëûã õàìãààëàõ òàëààðõ çºâëºìæ çýðýã øàò äàðààëñàí çºâëºìæ, õºòºëáºðèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.28

Àþóëã¿é èíòåðíýò îð÷èí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ñàëáàðûí ººðèéí çîõèöóóëàëò ìºí òºðèéí áîëîí ñàëáàðûí õàìòàðñàí çîõèöóóëàëòûí äàãóó ãóðâàí ãîë àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä: óã ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã ̧ ñ ç¿éí ä¿ðýìòýé áàéõûã õºõè¿ëýí äýìæèõ EU.27 The regulatory framework concerning online protection of minors in China, Research paper, University of Oslo, 2011.28 Green Paper on the Protection of Minors and Human Dig-nity in Audiovisual and Information Service, presented by the Commission of the European Communities, [COM(96) 483 final], Brussels 16.10.1996. Decision No 276/1999/EC adopting a multiannual Community action plan on promoting safer use of the Internet by combating illegal and harmful content on global networks, O.J. L 033 , 06 Febrary1999, p. 1-11, adopted 25 January 1999. Decision No 854/2005/EC of establishing a multiannual Community Programme on promoting safer use of the Internet and new online technolo-gies, O.J. L 149, 11 June 2005, p. 1-13, adopted 11 May 2005.

çàìààð áèé áîëãóóëàõ; êîíòåíòèéã ø¿¿õ áîëîí êîíòåíòèéí ðýéòèíã òîãòîîõ òåõíèêèéã õºãæ¿¿ëýõ; ýöýñò íü îëîí íèéòèéí äóíä ýíý òàëààðõ óõàìñàð ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ áîëíî.

¯¿íèé çýðýãöýý õ¿¿õä¿¿ä ãàð óòàñíààñàà èíòåðíýò ºðãºíººð àøèãëàõ áîëñîí òóë ÅÕ-íû “Õ¿¿õýä çàëóó÷óóä ãàð óòñûã õîð õºíººëã¿é, àþóëã¿é áàéäëààð àøèãëàõ òàëààðõ ñàíàà÷èëãà” (European Framework for Safer Mobile Use by Younger Teenagers and Children)-ä ãèø¿¿í-îðíû ìàø îëîí òîìîîõîí õàðèëöàà õîëáîîíû îïåðàòîðóóä íýãäñýí.

4.4.Èõ Áðèòàíè, Óìàðä Èðëàíäûí Íýãäñýí Âàíò Óëñûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

4.4.1.Èõ Áðèòàíè, Óìàðä Èðëàíäûí Íýãäñýí Âàíò Óëñûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Èõ Áðèòàíè, Óìàðä Èðëàíäûí Íýãäñýí Âàíò Óëñ (öààøèä Èõ Áðèòàíè ãýõ) íü ººðèéí óëñûí íèéãýì, óëñ òºð, ñî¸ëûí îíöëîãò òîõèðñîí áîäëîãûã öàã àëäàëã¿é àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áà ýíý õ¿ðýýí äýõ óã óëñûí çîõèöóóëàëò, áîäëîãî íü õàðüöàíãóé äýâøèëòòýé õýìýýí òîîöîãäîæ áàéíà. ßëàíãóÿà Èõ Áðèòàíè íü òºðèéí øóóä çîõèöóóëàëòààñ ãàäíà òºðèéí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷äûã õàìðóóëñàí õàìòûí çîõèöóóëàëò áîëîí ñàëáàðûí ººðèéí óäèðäëàãà/çîõèöóóëàëòûã (co-regulation, self-regulation) äýâøèëòòýé õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºäèéã¿é ìàø îëîí òºðëèéí àðãà õýìæýýã èäýâõòýé õýðýãæ¿¿ëæ áóé æèøèã óëñ ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çýæ áàéãàà ó÷ðààñ óã óëñûí õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, áîäëîãûã àâ÷ ¿çüå.

Ýð¿¿ãèéí áîëîí îëîí íèéòèéí õýâ æóðìûã ñàõèóëàõ òóõàé õóóëüä ñàäàð

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

84

ñàìóóí ìàòåðèàë “õýâëýí íèéòëýõ” ãýäýã îéëãîëò íü èíòåðíýò äýõ àãóóëãûã íýí àäèë õàìðàõ áîëñîí. Ò¿¿í÷ëýí òåõíîëîãè àøèãëàí êîìïüþòåðèéí òóñëàìæòàé ýñõ¿ë ººð ÿìàð íýãýí òåõíèê àøèãëàí áèé áîëãîñîí õ¿¿õäèéí ä¿ð çóðàã á¿õèé ñàäàð ñàìóóí õýâ ìàÿãòàé “äóóðèàìàë çóðàã” íü ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðýã õýìýýí òîîöîãääîã.29 Öààøëààä Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé 1978 îíû õóóëüä çààñàí “çóðàã” ãýäýã îéëãîëò íü öàõèì õýëáýðèéã îðóóëàí îéëãîõîîð áîëîí íýìýëò ººð÷ëºëò îðñîí.30 Ñàäàð ñàìóóíû òóõàé 2003 îíû õóóëü íü èíòåðíýòèéã áóðóóãààð àøèãëàí õ¿¿õä¿¿äèéã õîõèðîîõ àþóëààñ õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ õ¿¿õäèéã ñàäàð ñàìóóí ¿éë õýðýãò àøèãëàõ çîðèëãîîð õ¿¿õäèéí èòãýëèéã îëæ àâàí ò¿¿íòýé íàéç íºõäèéí äîòíî õàðèëöààã áèé áîëãîäîã “grooming” ãýìò õýðãèéã õàìðàõ áîëñîí.

4.4.2.Öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà

Ìýäýýæýýð Èõ Áðèòàíè íü ÅÕ-íû ãèø¿¿í-îðîí ó÷èð Õîëáîîíû õ¿ðýýíä õ¿ëýýñýí õàðèóöëàãûí äàãóó ÅÕ-íû õºòºëáºð àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºäèéã¿é ººðèéí îðíû ò¿¿õ, ñî¸ëûí îíöëîãò òîõèðñîí òîäîðõîé àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Èõ Áðèòàíèéí Äîòîîä õýðãèéí ÿàì íü ýíýõ¿¿ àñóóäëûã õàðèóöàí àæèëëàäàã áàéíà. Óã áàéãóóëëàãûí äýðãýäýõ Àþóëã¿é èíòåðíýò îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ êîìèññ (The Home Secretary’s Internet Task Force) íü õ¿¿õäýä çîðèóëñàí àþóëã¿é îð÷èí áèé áîëãîõ, õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí çîðèëãî, ÷èã ¿¿ðýãòýé àæèëëàäàã. ̄ ¿íèé çýðýãöýý òºðèéí ñàíõ¿¿æèëòòýé ñàëáàðûíõíû òºëººëºë, öàãäàà, ø¿¿õ áàéãóóëëàãûí 29 Section 84, Criminal Justice and Public Order Act, 1994.30 Section 7(4), Protection of Children Act, 1978.

òºëººëºë îðñîí õàìòàðñàí áàéäëààð öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ, àþóëã¿é îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð áèé áîëñîí “Öàõèì åðòºíö äýõ õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéí òºâ” /The Child Exploitation and Online Protection Centre/ õýìýýõ õàìòûí çîõèöóóëàëò õýðýãæ¿¿ëäýã áàéãóóëëàãà ýð÷èìòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.

