I

T.C. BAKENT NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MZK VE SAHNE SANATLARI ANABLM DALI

MZK BLM YKSEK LSANS PROGRAMI

FERT TZNN ADA TRK BESTECL N NEM

HAZIRLAYAN

ONUR ENEL

DANIMAN

DR. ERDOAN OKYAY

ANKARA - 2006

I

NDEKLER

Sayfa no NDEKLER.I TEEKKR .III NSZ.IV ZET........................VI ZUSAMMENFASSUNG.VII NOTALAR LSTES........................X TABLOLAR LSTES.XI GRXII

Malzeme ve YntemXIII

BRNC BLM: ada Trk Bestecilii ve Ferit Tznn ada Trk Besteciliindeki yeri.......1 1.1.ada Trk Besteciliine Bir Bak1 1.2.Cumhuriyet Dnemi lk Kuak Bestecileri; Trk Beleri.6 1.2.1. Cemal Reit Rey7

1.2.2. Hasan Ferid Alnar.....11 1.2.3. Ulvi Cemal Erkin..15 1.2.4. Ahmet Adnan Saygun...18 1.2.5. Necil Kazm Akses...22 1.2.6. Trk Belerinden sonra ada Trk Bestecilii.....25 1.3. Ferit Tzn,Yaam, eserleri ve bestecilii..29 1.3.1. Yaam..29 1.3.2. Eserleri ve Bestecilii...31

1.4. Muammer Sun .37 1.5. lhan Baran...38 KNC BLM; Ferit Tzn ve ada Trk bestecilerinden baz bestecilerin eserlerinin incelenmesi ve karlatrlmas39 2.1.Tznn Baz Eserlerinin incelenmesi. ..39 2.1.1. Esintiler.39

II

2.1.2.Trk Kapriyosu....................72

2.1.3. ayda ra....96 2.1.4. Midasn kulaklar / Balang korosu...115 2.1.5. Anadolu siti / Trk.120 2.1.6. Alt Trk / Su gelir taa deer..133 2.2. Dier ada Trk bestecilerinin Eser ncelemeleri.140 2.2.1. Cemal Reit Rey / On Halk Trks; No. 10.....141 2.2.2.1. Ahmet Adnan Saygun / Anadoludan ; Meseli....143 2.2.2.2. Zeybek......144 2.2.2.3. Halay....145 2.2.3.1. Ulvi Cemal Erkin / Duyular Oyun....148 2.2.3.2. Zeybek Havas.149 2.2.4. Hasan Ferid Alnar / Oyun Havalar; Zeybek Havas..150 2.2.5.1. Necil Kazm Akses / Minyatrler; II (Allegro Guisto)151 2.2.5.2. VII (Allegro Moderato)...152 2.2.6.1. Mumamer Sun / Yurt Renkleri; Arpazl Zeybei153 2.2.6.2. Hseyni153 2.2.7.1. lhan Baran / Drt Zeybek ; Balkesir Dandan.154 2.2.7.2. Uygulamalar II. Defter; Evlerinin n Mersin155 2.3. Ferit Tznn Besteleme Biemi le Dier Trk Bestecilerinin ncelenen

Eserlerinin Karlatrlmas..156 2.3.1. Tzn Rey156 2.3.2. Tzn Saygun..158 2.3.3. Tzn Erkin.159 2.3.4. Tzn Alnar.160 2.3.5. Tzn Akses.161 2.3.6. Tzn Sun162 2.3.7. Tzn Baran.163 BULGULAR.169 SONU.168 KAYNAKA170 zgemi...175

III

TEEKKR

ncelikle Ferit TZN hakkndaki tek kaynak kitabn yazar olan sayn efik KAHRAMANKAPTANa yardmlarndan dolay teekr ederim. Ayrca Ferit

Tzn ile ilgili grlerini ve anlarn benimle paylaan sayn Muammer SUN ve tez danmanm sayn Erdoan OKYAYa da yardmlar ve nerileri dolaysyla mteekkirim.

IV

NSZ

Atatrkn ngrs ve zel uralar ile ekillendirilen ada Trk bestecilii, ne yazk ki onun lmnden sonra hem halk hem de devlet tarafndan

desteini yitirerek kendi bana braklm ve bireysel abalarla yrtlmek zorunda kalmtr. Bu durumun yannda, bestecilerimizin zaman zaman aldklar eitimin ve yabanc kkenli ulusal okullarn etkisinde kallar ve besteleme biemleri konusunda doan fikir ayrlklar da hemen tm uygar lkelerin sahip olduu ve evrensel olarak da kabul gren ulusal ekollerin bir benzerinin Trkiyede de olumaynda etkili olmutur. Trk beleri olarak adlandrlan gruba, bu adn da aslnda Trkler tarafndan verilmi olmas ve bu grubun yabanc kaynakl nemli yaynlarda yer almay, Trk besteciliinin en nemli temsilcileri olarak kabul grm olan bu

bestecilerimizin bile aslnda Avrupada yeteri kadar tannmadklarn gstermektedir. te yandan yurt iinde bile bestecilerimizin tannmamas yada eserlerinin yeteri kadar seslendirilmemesi, gelecekte de Trkiyenin evrensel mzikte uygar dnya lkeleri ile ayn seviyede olup olamayaca konusunda nemli pheler

dourmaktadr.

Bir lkenin sanatlarnn evrensel olarak kabul grebilmesi iin ncelikle kendi halklar ve devletleri tarafndan sahip klmalar gerektii bir gerektir. lkemizde Atatrk kltr devriminin kazanmlarnn giderek yitirilmesi her alanda olduu gibi mzikte de bir yozlamaya yol am, aydn kitlenin iindeki ancak ok kk bir aznln mzik konusunda da aydn olabildii lkemizde ada Trk

besteciliinin geliimi neredeyse bir topya haline dnmtr. Sanatta nder lkelerde de, gsterdii teknik geliim uyarnca sanatn halktan koptuu ve sanat mziinin popler mziklerin ezici ounluktaki dinleyici kitlesi karsnda yalnzca aydnlar tarafndan yaatld dnlebilir. Ancak bu lkeler ile bizim lkemiz arasndaki en nemli fark, popler mzik dinleyicisi olan halk kitlelerinin bile bizim halkmzdan daha fazla mzik eitimine sahip olduklar ve bu devletlerin gerek

V

sanata destek vererek sanatn her kolunda eserler veren sanatlarna eserlerini sergileme imkan sunmalardr. Ayrca sanaty, o ulusun uygar dnyadaki temsilcisi olarak grme fikri bizde karln bulamamtr. Byk bir nfusa sahip lkemizin, bu nfusa oranla sanat mziini anlayabilecek yada yorumlayabilecek kitlesinin

neredeyse parmakla gsterilecek kadar az olmas, mzik konusunda ciddi olmann tesinde popler bile olsa ancak birka sreli yaynn bulunmas da dndrc

gereklerdir.

Henz ilk kuak bestecilerimiz iin bile yeterince bilimsel inceleme ve aratrma yaplmad dnldnde ada Trk bestecilii iin ne kadar ok alma yaplmas gerektii ortaya kmaktadr. Yaymlanan kitaplarn byk

ounluunun biyografik nitelikte olmasnn yannda daha teknik ve eitici kitaplar yazabilecek yazarlarn azl da nemli bir olgudur. Bu sebeple en byk grev

akademik eitim veren kurumlara dmektedir. Trk bestecilii hakknda yaplacak her nitelikli alma, ada sanat mziinin geliimine bir katk olacaktr.

Ferit Tzn konu alan bu tez ciddi almalar iin bir n hazrlk olarak dnlmelidir. Trk bestecilerinin eserlerinin notalarnn bulunmasndaki glk,

inceleme anlamndaki kaynak yada rnek yaynlarn yetersizlii ve zellikle Tzn ile ilgili yalnzca bir tek biyografik karakterli kitap dnda yayn bulunmay da bu almann dnldnden daha dar kapsaml olmasna neden olmutur. Bu yzden bu tez daha ok Tznn eserleri ve Trk besteciliindeki yeri hakknda

genel bir fikir vermeyi amalamaktadr.

ONUR ENEL ANKARA / 2006

VI

ZET

Bu tez almasnn amac, ikinci kuak Trk bestecisi olan Ferit Tznn

ada Trk besteciliine yapt katklarn belirlenebilmesi, ada Trk besteciliinde kendine zg bir besteleme biemi olan bu bestecimizin daha

yakndan tannabilmesidir. Bunu yapabilmek iin ncelikle bestecinin nemli grlen baz eserleri, form, armoni ve orkestrasyon asndan incelenmi ve bu sayede bestecinin karakteristik zellikleri saptanmaya allmtr. kinci olarak bestecinin Trk bestecilii iindeki yerinin anlalmas gerekli grldnden, Tznn retmenleri de olan ilk kuak Trk bestecilerinden Trk beleri adyla anlan gurubun ve Tznn adalarndan iki bestecinin yaamlarna ve

besteciliklerine ksaca deinilmitir. Ayrca bu bestecilerin Tzn ile benzerlik gsterebilecek piyano veya piyano elikli an eserlerinden bazlar incelenerek

Tznn besteleme biemi ve incelenen eserleri ile karlatrlmtr.

Bu alma sonucunda ulalan sonular unlardr: Ferit Tzn, Trk halk

mziini bir malzeme olarak kullanrken, onun znn deiime uramamasna almtr. Bunu yaparken zgn bir tarz oluturabilmi olan besteci, eserlerinde

halk mziini ya dorudan alm, ya da bunlardan esinlenerek zgn motifler oluturmutur. Ancak besteciyi Trk bestecilii iinde ilgin klan zellik, Trk mzii karakterine yakn motifler ile bu karakterin tamamen dndaki ada bat mzii esinli motifleri bir uyum iinde sergileyebilmi olmasdr. Form asndan

sadelii n planda tutan besteci armoni asndan da bir kurala yada sisteme bal kalmamtr. Tznn armonide, drtl akor yaplarn kullanmasna karlk, bunu

srekli olarak srdrmemesi ve drtl akorlara yer yer eitli baka seslerin de eklenmesi ile yapnn farkllatrlm olmas sebebiyle, lericinin kurduu sistem ile dorudan bir ba olmad sonucuna ulalmaktadr. Armonide majr minr yada eksik artk akorlar da kullanm olan besteci bunlar da tamamen serbest ve kendi istei dorultusunda kullanmtr. Kullanlan yerel karakterli ezgiye kk yada byk ikili gibi uyuumsuz sesler ile elik edilerek farkl bir duyu yaratlmas da

VII

bestecinin karakteristik zelliklerindendir. Bestecinin ada olan bir ok baka besteci tarafndan da takdir edilmi en dikkat eken zelliklerinden birisi de orkestrasyonda yaratt zengin ve renkli yapdr. Orkestrann renklerini eserin karakterini yanstmada ok baarl olarak kullanm olan besteci dinamik ve ok

hareketli bir alglama teknii uygulamtr. Buna gre eserde kullanlan motifler sra ile farkl enstrman gruplarnda gsterilmektedir. Birliktelik ise ancak eserin ana

motifi zerinde salanmaktadr. Bu sayede ok dinamik bir orkestrasyon elde etmi olan besteci, kulland ok eitli vurmal alglarn kullanlaca yeri titizlikle semesi ile de bu canll bir kat daha arttrm, ayrca yerel ezgilerin kvrak havasn bu sayede tam olarak ifade edebilmitir.

Tznn besteciliinin incelenmesi sonucunda elde edilen bulgularn dier

besteciler ile karlatrlmas sonucunda ise yle bir tablo ortaya kmtr: Tzn ada Trk mziinde ikinci kuak bestecileri iinde, eserlerinde Trk mziinden

yararlanmay seen az saydaki besteciden biridir. Bunu yaparken izledii yol ise kendinden ncekilerden ve adalarndan baz ynlerden ayrlmaktadr. Kompozisyon retmeni olan Aksesten, Aksesin bat mziine daha ok ynelmesi ile ayrlan Tzn, Alnar, Saygun ve Reyden de baz alardan farkllamaktadr.

Reyin Fransz izlenimcilii, Saygunun ise ald eitimin etkisinde kalarak Trk mziini sadece malzeme olarak kullanp bat tekniklerinin etkilerini eserlerinde

daha n planda tutmalar yannda, Alnarn da klasik Trk mziinden gelen ve daha ok buradan esinlenmi bir besteci olmas bu bestecilerin besteleme biemleri ile Tznn besteleme biemi arasnda nemli ayrlklar yaratmaktadr. te yandan Trk beleri iinde kendisine en ok benzeyen bestecinin piyano retmeni olan

Erkin olduu dikkati eker. Erkin halk mziini ele al biimi ve buna daha bal kalmas ile Tzn ile paralellik gsterirken, Tznn eserlerinde ada bat

mziinden esinlenen ksmlarnda olmas ile farkllamaktadr. kinci kuak Trk bestecileri iinde doan fikir ayrl iinde Tzn ile benzer bir izgide eserler vermi olan Muammer Sun ve lhan Barann da baz alardan Tzne benzedii baz alardan ise farkllat grlmektedir. Bu bulgular dorultusunda Tznn eserlerinin zgnl ve kulland biemin karakteristik yaps ortaya kmaktadr.

VIII

ZUSAMMENFASSUNG

Das ziel dieser Magisterarbeit ist es, Ferit Tzn, einen vertreter der zweiten Komponistengeneration der republikanischen Trkei naeher zu bringen und seine

spezifischen kompositionstechniken herauszuarbeiten. Dafr mussten zuerst die mir bedeutsam erscheinenden Werke Tzns nach Form, Harmonie und Orchestrierung analysiert werden, um die charakteristischen Eigenschaften des Komponisten zu erhellen. Dann habe ich, um die Stellung Tzns unter den trkischen modernen Komponisten zu bestimmen, Werke von einigen Zeitgenossen und von seiner Lehrer Generation untersucht. Einige aehnlich struktrierte Klavier und Gesangwerke mit

Klavierbegleitung wurden dann vergleichend analysiert.

