1 | P a g e

U N I V E R S I T E T I I T I R A N Ë S F A K U L T E T I I D R E J T Ë S I S Ë

Departamenti i së Drejtës Publike

ZHVILLIMI I GJYQËSISË KUSHTETUESE NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

(punim doktorature)

Udhëheqës shkencor Kandidat Prof. Dr. Enver Hasani Safet Emruli Prof. Dr. Kudret Çela

2 | P a g e

Tiranë, 2013

Përmbajtja e punimit Hyrje ……………………………………………………………………………. 1 Kreu i I – Shqyrtime të përgjithëshme teorike mbi kontrollin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë………………………………………….. I. Kuptimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë…………………………… I.1.Faktorët që ndikojnë në realizimin e mbrojtjes kushtetuese – gjyqësore………. I .2. Parimi i kushtetshmërisë dhe ligjshmërisë në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë dhe të Republikës së Shqipërisë……………………………… I. 3. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë……………… I. 3. a. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e organit legjislativ………………………………………………………………………….. I. 3. b. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e organit të vaçantë kushtetues ose politik……………………………………………………… I. 3. c. Sistemi i mbrojtjes gjyqësore të kushtetshmërisë……………………… I.3. c.1. Sistemi dhe mbrojtja e kushtetshmërisë nga ana e gjykatave të rregullta . I. 3. c.2. Sistemi dhe mbrojtja e kushtetshmërisë nga ana e gjykatave kushtetuese. Kreu i II – Kontrolli i kushtetshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë…………………………………………………………………….30 II. 1. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë…………………….. II. 2. Përbërja dhe zgjedhja e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë…………………………………………………………………… II. 3. Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë…… II. 3.a. Kontrolli kushtetues i akteve të përgjithshme juridike………………… II. 3.b. Mbrojtja e lirive dhe të drejtave kushtetuese të njeriut dhe qytetarit …… II. 3.c. Konflikti për kompetencë………………………………………………… II 3.ç. Kompetencat që kanë të bëjnë me përgjegjësinë e Kryetarit të Republikës………………………………………………………………………. II. 3.d. Kompetenca për vlerësueshmërinë e programeve partive politike…….. II. 4. Mënyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë…………………………………………………………………….. II. 5. Inicimi i Procedurës…………………………………………………….. II. 6. Procedura paraprake……………………………………………………. II. 7. Seanca përgatitore………………………………………………………….. II. 8. Shqyrtimi publik……………………………………………………………. II. 9. Ndërprerja e procedurës………………………………………………….. II. 10. Këshillimi dhe votimi…………………………………………………… II.11. Kontrolli kushtetues i normës juridike…………………………………..

3 | P a g e

II.11. a.1. Kontrolli paraprak i normës juridike…………………………………. II.11. b.1. Kontrolli represiv i normës juridike………………………………….. II. 11.1 Kontrolli abstrakt i normës juridike ………………………………….. II.11.2. Kontrolli konkret i normës juridike…………………………………. II.12. Disponibiliteti i Gjykatës kushtetuese………………………………….. II. 13. Aktet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë……… II. 14. Efekte juridike të vendimeve të Gjykatës kushtetuese të Maqedonisë….. III.Kreu i III. Mbrojtja e të drejtave dhe lirive të njeriut nga ana e gjykatave kushtetuese……………………………………………………………………….60 III. 1. Procedura për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë…………………………… Kreu i IV. Kontrolli kushtetues në Republikën e Shqipërisë…………………..85 IV. 1. Kontrolli kushtetues në Republikën e Shqipërisë……………………… IV. 2. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë………………………. IV.3. Përbërja e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë………. IV.4. Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë….. IV. 5. Interpretimi i kushtetutës………………………………………………. IV. 6. Inicimi i procedurës……………………………………………………. IV. 7. Kontrolli i kushtetutshmërisë së normës juridike nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë……………………………… IV.7. a. Kontrolli paraprak i marrëveshjeve ndërkombëtare…………………… IV. 7. b. Kontrolli paraprak i çështjeve të shtruara për referendum…………… IV. Kreu i IV. Mbrojtja e lirive dhe të drejtave të njeriut nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë………………………………………………… IV. 8. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë………… Kreu i V. Pavarësia e veprimtarisë së Gjykatës Kushtetuese……………… V.1. Shqyrtime të përgjithshme te pavarësisë së veprimtarisë së gjykatave kushtetuese………………………………………………………………… V.2. Pavarësia e Gjykatave Kushtetuese në vendet e tranzicionit……………….. V.3. Pavaresia e Gjykates Kushtetuese të Republikes së Maqedonisë……………… V.4. Kushtet dhe mënyra e zgjedhjes së gjyqtarve kushtetues si faktor i pavarësisë.. V.5. Garancitë për pavarësin individuale të gjyqtarëve kushtetues………………… V. 6. Gjykata Kushtetuese dhe ndikimet e jashtme…………………………….. V. 7. Sfidat e pavarësis së gjyqësisë kushtetuese………………………………… Kreu i VI. Efektet e integrimeve Evropiane mbi sistemin kushtetues të Republikës së Maqedonisë dhe roli i Gjykatës kushtetuese……………………............... VI.1. Dispozitat Kushtetuese për anëtarësim në Bashkimin Evropian…………… VI.2. Përvoja e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë në zbatimin e së drejtës ndërkombëtare…………………………………………. VI.3. Praktika e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë me të drejtën e Bashkimit Evropian…………………………………………………………….. VI.4. Kontrolli gjygjësoro-kushtetues i marrëveshjeve ndërkombëtare në Republikën e Maqedonisë………………………………………………………………. Kreu i VII. Përfundime dhe rekomandime……………………………………… Bibliografia …………………………………………………………

4 | P a g e

Abstrakt Në teorinë juridike – kushtetuese nuk ka dyshim se kushtetutshmëria dhe ligjshmëria

paraqesin parimet themelore mbi të cilat sendërtohet sistemi politik dhe juridik i një vendi (shteti). Kjo, me fjalë tjera do të thotë se parimet dhe rregullat e përcaktuara me aktin më të lartë juridik – kushtetues dhe aktin ligjor të një vendi, në paraktikë duhet të respektohen dhe implementohen.