Èõ Áðèòàíèéí òîìîîõîí 4 èíòåðíýòèéí ¿éë÷èëãýý ò¿ãýýã÷ îïåðàòîðóóä íü ÅÕ áîëîí Àíãëèéí òºðèéí óðèàëãà, ñàíàà÷èëãûí äàãóó õ¿¿õäèéã öàõèì îð÷èíä õàìãààëàõ ¿éë õýðýãò ººðñäèéí õóâü íýìðèéã îðóóëàõ ¿¿äíýýñ ººðñäèéí ¸ñ ç¿éí ä¿ðýìòýé áîëñîí áºãººä ø¿¿ã÷èéí áîëîí êîíòåíò áëîêëîõ òåõíèêèéí òóñëàìæòàé àìèà õîðëîëò, õ¿÷èðõèéëýë, ïîðíîãðàô, ç¿é áóñ êîíòåíò çýðýã êîíòåíòèéã áëîêëîõ áîëñîí.31

Èõ Áðèòàíèéí õ¿¿õäýä çîðèóëñàí áîëîâñðîëûí, ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ñòàíäàðòàä õÿíàëò òàâèí àæèëëàäàã Îôñòåä áàéãóóëëàãûí ãàðãàñàí (Office for Standards in Education, Children’s Services and Skills /Ofsted/) Öàõèì îð÷èíä àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òàëààðõ çààâàð (the Ofsted eSafety guidance) ãýæ áàéäàã áà óã çààâðûí äàãóó öàõèì àþóëã¿é îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ àæëûã ã¿éöýòãýñýí ýñýõèéã ñóðãóóëü, äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûã àòòåñòàò÷èëàõäàà ä¿ãíýäýã áàéíà.32 ¯¿íèé çýðýãöýý ýíý õ¿ðýýí äýõ íèéãìèéí óõàìñàð õàíäëàãûã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí õ¿¿õä¿¿ä, ýöýã ýõ÷¿¿ä, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä, õàðèëöàà õîëáîîíû õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãóóäàä çîðèóëñàí òóñãàé öàõèì ñàéòûã òºðèéí ç¿ãýýñ àæèëëóóëäàã.33

31 Мºн тэнд.32 Office for Standards in Education, Children’s Services and Skills.Briefings and information for use during inspections of maintained schools and academies.http://www.ofsted.gov.uk/resources/briefings-and-informa-tion-for-use-during-inspections-of-maintained-schools-and-academies33 OECD,Recommendation of the OECD Council, Report on

Ñóäàëãààíû òîéì

85

V. įÃÍÝËÒ, ÑÀÍÀË

Ýíý õýñýãò ýõëýýä ìàíàé óëñûí äàðààãààð íü ãàäààä óëñóóäûí òóðøëàãûã ä¿ãíýýä õîëáîãäîõ ñàíàë äýâø¿¿ëýâ.

-Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýíä ìýäëýã îëãîõ, îëîí íèéòèéí äóíä óõàìñàð õàíäëàãûã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí, òåõíèêèéí òóñëàìæòàé õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý

Ìîíãîë Óëñûí ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, èíòåðíýòèéí õýðýãëýý áàéíãà ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ýíý ¿åä õ¿¿õä¿¿ä öàõèì îð÷èíä èõýíõ öàãàà çàðöóóëàõ áîëñîí. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã øóóä áîëîí øóóä áóñààð ñýòãýë ç¿é áîëîí õ¿ì¿¿æëèéí õóâüä õ¿÷èðõèéëýõ, ìºëæèõ ÿâäàë èëýð÷ áàéíà. Ãýâ÷ ìàíàéä öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ òàëààð îëîí íèéòèéí ÿëàíãóÿà õ¿¿õä¿¿ä, ýöýã ýõ÷¿¿ä, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ áîëîí õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ýòãýýä¿¿äýä òîäîðõîéëîí ÷èãëýæ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýýíèé òàëààðõ ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëñýí àðãà õýìæýý áîëîí öàõèì îð÷íû õîð õºíººëèéí òàëààðõ óõàìñàð õàíäëàãûã íýìýãä¿¿ëñýí àðãà õýìæýý àëü àëü íü äîðâèòîé áàéäëààð õèéãäýæ ýõëýýã¿é áàéíà. Òåõíèê òåõíîëîãè àøèãëàí öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý, çîõèöóóëàëò ìºí ë áàéõã¿é.

- Õóóëü áóñ àãóóëãàòàé òýìöýõ àðãà õýìæýý

ÕÕÇÕ-îîñ “Êîíòåíòèéí” òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ áîëñíîîð êîíòåíòèéí ¿éë÷èëãýýíèé áèçíåñò îðîëöîã÷ áîëîõ êîíòåíòèéí àãðåãàòîð, êîíòåíòèéí õîñòèíãèéí ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷äèéã õóóëü áóñ (illigel content) àãóóëãà risks faced by children online and policies to protect them, 2011. www.thinkuknow.co.uk хэмээх сайт байдаг.

ò¿ãýýõýä õîðèã òîãòîîõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé áîëñîí õýäèé ÷ ÿã õýðõýí õóóëü áóñ àãóóëãàòàé òýìöýõ òàëààðõ çîõèöóóëàëò, àðãà õýìæýý íü òîäîðõîéã¿é. Òèéìýýñ ýíý àñóóäëûí õ¿ðýýíä òºðººñ ñàíàà÷ëàí áèé áîëãîñîí èíñòèòóö, ñàëáàðûí ººðèéí óäèðäëàãà/çîõèöóóëàëò (self-regulatory) , õàìòûí óäèðäëàãà/çîõèöóóëàëò (co-regulatory), õóóëü÷èëñàí õýì õýìæýý ãýõ ìýò öàõèì îð÷èí äàõü àþóëûã ìýäýãäýõ, ò¿¿íòýé òýìöýõ õàðèëöàí óÿëäàà á¿õèé ìåõàíèçì áàéõã¿é áàéäàëòàé áàéíà.

Ýíý àñóóäëûí õ¿ðýýíä Èõ Áðèòàíèä õóóëü áóñ àãóóëãàòàé òýìöýõèéí òóëä õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàðûí èíòåðíýòèéí ¿éë÷èëãýý ò¿ãýýã÷ áàéãóóëëàãóóä ø¿¿ã÷ ïðîãðàììûã àøèãëàí õóóëü áóñ àãóóëãûã áëîêëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã íü òýä ººðñäèéí íèéãìèéí ºìíº õ¿ëýýñýí õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàí ñàëáàðûí ººðèéí óäèðäëàãà/çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãààãèéí íýã õýëáýð þì. ßïîí Óëñ íü ìºí ë Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí èíòåðíýòèéí õýðýãëýýã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëüä 18 íàñ õ¿ðýýã¿é ýòãýýä íü ãàð óòàñ áîëîí PHS ñ¿ëæýýãýýð èíòåðíýò àøèãëàõ òîõèîëäîëä çààâàë ø¿¿ã÷ ïðîãðàììûã àøèãëàõ ¸ñòîé áîëãîí õóóëü÷èëñàí áºãººä ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ ¿¿äíýýñ óã øààðäëàãûã àñðàí õàìãààëàã÷èéí õ¿ñýëòýýð öóöàëæ áîëäîã áàéäëààð çîõèöóóëñàí. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ìàíàé óëñàä õóóëü áóñ àãóóëãàòàé òýìöýõ ýðõ ç¿éí îð÷èí äºíãºæ á¿ðýëäýæ ýõýëæ áàéãàà ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéãàà áà õàðèí óã àñóóäàëòàé õýðõýí òýìöýõ àðãà çàì, õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãà åðºíõèé人 ýíý òàëààð òîäîðõîé áîäëîãîî õàðààõàí áèé áîëãîîã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí öàõèì îð÷èíä õ¿¿õýäòýé õàðèëöàà òîãòîîí ¿éëäýãääýã ãýìò õýðýã (cybergrooming, cyberbullying) áîëîí