Die Ergebnisse meiner Arbeit kann ich folgend so zusammenfassen: Waehrend Tzn die trkische Volkmusik als Material benutzt, ist er darauf bedacht, dass diese sich in Essenz nicht veraendert und von seinem Originalitaet nichts verliert. Dafr

verwendet er entweder orginale oder aber erfindete Themen, die diesen nachempfunden sind. Seine hervorstechende eigenschaft ist, dass er trkisch

anmutende Themen mit nach europaeischer Musik gestalteten Themen meisterhaft vermischt und so zu seinem persnlichen Stil findet. Formal sind seine Werke nicht kompliziert und seine Harmonien kann man in kein System einordnen. Er verwendet oft Quart Akkorde. Aber er verwendet die lerici Harmonielehre nicht konsequent, schmckt oft seine Quartakorden mit Dissonanzen. Dur, moll und verminderte Akkorde benutzt er oft und ganz frei. Wenn er eine otantisches

Volkslied waehlt, begleitet er die Melodie mit kleinen und grossen Sekunden, schafft so eine andere Atmosphere. Von seinen Zeitgenossen wird er hauptsaechlich wegen seiner reichen und farbigen Orchestrierung gepriesen. Die Farben der Instrumente werden erfolgreich aneinandergereiht. Er hat eine dynamische und kontrastreiche Instrumentierungstechnik. Die Motive werden verschiedenen Instrumenten zugeordnet. Nur Hauptthemen werden tutti bearbeitet. Die Stellen der

IX

Schlaginstrumente waehlt er sorgsam und affektvoll. Durch seine farbige Orchestrierung klingen die Voksliedmelodien wirkungsvoll.

Als Ergebnisse der Vergleiche mit seinen trkischen Zeitgenossen kann man feststellen: Tzn ist einer der wenigen, die sich intensiv mit Volksmusik befasst.

Von anderen Komponisten unterscheidet ihn einige Komponente. Von seinem Lehrer Akses unterscheidet ihn seine volksmusiknaehe, von Rey sein freier Stil, von Saygun seine tiefere Verbundenheit mit Volksliedmelodien, von Alnar sein fehlendes Interesse fr traditionelle trkische Kunstmusik. Am naechsten steht Tzn seinem Klavierlehrer Erkin, weil beiden eine farbige Orchestrierung mit den Volksmusikmelodien gelungen ist. Auch mit Sun und Baran kann man bei Tzn

Aehnlichkeiten und Unterschiede feststellen. All diese Vergleiche zeigen deutlich, dass Tzn sich unter den hier genannten Komponisten eine eigenartige Stellung

erarbeitet hat.

X

NOTALAR LSTES

Sayfa no:

Esintiler 1.blm / Armonik Yap.62

Esintiler 2. blm / Armonik Yap67

Esintiler 3. blm / Armonik Yap70

Trk Kapriyosu / Armonik yap..90

ayda ra / Armonik yap ..108

Midasn kulaklar Balang Korosu armonik yap..118

Anadolu Siti Trk...123

Su Gelir Taa Deer..135

XI

TABLOLAR LSTES

Sayfa no:

Tablo 1 Esintiler / 1. Blm Form yaps60

Tablo 2 Esintiler / 1. Blm nemli motiflerin enstrmanlara gre dalm61

Tablo 3 Esintiler / 2. Blm Form yaps65

Tablo 4 Esintiler / 2. Blm nemli motiflerin enstrmanlara gre dalm66

Tablo 5 Esintiler / 3. Blm Form yaps68

Tablo 6 Esintiler / 3. Blm nemli motiflerin enstrmanlara gre dalm...69

Tablo 7 Trk Kapriyosu Form yaps88

Tablo 8 Trk Kapriyosu nemli motiflerin Enstrmanlara gre dalm89

Tablo 9 ayda ra Form yaps...106

Tablo 10 ayda ra nemli motiflerin enstrmanlara gre dalm.107

XII

GR

ada Trk bestecilii, Cumhuriyetimizle birlikte doan, balangta devlet tarafndan da desteklenerek, uygar dnyadaki adalar ile boy lebilecei bir seviyeye getirilmek istenilen ulusal sanat yaplanmalarmzdan birini

oluturmaktadr. Trk belerinin temelini att bu oluum, ikinci kuaktan itibaren eitli fikir ayrlklarna sahne olmu ve daha sonra da giderek halktan ve bir Trk ekol oluturabilme idealinden kopmutur. kinci kuak bestecilerimiz iinde, eserlerinde Trk mziinden yararlanmay seen bestecilerimizden biri olan Ferit Tzn ise, eserlerinin yaps, karakteri ve kendine has biemi ile Trk mziinin evrensel mzik iinde yer alabilmesinde nemli abalar gstermi bir bestecimiz

olarak gze arpmaktadr. Tm ulusal ekollerde olduu gibi bir Trk ekolnn de oluabilmesi iin, bu ekol oluturan bestecilerin benzer bir biem iinde olmalar ya

da beslendikleri kaynan ayn olmas gerekecektir. Trk bestecileri iin bu kaynak Trk halk mzii olacak ise, Ferit Tznn eserleri de daha ok nem kazanacak ve Atatrkn zde ulusal ifade de evrensel bir Trk mzii oluturulabilmesi idealine yaklalabilecektir.

Tznn Trk bestecilii iindeki yerini ve verdii eserlerin Trk mziinin

evrensellemesi abasna katklarn ele alan bu alma, oluumundan itibaren ada Trk besteciliinin ne gibi bir yol izlediini ve ikinci kuaktan itibaren ulusal zelliini kaybetmeye balayan Trk besteciliinin, Tznn ulusal karakterli eserleri ile bu yoldaki kazanmlarn ve bu sayede bestecinin nemini konu

edinmektedir. Tznn besteleme bieminin anlalabilmesi iin yaplan teknik incelemeler yannda ada Trk besteciliinde grlen eitli biemler anlatlm ve

ksa bir karlatrma yaplmtr.

XIII

Malzeme ve Yntem

Ferit Tznn incelenen eserleri, notas bulunabilen ve bestecinin daha ok tannan eserleri arasndan seilmitir. Bu eser incelemelerinde ilk olarak bestecinin

kulland armonik yapnn ve form yapsnn ortaya karlmasna allm, daha sonra ise Tznn orkestray kullan ele alnmtr. Armonik yapnn ortaya

karlabilmesi iin izlenen yntem, bu yapda kullanlan akorlarn ele alnmas ve incelenmesidir. Bestecinin drt orkestra eserinde kulland akorlar tek tek karlarak notaya dklmtr. Tartmn nemsenmeden yapld bu armonik yap incelemesinde bestecinin bir l iinde kulland tm akorlarn ele alnmasna allm ve ldeki akor saysna gre drtlk yada birlik gibi eitli notalar kullanlmtr. Bir tek akorun kullanld ller sadece birlik notalar ile

gsterilmiken, ayn karakterli baz ller de birletirilerek bir yada birka l iinde gsterilmi ve bu llerin eserde hangi llere denk geldii llerin

altlarna yazlmtr. Form asndan yaplan incelemede ise yine drt eseri baz alnm ve bestecinin bu eserlerde ana tema, yan tema ve eitli motifleri nasl iledii ve sralad anlatlm ve tablolar ile gsterilmi, ayrca bestecinin kulland makam esinli yaplar belirtilmitir. eserin de orkestrasyon incelemesi yaplarak, orkestrann kullanl ele alnm, bunlarn ikisinde orkestrann ezgi ve elik elerinin kullanm gsterilmi, incelenen eserin tm iin de nemli

temalarn enstrmanlara gre dalm tablolar oluturulmutur.

Trk besteciliinin ele alnd blmlerde ise nemli ulusal karakterli ada Trk mzii bestecilerin yaamlar, eserleri ve besteleme biemleri ele alnmtr.

Daha sonra ise bu bestecilerin basit yapdaki piyano veya piyano elikli an eserlerinden baz blmler zerinde inceleme yaplarak, dikkati eken hususlar

Tznn besteleme biemi ile kyaslanm ve Tznn biemine ait bulgular elde edilmeye allmtr. Bu bulgular nda Tznn, Trk besteciliinde ulusal nitelii bozmayan ve biemi zden nde grmeyen mzik anlaynn, ada Trk mziinin bugnk durumunda yeni bestecilerimize bir rnek tekil edebilmek ve ulusal karakterli bir Trk ekolnn oluumuna katkda bulunmak asndan nemi belirtilmeye allmtr.

1

I. BLM

ada Trk bestecilii ve Ferit Tznn ada Trk besteciliindeki yeri

1.1. ada Trk Besteciliine Bir Bak

Trkiyede evrensel boyutta mzik yaratclnn gemii Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ve Atatrk mzik devrimine kadar uzanmaktadr.

Cumhuriyetin kuruluuna kadar olan srete de Trk mziinin Avrupallar etkilemesi ve alla turca teriminin literatre yerlemesine paralel olarak Osmanl saraynda da Avrupann oksesli mziine kar giderek artan bir ilgi belirmiti. yle ki artk kaldrlm bulunan mehter takmnn yerine bir saray bandosu Mzka - i Humayun kurulmu, bana nl besteci Gaetano Donizettinin yeeni Guiseppe Donizetti getirilmitir. Bundan baka Franz Lizst gibi baz nl besteci ve yorumcularn da konserler vermek zere davet edilmi olmas, mslman olmayan

aznln bat mziine ilgisi dolaysyla stanbulda verilen opera temsilleri gibi baz olaylar, Osmanldaki bat mzii kprdanlarna rnek olarak gsterilebilir. Ancak

bu ok kstl evrede varln srdrmekte olan bat mzii hareketleri Cumhuriyete kadar halka ulaamayacak ve evrensel anlamdaki bestecilik yalnzca birka kii tarafndan yrtlen neredeyse amatrce bir aba olarak kalacaktr.

Osmanl dneminin, Cumhuriyet dnemi mzik yaamnda da rol oynayacak

olan en nemli mirasnn Mzka-i Humayun olduu sylenebilir. Mzka-i Humayunun, II. Mahmutun 1826da yenieri ocan ve mehter takmn kaldrmas ile yeni bir askeri bando kurulmas dnlerek, batl tarzda bir bando olarak temeli atlm bir yaplanmadr. 1828de sonradan paala kadar ykselmi olan Guiseppe

2

Donizetti (1788 1856) bu bandonun bana getirilmi ve lnceye kadar srdrd bu grevi srasnda bandonun kurulmasnda ve yaplandrlmasnda nemli rol oynam bir yandan da bando iin eserler retmitir. Bat mzii kuramn Trk makamlar ile birletirmeye alan Donizetti, arkasnda Mahmudiye ve Mecidiye gibi nl marlar brakmtr. Donizettinin lmnden sonra onun yerine atanan Calliso Guatelli (1820 1899) de Donizettinin brakt miras gelitirmi ve Mehmet Ali Bey, Faik Bey, Zati (Arca), flt Saffet ve istiklal marmzn da bestecisi olan Zeki ngr gibi, Cumhuriyet dneminde de adlar anlacak olan nemli mzik adamlarnn yetimesini salamtr. Guatellinin lmnden sonra ise orkestrann bana saraya bir piyanist olarak gelmi olan spanyol mzisyen Arendo gemitir. Bir sre Mzka i Humayunun yneticiliinde bulunmu olan Arendonun 1908de gnderilmesinin ardndan da orkestrann bana Zati Bey (Arca) ve yardmclklarna da Saffet Bey ve Zeki Bey getirilmitir. Mzka i Humayun zamannda, alg topluluklarnn ve korolarn

kurulmas, sarayda konserler verilmesi, Opera ve Operet temsilleri yaplmas gibi bat mzii asndan baz nemli admlar atlmtr. Ancak Mzka i Humayunun belki de en nemli yan; kurumun bir okul vazifesi de grerek cumhuriyet dneminin ilk mzisyenlerinin yetimesini de salam olmasdr. (Kaygsz, 2000; 164 165).