Gjykata Kushtetuese e Republikes se Maqedonise paraqet institucion tejet i rëndësishëm kushtetues, me një pozitë të veçantë kushtetuese që ia përcakton drejtpërsdrejti kushtetuta, e cila përcakton krahas pozitës edhe kompetencat e saj. Në punën e Gjykatës Kushtetuese nuk kanë të drejtë të ndikojnë as Kuvendi Republikan e as ndonjë organ tjeter shtetëror, sepse Gjykata Kushtetuese veprimtarinë e vet e ushtron në mënyrë të pavarur pa ndikimin e asnjë organi shtetëror ose joshtetëror tjetër.

Një ndër postulatet kryesore të zhvillimit të kushtetutshmërisë dhe parim kryesor i punës së gjykatës kushtetuese është pavarësia e gjykatës dhe mosndërhyrja në vendimet e saj. E kemi theksuar faktin e ndikimit të pavarsisë së gjykatës dhe mosndërhyrjes si faktor që ndikon në efikasitetin e mbrojtjes gjyqësore – kushtetuese.

Efikasiteti i mbrojtjes gjyqësore – kushtetuese varet edhe nga standardi dhe sigurimi i kushteve të nevojshme për një gjyqësi efikase dhe profesionale. Vetëm me rritjen e standardit dhe krijimin e kushteve më të mira do të krijohen rrethana për realizimin real të të drejtave të garantuara me kushtetutë. Në ate mënyrë do të krijohen edhe kushte për kushtetutshmërinë dhe mbrojtjen gjyqësore kushtetuese.

Abstract In the legal - constitutional theory there is no doubt that constitutionality and legality

presents the basic principles on which the political and legal system of a country (state) is fulfilled. This, in other words, means that the principles and rules laid down by the highest legal - constitutional act and legal act of a country, in practice should be respected and implemented.

The Constitutional Court of the Republic of Macedonia presents very important constitutional institution, with a special constitutional position that the constitution determines it directly, which along the position defines also its competences. In the work of the Constitutional Court, the Republican Assembly or other state body, don’t have the right to influence, because the Constitutional Court exercises its activities independently without the influence of any state or other non-state organ.

One of the main postulates of the development of constitutionality and the main principle of work of the Constitutional Court is the court's independence and non-interference in its decisions. We have stressed the fact of the impact of the court's independence and non-interference as a factor that affect the efficiency of judicial - constitutional protection.

The effectiveness of judicial - constitutional protection depends on the standard and providing the necessary conditions for an efficient and professional judiciary. Only by raising the standard and creating better conditions will be created conditions for the real realization of the rights guaranteed by the constitution. In that way are going to be created the conditions for the constitutionality and judicial - constitutional protection.

5 | P a g e

Mirënjohje…

Punimi për mbrojtjen e disertacionit “Zhvillimi i gjyqësisë kushtetuese në Republikën e Maqedonisë”, nuk do ishte bërë i mundur pa ndihmën e palodhur e të pa kursyer dhe përkushtimit maksimal të udhëheqësve të mi shkencor Prof. Dr. Kudret Çela dhe Prof.Dr. Enver Hasani, që në vazhdimësi më kanë dhënë përkrahje në krijimin e ideve frytëdhënëse dhe opinioneve të zgjeruara në lidhje me grumbullimin e materialit shkencor dhe mënyrës së shtjellimit të punimit. Punimi nuk do të kishte dalë në dritë pa mbështetjen e vazhdueshme, udhëzimeve dhe këshillave profesionale të profesorëve gjatë gjithë fazave të punimit, që nga grumbullimi i materialit, konsultimeve të vazhdueshme dhe deri në fazën e strukturimit përfundimtar, prandaj këtë punim e konsideroj si produkt të përbashkët timin dhe udhëheqësve të mi shkencor Prof.Dr. Kudret Çeles dhe Prof.Dr. Enver Hasanit.

Falënderim të veçantë Dekanit të Fakultetit të Drejtësisë Prof. Ass. Dr. Altin Sheganit, drejtueses së Departamentit Publik, të Fakultetit të Drejtësisë, Prof.Ass.Dr. Evis Alimehmeti, të cilët në koordinim me udhëheqësit shkencor, më kanë mbështetur dhe inkurajuar në përmbushjen e qëllimit tonë. Njëherit, shfrytëzoj rastin që të falemenderoj të gjithë profesoret e Fakultetit të Drejtësis, të Universitetit të Tiranës, për ndihmesen e madhe që na kanë afruar kuadrit mësimor të Universitetit të Tetovës, në ngritjen tonë akademike. Një falënderim tëveçantë edhe për familjen dhe miqëve të mi, për qëndrimet koherente të shfaqura në përkrahje të realizimit të synimeve të mia profesionale. .