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

86

áóñàä ýðñäýëòýé òýìöýõ ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðýëäýýã¿é ìºí ýäãýýðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëñýí òîäîðõîé áîäëîãî ìàíàéä ¿ã¿éëýãäýæ áàéãàà íü ñóäàëãààíû ÿâöàä èëýðõèé áàéíà. ßëàíãóÿà “grooming” áóþó “ñàäàð ñàìóóí ¿éëäýë õèéëãýõ çîðèëãîòîé öàõèì ºäººëò” íü ºðãºí õ¿ðýýíä ¿éëäýãäýõ ãýìò õýðýã áîëñîí áà èõýíõ óëñ îðîí óã ãýìò õýðãèéã ýð¿¿ãèéí õóóëèéí õ¿ðýýíä çîõèöóóëäàã áîëñîí áàéõàä ìàíàé óëñàä óã ãýìò õýðãèéã çîõèöóóëàõ õýì õýìæýý áàéõã¿é áàéãàà òºäèéã¿é Ãýìò õýðãèéí òóõàé õóóëèéí òºñºëä ÷ òóñãàãäààã¿é áàéãààã àíõààðàõ íü ÷óõàë áîëîâ óó.

-Õ¿¿õäýä õîð õºíººëòýé, ñºðºã íºëººòýé àãóóëãûã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý

Öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäýä õîð õºíººëòýé, ñºðºã íºëººòýé (harmful, inappropriate content) àãóóëãûã çîõèöóóëàõ íü ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ àñóóäàëòàé çºð÷èëääºã ó÷ðààñ öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäýä ñºðºã íºëººòýé àãóóëãûã çîõèöóóëàõ íü õýö¿¿õýí àñóóäàë ãýäýã íü ÀÍÓ-ûí òóðøëàãààñ èëýðõèé. Èéìä áèäíèé ñóäàëñàí èõýíõ óëñ îðîíä õ¿¿õäèéã öàõèì îð÷èíä õîð õºíººëòýé, ñºðºã íºëººòýé ìýäýýëëýýñ õàìãààëàõûí òóëä áîëîâñðîëûí õ¿ðýýíä èíòåðíýòèéí ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýýíèé òàëààðõ õè÷ýýë îðóóëàõ, îëîí íèéòèéí äóíä èíòåðíýòèéí õîð õºíººëèéí òàëààð óõàìñàð ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëýõ ãýõ ìýò óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ îëîí àðãà õýìæýýã òåõíèêèéí òóñëàìæòàéãààð àâ÷ õóóëü÷èëñàí õýì õýìæýýíèé õàìò çîõèöóóëäàã áàéíà. Òóõàéëáàë ßïîí Óëñ íü òóñãàéëñàí õóóëü áàòàëæ õ¿¿õäýä ñºðºã íºëººòýé ìýäýýëëèéã îíöëîí çîõèöóóëàõ áîëñîí áºãººä óã õóóëüä ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì àøèãëàõ, ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýýíèé òàëààðõ ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ ãýõ ìýò öàõèì îð÷èíä ñºðºã ìýäýýëëýýñ

õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí îëîí àðãà õýìæýýã öîãö áàéäëààð õóóëü÷ëàí çîõèöóóëñàí áàéõ æèøýýòýé. ̺í Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí “Öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ íü” õýìýýõ ñóäàëãààíä Ñîëîíãîñ Óëñûã öàõèì á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîîíä ñóóðèëñàí õ¿¿õäèéí íàñûã ìàãàäëàõ ñèñòåìèéã öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã ñºðºã íºëººòýé ìýäýýëëýýñ õàìãààëàõàä àøèãëàäàã òºäèéã¿é õóóëü áóñ àãóóëãûã ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì àøèãëàæ áàéõûã èíòåðíýòèéí ¿éë÷èëãýý ò¿ãýýã÷ áàéãóóëëàãóóäààñ õóóëü÷ëàí øààðäñàí çîõèöóóëàëòòàé ãýäãèéã îíöëîí òýìäýãëýñíèéã àíõààðàí öààøèä ñóäëóóøòàé.

Ìàíàé óëñàä õ¿¿õäèéã öàõèì îð÷èíä õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäëûã õºòºëáºð, òºëºâëºãºº áàéäëààð òóñãàñàí òóë òýäãýýðèéí çààâàë õýðýãæèõ áàéäàë äóòàãäàëòàé áàéãààãààñ ãàäíà ýíýõ¿¿ õýäýí áîäëîãî õºòºëáºð ÷ õàðèëöàí-óÿëäààã¿é, õàðèëöàí-çîõèöîëäîîã¿é, íýãäñýí öîãö áóñ áàéäëààð õýðýãæèæ áàéíà. ¯íäñýíäýý ìàíàéä öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí ýðõ ç¿éí òîäîðõîé îð÷èí á¿ðýëäýýã¿é áàéäëûã ä¿ãíýâýë ýíý àñóóäàë íü ìàíàé óëñûí òóõàéä õàðüöàíãóé øèíý ç¿éë áîëîëòîé. Ãýñýí õýäèé ÷ ÌÓÈÑ-èéí ÍØÓÑ-èéí Ñýòãýë ñóäëàë, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû òýíõèìèéí ã¿éöýòãýñýí “Ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèëä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº” òºñëèéí ñóäàëãààíû òàéëàí íü öàõèì îð÷èíä í¿¿ðëýõ àãóóëãûí, õàðèëöààíû, ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäëûí ãýõ ìýò ýðñäýëä õ¿¿õä¿¿ä àëü õýäèéíýý ºðãºíººð ºðòºõ áîëñíûã õàðóóëñàí.

Õàðèí îäîî Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí “Öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ íü” õýìýýõ ñóäàëãààíä óëñ îðíû

Ñóäàëãààíû òîéì

87

àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýýíèé îíöëîãèéã íü õàðãàëçàí ãóðâàí òºðºë áîëãîí àíãèëñíû íýãä¿ãýýðò öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí õóóëü÷èëñàí õýì õýìæýý òîãòîîõûí çýðýãöýý òåõíèê òåõíîëîãèéí äýâøëèéã àøèãëàí çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé óëñûí òºëººëºë áîëãîí ßïîí Óëñûí; õî¸ðäóãààðò ñàëáàðûí ººðèéí çîõèöóóëàëò ìºí òºðèéí, îëîí íèéòèéí, èðãýíèé íèéãìèéí òºëººëëèéã õàìðóóëàí õàìòûí çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé ÀÍÓ-ûí; ãóðàâäóãààðò òîäîðõîé àëü íýã çîõèöóóëàõ àðãà áàðèëûã õýðýãæ¿¿ëýõ ãýæ òóéëøðàõã¿éãýýð á¿õèé ë áîëîìæèò àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé óëñûí òºëººëºë áîëãîí Åâðîïûí Õîëáîî ¿¿í äîòðîî Èõ Áðèòàíèéí çîõèöóóëàëòûí òàëààð òîâ÷ ä¿ãíýëò õèéå.