Cumhuriyet dnemindeki tm kltrel gelimelerde olduu gibi ada Trk mziinin geliimi de Atatrkn nderliindeki kltr devrimi sayesinde olmutur. Yeni kurulan ve her ynden uygar toplumlardan ok geride bulunan cumhuriyetin, bir yandan sosyal ve ekonomik yaps gelitirilmekte iken bir yandan da kltr

yaamnn canlandrlmasna allmaktayd. Bunun iin artk an ok gerisinde kalm bulunan tm uygulama ve kurumlar lavedilerek, retim birlii kanunu,

medeni kanun, apka ve klk kyafet kanunu, soyad kanunu, gibi eitli kanunlar ile toplumun sosyal yaps deitirilmi, daha da nemlisi harf devrimi, niversite reformu, Trk Dil Kurumu ve Trk Tarih Kurumunun kurulmas gibi kltrel ynden lkenin ehresini deitirecek admlar da atlmt. Atatrkn; Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltrdr sz, cumhuriyetin kurulu yllarndaki devlet ideolojisini de yanstmaktadr. Ulusal niteliin kaybedilmeden, Trkiyenin uygar

3

dnyada yerini almas abas devletin bilim ve sanata verdii destein de temelini oluturmutur. Atatrkn bizzat ilgilendii mzikte adalama hareketinde de Trk mzik kltrnn amac ulusal zyapy (karakteri) koruyarak adalama ve evrenselleme olarak belirlenmi, bu srete zde ulusallk, yntemde teknikte adalk ve nitelikte evrensellik ilkeleri benimsenmitir. (Uan, 2005; 120). Bir Kasm 1934te meclis alnda yapt konumasnda Atatrkte bu konuda unlar sylemitir;

Arkadalar, gzel sanatlarn hepsinde, ulus genliinin ne trl ilerletilmesini istediinizi bilirim . Bu yaplmaktadr; ancak, bunda en abuk, en nde gtrlmesi gerekli olan, Trk musikisidir. Bir ulusun yeni deiikliine l, musikide deiiklii alabilmesi, kavrayabilmesidir. Bugn dinletilmeye yeltenilen musiki, yz aartc deerde olmaktan uzaktr. Bunu aka bilmeliyiz. Ulusal ince duygular, dnceleri anlatan, yksek deyileri, syleyileri toplamak, onlar bir gn nce, genel, son musiki kurallarna gre ilemek gerekir; ancak bu dzeyde, Trk ulusal musikisi ykselebilir, evrensel musikide yerini alabilir. (Ktahyal, 1981;102)

Bu konumada dikkati eken en nemli olgu Atatrkn Trk mziinin o anki

durumu konusundaki memnuniyetsizlii ve gzel sanatlarda en geride olduumuz alann mzik olduunu vurgulayarak, bir an nce bu durumu dzeltme isteidir. Cumhuriyetin kuruluu ile balayan bu kararllk Trk mzii asndan yeni bir devrin balangcn oluturmutur. Bu sebeple Atatrk dneminde balayan ve daha

sonra da sren hzl bir yaplama ve gelime izgisi grlr. 1917 de kurulmu ancak 1921 de kapanm olan ve halka ak ilk mzik eitim kurumu olan Darlelhan (ezgiler evi), cumhuriyet ile birlikte tekrar alm, eitim programndan geleneksel Trk mzii kaldrlarak bat mziine geilmi, 1926da da konservatuar adn almtr. 1924de lise ve ortaokullar iin mzik retmeni yetitirilmesi iin Ankara Musiki Muallim Mektebi kurulmutur. Cumhuriyetin ilanndan sonra ad makam- hilafet mzkasna dnen mzka- humayun Ankaraya tanarak ad riyaset-i cumhur musiki heyeti ne dntrlmtr. Bu orkestrann eleman

4

gereksinimlerinin karlanabilmesi iin ise ncelikle Musiki Muallim mektebi grevlendirilmi daha sonrasnda ise konservatuar kurma almalarna balanmtr.

Cumhuriyetin ilk yllarnda her alanda hissedilen yetimi eleman ya da uzman

eksikliinin belki de en ok mzik alannda hissedilmesi sebebiyle Trk mziinin yaplanmas almalarnda da grev alacak uzmanlara acilen bir gereksinme

domutu.

Yeterli sayda ve nitelikte mzik eleman yoktu. Var olanlar ise, saraydan dar adm atmam orkestra ve bandonun elemanlar ile doru drst almam Darlelhann bir avu retmeniydi (Kaygsz, 2000; 294)

Bu sebeple 1925 den balayarak mzik alannda da yetenekli bulunan genlerin Avrupaya, eitim almaya gnderilmesine karar verildi. Gnderilen on kadar genten daha sonra Trk beleri olarak adlandrlacak olan gruptaki kii Adnan Saygun, Ferit Alnar ve Ulvi Cemal Erkin, kendi imkanlar ile yurtdnda eitim gren Akses ve Rey ile birlikte ada Trk besteciliinin ilk bestecileri olmulardr. Bundan

baka olarak Avrupal uzmanlara da duyulan ihtiya sebebiyle dnyaca nl Alman orkestra efi Wilhelm Furtwanglerin nerisi ile Trkiyeye davet edilmi olan nl

besteci Paul Hindemith 1935 ylnda Ankaraya geliinin ardndan Zuckmayer, Ebert, Amar ve Praetorius gibi baka uzmanlarn da Trkiyeye gelmesini salamtr. Ayrca Trkiyede mziin gelimesi iin nerilerini drt rapor halinde yetkililere sunmutur. Bu uzmanlarn da almalaryla 1936 da Ankara da bir devlet konservatuar kurulmu, Musiki Muallim Mektebi ise 1938de Gazi Eitim Enstitsne tanmtr. Bu arada bu yeni mziin halk ile bulumasna da gerekli

nem gsterilmi ve 1950 ylnda kapatlm olan halkevlerinde isteyen herkese mzik dersleri verilerek ve eitli amatr koro ve orkestra topluluklar oluturularak bu yeni mzii halkn yaamna sokma yolunda nemli admlar atlmtr.

5

Atatrk devrimin asl amac, yukarda deinildii zere zde ulusallk teknikte evrensellik olmasna ramen, bu ulusal zn ierii ynndeki tartmalar Cumhuriyetin ilk dnemlerinde Trk mziinin gelecei konusunda baz fikir ayrlklarna sebep olmutu. Atatrke gre;

Osmanl musikisi Trkiye cumhuriyetindeki byk inklaplar terennm edecek kudrette deildir. Bize yeni bir musiki lazmdr ve bu musiki zn halk musikisinden alan ok sesli bir musiki olacaktr (Saygun, 1987; 48).

te Atatrkn de belirttii gibi yeni Trk mziinin z Anadoluda yaamakta ve

bizim hakiki musikimiz Anadolu halknda iitilebilirdi. (Saygun, 1987; 9) Cumhuriyetin ideolojik yaplanmasnda byk katks olan Ziya Gkalp de Osmanl mziinin Trklere ait olmadn ve gnmze dek sregelen halkn folklorik mzii ile ehir mziinin ayr kaynaklardan olduunu vurgulayarak belki de Atatrkn fikirlerine de etki etmiti. (Saygun, 1987, 32) Gkalpin, bir yerde Atatrkle de rten u szleri cumhuriyetin mzik konusundaki ideolojisinde de izlenebilmektedir;

Acaba bunlardan hangisi millidir? ark musikisinin hem hata hem de gayr milli olduunu grdk. Halk musikisi harsmzn, garp musikisi de yeni medeniyetimizin musikileri olduu iin, her ikisi de bize yabanc deildir. O halde milli musikimiz, memleketimizdeki halk musikisi ile garp musikisinin imtizacndan doacaktr. (Paac, 1999; 26).

Osmanl mziini cumhuriyet ideolojisi ile badatrmayan bata Atatrk olmak zere cumhuriyet ynetimi bu mzikten desteini ekmi ve hatta zaman zaman engellemitir. 1926da Trk musikisi retiminin resmi kurumlardan kaldrlmas, Atatrkn Riyaset-i cumhur fasl heyetini lavetmesi, Atatrkn 1934de mecliste

6

yapt konumann ardndan bu mziin bir sre radyoda alnmasnn yasaklanmas bu yndeki baz uygulamalardr. ada Trk bestecilii asndan bakldnda bu durumun farkl sonular da olmutur. Osmanl mziinin dlanmasndan hi holanmayan bir ok kimsenin olmas ve halkn da Osmanl mzii ile bat mziini

rakip olarak grmesi sebebiyle bir alaturka alafranga tartmas balam ve bu tartma daha sonralar teksesli oksesli mzik ayrm ekline dntrlmtr.

Bunun sonucunda da cumhuriyetin ilk resmi mziini yapan ada Trk bestecileri dlanm ve eserleri ilgi grmeyerek bir kenara itilmilerdir.

Trkiyede besteci baka lkelerde olduundan daha da mutsuz bir kiidir. Eserleri alnmaz, alnsa da ilgi grmez, nyarglarn ve ulusal aalk duygularnn etkisiyle evresinde kmsenir. Bu durum zellikle ilk kuak bestecilerinden ounu umutsuzlua ve bunun sonucunda verimsizlie gtrmtr. (Paac, 1989; 33).

Bunun sonucunda da bu duruma bir tepki olarak baz ikinci kuak bestecilerinin birinci kuak bestecilerinden koptuu ve tamamen bat tekniine dayal bir yolu setii sylenebilir. Ancak burada ilgin olan bir nokta ilk kuak bestecilerimizden

bazlarnn eserlerinde Osmanl mziine has eleri kullanm olmalardr.

1.2. Cumhuriyet Dnemi lk kuak bestecileri TRK BELER

Cumhuriyetimizin ilk kuak bestecilerinin ve ayn zamanda tm Trk bestecilerinin de en tannm be yesi olan Trk beleri, eitimlerini yurt dnda

tamamlam olmalar ve eserlerinde Trk halk ve klasik mziklerine ait eleri bat teknikleri ile birletirmi olmalar noktalarnda buluabilen bestecilerimizden oluan bir gruptur. Rus beleri ya da Fransz altllar isimlerinden esinlenilerek daha sonralar bu bestecilerimize Trk beleri ad uygun grlmtr.

7

Eitimlerini Paris, Viyana ve Pragda tamamlayan grubun yeleri, Trkiyeye dndklerinde bestecilikte ilk defa bir Trk tarz oluturarak ada Trk mziinin ortaya kmasn salamlardr. (Aydn, 2003; 23)

Her ne kadar Trk beleri eklinde bir grup olarak anlsalar da Trk belerinin yelerinin aslnda halk mziini ilemede ve bat tekniklerini kullanmada aldklar farkl eitimlerin de etkisinde kalarak, farkl tutumlar sergiledikleri grlmtr. te yandan bu bestecilerimizin her birinin ortaya koyduklar yaptlarda da kesin bir izgiye bal kalmadklar gze arpmaktadr. Bazen Trk ezgilerini dorudan alarak ilediini grdmz Trk belerinin bazen de tamamen bat mziinde eserler verdiklerini gzlemlemekteyiz. Elbette ki klasik Trk musikisinden gelen ve ayn

zamanda kanun virtz olan Ferit Anlar ile farkl bir evreden gelip farkl mzik grne sahip olan Necil Kazm Aksesin kimi eserlerinin farkllamas ve

birbirlerine olan uzaklklar doal karlanmaldr. Ancak yine de bu bestecilerimizin ikinci kuak bestecilerimize oranla kendi ilerinde daha tutarl ve birliktelik iinde olduklar ortadadr. Ulusal bir Trk mzik ekol araynda olan herkesin ilk olarak inceledii bestecilerin bu grubu oluturan besteciler olmas da bu yzdendir. Trk

beleri ile ayn kuaktan olan ama daha az tannm bestecilerden bazlar; Ferit Hilmi Atrek, Nuri Sami Koral, Samim Bilgen, Ekrem Zeki n, Faik Canselen, Blent Tarcan olarak saylabilir. (Aydn, 2003; 23)

1.2.1. Cemal Reit Rey (1904 1985)

Varlkl bir aileden gelen ve nemli bir devlet adam ve sanatsever bir kiilii olan Babasnn grevi dolaysyla Kudste doan Rey, Doum tarihine gre Trk belerinin yaa en bydr. Doumundan bir sre sonra ailesinin tekrar stanbula dnmesiyle eitimine bugnk Galatasaray lisesinde balayan Rey, ailesinin 1913te Parise tanmas sonucunda okul hayatna Pariste Lycee Buffonda devam etmitir. Babasnn nfuzu sayesinde Parisin sekin mzik

8

evreleri ile tanabilme imkan bulan Rey, burada Paris Konservatuar mdr Gabriel Faureden estetik dersleri alm, onun aracl ile nl pedagog ve piyanist, Marguerit Longun da zel rencisi olmutur. Ayrca Bu dnemde Henri Defosseden de orkestra eflii dersleri almtr. Daha sonra annesi ile birlikte

svireye yerleen Rey, burada da Ecole Cuchcet, Collge St. Antonie ve son olarak da Cenevre Konservatuarnda eitim grm ve 1919 ylnda konservatuar bitirerek stanbula dnmtr.1920de yeniden Parise dnm olan Rey, 1923de kesin dn yaparak Darlelhana piyano ve kompozisyon retmeni olmutur. 1934de konservatuar rencilerinden ve amatr mzisyenlerden kurduu yayl sazlar orkestras 1945 1946 yllarnda flemelilerin de katlmas ile stanbul ehir Orkestras adn alm ve 1968e dek Reyin ynetiminde her hafta dzenli konserler vermitir. 1938 1940 yllarnda Ankara radyosu bat mzii ubesi eflii grevinde de bulunmu olan Rey, burada da eitli programlar hazrlamtr. 1949 1960 yllar arasnda Avrupann eitli yerlerinde de konserler vermi olan bestecimiz, 1953de spanyada Alfonso el Sabino nian, 1957de talyada Stella Della Solidarieta nian, 1957de Fransada Chevalier de la Legion dhonneur nian ve yine Fransada 1971de Officier de la Legion dhonneur payesini almtr. Ayrca 1946 ylnda filarmoni derneinin kuruluuna da nclk etmi olan Cemal Reit Rey, nl solistlerin de lkemize gelmesini salayarak kendi ynetiminde konserler verdirtmi, baz solistlere de piyanoda bizzat elik etmitir.

1982 ylnda devlet sanats unvann alan Rey 1985de ki lmne kadar da Mimar Sinan niversitesi Devlet Konservatuarnda kompozisyon retmenlii yapmtr.