6 | P a g e

Lista e shkurtesave

KRM – Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë

KRSH – Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë

KRK- Kushtetuta e Republikës së Kosovës

GJKRM- Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë

RrPGjKRM – Rregullorja e Punës e Gjykatës Kushtetuese të RM-së

GJKRSH – Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë

GJKRK – Gjykata Kushtetuese e Republikës së Kosovës

KEDNJ -----Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe Lirive Themelore

DUDNJ ----Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut

GJEDNJ ---Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut

KKGJE- Komiteti këshilldhënes i gjykatësve Evropian

7 | P a g e

Metodologjia dhe qëllimi i punimit Objekt studimi i këtij punimi të doktoraturës “Zhvillimi i gjyqësisë kushtetuese në

Republikën e Maqedonisë”, i referohet kryesisht mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë nga ana Gjykatës Kushtetuese, në bazë të Kushtetutës së vitit 1991 dhe amendamenteve kushtetuese të miratuara si rezultat i Marrëveshjes së Ohrit, me vështrim komparativ të kontrollit kushtetues në Republikën e Shqipërisë, në bazë të Kushtetutës së vitit 1998, dhe kontrollit kushtetues në Republiken e Kosovës, në bazë të Kushtetutës së vitit 2008. Natyrisht sipas nevojës metodologjike, qasja komparative në disa aspekte,prekë edhe vendet tjera. Në botë kanë ekzistuar dhe ende ekzistojnë edhe sisteme të tjera të kontrollit kushtetues, karekteristikat themelore të të cilave i kemi gjithashtu objekt trajtimi. Në përputhje me objektin e trajtimit, kam përdorur edhe metodologjinë përkatëse. Në analizimin e çeshtjeve të caktuara, të cilat kanë të bëjnë më vlerësueshmërinë e kushtetutshmërisë së ligjeve, kemi bërë kryesisht qasje juridike, e pjesërisht, edhe politologjike dhe vazhdimisht jemi përpjekur, për aq sa ka qenë e mundur, që t’i shmangemi qasjes normative, formalo-juridike të paster, e cila qasje do të ishte kufizuar vetëm në përshkrimin e zgjidhjeve institucionale, e do të ishin abstrajuar raportet reale të cilat krijohen si rezultat i vlerësimit të ligjeve dhe aktiviteteve tjera të gjykatave kushtetuese që studiohen këtu. Metodologjia e përdorur konsiston në trajtimin teorik, praktik dhe krahasimor të kontrollit të kushtetutshmërisë si dhe në praktikën që ekziston sot në botë. Gjatë trajtimit të çeshtjeve të caktuara kemi bërë përpjekje që , jo fort rrallë, për zgjidhjet e caktuara të kontrollit të kushtetutshmërisë të shfaqim pikpamje me një dozë të kritikës. Gjatë trajtimit të punimit, rëndësi të vaçantë i kemi kushtuar edhe procedures së mbrojtjes së të drejtave kushtetuese të qytetarit nga ana e Gjykatës Kushtetuese, si një garanci e fuqishme e sigurimit të tyre, me veçoritë që ka ajo procedurë, për shkak të rendesisë që sot u kushtohet atyre dhe krijimit të një praktike të re edhe tek keto dy shtete. Kuptohet, këtu kemi treguar edhe kufizimet e kësaj mbrojtje që dalin si pasojë e rregullimit kushtetuese të kësaj materie në Maqedoni dhe Shqipëri, duke e vënë në spikamë rastin e Kosovës, ku ekziston një padi e plotë kushtetuese. Kjo i mundëson qytetarëve të kësaj Republike, kontestimin kushtetues të të gjitha apsekteve juridike dhe faktike të secilit vendim të secilit autoritet publik, u mor vesh pasi që qytetarët të kenë shterur të gjitha mjetet efektive juridike të cilat i njeh rendi juridiko-kushtetues kosovar.

Në të gjitha fazat e hulumtimit shkencor, kemi pasur për qëllim të paraqesim Gjyqësinë kushtetuese si aktorin kryesor të vendosjes dhe funksionimit harmonik të demokracisë së vërtetë në vend, si kujdestarin e frymës së kushtetutës, ku janë të parapara rregullat e lojës së demokracisë pluraliste, sundimit të ligjit dhe mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të qytetarit, respektimit dhe zbatimit e tyre në marrëdhëniet midis njerëzve dhe organeve e institucioneve të shtetit. Në këtë kontekst, Gjyqësinë kushtetuese, në fakt, jemi përpjekur që ta paraqesim si segmentin kyç që garanton vitalitetin dhe efikasitetin e rendit juridik dhe e cila lind si pasojë e nevojave të jetës demokratike dhe jo duke qenë e paracaktuar me ndonjë dispozitë juridiko-kushtetuese.

Në këtë disertacion doktorature kemi pasur për qëllim që të japim një kontribut modest në çështjet që janë të diskutueshme në opinionin akademik dhe ate politik dhe që kanë të bëjnë me pavarësine e punës së Gjykatës Kushtetuese; me ndërhyrjet ose