Ýõíèé àíãèëëààñ òºëººëºë áîëãîí ñóäàëñàí ßïîí Óëñûí õóâüä äýëõèéä òåõíèê, òåõíîëîãèéí õºãæ뺺𺺠òýðã¿¿ëýã÷ îðíû õóâüä ýíý òºðëèéí ñàëáàðàà ÿìàãò õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä òºðèéí ç¿ãýýñ áèçíåñ ýðõëýã÷äýý äýìæèæ àæèëëàäàã. Ãýâ÷ õºãæèë á¿õýí ñàéíààñ ãàäíà ñºðºã ç¿éëèéã äàãóóëäàã ó÷èð òåõíèê, òåõíîëîãè õºãæèõ òóñàì òóõàéí îð÷èíä ºñºí òîðíèæ áóé õ¿¿õä¿¿ä áóþó íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéí öààøäûí çàí òºëºâ, áèå ìàõáîäûí á¿ðýí òºëºâøèëä ñºð㺺ð íºëººëäºã áàéíà. ¯¿íèé íýã æèøýý íü öàõèì îð÷èí äàõü õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ àñóóäàë áºãººä 2008 îíä öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëæ, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ áèå äààñàí õóóëèéã áàòëàí ìºðä¿¿ëæ áàéíà. Ýíý õóóëèéí îíöëîã íü òºð áîëîí áèçíåñ ýðõëýã÷, èðãýä, ýöýã ýõ÷¿¿äèéí õàìòûí àæèëëàãààíä òóëãóóðëàí çààâàë àëáàäëàãûí áóñ èë¿¿ áîëîâñðîë, îþóí ñàíààíä íü ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë

þì. Ýíý íü ÷ óã õóóëüä òåõíèêèéí òóñëàìæòàé àâàõ àðãà õýìæýý áîëîõ ø¿¿ã÷ ïðîãðàììûã ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ ìºí õ¿¿õäèéí ýðõèéã öàõèì îð÷èíä õàìãààëàõàä óõààëãààð àøèãëàæ ÷àäñàíòàé õîëáîîòîé.

̺í ßïîí Óëñûí õóâüä õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý òºðèéí àëáàäëàãûí õ¿÷ýýð áóñ ýíý òºðëèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äîä ¿¿ðýã áîëãîõ çàìàà𠺺ðñ人ð íü õýðýãæèëòèéã íü õàíãóóëæ áàéãàà íü òºðèéí ç¿ãýýñ øóóä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õÿçãààðëàæ áàéãàà áóñ, ýðãýýä á¿õ íèéòýýð õóóëèéã îéëãîæ, çºâõºí ìýðãýæëèéí ýòãýýä áóñ ýöýã ýõýýñ ýõëýýä õ¿¿õýä õ¿ðòýë öàõèì îð÷èíä ººðèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, ìýäýýëëèéí ¸ñ ç¿éã ÷àíäëàí ñàõèõ, ¸ñ ç¿éí òºëºâøëèéã òîãòîîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà.

ÀÍÓ-ûí òóõàéä ¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæñàí ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ àñóóäàë íü öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ñàíàà÷èëãà, òîäîðõîé àæëóóäûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, íóðààõ ýñõ¿ë äàëàéöòàé øèéäâýðëýõýä èõýýõýí ñààä òîòãîð áîëæ áàéãàà ó÷ðààñ õ¿¿õäèéã öàõèì åðòºíöºä õàìãààëàõ õ¿ðýýíä õèéãäýæ áàéãàà àæëóóä òóéëûí õàíãàëòã¿é ãýæ îëîí ýðäýìòýä ¿çýæ áàéíà.34 Ãýñýí õýäèé ÷ Õîëáîîíû ò¿âøèíä íîìûí ñàí, ñóðãóóëèóä ãýõ ìýò õ¿¿õýä èõýýð öóãëàðäàã îð÷èíã á¿ñ÷ëýí çîõèöóóëñàí õóóëü, õ¿¿õäèéí öàõèì îð÷èíä õóóðàí ìýõëýõ ¿éë àæèëëàãààíààñ òîäîðõîé õýìæýýíä õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ Äîìýéí íýðèéã ¿íýí çºâ áàéëãàõ òóõàé õóóëü, õ¿¿õäèéí è-ìýéëèéí ñïàìä èðäýã çîõèñã¿é ìýäýýëëèéã çîõèöóóëàõ õ¿ðýýíä ìºí õ¿¿õäèéí õóâèéí ìýäýýëëèéã õàìãààëàõ õ¿ðýýíä ãýõ ìýò òîäîðõîé õóóëü÷èëñàí õýì õýìæýý ìºðäºãäºæ áàéíà.

34 Мºн тэнд.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

88

ÀÍÓ-ä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä íü òºëºâøñºí áà ýíý õ¿ðýýíä ìàø èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààã áèå äààí áîëîí õîëáîãäîõ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí ÿâóóëäàã. ̺í ìýðãýæëèéí ¸ñ ç¿éí ºíäºð õºãæèëòýé óëñ ó÷ðààñ õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàðûí òîìîîõîí õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãóóä íü ¸ñ ç¿éí ä¿ðýì ãàðãàí ¿¿íèéõýý äàãóó àæèëëàõ áóþó ñàëáàðûí ººðèéí óäèðäëàãà/çîõèöóóëàëòûã (self-regulation) ò¿ëõ¿¿ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà íü öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà.

Õàðèí ÅÕ-íû ñàíàà÷èëãà çîõèöóóëàëò íü ãèø¿¿í-îðíóóäûã óðèàëñàí öààøëààä ýíý õ¿ðýýíä àâàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýíèé õ¿ðýýã òîäîðõîéëñîí ñóóðü íü áîëæ ÷àäñàí. Ýíý õ¿ðýýíä Õîëáîîíû ò¿âøèíä áîäëîãî, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, õóóëü÷èëñàí õýì õýìæýý òîãòîîí øóóä çîõèöóóëàõ àðãà áàðèëààñ ãàäíà Õîëáîî íü ñàëáàðûí ººðèéí (self-regulatory), òºðèéí áîëîí ñàëáàðûí õàìòàðñàí çîõèöóóëàëòûã (co-regulatory) äýìæèí õºãæ¿¿ëýí àæèëëàõûã ãèø¿¿í-îðíóóäàä Õîëáîîíû ò¿âøèíä ¿ð ä¿íòýé óðèàëæ ÷àäñàí.

Öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí ìàø ñàéí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýã÷ Èõ Áðèòàíè íü ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí äýâøèëòòýé õîëáîîòîéãîîð ¿¿ñ÷ áóé àñóóäëóóäûã öàã àëäàëã¿é, ¿ð ä¿íòýé øèéäâýðëýõèéí òóëä õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä òóõàé á¿ð íü øààðäëàãàòàé íýìýëò ººð÷ëºëòèéã îðóóëæ áàéñíû çýðýãöýý òºðèéí ñàíàà÷èëãà, äýìæëýãòýéãýýð ñàëáàðûí, òºðèéí, òºðèéí áóñ, îëîí íèéòèéí õ¿÷èéã õàìðóóëàí öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ àñóóäëûã çîõèöóóëàõ òîäîðõîé ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé îëîí áàéãóóëëàãóóäûã áèé áîëãîí

óëìààð ýíý õ¿ðýýíä õàðèëöàí óÿëäàà á¿õèé íýãäñýí òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëýí àæèëëàõûã çîðüæ áàéíà. Ñàëáàðûí áîëîí õàìòûí çîõèöóóëàëòûã òºð õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýë õýëáýðýýð ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëäýã.

Öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ¿íäýñíèé õýìæýýíèé ñòðàòåãè õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí òîäîðõîé áîäëîãî áîëîí ¿éë àæèëëàãààã îëîí íèéòýä íýýëòòýé, èë òîä áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà íü áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ò¿âøíèéõýí, îëîí íèéòèéí äóíä òºäèéã¿é ñàëáàðûíõíû äóíä ýíý òàëààðõ óõàìñàð, õàíäëàãûã íýìýãä¿¿ëýí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ºðí¿¿ëýõ ¿íäýñ ñóóðü íü áîëæ áàéíà. Õàðèí äýýðõ óëñóóäûã òºëººëºë áîëãîí ñóäàëñàí àëü ÷ àíãèëàëä ìàíàé óëñ íü õàìààðàõã¿é òóë õýäèé öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ òàëààð òîäîðõîé õýìæýýíä àíõààð÷ áàéãàà ÷ öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéí õàìãààëàõ òîäîðõîé áîäëîãîã¿é óëñûí òîîíä ìàíàé óëñ íü õàìààðíà ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.35

Èíãýýä Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí “Öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ íü” õýìýýõ ñóäàëãààíä óëñ îðíû àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýý, áîäëîãûí öàð õ¿ðýýã òîéìëîí òîäîðõîéëñíûã àâ÷ ¿çýýä óã ñóäàëãààíä óëñ îðîí õîëáîãäîõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä þóã àíõààðàõ øààðäëàãàòàé òàëààð äýâø¿¿ëñýí ñàíàëûã öóõàñõàí äóðäúÿ. Óã ñóäàëãààíä àðãà õýìæýýã òîéìëîõäîî:

i) øóóä áîëîí øóóä áóñ áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëæ áóé îëîí äàâõàðãàò àðãà õýìæýý (multi-layered policies);

Îëîí äàâõàðãàò àðãà õýìæýý ãýäýãò ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîõ, õ¿¿õýä èõýýð öóãëàðäàã îð÷íûã á¿ñ÷ëýí 35 OECD,Recommendation of the OECD Council, Report on risks faced by children online and policies to protect them, page 42, 2011.

Ñóäàëãààíû òîéì

89

çîõèöóóëàõ /æèøýý íü: áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà/, ñàëáàðûí ººðèéí çîõèöóóëàëò, òºðèéí áîëîí ñàëáàðûí õàìòûí çîõèöóóëàëò, òåõíèêèéí òóñëàìæòàé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýý, îëîí íèéòèéí ìýäëýã óõàìñðûã íýìýãä¿¿ëýõýä áîëîí áîëîâñðîëûí õ¿ðýýíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýý, õ¿¿õäýä ýýëòýé áóþó òóñãàéëñàí õ¿¿õäýä çîðèóëñàí öàõèì ñàéòóóäûã äýìæèí õºãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý õýìýýí òîäîðõîéëñîí áºãººä èõýíõ óëñ îðîí öàõèì åðòºíöºä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð, áîäëîãûí õ¿ðýýíä äýýðõ îëîí òºðëèéí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà.36

ii) õàìààðàë á¿õèé îëîí îðîëöîã÷äûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí õ¿ðýýíä õýðýãæèõ îëîí îðîëöîã÷äûã õàìàðñàí àðãà õýìæýý (multi-stakeholder policies);

Îëîí îðîëöîã÷äûã õàìàðñàí àðãà õýìæýýíèé õ¿ðýýíä òîäîðõîé òºðèéí áàéãóóëëàãóóä, õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóä, áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóä, ýöýã ýõ÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿ä, ñàëáàðûíõàí òóñ òóñ ººðñäèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãàòàéãààð öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ¿éëñò ç¿òãýæ áàéíà. ßëàíãóÿà òºð çàñãèéí äýýä ò¿âøèíä ¿íäýñíèé õýìæýýíèé áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ íü ýäãýýð îðîëöîã÷äûã ººð ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä èäýâõòýé îðîëöîí, òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàí ñàíàà÷èëãàòàé àæèëëàõ íºõöºëèéã õàíãàõàä íýí ÷óõàë áàéäàã íü òîäîðõîéëîãäñîí.37

iii) íýãýíò ë èíòåðíåò äýõ õóóëü áóñ àãóóëãûã òàñëàí çîãñîîõûí òóëä õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý íü çºâõºí íýãýí óëñûí õýìæýýíä õÿçãààðëàãäàõ áîëîìæã¿é ó÷ðààñ ¿íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí õýìæýýíä õàìòðàí

36 Мºн тэнд.37 Мºн тэнд.

õýðýãæ¿¿ëýõ îëîí ò¿âøèíò àðãà õýìæýý (multi-level policy) áàéíà.38

Îëîí ò¿âøèíò àðãà õýìæýý ãýäýãò ¿íäýñíèé õýìæýýíèé áîäëîãî, òèâ á¿ñèéí õýìæýýíèé õºòºëáºð, ñàíàà÷èëãà áîëîí îëîí óëñûí õýìæýýíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýýã õàìðóóëàí îéëãîäîã.

ÑÀÍÀË

Ýöýñò íü òóñãàéëàí ñóäàëñíû õóâüä ìàíàé óëñûí òóõàéä ýíý õ¿ðýýíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèò áîäëîãûí òàëààð òîâ÷õîí ñàíàë äýâø¿¿ëüå.

Ìàíàé óëñ íü ¸ñ ç¿é ºíäºð òºëºâøñºí, òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã èðãýíèé íèéãýì á¿ðýëäñýí ÀÍÓ-ûí ñàëáàðûí óäèðäëàãà/çîõèöóóëàëòàä (self-regulatory) òóëãóóðëàñàí çîõèöóóëàëòûí õýâ ìàÿãààñ ñóðàëöàõ ç¿éë îëîí áàéãàà õýäèé ÷ ìàíàé îðíû íèéãìèéí òîãòâîðã¿é áàéäàë, èðãýíèé íèéãìèéí òîãòâîðòîé îðîëöîî, ìýðãýæëèéí ̧ ñ ç¿éí òºëºâøèë çýðãèéã õàðãàëçàí ýíýõ¿¿ õóâèëáàð íü äàíãààðàà ìàíàé óëñàä òºäèéëýí òîõèðîìæã¿é áàéõ ìàãàäëàëòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Õàðèí ýíý õ¿ðýýí äýõ ßïîí Óëñûí áîäëîãî íü öýãöòýé áºãººä õóóëü áóñ àãóóëãàòàé òýìöýõ òîäîðõîé àðãà õýìæýýã àâ÷ áàéãààãààñ ãàäíà õ¿¿õäýä ñºðºã íºëººòýé àãóóëãûã çîõèöóóëàõ òóñãàé õóóëü áàòàëñàí íü îëîí íèéòèéí äóíä ýíý àñóóäàëä õàíäóóëàõ à÷ õîëáîãäëûã íýìýãä¿¿ëñýí òºäèéã¿é á¿õèé ë èðãýäèéíõýý òîãòâîðòîé, òóóøòàé, èäýâõòýé îðîëöîîã áèé áîëãîõîä óðèàëæ ÷àäñàí àðãà õýìæýý áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéãàà ó÷ðààñ ìàíàé íºõöºëä íóòàãøóóëàõàä áîëîìæòîé ìºí ¿ð ä¿íòýé áàéõ ìàãàäëàëòàé. Ò¿¿í÷ëýí ìàø îëîí òºðëèéí àðãà õýìæýýã àâ÷ 38 Мºн тэнд.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

90

õýðýãæ¿¿ëýí öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõûã çîðüæ áóé Èõ Áðèòàíèéí òóðøëàãààñ ÷ ñóðàëöàõ ç¿éë îëîí áàéíà. Èíãýýä õóóëü÷ëàí çîõèöóóëàõ áîëîí áîäëîãî, õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ãýñýí äàðààõ ñàíàëóóä áàéíà:

-Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òóõàéä:

Öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäýä í¿¿ðëýäýã àãóóëãûí, õàðèëöààíû, õ¿¿õýä õýðýãëýã÷èéí õóâüä, ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäàëòàé õîëáîîòîéãîîð ¿¿ñäýã ãýõ ìýò á¿õèé ë ýðñäýë, àþóëààñ õ¿¿õäèéã õàìãààëàõûí òóëä õîëáîãäîë á¿õèé õóóëü òîãòîîìæèä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ àðãà çàìààð, òóõàéëáàë Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé õóóëüä, Ýð¿¿ãèéí òóõàé, Çàð ñóðòàë÷èëãààíû òóõàé ãýõ ìýò õîëáîî á¿õèé á¿õèé ë õóóëü òîãòîîìæèä øààðäëàãàòàé íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé. Õóóëü áóñ àãóóëãàòàé òýìöýõ õ¿ðýýíä òåõíèê òåõíîëîãè39 àøèãëàí àâàõ áîëîìæèò àðãà õýìæýýã èíòåðíýòèéí ¿éë÷èëãýý ò¿ãýýã÷ áàéãóóëëàãóóäààñ õóóëü÷ëàí øààðäàõ ìºí öàõèì îð÷èíä õóóëü áóñ àãóóëãà ÿëàíãóÿà õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã õàðóóëñàí ãýìò õýðýãò íîãäóóëàõ õàðèóöëàãûã ÷àíãàòãàõ íü õóóëü áóñ àãóóëãàòàé òýìöýõýä ¿ð ä¿íòýé áàéõ áîëîâ óó.

¯¿íèé çýðýãöýý õ¿¿õäèéã ñºðºã íºëººòýé ìýäýýëëýýñ öàõèì îð÷èíä õàìãààëàõ àñóóäàëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë ºãºõ, ìºí îëîí íèéòèéí äóíä ýíý òàëààðõ óõàìñàð õàíäëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã ñºðºã íºëººòýé, õîð õºíººëòýé

39 Joshua A.T. Fairfield, Protecting virtual playgrounds: chil-dren, law and play online: Virtual parentalism, Washington & Lee Law review, 2011. Энэ судалгаанд АНУ-ын жишээн дээр ш¿¿гч програмыг хэрхэн мэдээллийн эрх чºлººнд нºлººлºхг¿й байдлаар хуульчлан ашиглахыг дэмжих талаар санал тусгагдсаныг ашиглах боломжтой.

àãóóëãààñ õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí áèå äààñàí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòòàé áîëîõ øààðäëàãàòàé. ßëàíãóÿà õ¿¿õäèéã öàõèì îð÷èíä ñºðºã íºëººòýé àãóóëãààñ õàìãààëàõ çîõèöóóëàëò íü ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõã¿é áàéäëààð õýðýãæèõ ¸ñòîé ãýäãèéã àíõààðàõ øààðäëàãàòàé ó÷ðààñ ñºðºã íºëººòýé àãóóëãûã çîõèöóóëàõûí òóëä òåõíèê òåõíîëîãè àøèãëàí àâàõ áîëîìæèò àðãà õýìæýýã ýöýã ýõèéí õÿíàëòòàé óÿëäóóëàí ìºí èíòåðíýòèéí ¿éë÷èëãýý ò¿ãýýã÷ îïåðàòðóóäàä òîäîðõîé ¿¿ðýã îíîîõ áàéäëààð õóóëü÷ëàõ áîëîìæòîé. Ýíý õ¿ðýýíä ßïîí Óëñûí òóñãàéëñàí õóóëèéã ÷èã áàðèìæàà áîëãîõ áîëîìæòîé. Öààøëààä ñºðºã íºëººòýé àãóóëãûã çîõèöóóëàõ õ¿ðýýíä õèéãäýæ áóé ÀÍÓ áîëîí Èõ Áðèòàíèéí Öàõèì õóäàëäààíû òóõàé õóóëü, Õóâü õ¿íèé íóóöûí òóõàé õóóëü, Ñóðãóóëü áîëîí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûã á¿ñ÷ëýí çîõèöóóëñàí õóóëü çýðãýýñ òóðøëàãà ñóðàëöàõ íü íýí ÷óõàë. Ò¿¿í÷ëýí öàõèì ìºðèéòýé òîãëîîìûã õ¿¿õäýä õóóëü÷ëàí õîðèõ, õ¿¿õäýä öàõèì áîëçîîíû ñàéòûã àøèãëàõûã õÿçãààðëàõ õ¿ðýýíä ÷ õýì õýìæýý òîãòîîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Õ¿¿õäèéã ñºðºã íºëººòýé ìýäýýëëýýñ öàõèì îð÷èíä ¿ð ä¿íòýé õàìãààëàõûí òóëä èéíõ¿¿ õóóëü÷èëñàí õýì õýìæýýíýýñ ãàäíà ºðãºí õ¿ðýýíèé öîãö áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ ÷ øààðäëàãàòàé áàéíà.

-Áîäëîãî, õºòºëáºð, õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí òóõàéä

Óõàìñàð õàíäëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýý: Óëñ îðîí áîëãîí íü èíòåðíýò îð÷èíä çàíàëõèéëäýã àþóëûí òàëààð ìºí ýíý àñóóäëààðõ óõàìñàð ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí õ¿ðýýíä ìºí ýöýã ýõ÷¿¿äýä, õ¿¿õä¿¿äýä çîðèóëàí ºðãºíººð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Ñóäàëãààíû òîéì

91

ßëàíãóÿà õóóëü ñàõèóëàõ äýä á¿òýö, òºñºâ ìºí㺠áàãàòàé ìàíàé íºõöºëä óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý áîëîí îëîí íèéòèéí äóíä ýíý àñóóäëûí òàëààðõ óõàìñàð õàíäëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ òîäîðõîé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü íýí øààðäëàãàòàé. Èíãýõäýý õ¿¿õäýä çîðèóëñàí ýåðýã öàõèì ñàéòóóäûã áîëîí ýöýã ýõ÷¿¿ä áîëîí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà, øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã àãóóëñàí öàõèì ñàéòûã îëíîîð áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé.

Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí õ¿ðýýíä àâàõ àðãà õýìæýý: Öàõèì àþóëã¿é îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ àæëûã ã¿éöýòãýñýí ýñýõèéã ñóðãóóëü, äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûã àòòåñòàò÷èëàõäàà ä¿ãíýäýã áîëîõ íü ÷óõàë. ̺í áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûã ø¿¿ã÷ ïðîãðàììòàé áàéëãàõ àñóóäëûã àíõààðàí øèéäâýðëýõ õýðýãòýé. Ñóðãóóëèéí õ¿¿õä¿¿ä áîëîí îþóòíóóäûí ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí õè÷ýýëä èíòåðíýòèéí ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýýíèé îéëãîëòûí òàëààð, öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäýä í¿¿ðëýäýã àþóë, ýðñäýëèéí òàëààð çààäàã áîëãîõ íü ç¿éòýé.

Òåõíèê, òåõíîëîãèéí òóñëàìæòàé àâàõ àðãà õýìæýý: Òåõíèê òåõíîëîãèéí õ¿ðýýíä àâàõ àðãà õýìæýýã ÷ òºðèéí ç¿ãýýñ ñàíàà÷ëàí áèé áîëãîõ, õºõè¿ëýí äýìæèõ øààðäëàãàòàé þì. Òóõàéëáàë: ø¿¿ã÷ ïðîãðàìì, ðýéòèíã òîãòîîõ ïðîãðàìì çýðãèéã íýí ÿàðàëòàé íýâòð¿¿ëýí õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä áîëîí áîäëîãî, õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä òºðººñ äýìæèí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé.