Cemal Reit Rey, yetitii evre dolaysyla Osmanlya ve geleneklerine dkn yapda bir kimse olmasna ramen, Fransada ald eitim, Franszcay ok

iyi bilmesi ve bu kltre hayranl sebebiyle mziine yansyan en nemli olgu her iki kltre de ait izler tamasdr. onun iki ayr kltr iki ayr kiilii vard (Ali; 1996; 28). Hatta Reyin tad Fransz karakteri bazen Trk kimliinin de nne geerek evresinde bile bir Trkten ok bir Fransz gibi alglanmasna sebep olmutur; Trk olmama ve stanbulda yaamama ramen bende bir Parisli havas vard ve bu yzden evremde yadrganyordum. (Andante, 18; 5). Kendisini byle

9

tanmlayan Rey iin Filiz Ali de; Ana dili gibi Franszca konuur, Fransz gibi dnr, Fransz kltrn en ince ayrntsna kadar bilir, Fransz olan her eyi beenir, olmayan da beenmezdi demitir. (Ali, 1996; 28) Bu durumu onun eserlerinde de aka grmekteyiz. Faurenin rencisi olan hatta Ravelle bile

tanm olan (lyasolu, 1992; 138) Fransz kltrn kendi kltr gibi benimseyen Reyin eserlerinde Fransz izlenimciliinin etkisi de byk olmutur. Rey iin pek ok mzik eletirmeni Fransz izlenimciliinin etkisinde kaldn belirtir (Kaygsz, 2000; 333). Eserlerinde bu her iki kltr birlikte yani Osmanlya ait konular Fransz izlenimcilii ile birlemi ekilde grebilmekteyiz. Cemal Reit Rey, yerli konular Fransz mziine zg bir dil ile anlatmtr (Mimarolu, 1999; 180) Kulland eser ve blm balklarnda stanbul ve Osmanlya ait ifadeler sunulurken bu betimleyici isimleri ve mziiyle, ayn zamanda eserlerin izlenimci

karakteri de nplana kar. rnein Debussynin Alt eski yazt adl eserinin blm balklar Pana Uyar, simsiz Mezar, Gecenin Uygunluu, Zil Takm Dansz, Msrllar, Sabah Yamuruna Teekkr olarak adlandrlmken Reyde de benzer ekilde ancak iinde Osmanlya ait eleri de barndran Eyp Gvercinleri, Bo Bir Camii i, Bayram, (Enstantaneler) yada Mezarlk, Surlar, Mermere Yazlm Kitabeler, Sarnlar, Ulu nar gibi blmlere rastlamaktayz (Hatradan baret Kalm Bir ehirde Gezintiler). (Andante, 2004; 7).

Reyin Franszca arklarla balayan bestecilik hayatnda eitli dnemler grlmektedir. Franszca arklarnn ardndan Trk halk mziine eilen Rey, 1926 1931 yllar arasnda; ilk seslendirilii Pariste Pleyel salonunda yaplan ve Heugel matbaas tarafndan yaynlanan 12 halk trksnn (1925 1926), yan sra Trk Halk Trkleri (1926), Trk Sahneleri (1927 28), Bebek Efsanesi (1928), 12 Melodi (1929), Gne Peyzajlar (1930 1931), gibi eserler vermitir. Sonraki dnemlerde Fransz izlenimciliine ile birlikte baka yabanc bestecilerin de etkisinde kalan Reyin ayn zamanda makamsal Trk mziinden de faydaland grlr. Bu dnemde Karagz (1931) Enstantaneler (1931), Kromatik Konerto (1932 33), Keman Konertosu (1939), Re minr Senfoni (1941), Piyano Konertosu (1946 1948), Fatih Senfonik iiri (1953), Katibim Trks zerine

10

varyasyonlar gibi eitli eserler vermitir. (Ktahyal, 1981; 109 110). Bestecinin bu dnemi Cevat Memduh Altar tarafndan modal mistik oluum ve geliim dnemi olarak tanmlanmtr. (Aydn, 2003; 33). Bundan baka Reyin popler operetleri de vardr.

yi bir piyanist olmasnn yan sra mzikal analizleri beeni toplayan (Ali, 1996; 29), Rey, bat mzii tekniklerine son derece hakim ve an mziini ve bestecilerini yakndan tanyan bir mzisyendi. lhan Usmanba, Reyin mziini kolay olmayan, sert karmak ve hoa gitmeyi amalamayan olarak tanmlam ve

ondaki tematik ilikileri armonik yapy tanmlamak iin dnmek gerekir demitir. (Ali, 1996; 37) rencisi Pertev Apaydn ise Reyin eserlerinin ok salam bir yaps olduunu vurgulayarak, orkestray ve alglar ok iyi tandn belirtmitir. Reyin imitasyon yani ayn melodinin baka bir tondan alnmasna ok

nem verdiini syleyen Apaydn, kendine has bir armonisi olduunu yatay yazya ok nem verdiini de eklemitir. (Ali, 1996; 38). Reyin akrabas ve stanbul ehir Orkestrasnda ba kemanc olarak alma arkada olan Semih Argeo da; Cemal Reit Reyin besteci olarak Faurenin ok etkisinde olduunu ancak Stravinskinin

Petrukasnn da onu ok etkilediini belirtmi, Trk motiflerini Bartok izgisinden ok Stravinski izgisinde kullandn ve bundan baka Musorgskiden ok

etkilenerek, Musorgski gibi st ste armonileri ok sevdiini aktarmtr. (Ali, 1996; 34). rencisi Vedat Kosal ise melodinin Rey iin ok nemli olduunu ve melodisiz eser yazmadn belirterek (Ali, 1996; 34), ses renkleri, melodik izgi ve form bakmndan Reyin Ravelin etkisinde olduunu, hzl tempo kulland

eserlerinde ise Stravinskinin etkilerinin grldn vurgulamtr. Reye en sayg duyduu besteciler sorulduunda srasyla Chopin, Bach, Mozart ve Debussy

cevabn verdiini de sylemitir. (Aydn, 2003; 31) Baka bir rencisi Erturul Sevsay ise;

Reyin orkestra mzii Richard Strauss ile Fransz izlenimcileri Debussy ve Ravelin karmdrRey, orkestra renklerini, serbest formu ve kromatizmi de yine Fransz bestecilerinden almtr. Senfonik iirde ve

11

byk boyutlu senfonilerde, Richard Strauss yada dier Post Romantikler ona rnek olmulardr, demitir. (Aydn, 2003; 31)

Cemal Reit Rey, verimli bir besteci olarak ardnda brakt opera, operet senfoni, konerto, piyano mzii, an ve koro yaptlar, mar, gibi hemen her trden

onlarca yaptn yannda, konservatuarda renciler yetitirmi, stanbul devlet senfoni orkestrasnn temelini atm, bir ok nl solistin Trkiyeye gelmesini salam, eitici radyo programlar hazrlam ve kendi eserlerinin yannda dier Trk bestecilerinin de eserlerinin yurt dnda tannmasna alm olmas (Ali, 1996; 39) ile ada Trk bestecilii iin ok nemli ilere imza atm bir sanatmzdr.

1.2.2. Hasan Ferit Alnar (1906 1978 )

Klasik Trk mziinin yetkin bir icracs ve bestecisi olmasnn yannda, bat mzii eitimi almas ve daha sonra ada Trk besteciliinin en nemli

bestecilerinden biri haline gelmesi ile Ferit Alnar Trk beleri iinde de ayr bir yere ve neme sahip bestecimizdir. 1906 ylnda stanbulda dnyaya gelen besteci, ailesinin klasik Trk mziine olan ilgisi sebebiyle ocukluk yllarnda bu mzie ynelmitir. Dil renebilmesi iin ayn zamanda bir Alman okuluna gnderilen

Alnar burada ilk kez oksesli mzik ile de tanma imkann bulmutur. Kanuna kar olan ilgi ve yetenei ile bu ynde dersler alan Alnar, daha 12 yanda

stanbulun en iyi kanun alanlar arasna girmitir. (Aydn, 2003; 57). Bu sralarda klasik Trk mziindeki ilk beste denemelerine de balam bulunmaktadr. Klasik kemene ile de ilgilenmi olan Alnar, 1922 ylnda gelen teklif zerine bir fasl heyeti olan Daruttalim i Musikiye (mzik retim heyeti) katlmtr. Alnar bu topluluk ile yurt iinde ve dnda eitli, konserler vermi, Berlinde 1926 1927 yllarnda bilimsel amal plaklar doldurmutur (Aydn, 2003; 58). Alnarn baslan

12

ilk eseri olan on saz semaisinin basld 1923 ylnda (Okyay, 1999; 30), toplulua mzik kuram dersi veren, geleneksel Trk mziinin nl bestecisi ve bilgini Hseyin Sadettin Arel ile tanm olmas, Alnar asndan bir dnm noktas olmutur. (Okyay, 1999; 24). Arelden armoni dersleri almaya balayan Alnar, Bach ve Beethoven ile ilk kez onun evinde tanm, ve bu dnemde ilk kez iki, sesli paralar da bestelemeye balamtr. (Aydn, 2003; 58). Bu srada Arelin stanbuldan zmire tanmas ile Alnar kendisine baka bir retmen aray iine girerek talyada mzik eitimi alm olan Edgar Manasn rencisi olmutur. Manastan yl boyunca armoni, kontrpuan, fg ve piyano dersleri alan Alnar, bu sralarda uzun sredir devam etmekte olduu Gzel Sanatlar Akademisindeki mimarlk eitiminden de ayrlmtr. 1927 ylnda Arelin de maddi destei ile Viyanaya giden Alnar, burada nce konservatuarn kompozisyon blmne sonra

buna ek olarak da orkestra yneticilii blmlerine devam eder ve Joseph Marksdan kompozisyon, Oswald Kabastadan orkestra eflii dersleri alr. Necil Kazm Akses

ile ayn okulda ayn retmen ile alan Alnar (Okyay, 1999; 43) , ikinci ylnda Trk siti adl bir orkestra eseri yazmtr. Burada ayrca keman ve piyano iin sit (1930), keman piyano ve viyolonsel iin Trio Fantezi (1929), stanbul Sokaklarnda film mzii (1931), Yalova Trks sahne mzii (1932) gibi ilk dnem eserlerini bestelemitir.

1932de Trkiyeye dnen Alnar, stanbul ehir tiyatrosu mzik ynetmeni ve belediye konservatuarnda mzik tarihi ve armoni retmenlii grevlerine getirilmitir. 1936da Ankara yerleerek Ankara devlet konservatuarnda almaya balayan Alnar, ayn zamanda Cumhurbakanl senfoni orkestrasnda Dr. Ernst Praetoriusun asistan olmutur. Bu sralarda Carl Ebert ile ibirlii yaparak baz

operalarn Trke seslendirilmesinde alm ve daha sonra da devam edecek bu almalar ile bir ok operann Trkeye kazandrlmasn salamtr. Praetoriusun 1946da lmesi ile Cumhurbakanl senfoni orkestrasna ef olarak atanan Alnar bu grevi alt yl srdrdkten sonra salk sorunlar yznden ayrlm ve konservatuardaki grevine dnmtr. 1955 ylnda devlet opera ve balesi genel sanat direktrlne getirilen Alnar, bu grevinden de bir sre sonra ayrlarak,

13

Viyanaya yerlemi ve burada bir ok yabanc orkestray ynetmitir. (Aydn, 2003; 59). 1964 ylnda tekrar Ankaraya dnen Alnar burada bir sre Opera temsillerini ynettikten sonra salk sorunlar nedeniyle bu grevi de brakmtr. 1970 ylnda 40. sanat yl ve jbilesini kutlam olan Alnar 1978de Ankarada lmtr.

Trk beleri iinde saysal olarak en az eser veren besteci olan Ferit Alnar, buna karlk, klasik Trk mziine grubun dier drt yesinin olmad kadar yakn olmas sebebiyle, kanun konertosu gibi zgn karakterdeki eserleri ada Trk mziine kazandrmtr. Alnarn yaptlarnn ana karakteri bat mzii ile geleneksel Trk mziinin bir sentezi gibi grlse de bu konuda farkl dnceler de vardr. nder Ktahyalya gre;

Alnarn yaptlarna klasik Trk sanat mziinin makamsal zellikleri egemendir. Besteci, bu zelliklerin ada mzik dili ile birletirilebilmesi, kolay yaklalabilen zgn bir deyiin dile getirilebilmesi abalarnda, baarl ve inandrcdr (Ktahyal, 1981; 111).

iken Hayrettin Akdemir, Alnarn mzii ile ilgili olarak;

Avrupa ve Trk stilleri Alnarn kompozisyonlarnda kaynam saylamaz...Alnarn bestecilik tarz tam ortadadr ve ne belirli bir sluba nede dier stil zelliklerine gre deerlendirilebilir demitir. (Aydn, 2003; 60).

Ancak yine de klasik Trk mzii ile evrensel bat mziinin bir sentezini yapmak

tam anlam ile mmkn olacak ise her iki mzie de hakim olmas ile zel bir konuma sahip olan Ferid Alnarn bu konudaki almalar nc roln stlenecektir. Eserlerine aarlkl olarak Trk makamlarnn hakim olduu Alnar, mziinde bu makamlarn karakterlerini koruyarak ve melodiye nem vererek, melodi ve makam armonik yapda ve orkestrasyonda n planda tutmutur. (Okyay, 1999; 147). Viyanadaki retmeni Joseph Marx, Alnarn orkestra iin preld ve dans adl eseri

14

iin; Feridin yapt bize yabanc bu tek sesli mzii armoni ile yorumlamak. Ama bunu ancak geleneksel mziklerini ok iyi tanyan ve zmseyen bir daha baarabilir demitir. (Okyay, 1999; 60). Benzer ekilde ve bestecinin Trk ve bat mziini birlikte kullanmaktaki ustaln vurgularcasna, viyolonsel konertosu

hakknda kan Dr Paul imzal bir baka yorumda da;

Dinleyici belki. birka yan temada bestecinin tamamen bat mzii tarznda besteledii yanlgsna kaplabilir. Fakat hemen sonra ve hayret verici bir ustalkla, bu mzik kendi iinden yeni bir Trk motifi dourmaktadrAlnarn bu eseri bat ve Trk yap talaryla rlm bir binadan ok Avrupa topranda yeermi bir Trk fidanna benzetilebilir. Denmektedir. (Okyay1999; 84).