8 | P a g e

ndikimet politike ne punen e sajë; me nevojën për ndryshime kushtetuese në pjesen që ka të bëjë me gjyqësinë kushtetuese në Republikën e Maqedonisë, përkatësisht me atë nëse duhet sjell një ligj organik që do të rregullonte statusin e Gjykatës Kushtetuese në një mënyrë më gjithpërfshirëse; me atë nëse duhet të zgjerohen kompetencat e Gjykatës Kushtetuese që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të drejtave të njeriut, përmes vendosjes së institutit të padisë gjithëpërfshirëse kushtetuese, gjë që mungon për momentin në Maqedoni e Shqipëri; me atë që tregon se përse është aq e vogel përqindja e procedurave për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut në raport me procedurat për vlerësimin e kushtetutshmërise së ligjeve dhe ligjshmërisë së akteve tjera nënligjore; me atë që sqaron se përse gjykata kushtetuese shumë rallë e inicon procedurën për vlersimin e kushtetutshmërise dhe ligjshmërisë sipas detyrës zyrtare; me atë se si e vlerësojmë raportin Gjykatës Kushtetuese ndaj institutit “shqyrtimi publik”; me atë nëse duhet dhënë Gjykatës Kushtetuese kompetencën direkte për ndalimin e veprimtarisë së partive politike të cilat veprojn në kundërshtim me Kushtetuten; a duhen bërë ndryshime me të cilat do të forcohej pozita dhe pavarësia e Gjykatës Kushtetuese ndaj pushtetit ligjvënës dhe atij ekzekutiv, si dhe me atë që ka të bëjë me gjetjen ë mënyrave për të vendosur pavarësinë finansiare dhe funksionale të Gjykatës ; me atë se sa është e nevojshme që Gjykatës Kushtetuese t’i shtohet kompetenca për interpretimit të kushtetutës nga ana e saj; me idenë për votim të dyfisht gjatë vendosjes së Gjykatës Kushtetuese kur kemi të bëjm me vlersimin e ligjeve ose akteve të tjera që miratohen me votim të dyfisht ( me të ashtuquajturin parimin e Badinterit), apo ideja e perjashtimit të kompetencës së saj për vlerësimin e ligjeve të miratuara me votim të dyfishtë; me atë se cilat ishin problemet me të cilat është ballafaquar Gjykata me rastin e propozimeve për Gjykatës (nga ana e Kuvendit, Kryetarit të Shtetit dhe Këshillit Gjyqësor ); si dhe shumë cështje tjera si këto.

Kur flasim për qëllimin e punimit të doktoraturës, mund të themi se nga qëllimi i këtij studimi nuk janë shmangur edhe trajtimet për mbrojtjen konstitucionale të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit. Në rrugëtimin e konstitucionalizimit të lirive të njeriut dhe në teorinë mbi të drejtat e njeriut, kemi prezentuar ekzistencën e një debati rreth konotacionit të këtyre të drejtave. Debati është orientuar në ekzistencën ose jo të konotacionit prendimor të të drejtave të njeriut. Në këtë kontekst, si pikë referuese nuk është marrë vetëm aspekti terminoligjik “të drejtat e njeriut”, por edhe aspekti përmbajtësor që ka të bëjë me vlerën dhe dinjitetin njerëzor. Ideja për barazi dhe respektim të vlerave dhe dinjitetit njerëzor, mund të hasen në formacionet e ndryshme kulturore. Marrë për bazë këtë, kemi paraqitur qëndrimet tona të cilat janë përputhur me qëndrimet që kanë ngritur teoricientët tjerë se nuk ka argumente të fuqishme, që provojnë ekzistencën e konceptit prendimor të lirivie të njeriut, por trajtat institucionale dhe universalizmi janë themeltuar mbi bazën e konceptit prendimor.

Në këtë drejtim kemi trajtuar konceptin kushtetues të Maqedonisë në lidhje me liritë dhe të drejta e njeriut dhe të shtetasit për të vënë në dukje se ata të drejta klasifikohen në dy grupe, edhe atë në liritë dhe të drejtat civile e politike dhe në të drejtat ekonomike, sociale e kulturore. Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, në mënyrë të drejtpërdrejtë mbron lirinë e mendimit dhe të besimit, lirinë e shprehjes publike të fjalimit, lirinë e bashkimit politik dhe e drejtën e barazisë, në të gjitha rastet kur qytetari do të parashtrojë kërkesë pranë saj, kundër një akti konkret të ndonjë organi me të cilin është cënuar apo shkelur liria në fjalë.

9 | P a g e

Parathënie Gjyqësia kushtetuese ka rol shumë dimensional. Mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe

ligjshmërisëështë postulat themelor në rrugëtimin e ngritjes së kuadrit institucional dhe ligjor në fushën e së drejtës kushtetuese. Respektimi i parimit të kushtetutshmërisë nënkupton respektimin e shtetit juridik, zbatimin e së drejtës, respektimin e rendit juridik, objektivizimin dhe demokratizimin e të drejtës dhe të autorizimeve të bartësve të pushtetit publik, etj.

Gjyka Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë ka profilin e gjyqësisë kushtetuese bashkohore të centralizuar. Ajo, në bazë të kompetencave që ka, mbron kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë dhe ka monopol në të drejten e ushtrimit të këtij funksioni mjaft të rëndësishem të sigurimit të parimit të sundimit të së drejtës dhe ndërtimit të shtetit juridik si dhe ruan hierarkinë e rendit juridik në vend .

Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në fushën e mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, ushtron mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit në mënyrë të drejtpërdrejtë, nëse ata të drejta i referohen të drejtës së ndalimit të diskriminimit, të drejtës së bashkimit politik dhe lirisë së të menduarit, ndërgjegjës, shprehjes së mendimit të lirë dhe publik si dhe në mënyrë të tërthortë duke mbrojtur ligjshmërinë dhe kushtetutshmërinë ne vend. “Zhvillimi i gjyqësisë kushtetuese në Maqedoni” është titulli i tezës së doktoraturës. Trajtimet kërkimore shkencore janë orientuar dhe janë thelluar në përcaktimin e zhvillimit, rolit dhe rëndësisë së Gjykatës Kushteuese të Republikës së Maqedonisë në fushën e mbrojtjes se ligjshmërisë dhe kushtetutshmëris si dhe në fushën e mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, për të siguruar një pasqyrë gjithëpërfshirëse për pozitën juridike të gjykatës kushtetuese ne sistemin juridik të vendit. Shqyrtimet në shumë drejtime janë shtrirë brenda kuadrit të së drejtës materiale të Republikës së Maqedonisë, Republikës së Shqipërisë, Republikës së Kosovës dhe vendeve tjera dhe rregullave mbi aspektet procedural të gjyqësisë kushtetuese.