Ýíý àñóóäëûí õ¿ðýýí äýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãà: Õàðèëöàà õîëáîîíû çîõèöóóëàõ õîðîîíîîñ ãàäíà äàðààõ áàéãóóëëàãà “Òîîí êîíòåíòèéí ¿éë÷èëãýýíèé çîõèöóóëàëòûí åðºíõèé íºõöºë øààðäëàãà”-ûí 4-ð ç¿éë áóþó

êîíòåíòèéã á¿òýýæ, ò¿ãýýõ, ñóðòàë÷ëàõ ¿éë àæèëëàãààíä Ìîíãîë Óëñûí õîëáîãäîõ õóóëü, ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã ìºðä¿¿ëýõ, çºð÷ñºí êîíòåíò á¿òýýõ, ò¿ãýýõèéã õîðèãëîõ çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ àæèëëàõ, õýðýãæèëòèéí òàëààð òàéëàí, ìýäýýíäýý òóñãàæ áàéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íä: ¯ÀÁÇ-èéí Àæëûí àëáà, ÒÅÃ, Òåððîðèçìòîé òýìöýõ àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ çºâëºë, Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûã çîõèöóóëàõ çºâëºë, ÖÅÃ-ûí Ýð¿¿ãèéí öàãäààãèéí ãàçðûí Öàõèì ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ òàñàã, تÕÒÃ, ΪÃ, Ýðîòèêèéí ñóðòàë÷èëãààíä õÿíàëò òàâèõ çºâëºë, Õ¿¿õäèéí òºëºº ¿íäýñíèé ãàçàð õàìààðíà.

̺í ñàëáàðûí áîëîí õàìòûí çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý õóóëü÷ëàí òîãòîîõ (institutional self-regulation) áàéäëààð áèé áîëãîõ áîëîìæòîé. Ò¿¿í÷ëýí ñàëáàðûí, õàìòûí çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ òºð õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýë õýëáýðýýð öàõèì îð÷èí äàõü õóóëü áóñ êîíòåíòèéí ýñðýã àæèëëàõ íü ¿ð ä¿íòýé þì. Æèøýý íü “ìýäýãäýõ áîëîí òàñëàõ” /notice and takedown/ ìåõàíèçìûã òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

Ýíýõ¿¿ ñàëáàðûí áîëîí õàìòûí çîõèöóóëàëòûã ñîøèàë ñ¿ëæýýíèé õ¿ðýýíä ìºí óõààëàã ãàð óòàñ àøèãëàõ õ¿ðýýíä ¿¿ñäýã çºð÷èë, ãýìò õýðýãòýé òýìöýõýä õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Öààøëààä õîëáîãäîõ õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ ìºí öàõèì îð÷èí äàõü õ¿¿õäèéí ýñðýã õóóëü áóñ àãóóëãà, ¿éëäýëòýé òýìöýõ á¿òöèéã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé. Óëìààð îëîí íèéòèéí äóíä õýðõýí ýíý àñóóäëûã ìýäýãäýõ õàìòðàí õóóëü ñàõèóëàõ òàëààð îéëãîëòòîé áîëãîõ íü ÷óõàë þì.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

92

Îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà: Îëîí óëñûí ò¿âøèíä öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä õàðèëöàí ñàéí òóðøëàãà ñîëèëöîõ áîëîí õóóëü áóñ êîíòåíòèéí ýñðýã îëîí óëñûí õýìæýýíä õàìòðàí õóóëü ñàõèóëàõ õàìòûí àæèëëàãàà èäýâõòýé ºðíºæ áàéãàà áºãººä ìàíàé óëñ ÷ ýíý õ¿ðýýí äýõ ¿éë àæèëëàãààíààñ òóðøëàãà ñóäëàõ, õóóëü ñàõèóëàõ ¿éëñò õàìòðàí ç¿òãýõ íü íýí ÷óõàë.

Èíãýýä ýöýñò íü èéíõ¿¿ îëîí îðîëöîã÷äûã õàìðóóëàí îëîí ò¿âøèíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ òºðºë á¿ðèéí àðãà õýìæýýã íýãäñýí, õàðèëöàí óÿëäààòàé öîãö áîäëîãûí äàãóó õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë áºãººä íýãýíò ë ýíýõ¿¿ àñóóäàë íü ìàíàé óëñûí òóõàéä òºäèéã¿é îëîí óëñûí ò¿âøèíä øèíýëýã àñóóäàë ó÷ðààñ áîäëîãûí ¿ð ä¿íòýé áàéäàë, õàðèëöàí óÿëäààòàé áàéäëûã õÿíàõ, ¿ð íºëººíä ¿íýëãýý õèéõ, äàõèí ä¿ãíýõ, äàõèí ñàéæðóóëàõ “ýðãýõ ìåõàíèçì” á¿õèé òîãòîëöîîã öàõèì îð÷èíä õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ áîäëîãûí õ¿ðýýíä áèé áîëãîõ íü ÷óõàë þì.40

40 ЭХХАХБ-ын “Цахим ертºнцºд х¿¿хдийг хамгаалах нь” судалгааны х¿рээнд тусгагдсан эдгээр бодлогын зºвлºмж болон олон улсын хамтын ажиллагааны ¿р д¿нд бий болсон олон зºвлºмж, сайн туршлагыг эрх з¿йн зохицуулалт болон энэ х¿рээн дэх бодлогыг тодорхойлохдоо ашиглах нь з¿йтэй юм.

---o0o---

Ñóäàëãààíû òîéì

93

2010 îíû 5 äóãààð ñàðààñ ßïîíû îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà ÆÀÉÊÀ, Ìîíãîëûí Óëñûí Äýýä ø¿¿õ, Ìîíãîëûí ªì㺺ëºã÷äèéí õîëáîî õàìòðàí Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áèëýý.

Ýíýõ¿¿ òºñëèéí çîðèëãî íü îðîí äàÿàð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëæ, èíãýñíýýð èðãýíèé áîëîí ãýð á¿ëèéí õýðýã ìàðãààí òºäèéã¿é áóñàä òºðëèéí õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ áàñ íýãýí àðãà çàìûã áèé áîëãîõ ÿâäàë þì. Òºñëèéí ýõíèé øàò áóþó 2010 îíû 5 äóãààð ñàðààñ 2012 îíû 11 ä¿ãýýð ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ áîëîí Äàðõàí-Óóë àéìàã äàõü Ñóì äóíäûí ø¿¿õèéã ò¿øèö ø¿¿õýýð ñîíãîí,ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã òóðøèëòûí æóðìààð ÿâóóëàí òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðëýý.

Òóõàéëáàë, Íèéñëýëèéí Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ 2012 îíû 1-ð ñàðààñ 12 äóãààð ñàðûí õóãàöààíä íèéò 255 õýðýã õ¿ëýýí àâñíààñ 134 õýðýã(52.5%)íü àìæèëòòàé øèéäâýðëýãäñýí ãýñýí ñóäàëãàà ãàðààä áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû óäèðäàìæ , äàãàæ ìºðäºõ ä¿ðýì, ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ áýëòãýõ ñóðãàëò ÿâóóëàõ,ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã èðãýäýä òàíèóëàí ñóðòàë÷ëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ, ò¿øèö ø¿¿õ¿¿äýä õýðýãæèæ áóé àæèëëàãààíû ÿâöàä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëèéã ñóäëàõ ãýõ çýðãýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã îðîí

ÝÂËÝЯ¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀÕ ÒÎÃÒÎËÖÎÎà ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÒªÑËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÒÎÂ× ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

äàÿàð íýâòð¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé áýëòãýë àæëûã øàò äàðààòàéãààð çîõèîí áàéãóóëæ èðëýý.