Orkestralama tekniinde Trk belerinin dier yelerine gre daha yaln ve klasik

formda eserler vermi olan Alnar, eserlerinde klasik Trk mziinin yan sra halk mziine de yer vermi ve halk mziinin karakteristik melodik ve ritmik elerini de kullanmtr. (Aydn 2003; 60 61) Klasik Trk mziinden gelerek bat mziine ynelmi olan Alnarn bu avantaj, ou zaman da karsnda bir engel olarak belirmitir. Bu zel konumu sebebiyle dier bestecilerimden farkl bir deerlendirmeye urayan Alnar, her iki mziin temsilcileri tarafndan da ou kez

eletirilmi ve bir kenara itilmitir. (Okyay, 1999; 47). Ruhi Ayangile gre; geleneksel sanat mziimizin modern yz olan Alnar ada Trk bestecilerine gre ise klasik bir anlaya sahiptir. (Aydn, 2003; 60). Bu ortadaki konumu ne yazk ki onun lmnden sonra da yeteri kadar ilgi grmemesine sebep olmu ve hakknda

Trk belerinin dier yeleri iin olanlardan ok daha az aratrma yaplmtr.

rencileri arasnda Nevid Kodall, lhan Usmanba, Faik Canselen, Kemal ilerici, Muammer sun, etin Ikzl gibi besteciler bulunan Alnar, besteledii Viyolonsel Konertosu, Kanun Konertosu gibi ada Trk mziinde ayr bir yere sahip eserlerinin yannda an ve koro eserleri, oda mzii eserleri, sahne eserleri, piyano eserleri ve marlar bestelemi, Madam Butterfly, Figaronun Dn,

15

Maskeli Balo, Rigoletto, Yarasa gibi operalarn dilimize kazandrlmasnda byk aba gstermitir. Devlet Opera ve Tiyatrosunun geliimine nemli katklarda bulunmu olan Alnar, orkestra efi olarak da ok nemli roller stlenmitir.

1.2.3. Ulvi Cemal Erkin (1907 1972)

Eserleri yurt dnda en ok ilgi gren Trk bestecilerinden biri olan Ekin, lkemizde daha ok keke si ile tannmakta ise de aslnda yazd senfoniler, piyano ve keman konertolar ile ada Trk mzii asndan ok daha nemli ve deerli eserler vermi bir sanatmzdr. 1907de stanbulda doan Erkin, annesinden ald ilk piyano derslerinden sonra, eitli yabanc piyano retmenleri ile dzenli olarak almaya balamtr. Ortaokuldan sonra Galatasaray lisesine

giren besteci 1925 ylnda Milli Eitim Bakanlnn yurt dna mzik eitimi almak zere at yarmay kazanmtr. Franszca da bilmesi dolaysyla eitimini Pariste almaya karar veren Erkin, bir buuk yl dersler alarak Paris Konservatuar giri snavn kazanmtr. (Aydn, 2003; .91). Pariste Jean Batalla, Isidor Philipp, Camile Decreus gibi retmenlerden piyano dersleri alan erkin, Jean Gallondan armoni, Noel Gallondan da kontrpuan dersleri almtr. Paris Konservatuarnn

ardndan eitimine Ecole Normale de Musique de devam eden besteci burada, Faurenin rencisi olan nl kadn ef ve kompozisyon retmeni Nadia Boulangerden kompozisyon dersleri almtr. (Aydn, 2003; 91). Pariste be yl sren renciliinin ardndan 1930 ylnda Trkiyeye dnen besteci, Musiki Muallim Mektebinde piyano ve armoni retmeni olarak grevlendirilmitir. 1932de piyanist Ferhunde Remzi ile evlenen Erkin, bu sralarda ilk bestecilik almalarna da balamtr. 1934de Bayram adl dakikalk tek blml bir senfonik eser besteleyen besteci ilk kez bu eseri ile eflik krssne kmtr. Ayrca bu eserin Trk bestecilii asndan nemli olan bir yan da; eserin yurt dnda alnan ilk senfonik yapt olma zelliidir. (algan, 1991; 114). Daha sonra yayl alglar drtlsn besteleyen erkin, eseri beenen nl piyanist Alfred Cortotun da nerisiyle nemli yaptlarndan olan ve kendisinin de 1943te en baarl

16

yaptm (algan, 1991; 126) dedii piyano konertosunu bestelemeye balam 1942de de tamamlamtr. (algan, 1991; 125) 1943de CHPnin at ve Adnan Saygunun Yunus Emre Oratoryosu ile Ferid Alnarn da Viyolonsel Konertosu ile katld beste yarmasnda, piyano konertosu ve keke ile yer alan Erkin, piyano

konertosu ile besteciler arasnda en yksek puan almtr. (algan, 1991; 124) 1943 ylnda Erkin ve Trk bestecilii asndan gerekleen bir dier nemli olay da

Erkinin ei Ferhunde Erkin ve Necil Kazm Akses ile katld Almanya konseridir. Sava srasnda dzenlenen bu konserde; Berlin ehir orkestras Erkin ve Aksesin eserlerini, aralarnda Wilhelm Kempff gibi nemli kimselerin de bulunduu sekin bir izleyici topluluuna sunmu ve Alman radyosu da konseri tm dnyaya duyurmutur. (algan, 1991; 132) Daha sonra birinci senfonisini bestelemi olan Erkin, bu senfonisi ile 1947 ylnda nemli bir uluslar aras festival olan Prag Bahar mzik festivali ne de ilk kez bir Trk bestecisi olarak davet edilmitir. Burada senfonisini kendi ynetiminde seslendiren besteci festivalde Rafael Kubelik,

Leonard Bernstein gibi nl efler ile yan yana anlmtr. (algan, 1991; 138). Festivalde bulunan Rus besteci Dimitri ostakovi ise Erkine senfonisini ok beendii belirtmitir. (algan, 1991; 145)

ada Trk mziinin yurt dnda tannmasnda ok nemli rol alm olan Erkin, 1949 1951 yllarnda konservatuar mdrl de yapm ayn zamanda konservatuar orkestras ve opera orkestrasn da ynetmitir. 25 yl sre boyunca, sonradan Gazi Eitim Enstitsne dnm Musiki Muallim Mektebinde retmenlik yapm olan Erkin, Ankara radyosunda Akses ile birlikte tonmayster

olarak grev yapm ve yine Akses ile birlikte operalarn Trkeye evrilmesine almtr. Eserlerini ynetmek zere ok defa yurt dnda gitmi olan Erkin;

Fransadan Palme Academique nian (1950), valye (1959) ve Officier (1970) derecesinde Legion dhonner nian, talyadan; Ordine Al Merito della Republicca Italiano nian (1963) almtr. (algan, 1991; 181) 1971de devlet sanats olan Erkin 1972de de lmtr.

17

Cemal Reit Rey gibi Fransa da eitim grm olan Ulvi Cemal Erkinin ilk yaptlarnda da Fransz izlenimciliinin etkisi grlmektedir. (algan, 1991; 112). lk dneminden sonra giderek kendi tarzn oluturan Erkin, aksak ritimleri kullanarak, drtl ve beli aralklardan oluan akorlara armonik yapda yer vermi, zgn akorlar

aram ve Trk mziindeki doalama havasn yaratmaya almtr. (Aydn, 2003; 94).

Eserlerinde Anadolunun saf, el dememi ezgilerindeki scakl kullanan Erkin, halk deyilerinden fkran renkleri zenle semi, onlar diledii gibi ayrm yada birletirmi, yalnlatrm yada boyutlandrmtr. (Andante, 2004; 23)

Erkinin bestecilii halk mzii altyapsnn senfonik kalplara oturtulmas yoluyla, mzikteki Trk unsurlarn derinliini kefetmemizi salyorErkin Trk mziinin zengin potansiyelini gn na kartm, dinleyicinin mzik evrenini geniletmi bir sanat (Andante, 2004; 25).

Mahmut Ragp Gazimihal de Erkin iin;

Ulvi Cemalde zarifi aramak, duygusal bir zevk ile almak nitelikleri var. Yaz biiminde ve tekniinde teden beri deiiklik olmad ise de, grlerinde byk bir gelime kaydediyoruz. Eskiden anadolu ezgisinin yazsnn yine temel bir unsuru olarak ele alr, fakat geniletilecek veya armonize edilecek birer tem gibi kullanrd; bugn ise en karakteristik anadolu aznn aralk atlaylarndaki zellikleri sezmeye alyor, anlayla buluyor ve kullanyor. Olgun zevkli, rnein pentatonie ak oluyor; en dokunakl, bize en yakn ezgileri hep pentatoniktir, demitir. (algan, 1991; 115 116)

Blent Tarcan ise kolayca benimsenen ve aklda kalan Trk ezgilerini bularak, bunlar renkli bir armoni zerine oturtan ,bir kompozitrmzdr. diyerek Erkinin

18

yataydan ok dikey bir yaz anlayn benimsediini, polimelodik olarak yazmad zaman kendi duyularna gre eser yazdn belirtmitir. (Aydn, 2003; 93). Erkinin eserlerinde halk mziinin yan sra makamsal Trk mziine has deyiler de grlmektedir. Popler olmaktan korkmayan bir izgisi bulunan Erkinin (Andante, 2004; 25), Trk halk mziinden ezgilerden oluturduu, ezgilerin ve ritimlerin ustalkla birbirine balanarak canl bir tablo iinde verildii Keke adl dans

siti, yalnz Erkinin deil belki ada Trk besteciliinin de en tannm eseridir.

Yurt dnda katld bir ok konserde, yabanc basnn bir hayli ilgisini ekmi olan Erkinin ada Trk mzii iin nemi, eitli yabanc mzik yazarlar tarafndan da defalarca vurgulanmtr. Eserleri yurt dnda kayda alnan ve yabanc

radyolarda eitli zamanlarda alnm olan Erkinin Bayram adl ksa senfonik eserinden sonra, bir senfoni olarak birinci senfonisinin yurt dnda alnm olan ilk

Trk senfonisi olmas ve ikinci senfonisinin de kayda alnm ilk Trk senfonisi olmas dikkate deer bir olaydr. (algan, 1991; 162). Besteledii hemen her trdeki eserin yan sra, Erkinin uzun yllar yrtt eitimcilik ve eflik almalar ile

hem piyano hem de kompozisyon alanlarnda aralarnda Ferit Tzn ve lhan

Usmanban da olduu bir ok deerli mzik adamnn yetimesinde nemli katklar olmutur. Erkinin belli bal eserleri arasnda iki senfonisi ile bayram ve

keke gibi birka senfonik eseri, eitli an ve koro eserleri, piyano ve keman iin konertolar ile piyano iin Duyular, Be Damla gibi eserleri saylabilir.

1.2.4. Ahmet Adnan Saygun (1907 1991)

lk Trk operasnn bestecisi olma unvann tayan, verdii nitelikli eserlerin yan sra etnomzikoloji konusundaki almalar ile Trk bestecileri iinde bilim adam kimliine de brnm olan Saygun, yurt iinde, Trk belerinin belki de Trk bestecilerinin en tannm ve kabul grm olandr. Trk beleri iinde kendinden en fazla sz ettiren kii hi kukusuz Saygun dur. (Ktahyal, 1981; 112)

19

1907de zmirde doan Saygun, babasnn kitaplara ve mzie merakl aydn bir kiilik olmasnn da etkisiyle erken yalarda mzik ile tanm mzik ile ilk ilikisi de retmeni smail Zhd bey aracl ile gereklemitir. Daha sonra Rosati ve Macar Tevfik beyin yan sra ksa bir dnem de Hseyin sadettin Arel ile alan

Saygun, bu retmenlerden piyano ve armoni gibi dersler almtr. Bu sralarda bir ok farkl ite alm olan Saygun, 1924 ylnda retmen alm iin alan snav kazanarak zmirde bir ilkokulda mzik retmeni olmutur. 1928 ylna kadar bu grevine devam eden Saygun, devletin yurt dnda eitim almak zere at snav da kazanarak Parise gnderilmitir. nceden Franszca renmeye balam olan Saygun, Parisi bir sanat merkezi olarak grdnden tercihini bu ynde kullanmtr. (Arac, 2001; 49). Pariste Fransz mzisyen Eugene Borrelin de yardmlaryla Vincent dIndynin yneticisi olduu Schola Cantoruma girmi olan

Adnan Saygun, burada yl sren olduka disiplinli bir eitim almtr. Paris konservatuar ile rakip konumunda grlen Schola Cantorum, dIndynin idealleri

dorultusunda mzik sanatnn Palestrina polifonisinden, Bach fglerinden ve Beethoven formlarndan renildii bir eitim kurumudur. (Arac, 2001; 52). dIndynin, Liszt ve Wagner ile grm, Alman ekolne bal bir kimse olmas Saygunun da eitimini ve grlerini etkilemitir. Saygunun zgn mzik dilinin esas belirleyici unsurlar zmirde alm olduu eitimden ok Schola Cantorumda renci olmu olmasndan kaynaklanmaktadr. (Arac, 2001; 52). Saygun bu sene iinde ald eitimde dikkati eken konular; Rnesans polifonisi ve kontrpuan teknii, Gregoryen ezgilerinin modal sluplar, Cesar Franckn eserlerinde bulunan cyclique (yani blmler aras tematik ve motifsel balar yoluyla bir para ierisinde mantksal btnlk ierme) yaz anlay ve halk mzii olarak saylabilir. (Arac, 1991; 54). Ayrca burada; Paul de Flemden kontrpuan, Edouard Souberbielleden org, Amde Gastoueden Gregoryen mzii, Eugene Borrelden

de fg ve armoni dersleri de almtr. (Aydn, 2003; 120). Fransadaki yllk eitiminin ardndan 1931 ylnda yurda dnen Saygun, Musiki Muallim Mektebinde retmenlie balam, 1935 ylna kadar bu grevde bulunmutur. Bu sralarda Sayguna ran ahnn Trkiyeyi ziyareti dolaysyla sergilenmesi iin bir opera yazma grevi verilmitir. Atatrkn plann yapt ve Trk ran kardeliini konu alan zsoy adl bu opera ada cumhuriyetin ilk operas olarak tarihe gemitir.

20

Bir yandan Trk halk mziinin kkenine ilikin almalarda da bulunan Saygun, almalarn bir rapor halinde Atatrke sunmutur.