Trajtimet në këtë studim janë të bëjnë me arritjen e rezultateve shkencore të një segmenti të rëndësishëm të së drejtës publike, përkatësisht të pozitës dhe kontributit të Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në mbrojtjen e ligjshmërisë dhe kushtetutshmërisë, mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe qytetarit dhe në procesin e integrimit europian të vendit.

Trajtimet kërkimore shkencore në tërësinë e punimit janë mbështetur në parimet e së drejtës kushtetuese. Thënjet shkencore, qëndrimet e praktikës dhe zgjidhjet e legjislacionit po ashtu janë studijuar dhe analizuar në mënyrë të vacantë dhe krahasimore.

Analiza e bërë mbi bazat e lartëpërmendura, mendojmë së ka mundësuar fitimin e njohurive dhe qëndrimeve të vërteta shkencore për rolin dhe pozitën juridike të Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në mbrojtjen e ligjshmërisë dhe kushtetutshmërisë, mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe qytetarit dhe në procesit të integrimit europian të vendit.

Kërkimet shkencore janë paraqitur në strukturën e përbërë prej: hyrjes, gjashtë kreve dhe përfundimeve e rekomandimeve të shtrirë në fund të tekstit të punimit të doktoraturës.

10 | P a g e

Në shqyrtimet hyrëse, kemi parqitur informacionet e përgjithshme dhe parimet bazë, për të pasqyruar rolin e Gjykatës Kushtetuese në mbrojtjen e parimit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë e ka monopolin në sistemin e pushtetit shtetëror, të drejten e ushtrimit të këtij funksioni për të siguruar zbatimin e parimit të sundimit të së drejtës dhe funksionimit të shtetit juridik. Në këtë pjesë po kështu është potencuar se në realizimin e kompetencës kushtetuese të sajë, Gjykata Kushtetuese mbron dhe ruan hierarkinë e rendit juridik që shtrihet në gjithë tekstin e kushtetutës.

Në këtë pjesë të punimit të doktoraturës, i kemi kushtuar kujdes trajtimit të rolit të Kushteutave nacionale në procesin e integrimit europian. Kushtetuat nacionale kanë rol të rëndësishëm në procesin e anëtarësimit në Bashkimin Evropian dhe organizatat tjera ndërkombëtare. Kjo vjen si rezultat i faktit se kushtetutat e përcaktojnë statusin e marrëveshjeve ndërkombëtare në të drejtën nacionale, procedurën për aderim në organizatat ndërkombëtare.

Përveç kësaj, kemi realizuar trajtim krahasimor me sistemet juridike – kushtetuese te disa shteteve. Me theks te vacantë kemi shqyrtuar aspektin krahasues, të sistemeve juridike- kushtetuese të vendeve në tranzicion, siç janë Republika e Shqipërisë, Republika e Maqedonisë dhe Republika e Kosovës, të cilët vende kanë disa karekteristika të përbashkëta, ashtu siç i kanë edhe specifikat e tyre të veçanta. Në të vërtetë , në të tre vendet ekziston sistemi i njejtë të kontrollit kushtetutues, sistem që ushtrohet nga ana e Gjykatës Kushtetuese, si organ i vaçantë specifik gjyqësor: Për më tepër, tre vendet kanë rregullim shtetëror unitar; dhe, së fundi, tre vendet vijnë nga një sistem i kaluar socialist, por, ekzistojnë dallime në mes tyre, si kur flitet për kompetencat që kanë gjykatat respektive kushtetuese. Gjithashtu edhe kur është fjala për subjektet e inicimit të procedurës etj.

Në kreun e parë janë institucionalizuar shqyrtime teorike mbi kuptimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Në këtë pjesë të punimit kemi pasqyruar faktorët relevant që ndikojnë në realizimin e mbrojtjes gjyqësore – kushtetuese. Si faktorë ndikues në realizimin e mbrojtjes gjyqësore - kushtetuese janë pikërisht rrethanat në të cilat realizohet parimi i sundimit të së drejtës dhe funksionimit të shtetit të së drejtës. Këto rrethana janë të shumta dhe, secili shtet, i ka specifikat e veta, të cilat ndikojnë në realizimin e funksionit të mbrojtjes së gjyqësis kushtetuese. Specifikat e tilla në mënyrë të drejtëpërdrejtë përcaktohen nga rrethanat politike, ekonomike, sociale etj.etj. Megjithatë, disa faktorë mund të merren si të përbashkët për këto vende: forca reale e shtetit, ngecja në rrugën e integrimeve euro-atlantike, jostabiliteti politik dhe i sigurisë, konflikti (papajtueshmëria) në mes reales dhe normativës , si dhe niveli i pavarsësisë dhe profesionalizmi i Gjykatës Kushtetuese në vendimarrje. Është i padiskutueshëm fakti se mentalitet të dalë nga sistemi monist, në Maqedoni, Shqipëri, Kosovë dhe në shtetet e vogla, me ekonomi të pazhvilluar, me probleme të karakterit nacional, social, si dhe më një kulturë juridike që nuk i kanë njohur vlerat e konstitucionalizmit përëndimor kanë ndikuar në zhvillimin dhe efikasitetin e mbrojtjes gjyqësore – kushtetuese. Në këtë kontekst, mund të thuhet se edhe harmonizimi dhe përshtatja e legjislacionit të vendit me atë të Bashkimit Evropian ka rol të rëndësishëm edhe Gjykata Kushtetuese. Zhvillimi dhe roli i gjyqësisë kushtetuese duhet të jetë në nivelin e duhur për krijimin e premisave për harmonizimin e legjislacionit të vendit me atë të Bashkimit Evropian, veçanërisht për