̺í ßïîí áîëîí áóñàä îðíû ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ, ò¿øèö ø¿¿õ¿¿äýä õýðýãæèæ èðñýí áîäèò òóðøëàãà äýýð òóëãóóðëàæ Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü áîëîâñðóóëàãäñàí áà ýíý õóóëü íü òºñëèéí íýãä¿ãýýð øàòàíä áóþó 2012 îíû 5 äóãààð ñàðä áàòëàãäàæ, õîëáîãäîõ õóóëèóäàä íýìýëò ººð÷ëºëò îðñîí ÿâäàë íü òºñëèéí àæëûí íýãýí òîì àõèö áîëëîî.

Òºñëèéí õî¸ðäóãààð øàò íü 2013 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðààñ 2015 îíû 12 äóãààð ñàð õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýõ áà Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéí äàãóó ýíý îíû 2 äóãààð ñàðààñ îðîí äàÿàð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õýðýãæèæ ýõýëñýí áèëýý. ¯¿íòýé óÿëäóóëàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ ºðººíä øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæèéã á¿õ àíõàí øàòíû ø¿¿õ äýýð áàéðëóóëàõ, ø¿¿õ áàéãóóëëàãà áîëîí ªì㺺ëºã÷äèéí õîëáîî áóñàä õîëáîãäîõ àëáàíû õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðäñýí àæëûí õýñýã áàéãóóëæ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ áýëòãýõ, äàâòàí ñóðãàõ, ñóðãàã÷ áàãø áýëòãýõ, ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõ, èðãýäýä ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõ, õýðýãæèëòèéí ÿâöàä ìîíèòîðèíã ñóäàëãàà ÿâóóëàõ çýðýã àæëóóäûã òºëºâëºí àæèëëàæ áàéíà.Òóõàéëáàë, 2013 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 15-ààñ 7 äóãààð ñàðûí 5 õ¿ðòýë íèéò îðîí íóòãèéí ø¿¿õ¿¿ä äýýð “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû” òóõàé ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä ñóðãàëòûã

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

94

ø¿¿ã÷, ø¿¿õèéí àæèëòàí, èðãýä áîëîí àëñëàãäñàí àéìãóóäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ áýëòãýõ ãýñýí ãóðâàí ÷èãëýëýýð ÿâóóëñàí. ̺í ýíý ¿åýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí ºðºº òàíõèìûí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé òàíèëöàæ, èðãýíèé áîëîí

ãýð á¿ëèéí, õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààí çýðýã õýðãèéí òºðºë òóñ á¿ðèéí à÷ààëëûã ñóäàëæ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã íýâòð¿¿ëýõýä öààøèä ¿¿ñ÷ áîëçîøã¿é àñóóäëûí òàëààð ñóäàëñàí.

Òºñëèéí ò¿øèö ø¿¿õ¿¿ä äýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áàéäàë (2012 îíû ìýäýýãýýð)

Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ õýñýã

Èðãýíèé õýðýã

№ Õýðãèéí òºðºë

Íèéò õ¿ëýýí àâñàí õýðýã

Àìæèëòòàé Àìæèëòã¿é Àæèëëàãààíä

1 Çýýë 31 19 6 62 Ò¿ðýýñ 10 7 3 -

3 Õóäàëäàõ õóäàëäàí àâàõ ãýðýý

61 32 28 1

4 Ãýì õîðûí õîõèðîë 18 9 6 35 Àæèë ã¿éöýòãýõ 2 2 - -6 Ãàçàð 6 1 4 1

7 Õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýý

2 1 - 1

8 Áè÷èã áàðèìò ãàðãóóëàõ

5 2 2 1

9 Õºäºëìºðèéí ìàðãààí 14 7 5 2

10 Íýð òºð ñýðãýýëãýõ òóõàé

2 2 - -

11 Àñðàí òýòãýõ 1 - - -12 Áóñàä 52 24 16 12

Íèéò 204 106 70 27

Ãýð á¿ëèéí õýðýã

№ Õýðãèéí òºðºë

Íèéò õ¿ëýýí àâñàí õýðýã

Àìæèëòòàé Àìæèëòã¿é Àæèëëàãààíä

1 Ãýð á¿ë öóöëàëò 37 21 13 32 Õ¿¿õäèéí àñðàìæ 5 2 3 -3 Õ¿¿õäèéí òýòãýëýã 7 4 3 -

Ñóäàëãààíû òîéì

95

4 Äóíäûí ýä õºðºí㺠õóâààõ

2 1 1 1

Íèéò 51 28 20 4

Íèéò 255 õýðýã õ¿ëýýí àâñíààñ 134 õýðýã (52.5%) àìæèëòòàé, 90 õýðýã (35.3%) àìæèëòã¿é, 31 õýðýã (12.2%) àæèëëàãààíä áàéíà.

Èðãýíèé õýðýã-80%, ãýð á¿ëèéí õýðýã-20%, ò¿¿í÷ëýí íèéò õýðãèéí òîî 2011 îíîîñ 133 õýðãýýð áóþó 2 äàõèí ºñ÷ýý.

Äàðõàí-Óóë àéìãèéí ñóì äóíäûí ø¿¿õèéí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ õýñýã 2012 îí Èðãýíèé õýðýã

№ Õýðãèéí òºðºë

Íèéò õ¿ëýýí àâñàí õýðýã

Àìæèëòòàé Àìæèëòã¿é Àæèëëàãààíä

1 Çýýë 17 8 4 52 Ò¿ðýýñ 12 11 1 -

3 Õóäàëäàõ õóäàëäàí àâàõ ãýðýý 3 - - 3

4 ѪÕ-ûí òºëáºð 17 8 - 95 Ãýì õîðûí õîõèðîë 1 - - 16 Àæèë ã¿éöýòãýõ - - - -7 Ãàçàð - - - -8 Áóñàä - - - -

Íèéò 50 27 5 18

Ãýð á¿ëèéí õýðýã

№ Õýðãèéí òºðºë Íèéò õ¿ëýýí àâñàí õýðýã Àìæèëòòàé Àìæèëòã¿é Àæèëëàãààíä

1 Ãýð á¿ë öóöëàëò 4 2 2 -2 Õ¿¿õäèéí òýòãýìæ 1 - 1 -3 Ýä õºðºí㺠õóâààõ - - - -

Íèéò 5 2 3 -

Íèéò 55 õýðýã õ¿ëýýí àâñíààñ 29 õýðýã (52.7%) àìæèëòòàé, 8 õýðýã (14.5%) àìæèëòã¿é, 18 õýðýã (32.8%) àæèëëàãààíä áàéíà.

Èðãýíèé õýðýã- 90.9%, ãýð á¿ëèéí õýðýã- 9.1%, ò¿¿í÷ëýí íèéò õýðãèéí òîî 2011 îíîîñ 8 õýðýã(12.6%)-ýýð áóóðñàí áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õ, ÆÀÉÊÀ áîëîí Ìîíãîëûí ºì㺺ë÷äèéí õîëáîîíû õàìòàðñàí “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ òºñºë”

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2013 ¹6 (46)

96