Trkiyedeki halk mzii almalarna ilgi duyan Bela Bartokun, 1936 ylnda halkevleri tarafndan Trkiyeye davet edilmesi Saygunun mzikoloji ufkunda nemli gelimelere yol amtr. Bartok ile birlikte Adana yresinde halk mzii

incelemeleri yapan Saygun, bu sayede Bela Bartoktan nemli bilgiler edinme imkann da bulmutur. Bu dnemde Bartok ile birlikte elde ettikleri bulgular daha sonra Macaristanda ngilizce bir kitap olarak yaymlamtr. Bartok ve Saygunu Trkiyedeki rakipleri olarak gren Hindemithin 1936 ylnda aleyhinde yazd bir rapor zerine (Glper, 1991; 10), Ankaradan uzaklatrlm ve stanbul Belediye Konservatuarnda retmenlie balamtr. 1939 da Halkevleri mfettii olarak yeniden Ankaraya dnm olan Saygun, Trkiyede henz bale konusunda bir uzman olmamas ve daha nce bale yazlmam olmas sebebiyle deneme olarak

saylabilecek Bir Orman Masal adl bir bale yazmtr. Ancak bu dnemde Saygunun kariyeri asndan asl nemli olay, 1942de tamamlanan Yunus Emre oratoryosunun 1946da seslendirilmesidir. Bu tarihten sonra Ankara Devlet Konservatuarnda kompozisyon retmenliine balayan Saygun, Yunus Emre ile

yurt dnda da adndan olduka bahsettirmitir. Amerika ve ngiltereden davet alan besteci buralara giderek Trk mzii ile ilgili konferanslar vermi eitli mzik

adamlaryla da tanmtr. 1958de Jean Sibelius madalyasna layk bulunan Saygunun Yunus Emre oratoryosu ayn yl NewYorkda nl ef Leopold Stokowski tarafndan ynetilmitir. 1972 ylnda emekli olunca stanbula yerleen besteci burada stanbul konservatuarnda retmenliini srdrmtr. 1971de devlet sanats unvann da alan Saygun 1991de lmtr.

Saygun, an mzik teknikleri ve akmlarn yakndan takip ederek bunlar eserlerinde de kullanm bir bestecidir. Ona gre nemli olan ieriktir ve eski tekniklerin kullanlmasnda da bir saknca yoktur. (Aydn, 2003; 122). Saygunu Trk Beleri grubunun en modern ve yaratcs olarak niteleyen Hayrettin Akdemir Saygun iin; gelecee ynelerek kendine zg bir stilde yazar demitir. (Aydn,

21

2003; 123). Yine de Schola Cantorumda ald eitimin izleri eserlerinde grlebilir. Tamamen barok tarzda yazlm olan Eski slupta Kantat ve Yunus Emre Oratoryosu eserleri buna rnek gsterilebilir.

Besteci Trk musikisi makamlarndan ve Schola Cantorumda grd kilise modlarndan etkilenerek ortaya kiisel bir modal lisan karmtr (Arac, 2001; 120).

Yunus Emredeki koro stili Saygunun yine barok dnemi kaynak olarak aldn gstermektedir. Besteci bir Handel oratoryosunda grlen hem polifonik hem de homofonik dokuyu birbiriyle sarmak olarak yan yana kullanmaktadr (Arac, 2001; 124).

Yunus Emre oratoryosundan ikinci yayl drdle dein olan yaptlar Saygunun

birinci olgunluk dnemini oluturur. Bu dneminin en nemli zellii bestecinin halk mzii elerinin yan sra Trk mzii makamlarnn belirgin niteliklerine de eilmesidir. (Ktahyal, 1981; 114) Makamn kendisi iin bir renk olduunu belirten Saygun, onu tampere on iki ton sistemi iinde kullanarak evrensel bir dzeye

karm olabileceini belirtmitir. (Arac, 2001; 120). Mziinde makamlar kullanrken Anadolunun antik ana kadar uzanan Saygun, Trk mzii

makamlarn ve antik dnem modlarn eserlerinde birlikte kullanmtr. (Aydn, 2001; 123). 1958den sonraki eserlerinde kulland dilin derinlemesi ile makamsal elerin de soyutlat grlr. Mzik an hemen tm tekniklerini sergiler. (Ktahyal, 1981; 114). Bu dnemde eserlerini giderek daha bamsz ve Trk mziine uzak olarak biimlendiren Saygun eski eserlerinden farkl bir izgide eserler vermeye balamtr. Artk Saygunun Trk beleri diye adlandrlan grupla hi iliii kalmam, daha bamsz daha zgr ve cesur almalarn verimcisi olmutur (Frat, 1999; 240). Pentatonizmin Trk mziinin temelini oluturduunu dnd yllarda eserlerinde Pentatonik diziyi de ska kullanm olan Saygun, Bela Bartokun evrensel halk mzii anlayn benimsedii yllardan, tamamen halk mziinden kopuk eserler verdii son dnemine kadar srekli olarak kendisini gelitirmi ve ok farkl yapdaki eserlere imza atmtr. Onun tamamen eitimini

22

ald barok mzik stilinde olan Eski slupta kantatn, halk mziini ilahilerle birletirdii Yunus Emre Oratoryosunu ve daha bamsz biemde yazd son dnem eserlerinden orkestra iin eitlemeleri yan yana koyduumuzda bu tabloyu ak olarak grmekteyiz.

Trk mzii ile ilgi olarak yapt geziler, derlemeler, yaymlad eserler ve katld konferanslar ile Trk mziinin bilimsel olarak incelenmesi alannda nc rol stlenenlerden olan Saygun, eserleri ile yalnz bilimsel olarak deil sanatsal olarak da kendini yurt ii ve dnda kantlam, Trk mziinin yurt dnda itibar grmesini salayanlardan biri olmutur. Adnan Saygun Trk operasnn milad olan zsoy operasnn yan sra, Tabebek, Krolu, Kerem, Glgame operalar ile de ada Trk operas tarihine gemitir. Saygunun dier nemli yaptlar arasnda; 5 senfoni, Orkestra in eitlemeler, 2 piyano konertosu, piyano iin Aksak Tartlar zerine Etdler, ncinin Kitab, Atatrke ve Anadoluya Destan saylabilir. Ayrca eitli an ve koro eserlerinin yan sra eitli solo ve oda mzii eserleri de bulunmaktadr. Saygun baz operalarnn librettosunu da kendi yazmtr.

1.2.5. Necil Kazm Akses (1908 1999)

Trk Belerinin yaa en k ve aramzdan en son ayrlm olan bestecisi

Necil Kazm Akses dir. 1908 ylnda stanbulda doan Akses, ilkretim anda piyano ve keman dersleri alm, ortaokul son snftayken Almanyada viyolonsel

eitimi grm olan Mesut Cemil ile tannca viyolonsele balamtr. Daha sonra Mesut Cemilin nerisi ile bestecilie ynelen Akses, lise yllarnda Cemal Reit Reyin armoni rencisi olmutur. Reyin snfnda ok ey kazandn belirten Akses, o zamanlarda birka bilindik besteci dnda bat mzii bestecilerinden kimseyi tanmadn belirterek onun sayesinde; Debussy, Franck, Dupondt, gibi bestecileri, bundan baka dier empresyonistleri ve ona ynelik bestecileri tandn

23

sylemitir. (Aydn, 2003; 149). Viyolonsel derslerine Mesut Cemilden sonra, yine Almanyada eitim grm ve Joseph Marxn rencisi olmu olan Sezai Asal ile devam etmi olan Akses, 1926 ylnda liseyi bitirmi ve Asaln nerisi zerine aile ve akrabalarnn destei ile eitim grmek iin Viyanaya gitmitir. (Baemezler, 1993; 24) Viyana mzik akademisinde Viyolonsel ve mzik teorisi snavlarn kazanan Akses, Kleineckenin viyolonsel, Joseph Marxn da armoni, fg, kontrpuan

ve kompozisyon rencisi olmutur. (Aydn, 2003; 150). 1931 ylnda Viyana mzik akademisindeki kompozisyon eitimini tamamlayan Akses, bir ylda Marxn ustalk snfna devam etmitir. Necil kazm Viyanada ki retmeni Marx; atonal mzie ve 12 ton sistemine kar ve tonalite iinde bir besteci olarak tanmlamtr. 1932de Viyanada ki eitimini tamamlayan Akses, ekoslovakyaya giderek, Prag devlet konservatuarna yksek ksm rencisi olarak kabul edilmitir. Burada Josef Suk ve

Alois Habann rencisi olan Akses, Habann atematik mzii savunduunu ve eyrek ve altda bir sesleri kullandn belirtmi, Sukun ise Politematik bir yaz

anlayn benimsediini sylemitir. (Baemezler, 1993; 28). 1934 ylnda Trkiyeye dnen Akses, Musiki Muallim Mektebinde form bilgisi ve prozodi dersleri vermeye balamtr. Bu sralarda Atatrkn Ankaraya geliinin yl dnm kutlamalar sebebiyle iki opera bestelenmesine karar verilmi ve metnini

Atatrkn hazrlad iki operadan, Saygun Tabebeki Akses ise Baynderi bestelemekle grevlendirilmitir. Aksesin yazaca opera Baynder dir. 1935 1936 yllarnda konservatuar kurma almalar iin Trkiyeye gelen Hindemithe yardmc olmas iin Milli Eitim Bakanll tarafndan grevlendirilmi olan Akses, Hindemith ile birlikte konservatuarn ders programn da hazrlamtr. 1936 ylnda da bu kurumda kompozisyon hocas olarak grev almtr. 1948 ylnda bu kurumda mdrle ykselmi olan Akses, 1949 ylnda milli eitim bakanl Gzel Sanatlar Genel mdrlne atanmtr. Bir yl kadar bu grevi srdren Akses daha sonra

1954 ylnda yurt dnda kltr ataelii grevini yapm, 1955 1957 yllar arasnda Almanyada renci mfettilii grevinde de bulunmutur. 1958 1960 yllar arasnda Ankara Devlet Opera ve Balesi Genel Mdrlne getirilmi olan Akses, 1960 da ayrld bu greve 1971de yeniden getirilmi, ancak 1972de de emekli olarak yeniden kurumdan ayrlmtr. Emekliliinin ardndan da Ankara Devlet Konservatuarnda zel statl olarak retmenlie devam eden Aksesin yurt

24

dnda alm olduu nianlar unlardr: Federal Alman Cumhuriyeti birinci snf hizmet nian (1957), talyan hizmet nian (1963), talyan Commendatore nian (1973) ve Tunus Burgiba sanat kltr nian (1973).

Necil Kazm Akses bestelerinin drt dneme ayrlabileceini sylemitir. lk

dnemi 1929 1947 arasn kapsamaktadr. Bu dnemin rnleri olarak; Viyana ve Pragdaki eserlerini, Baynder operasn, Ankara Kalesi adl senfonik eserini, l ve birinci drtlsn saymak mmkndr. 1947de Ballad ile ikinci dnemine giren Akses, 1969 da yazd Itrinin Neva kar zerine Scherzo ile de nc dnemine girecektir. Son dnem yaptlar ise Bir divandan Gazel ile balayan ve 1976dan lmne dein rettii eserleridir. (lyasolu, 1998; 187). lhan Usmanba, Aksesin ilk yaratlar iin daha balangta onun zgn mzik dilinin en belirgin zellii olan youn yazsnn belirtilerini tadn sylemitir. (lyasolu, 1998; 189). Blent Tarcan ise Aksesin yaptlarn, Joseph Marxtan alnma, orta Avrupa bestecilerine zg yeni romantik belirtilerle, Trkln bir bireimi olarak tanmlayarak, Besteci, byk boyutlu yaplarn zengin ve dolgun bir orkestralamann, kark ve ykl bir slubun adamdr demitir. (Ktahyal, 1981; 115) lk eserlerinden itibaren makam unsurunu eserlerinde kullanm olan Akses, 1940 tan sonra verdii eserler ile kendi tarzn ortaya koymaya balayarak, ezgisel ynden Trk makamlarna dayanan, armonik ynden de amodal olan eserler vermitir. Akses kulland amodalitenin, modal olmad anlamnda olmadn, belirli makamdan yola klp bu makamn egemenliine izin verilmeden yrnebileceini belirtmitir. (Baemezler, 1993; 51). Aksesin mziinde temalarn makamlara dayand grlse de, bu makamlar soyut bir ekilde grlmektedirler. Bu ekilde tematik malzemenin atematik bir yapya yaklamas

salanmtr. (Baemezler, 1993; 51) Bir Divandan Gazel adl eserinde ilk kez rastlamsal teknii de kullanan Akses, bunu da disiplinsiz olarak deil, kendi anlay iinde belli kurallar erevesinde gerekletirmitir. (Evin lyasolu, 1998; 192). Faruk Gven, Aksesin her kalb kullanrken, o kalbn geleneksel emasn aldn ve bunu ada bir anlayla serbest bir biimde ilediini vurgulamtr. (lyasolu, 1998; 195). Bir rencisi olan Argun Defne ise; Aksesin atonaliteyi

25

mzikte bir geliim olarak kabul ettiini, Avusturyal bestecilerin ekolnden gelen Aksesin, o bestecilerin de yapt gibi armoniye yeni bir eyler eklediini ve bu sayede atonalite ierisinde makamlar kullanabildiini belirtmi, ayrca eserlerinde poplarite olmadn ve bestecinin kendisinden dn vermesini yanl bulduunu da

vurgulamtr. (lyasolu, 1998; 204). Baka bir rencisi olan Mehmet Nemutlu ise; Aksesin ald orta Avrupa disiplininin eserlerinde ok etkili olduunu, yaptn

trnde, malzemenin biimleniinde, yapnn kuruluunda, Viyana merkezli bir mzik dncesinin izlerinin srlebileceini sylemitir. (lyasolu, 1998; 237). Divan edebiyatna da dknl olan Aksesin bunu da eserlerinde yanstt grlmektedir. te yandan orkestralama konusunda da zgn bir stili olan Aksesin byk orkestra kadrolarn tercih ettii grlmektedir. (Baemezler, 1998; 52).