11 | P a g e

rolin e Gjykatës Kushtetuese në vendosjen e nje parktike unike me ate te Bashkimit Evropian, respektivisht të unifikimit të zbatimit të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe unifikimi me praktikën e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë. Po kështu, kemi theksuar se mungesa e stabilitetit politik dhe sigurisë gjithësesi luajnë një rol të madh në zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese. Ato bëhen pengesë serioze e zhvillimit të raporteve në përgjithësi por edhe pengesë për zhvillimin dhe përparimin e punës së gjykatave kushtetuese. Këtu mjafton të përmenden periudhat e para-konfliktit në Maqedoni dhe aktualisht gjendja në venriun e Kosovës. Në dy rastet, jostabiliteti politik dhe i sigurisë kanë ndikuar që dispozitat kushtetuese mbi sundimin e ligjit dhe të demokracisë, mbi respektimin e të drejtave të njeriut dhe të minoriteteve të vuajnë dukshëm dhe të ngelin prapa çdo standardi civilizues.

Efikasiteti i mbrojtjes gjyqësore – kushtetuese varet edhe nga standardi dhe sigurimi i kushteve të nevojshme për një gjyqësi efikase dhe profesionale. Vetëm me rritjen e standardit dhe krijimin e kushteve më të mira do të krijohen rrethana për realizimin real të të drejtave të garantuara me kushtetutë. Në ate mënyrë do të krijohen edhe kushte për kushtetutshmërinë dhe mbrojtjen gjyqësore kushtetuese.

Një ndër postulatet kryesore të zhvillimit të kushtetutshmërisë dhe parim kryesor i punës së gjykatës kushtetuese është pavarësia e gjykatës dhe mosndërhyrja në vendimet e saj. E kemi theksuar faktin e ndikimit të pavarsisë së gjykatës dhe mosndërhyrjes si faktor që ndikon në efikasitetin e mbrojtjes gjyqësore – kushtetuese. Në këtë pjesë të punimit është pasqyruar edhe parimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Kuptimin e këtij parimi e kemi trajtuar sipas konceptit pozitivisto – juridik dhe atij politik.

Po në kreun e parë janë trajtuar edhe modelet dhe format e kontrollit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë duke vënë në dukjë modelin amerikan dhe atë europian. Modelin amerikan është paraqitur me profilin e një modeli të decentralizuar, sepse kontrolli u besohet të gjitha gjykatave të vendit, konkret, sepse gjyqëtari vendos përjashtimisht në rastin e zbatimit të një ligji në një çështje individuale, dhe a posterori , sepse kontrolli ushtrohet mbi një ligj tash të shpallur dhe që është në fuqi. Ndërkaq, modelin evropianështë parqitur me profilin e modelit të centralizuar, sepse ushtrohet nga një gjykatë e vetme dhe e posaçme, abstrakte sepse gjykata vendos me anë të vendimit të drejtuar kundër një ligji pavarësishtë nga çdo konflikt, dhe mund të jetë edhe a priori, kur kontrolli ushtrohet mbi një ligj që ende nuk është shpallur.

Në kreun e dytë janë prezentuar rezultatet e analizës për kontrollin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë. Këtu është trajtuar pozita e Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në fushën e kontrollit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Gjykata Kushtetuese e kemi paraqitur si institucion i rëndësishëm kushtetues, me një pozitë të veçantë kushtetuese, që e përcakton drejtpërsdrejti kushtetuta, e cila përcakton krahas pozitës edhe kompetencat e saj. Duke e trajtuar Gjykatën Kushtetuese si kategori kushtetuese ajo përcaktohet vetëm me kushtetutë, d.m.th. jo edhe me ligj ose akt nënligjor. E vetmja çështje që nuk rregullohet me kushtetutë e as me ligj është çështja e mënyres së punës dhe procedurave të saj. Rregullimi i materies që parashihet me aktin e brendëshem të gjykatës, nuk mund t’i tejkalojë kornizat kushtetuese të pozitës që ajo ka. Lejimi që disa punë t’i rregullojë në mënyrë të pavarur Gjykata Kushtetuese me akt të vetin, e forcon pozitën e saj në sistemin e ndarjes së pushteteve, veçanërisht ndaj pushtetit ligjvënës. Madje ka edhe pikëpamje

12 | P a g e

tjera se rregullimi i këtillë i punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikesa së Maqedonisë, ka mundësi që t’a bëjë atë tejet komode në ecurinë e drejtësisë kushtetuese. Duke pasur parasysh se kjo Rregullore e Gjykatës Kushtetuese është nxjerrë në vitin 1992, shumë shpejt pasi Republika e Maqedonisë doli nga një sistem dhe një mentalitet socialist dhe, duke pasur parasysh ndryshimet kushtetuese që ndodhen si rezultat i Marrëveshjes së Ohrit të vitit 2001, kemi përfunduar se është koha për nxjerrjen e një ligji për punen e Gykates kushtetuese, i cili do të duhej t’i ngërthente në vetvete të gjithë ndryshimet kushtetuese, ku do të duhej ta përmbante edhe të drejten për t’iu drejtuar gjykatës edhe në gjuhen shqipe.

Theks të veçantë në këtë pjesë i kemi vënë edhe funksioneve bazë të Gjykatës Kushtetuese. Gjykata kushtetuese, para së gjithashë është organ i jurisprudencës, në bazë të vetë emrit që i përcakton kushtetuta. Si gjykatë, funksion themelor ajo ka mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë të sistemit. Karakteri mbrojtës i këtij funksioni, është element i theksuar klasik gjyqësor, i cili, me të vërtetë gjykatës i jep karakterin dhe pozitën e një institucioni të veçantë gjyqësor në sistem. Funksioni mbrojtës, të cilin e realizon përmes zhvillimit të kontestit kushtetues – juridik, në një procedurë të caktuar paraprake dhe me sjelljen e vendimit të vet, janë gjithashtu elemente të natyrës dhe karakterit të saj gjyqësor. Gjykata Kushtetuese, nuk krijon të drejtën dhe nuk përcakton çka është e drejta, por, konstaton ç’ka nuk është e drejtë. Ajo nuk shkruan norma originale, por i shqyrton, i vlerëson dhe vendos në mënyrë përfundimtare se normat përkatësë dhe marrëdhëniet e caktuara janë në pajtushmëri me Kushtetutën, marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara me ligj, respektivisht me ligjet.

Ndërkaq, sa i përket karakterit të saj si organ apo institucion politik, ajo duhet të mbajë përgjegjësi edhe për raportet politike të marrëdhënieve, të kushteve dhe rrethanave nën të cilat sillen vendimet e gjykatës. Për shkak të këtyre arsyeve por edhe të çështjeve që bienë në kompetencë të saj, ajo gjithashtu, në shkallë të njejtë, paraqet organ politik, respektivisht institucion politik sui generis.

Përbërja dhe zgjedhja e gjyqëtarëeve të Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë po ashtu janë çështje të cilat kanë zënë vend në ketë pjesë të punimit. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë e përbëhet nga 9 (nëntë) gjyqëtarë që zgjidhen nga Kuvendi i Republikës së Maqedonisë. Kuvendi Republikan, me shumicë votash nga numri i përgjithshëm i deputetëve, zgjedh vetëm gjashtë gjyqëtarë, kurse për zgjedhjen e tre gjyqëtarëve tjerë kërkohet që për ta të votojnë edhe shumica e deputetëve, të cilët deklarohen se i takojnë bashkësisë etnike, e cila nuk përbën shumicën e popullatës në Republiken e Maqedonisë. Kjo mënyrë e zgjedhjes së gjyqëtarëve të Gjykatës kushtetuese është paraparë me Amendamentin kushtetues XV, që doli si rezultat i ndryshimeve kushtetuese të parapara me Marrëveshjen e Ohrit.

Trajtim shkencor i kemi bërër edhe ndryshimeve kushttuese të vitit 2005. Me ndryshimet kushtetuese të vitit 2005, janë inkorporuar risi në pikëpamje të zgjedhjes së gjyqëtarëve të Gjykatës kushtetuese. Këtu kemi të bëjmë me ata kandidatë që propozohen nga Këshillit gjyqësor Republikan. Në pajtim me këto ndryshime dhe plotësime, Këshilli Gjyqësor Republikan propozon dy gjyqëtarë për në Gjykatën kushtetuese. Propozimi bëhet ekskluzivisht nga radhët e gjyqëtarëve nga gjykatat e zakonshëme. Pra, është e nevojshme që në momentin e propozimit të tyre të kenë qenë gjyqëtarë aktual në njërin nga instancat gjyqësore në Republikën e Maqedonisë.

13 | P a g e

Gjykata Kushtetuese në ketë kontekst ka të drejta dhe detyrime konkrete, përkatësisht kompetenca të caktuar. Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë janë të caktuara me nenin 110 të Kushtetutes së RM-së. Sipas këtij neni Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë: vendos për pajtueshmërinë e ligjeve me Kushtetuten; vendos për pajtueshmërinë e dispozitave tjara dhe të kontratave kolektive me Kushtetutën dhe ligjet; mbron liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me lirinë e besimit, ndërgjegjes, mendimit dhe shprehjes së lirë të mendimit , bashkimit dhe veprimtarisë me qëllime politike dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në bazë të gjinisë, racës, fesë, përkatësisë nacionale, sociale dhe politike; vendos për konfliktin për kompetencë mes pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor; vendos për përgjegjësinë e kryetarit të Republikës; vendos për kushtetutshmërinë e programeve dhe statuteve të partive politike dhe të organizatave qytetare; vendos edhe për çështje të tjera të përcaktuara me Kushtetutë.

Në kreun e dytë po ashtu është trajtuar mënyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, inicimi i Procedurës, procedura paraprake, seanca përgatitore, shqyrtimi publik, ndërprerja e procedures, këshillimi dhe votimi, kontrolli kushtetues i normës juridike, kontrolli paraprak i normës juridike, kontrolli represiv i normës juridike, kontrolli abstrakt i normës juridike, kontrolli konkret i normës juridike, disponibiliteti i Gjykatës kushtetuese, mbrojtja e të drejtave dhe lirive të njeriut nga ana e gjykatave kushtetuese, procedura për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, aktet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë dhe efekte juridike të vendimeve të Gjykatës kushtetuese të Maqedonisë

Në kreun e tretëështë trajtuar mbrojtja e të drejtave dhe lirive nga ana e Gjykatave Kushtetuese. Këtu janë prezentuar rezultatet kërkimore shkencore për konceptin kushtetues të Maqedonisë në lidhje me liritë dhe të drejta e njeriut dhe të shtetasit. Në këtë drejtim mund të thuhes se ata të drejta klasifikohen në dy grupe, edhe atë në liritë dhe të drejtat civile e politike dhe në të drejtat ekonomike, sociale e kulturore. Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, në mënyrë të drejtpërdrejtë mbron lirinë e mendimit dhe të besimit, lirinë e shprehjes publike të fjalimit, lirinë e bashkimit politik dhe e drejtën e barazisë, në të gjitha rastet kur qytetari do të parashtrojë kërkesë pranë saj, kundër një akti konkret të ndonjë organi me të cilin është cënuar apo shkelur liria në fjalë. Në kët pjesë vedn të rëndësishëm kanë zënë liria e mendimit dhe e bindjes, e drejta e bashkimit politik dhe e drejta e barazisë (parimi i mosdiskriminimit).