Trk beleri iinde orkestra eflii yapmam tek kii olan Necil kazm Akses,

resmi grevlerde oka yer almas ile de Trk belerinin dier yelerinden farkl bir yaam srmtr. Viyolonsel eitimi almasna ramen, solist olarak bir kariyer yapmamtr. nemli eserleri arasnda, Ankara Kalesi senfonik iiri, Ballad, 6 senfoni, orkestra konertosu, keman ve viyola iin konertolar, tenor ve orkestra iin

Bir Divandan Gazel, Itrinin Neva kar zerine Scherzo, saylabilir. Ayrca eitli an ve koro eserleri ile oda mzii, sahne mzii ve solo alg iin eserleri

bulunmaktadr.

1.2.6. Trk Belerinden sonra ada Trk bestecilii

Cumhuriyetimizin ilk kuak bestecileri olan Trk beleri, Trk mziinin evrensel mziin iinde yer almasnda nc olmakla beraber, onlarn abalar dnyada tannan bir Trk ekolnn olumasna yetmemitir. Trk mziinin onlardan nce evrensel anlamda bir altyapsnn bulunmaynn ve kendilerinin de doal olarak eitimlerini aldklar ekollerin etkisinde kalmalarnn bunda etkisinin olduu sylenebilir. Ancak bir Trk ekol oluamamasndaki en byk etkenler,

26

Atatrkn lmnden sonra, devletin dier sanat dallarnda olduu gibi mzie de desteinin giderek azalmas ve yine Atatrkn lmnn ardndan Trk halknn kltr devrimlerinden koparlarak evrensel mzikten uzaklatrlmasdr denilebilir. Adnan Saygun Atatrk ve musiki adl kitabnda, halkn kltrel geliimi asndan

ok nemli rol oynam olan Halkevlerinin kltr asndan neminden uzunca bahsetmi ve kapatlmasndan duyduu znty belirterek;

Atatrkn gstermi olduu k yolundan saptkBu lkye hizmet etme umuduyla kurulmu sonraki benzer kurumlar Halkevlerinin yerini asla tutmam halkevi heyecann asla getirememitir. Demitir. (Saygun, 1987; 79).

Ayrca o tarihte okullarda verilen mzik eitiminin dt kt durumdan da

bahseden Saygun, bunun imdi gstermelik bir eitim olduunu belirtmitir.

Kltr devrimlerinin giderek yitii bu devrimlerin getirmek istedikleri eylerin

yerlerinin de baka eylerle doldurulmasna neden olmutur. Adnan Saygun ayn kitabnda bu durumun mzikteki yansmalarn u szleri ile anlatmaktadr;

Beri yanda meydan bo bulan, hatta tevik gren tutucu, gerici zihniyet sahipleri atlarn, zamanla, keyiflerince srme imkann buldular ve Trk musikisi, Trk Sanat musikisi gibi Trk kelimesinin koruyucu emsiyesinin altna snarak oyunlarn diledikleri gibi oynar hale geldiler. Liselerde Trk musikisi korolar gibi acayiplikler meydana geldi (Saygun, 1987; 82).

Bu tablonun giderek ktlemesi, Trk bestecilii iin de nemli problemler dourmaya balam, bestecilerimiz bir kenara itildikleri kelerde o zamana kadar yaptklarnn ne ie yaradn sorgular hale gelmilerdir. Bu konuda Necil Kazm Akses unlar sylemektedir;

27

Artk Trkiyede bestecilik devri bitti. Yeni yollar arayn. Sosyal adan lm; Telif alamazsnz, eseriniz alnmaz, onu duyamazsnz. Bouna urarsnz. Benim onca yl eserim alnmad. Yada bir kere alnp rafa kalkt (lyasolu, 1998; 240)

Ayn konuda, kendiside besteci olan Erturul Ouz Frat (1923) ise unlar sylemektedir;

Bizim badarlarmzn (bestecilerimizin) aln yazs tepkisizliktir. nk tepki varlaan, gerekleen bir yapta kar gsterilir. Bizimkilerin badalar (eserleri) alnmadna gre, onlarn yaamalar ve lmleri toplum ynnden bir sorun deildir. Tm yaamlar boyunca acaba bir gn bir yaptm bir yerde alnabilir mi ? dileini ilerinde srdrr, gn getike verimsizleerek her ynden ksrlam, tkenip giderler (Frat, 1999; 239)

Bu karamsarlk Trk belerinden sonraki bestecilerimizin hemen hepsini etkilemi ve bu bestecilerimizin bir ksm artk toplumla ve devletle de ilgisi bulunmayan bu

mzikte kendilerine bamsz, yeni yollar aray iine girmilerdir. Artk ada Trk mzii deil, ada mzik nemsemeye balanmtr. Saygun, Akses ve Reyin eserlerinde bile bu durumun iaretleri bulunmaktadr. Bu yzden ikinci kuak bestecilerimizde artk belirgin bir ayrm grnmektedir; 1 yaptlarnda Trk sanat

ve halk mziklerini gere olarak kullananlar, 2 yaratma bakmndan zgr bir yaklam iinde olanlar. (Ktahyal; 1981; 116).1

1 Bu tez almasn bu blmnde asl ama; eserlerinde Trk mziinden etkilenen bestecilerimizin

Ferit Tzne gre konumlarn belirlemek olduundan, Trk belerinden sonra gelen bestecilerden birer eserleri incelenecek olan lhan Baran ve Muammer Sun dndaki bestecilerimizin sadece isimleri verilecektir.

28

Trk belerinden sonra gelen bestecilerimizin; yaptlarnda Trk mziini kullanmay benimseyenlerden bazlar; Sabahattin Kalender (1919), Nevid kodall (1924), Ferit Tzn (1929 1977), Muammer Sun (1932), Yaln Tura (1934), etin Ikzl (1939), olarak saylabilir, kinci gruptakilerden bazlar da; Blent Arel (1919 1991), lhan Usmanba (1921), Erturul Ouz Frat (1923) lhan Mimarolu (1926), Cengiz Tan (1933 1997) olarak kabul edilebilir. Eserlerinde Trk mzii karakterlerine de ada mzie ait bamsz yaplara da rastlayabildiimiz lhan Baran, nder Ktahyal tarafndan ilk grupta, Ylmaz Aydn Tarafndan da ikinci gurupta gsterilmektedir. (Ktahyal, 1981; 116 ve Aydn, 2003; 24). Yaplan bu ayrma ramen, ikinci gruptaki bestecilerin eserlerinde de Trk mziine ilikin elere rastlamak mmkndr. Ancak bu bir karakter olarak sreklilik gstermediinden bu ayrm yaplmtr.

29

1.3. Ferit Tzn; Yaam Eserleri ve Bestecilii

1.3.1. Yaam:

Ferit Tzn 1929da stanbulda dnyaya gelmitir. Mzik ile yakndan ilgili bir ailede yetien Tzn, ablas Bedriye Tznn stanbul konservatuarnn an

blmnden mezun olmas nedeniyle erken yalarda mzik ile tanmtr. lkrenimini Knalada ve Heybeliadada yrten Tzn daha sonra Ankara Atatrk Lisesi orta blmne geer. Ablas aracl ile bu sralarda Ulvi Cemal Erkin ile tanr ve onun da nerisi ile Ankara konservatuarna piyano blm rencisi olarak girer. renimine Erkinin piyano rencisi olarak baladktan sonra, yine Erkin ve Necil Kazm Aksesin nerileri ve yardmlar ile Kompozisyon blmne de

kaydolmutur. ki blm birlikte yrten Tzn, 1949da piyano yksek blmnden ve 1951de de Kompozisyon blmnden mezun olmutur. Ferit Tznn konservatuardaki retmenleri arasnda piyano retmeni Erkin ve kompozisyon retmeni Akses dnda, Mahmut Ragp Gazimihal de vardr. Konservatuardan birincilik ile mezun olan besteci, konservatuarda bir sre Necil Kazm Aksesin asistan olmutur. Bu sralarda Milli Eitim Bakanlnn yurt dna

renci gndermek iin at snav kazanarak Mnih Mzik Akademisine nl ef Fritz Lehmann rencisi olarak gnderilmitir.

Mnihteki rencilii srasnda eitli mzisyenler ile alma imkan bulan Tzn, Lehmann bir sre sonra lm zerine, Mnih Filarmoni Orkestras efi

Adolf Mennerich ve Gotthold Ephraim Lessing ile orkestra eflii almalarna devam etmitir. Orkestra eflii dnda kompozisyon konusunda da almalarn

srdren besteci, o sralar Mnihteki iki nemli besteci ile de tanarak, bu kimselerden zel olarak kompozisyon dersleri almtr. Bu bestecilerden biri Karl Amadeus Hartmann (1905 1963) dieri ise Carl Orff dur. Alman mziinde, bir senfonist besteci olarak gze arpan Hartmann, Mnih Akademisinden mezun olmu, senfonik uvertr ile de eitli evrelerde tannm bir bestecidir. Berlin ve Bavyerada Gzel Sanatlar Akademisi yelii yapan Hartmann, sekiz senfoninin

30

dnda eitli oda mzii ve vokal eserler de vermi, eserlerinde Bruckner, Mahler, Bartok ve Stravinski gibi bestecilerden etkilenmitir. (Grove, 1980; 267). Carl Orff ise (1895 1982) konusunu antik ve ortaadan alan Carmina Burana adl sahne kantat ile dnyaca ne kavumu, mziinde ilkelcilii benimseyen biri olarak

tannm bir bestecidir. Mnihte Ferit Tzn ile ska grm olan Orff, ayrca ocuklar iin vurmal alglardan oluturduu kendi adn tayan eitim metodu ile

de nldr. Ferit Tznn Mnihte alt orkestra efi Gotthold Ephraim Lessing (1903 1975) ise, kariyerine konser piyanisti olarak balam daha sonra Dortmund ehir Tiyatrolar, Duisburg Operas, Danzig Devlet Operas gibi kurumlar ynetmitir. 1937de Baden Badende genel mzik direktrln yapm ve burada radyo orkestrasn kurmutur. Daha sonra 1956 ylnda Mnih Mzik Akademisinde renci orkestras eflii yapmasnn yan sra orkestra eflii dersleri

de vermitir. lk kez 1960 ylnda Trkiyeye gelmi olan Lessing, 1963te Cumhurbakanl Senfoni Orkestrasnn daimi efliine getirilmitir. Trk

yaptlarnn tantlmasna ok katklar olmutur (algan, 166). Ferit Tzn iin Mnihteki eitiminin bir dier nemli yan da Leucart yaynevi ile anlama imzalayarak eserlerinin basm hakkn buraya devretmesidir. Bu sayede baz eserleri korunmu ve yurtdnda eitli yerlerde alnmtr.

Mnihte ki eitimini 1958de tamamlayan Tzn bursunun bir yl daha uzatlmas iin bavurmu, bu bavurusunun kabul edilmesi zerine de Mnih devlet operasnda ef yardmcl yapm ayrca baka kentlere de giderek eitli orkestralar ynetmitir. 1959da yurda dnen besteci, Ankara Devlet Opera ve Balesinde orkestra efi olarak grev almtr. Askerlik grevinin ardndan operada almay srdren Tzn bir yandan bestecilik almalarna da devam ederek, ilk

Trk balesi olan eme Bann yan sra, Midasn Kulaklar operas ve Esintiler gibi eitli eserler vermitir. 1974 ylnda Ankara konservatuarnda retmenlik de yapm, 1976 ylnda ise Devlet Opera ve Balesi Genel Mdr olmutur. Bu greve atanmasndan bir sre sonra 1977 ylnda da lmtr.

31

1.3.2. Eserleri ve bestecilii

Ferit Tznn ilk nemli eseri 22 yanda konservatuar son snftayken

besteledii ve 1952de Cemal Reit Rey ynetiminde stanbul ehir orkestras tarafndan seslendirilen Ninni adl orkestra yaptdr. Bu yaptndan nce

konservatuarda rencilik almalar iinde besteledii baz eserlerden, daha sonra Mnihte seslendirilecek olan piyano keman ve viyolonsel iin l gze arpmaktadr. Bu eserler daha ok onun rencilik almalar olarak deerlendirilmelidir. lk nemli eserleri ise Mnihte ortaya kacaktr. Mnihteki rencilii srasnda besteledii eser Ferit Tznn nemli yaptlar arasnda kabul edilmektedir ve Tznn bestecilik bieminin belirmesi asndan nemlidir.

Bunlardan ilki 1953 1954 yllarnda besteledii Anadolu Sitidir. Jri yeliini Arthur Honeggerin yapt Yap Kredi Bankasnn at yarmada ikinci olan eser

daha sonraki yllarda eme Ba balesinin temelini oluturmutur. 1958 ylnda Adolf Mennerich ynetiminde Mnih Filarmoni Orkestras tarafndan alnan ve Bavyera radyosu tarafndan kayda alnan eser daha sonra Leucart yaynevi tarafndan da baslmtr. Eser, Almanyada seslendirilmesinin ardndan Mnih basnnda eitli

vgler alm, bestecinin orkestrasyonu ve Trk mziini bat formlar ile kullan takdir kazanmtr. Daha ok zgn nitelikte olan eser iin Tzn, halk mzii

temalarndan fazla yararlanmadn, en fazla temann yani horon, sopranonun syledii trk ve zeybein bu karakterde olduunu belirtmitir. Mnihte besteledii ikinci eser, Mennerichin istei zerine Mnih filarmoni orkestras iin yazd Trk kapriyosu adl eserdir. Bu eserde Ferit Tznn kendisine zg

besteleme biemi aka grlmektedir. Trk mzii malzemesinden zgn motifler oluturulmas, bu motiflerin Trk mzii karakterinin dndaki baka motiflerle

birletirilmesi, ezgilere karlk gelen uyuumsuz aralklarla oluturulan, ama ezgi tnsn bozmayan elik kullanm gibi Tznn bir ok yaptnda kulland zellikler burada net bir biimde grlmektedir. Ayrca kullanlan orkestrasyon; solo iin seilen enstrmanlar, enstrman gruplarnn sra ile n plana kmalar da eserde grlen ve Tznn sonraki eserlerinde de kullanaca baz tekniklerdir. 1957de yine Mennerich ynetimindeki Mnih filarmoni orkestras tarafndan seslendirilen

32

eser, Mnih basn tarafndan yine takdir kazanmtr. Bu yazlarda bestecinin orkestralama teknii ve halk mziini Bartok gibi ele al konusunda eitli vgler yer almaktadr. (Kahramankaptan, 2001; 58) Mnihte bestelenen nc eser, Trk Kapriyosunun baars zerine yine Mnih filarmoni tarafndan sipari edilen

Humoresque dier adyla Nasrettin Hoca adl orkestra eseridir. Besteci Nasrettin Hoca isminin yaynevi tarafndan ilgi ekmesi ve Trk eseri olduunun belli olmas

amacyla konulduunu belirtmektedir 2 (Kahramankaptan, 2001; 59). Eser 1958de seslendirilmi ve yine Bavyera radyosu tarafndan kayda alnmtr. Bu eser Mnihte besteledii dier iki esere gre Trkiyede daha az ilgi gmtr.

Yurda dnnn ardndan besteledii eserler iinde eme Ba balesi nin ayr bir yeri vardr. Mnihte besteledii Anadolu Sitinin temelini oluturduu eser,

Trk balesini yaplandrma almalar iin Trkiyeye davet edilen Dame Ninette de Valoisin tasarlad tarzda; Trk karakterli bir bale sahnelemek iin uygun bir mzik

olmas dolaysyla, onun da grleri dorultusunda Ferit Tzn tarafndan ekillendirilmitir. Bu bale mziinin asl nemli yan ilk Trk balesi olmasdr.3 (Kahramankaptan, 2001; 58) Koreografiye Trk folklorundan elerin hakim olmas ile ekillenen balede Anadolu Sitine ar bir giri mzii ile oyun havas gibi yeni

ksmlar eklenirken, Karadeniz havas ile zeybek blmleri kartlmtr. Buna gre balenin blmleri; giri mzii, canl bir horon, ar bir pas de deux, hzl bir oyun

havas, bar ve son oyun ile ezgiler ve oyun havas eklinde oluturulmutur. Bir Trk fantezisi adyla sergilenen eserde, bir kyde eme ba, kye gelen cambazlar, Karagz ile Hacivat gibi Trk folklarndan eler tasvir edilmektedir. Ezgiler ve oyun havas blmnde sopranonun syledii bir Trk de grlmektedir. Balenin

sergilendii tarih olan 19 ubat 1965, Trk balesi iin bir dnm noktas olarak kabul

2 Bestecinin Leucart yaynevi tarafndan baslan eserleri iinde bugn de yaynevinin elinde bulunan

tek eser Humoresque dir. Eser yaynevinden satn alma yada kiralama yollar ile elde edilebilmektedir. Yaynevinin internet adresi yledir; www.thomi-berg.de 3 Baz kaynaklarda ilk Trk balesi olarak Adnan Saygunun bir orman masal adl eseri

gsterilmesine karlk, Emre Arac, Saygun ile ilgili yazd kitapta Ninette de Valoisin henz Trkiyeye gelmemi olmas dolaysyla eserin bir deneme niteliinde olduunu belirtmektedir. (Arac, 94)

33

edilebilir. Trk balesi ilk kez zbenliinden kaynaklanan bir yk ile perdelerini amtr. (Deleon, 1988; 48).

Tznn bundan sonraki iki nemli eseri TRTnin siparii zerine bestelenmi olan Esintiler adl orkestra yapt ile Midasn kulaklar adl operadr. TRTnin

1965te at yarmada birincilik dl kazanan Esintiler, blmden oluan ve dans siti tarznda bir eserdir. Bu eser Ferit Tznn Trkiyede en ok alnan ve sevilen eserlerinden biridir. TRT iin besteledii bir dier eser ise Midasn Kulaklar Operasdr. Konusunu Anadolu mitolojisinden almas ile Trk operas iinde ayr bir yere sahip olan eser, Gngr Dilmenin ayn adl Tiyatro yapt temel alnarak oluturulmutur. Eserde operann drama ynne aarlk verilmi, konunun

mziin arkasnda kalmamasna allmtr. Bu yzden bir ok yerde mziksiz konumalar eklinde tiyatro oyuncular tarafndan oynanan ksmlar grlmektedir.

Ayrca Gngr Dilmen bestecinin sz ve mzii birletirmesindeki ustal da vmtr. (Kahramankaptan, 2001; 138). Opera, Midasa kzan Apollonun Midasn kulaklarn eek kulana dntrmesini ve Midasn bu durumu halktan gizlemeye almasn daha sonra ise bununla vnmesini konu alr. Mzik asndan

bakldnda operann Trk mziinden bamsz bir karakterde yazld ve genelde tonal bir armonik yap sergiledii sylenebilir.

Ferit Tznn nemli eserleri arasnda sergilenememi olmalar ile dikkati eken iki eser daha vardr. Bunlardan birisi ayda ra bale siti dieri ise Knal Eller adl bale sitidir. ayda ra balesi, Akbankn 25. kurulu yl iin Tzne sipari ettii ancak Tznn belirttiine gre koreografi sorunu nedeniyle giri

mzii dndaki blmleri hi seslendirilmemi olan bir bale sitidir. Konusunu Elaz dolaylarndan alan balenin giri mziinde de bir Elaz Trks olan ayda ra ilenmitir. lk kez 2004 ylnda Ankara mzik festivalinde seslendirilme imkann bulan Knal eller bale siti ise uzun yllar Tznn bilinmeyen bir yapt olarak kalmtr. Yaklak 30 dakika sren byk orkestra iin yazlm olan yapt, hzl ar hzl olmak zere blmden oluturulmutur. Rengim Gkmen eseri

34

youn bir orkestrasyona sahip tipik Tzn karakterinde bir yapt olarak tanmlamtr. (Andante, 2004: 24).

Tznn bilinen son yapt olan Sylei ise Kltr Bakanl tarafndan Cumhuriyetin 50. yl dnm iin smarlanm ve yine senfonik orkestra iin yazlm bir eserdir. Bu yaptta da Trk Kapriyosu yada ayda ra eserlerinde olduu gibi Trk karakterli motifler ile tamamen bu karakterin dndaki motiflerin oluturduu bir yap vardr. Tznn orkestra eserlerinde grlen genel yaplar ile ayn izgide zgn bir eserdir.

Henz 48 yandayken hayata gzlerini kapam olan Tzn, arkasnda 20 kadar eser brakm, Trk kltrnden kopmadan eserler vermeyi semi bir

bestecidir. Trk mziini kendine zg bir biimde ileyii ve orkestray renkli kullanm, eserin dinamizmini orkestra ile arttrmas Tznn en karakteristik zellikleridir. Titiz almas ile tannan Tzn, orkestrada kulland ok eitli vurmal alglar, mziin ritmik yaps ve karakteri ile gerek bir uyum ierisinde

kullanarak eserlerini zenginletirmitir. Aslnda piyano blmnden de mezun olmu olmasna karlk hemen hi konser vermeyii4 ve eserleri arasnda rencilik

yllarnda besteledii baz paralar hari hi piyano yaptnn bulunmay, onun daha ok orkestra eserleri bestelemeyi tercih ettiini gstermektedir. Ancak yine de baz eserlerinde piyanonun bir orkestra algs olarak kullanld ve renginden yararlanld da grlmektedir. Midasn kulaklar operasnn yan sra eitli

oyunlar iin de mzik yazm olan Tzn, besteledii 6 orkestra eserinden ikisini bale mzii olarak tasarlamas, birisini de (eme ba) sonradan bale mziine evirmi olmas ile sahne mziine yaknln gstermektedir. Armonik olarak eserlerini herhangi bir snfa sokmak mmkn deildir. Baz yerlerde kulland drtl akorlar5, yada tonal armoniye has majr ve minr akorlar sistemli olarak

4 Muammer Sun ile grme Temmuz 2006

5 Drtl akorlar Kemal lericinin Trk mzii armonisi zerine yapt almalar sonucunda

oluturduu armonik sisteme ait akorlardr. Bu akorlar st ste gelmi iki tam drtl aralktan

35

kullanldklar izlenimini vermemektedirler. Bestecinin zellikle Trk mzii malzemelerinden oluturduu motiflere elik olarak, motifler ile uyuumsuz tnlar oluturacak sesleri kulland grlmektedir. Kulland motiflerin bazlar Trk halk mziinden dorudan alnp bestecinin isteine gre kullanlm, bazlar ise besteci

tarafndan zgn bir biimde ancak yinede Trk mzii erevesinde oluturulmutur. Bunlara ilaveten bir ok yerde Trk mziinden bamsz motifleri

de kullanan Tzn, bu motiflerin eserin karakterine hakim olmasna engel olmu ve Trk mzii karakterini korumutur. Kullanlan bu motifler eserlerine zgnln kazandran ve eserlerin erevesini genileterek yapsn zenginletiren yaratlardr. Tzn bir eser zerinde alma yolunu u szleri ile aklamtr;

Ar alrm. nce kafamda tasarlarm ve tasarlar ekilden ekle girer. Unutmamak iin baz fikirleri not ederim, bunlar olgunlanca da, dorudan doruya partitr zerinde alrm. Yerli ezgileri tematik gere olarak kullanmam. Byle bir ey gerekiyorsa onu kendimden yaratmak isterim (Ktahyal, 1981: 118)

Mzik kendi kalbn kendi karyor. Yaznn sonunda biim kendiliinden douyor. (lyasolu, 1998: 116)

Daha ok Trk mziinden bamsz karakterde eserler veren lhan Usmanba, hemen tm eserlerinde Anadolu folklorundan izler bulunabilecek Tznn, yeniliklere de ak bir kiilik olduunu ve olgun dnemleri grlebilseydi farkl nitelikteki eserleri de ada Trk mziine kazandrabilecek birisi olacan

belirtmitir. (Kahramankaptan, 2001: 175). Kendisi gibi eserlerinde Trk mzii elerine yer vermi olan Muammer Sun ise Tznn orkestrasyonunu verek, Trk

bestecileri iinde en iyi tnlayan orkestrasyonlardan birine sahip olduunu belirtmitir. Eserlerinin felsefi ve duygusal adan derinlik tamamasnn bestecinin tek nemli eksii olduunu ifade eden Sun, buna ramen bestecinin hoa gidebilen eserler yazm olduunu vurgulamtr. Stravinskiye ok sayg duyduunu belirten

olumakta, bu yapnn evrimleri de kullanlabilmektedir. Bilgi iin bkz. Kemal lerici, Bestecilik bakmndan Trk mzii ve Armonisi. (1970)

36

Tznn onun tarznda da eserler yazm olduunu ifade etmitir.6 retmeni olan Sabahattin Kalender ise; Tznn kendine zg bulular ile dinleyiciyi srkleyebildiini ifade etmitir. (Kahramankaptan, 2001: 176). Yine retmeni olan Necil Kazm Akses ise, Tznn en yetenekli bulduu rencilerinden biri

olduunu ifade ederek; zengin orkestra yazs, Trk motiflerini kullanmadaki incelii ve renkli melodileriyle ok sesli mziimize zenginlik katmt (lyasolu, 1998; 234). demitir. Tznn Max Reger stilinde kromatik armonide eserler yazm olduunu da belirten Akses, kendisinin yetitirdii halde Tznn kendi biemini oluturduunu belirtmitir. 7

efik Kahramankaptann yapt listeye gre (Kahramankaptan, 2001: 230 232) Ferit Tznn 20 eseri vardr;

1. Piyano Paralar (1948) 2. Tema ve Varyasyonlar (1950) 3. Piyano, keman ve viyolonsel iin l (1950) 4. Piyano iin cansonetta ve gavotta (1950) 5. Orkestra iin Ninni (1950) 6. Keman ve Piyano iin eitlemeler (1950) 7. Senfoni (1951 1952) 8. Atatrk Kurtulu Savanda iiri iin mzik (1952) 9. Bir piyes yazalm sahne mzii (1952) 10. Anadolu senfonik siti (1953 1954) 11. Senfonik orkestra iin Trk Kapriyosu (1956) 12. Senfonik orkestra iin Humoresque (Nasrettin hoca) (1957) 13. eme Ba bale siti (Anadolu sitinden oluturulan) (1963 1964) 14. orkestra iin dans siti Esintiler (1965) 15. Be mzikli ocuk oyunu (1966 1967) 16. Drt sesli koro iin Alt Halk Trks (1964) 17. Midasn Kulaklar operas (1966 1969)

6 Muammer Sun ile grme Temmuz 2006

7 bkz. Minyatrden Destana Yolculuk. Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1998

37

18. Knal Eller bale siti (1970 1972) 19. ayda ra bale siti (1971 1972) 20. Senfonik orkestra iin Sylei (1973)

1.4. Muammer Sun

Eserlerinde Trk mzii elerine yer vermeyi seen bestecilerden bu tez almasnda da eserleri incelenmi ve Tzn ile karlatrlm iki besteci daha bulunmaktadr. Bu bestecilerin ilki Muammer Sun dur. Askeri Mzka Okulunda balad mzik yaamna 1953 ylnda Ankara devlet konservatuarnda devam eden Sun, Adnan Saygundan armoni, kontrpuan, fg, orkestrasyon ve modal mzik

(Yldz, 2003; 158) Mithad Fenmenden piyano dersleri alm , Ferid Alnar ile eflik alm, zel olarak da Kemal ilericiden Trk mzii armonisi dersleri almtr.

Gazi Eitim Enstitsnde de retmenlik yapm olan Sun, 1974 te Ankara devlet konservatuar mdrln de