Në kreun e katërt janë paqyruar rezultatet e trajtimit mbi kontrollin kushtetues në Republikën e Shqipërisë. Këtu janë prezentuar shqyrtimet doktrinare dhe praktikën gjyqësore të kontrollit kushtetues në Republikën e Shqipërisë, duke trajtuar në veçanti aspektet praktike të kontrollit të kushtetutshmërisë, pozitën juridike të Gjykatës Kushtetuese, përbërjen e saj, kompetencat dhe funksionin e saj. Vend te rëndësishëm në këtë pjesë të punimit ka zënë edhe interpretimi i kushtetutës, inicimi i procedurës, kontrolli i kushtetutshmërisë së normës juridike nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, kontrolli paraprak i marrëveshjeve ndërkombëtare, kontrolli paraprak i çështjeve të shtruara për referendum, mbrojtja e lirive dhe të drejtave të njeriut nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, etj.

Në kreun e pestëështë trajtuar pavarësia e veprimtarisë së Gjykatës Kushtetuese. Këtu janë prezentuar rezultatet e kërkimeve shkencore për pavarësinë e veprimtarisë së

14 | P a g e

Gjykatës Kushtetuese si postulat themelor në zhvillimin e gjyqësisë së pavarur dhe efikase. Në këtë pjese janë bërë shqyrtime të përgjithshme te pavarësisë së veprimtarisë së gjykatave kushtetuese si dhe janë parqitur rezultatet për pavarësinë e Gjykatave Kushtetuese në vendet e tranzicionit, pavaresinë e Gjykates Kushtetuese të Republikes së Maqedonisë, kushtet dhe mënyra e zgjedhjes së gjyqtarve kushtetues si faktor i pavarësisë, garancitë për pavarësin individuale të gjyqtarëve kushtetues. Në kontekst të kësaj kemi pasqyruar edhe pozitën e Gjykatës Kushtetuese dhe ndikimet e jashtme në veprimtarinë e saj si dhe sfidat e pavarësis së gjyqësisë kushtetuese.

Kemi analizuar faktin se për të garantuar pavarësin e gjykatave sot ekzistojnë një numër i madh i akteve si në planin e mbrendshëm ashtu edhe në atë ndërkombëtar. Në sauza Evropiane, e drejta për pavarësi të gjykatave në radhë të parë është e garantuar me Konventen për mbrojtjen e të drejatve themelore të njeriut. Krahas Konventës,si dokument tjeter i rëndësishem Evropian për pavarësinë e gjyqësisë është edhe Rekomandimi (94)12 i Komitetit të Ministrave për pavarësin, efikasitetin dhe rolin e gjykatësve. Dokument tjetër i rëndësishem për pavarësin e gjyqësisë është Karta Evropiane për statusin e gjykatave, i miratuar nga Këshilli i Evropës në vitin 1998.

Në kreun e gjashtë janë trajtuar efektet e integrimeve europiane mbi sistemin kushtetues të Republikës së Maqedonisë dhe roli i Gjykatës Kushtetuese. Në këtë pjesë janë prezentuar sfidat dhe roli i Gjykatës Kushtetuese ne procesin e integrimit europian të vendit. Një ndër sfidat në procesin e Evrointegrimeve të Republikës së Maqedonisë, kemi pasqurar edhe aktin juridik më i lartë – Kushtetutën, e cila përbën bazën e rregullimit politik dhe ekonomik, respektivisht Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e vitit 1991, me amandamentet përkatëse. Një ndër temat, të cilat hapen në procesin e integrimit ne BE, është edhe çështja se kur duhet të ndodhin ndryshimet kushtetuese, para hyrjes apo pas oderimit në strukturat e Bashkimit Evropian.

Në këtë pjesë kemi prezentuar qëndrimin se në praktikën e zhvillimeve të raporteve në Maqedoni, merren si bazë zgjedhjet ligjore dhe veprimet e vendeve që dualën nga ish Federata Jugosllave.Kjo, nga fakti i të kaluarës së përbashkët dhe karakteristikave të përbashkëta ose të përafërta.Dhe kryesisht, si vende model, merren Republika e Sllovenisë dhe Kroacisë.

Po ashtu kemi kultivuar qëndrimin se sa i perket zgjedhjeve normative në procesin e aderimit në Bashkimin Evropian, nuk ka model te unifikuar për ndryshimet kushtetuese, prandaj institucionet evropiane, në vlersimet e tyre kanë qasje të vendit perkatës. Mbetet që shtetet vetë të vlersojnë nevojën e ndërhyrjën, që vetë t’i theksojnë problemet në kushtetutat naconale dhe të paraqesin zgjidhjet, në bazë të rregullimit nacional të punëve, të zgjidhjes se nomoteknikës, mentalitetit dhe kulturës juridike. Atë çka kërkojn institucionet evropiane, është sigurimi i aderimit pa pengesa, eliminimin e konflikteve kushtetuese potenciale, dhënien e bazës juridike për zbatimin efektiv të së drejtës së Bashkimit Evropian dhe realizimin pa pengesa të lirive dhe të drejtave të qytetarëve të saj.

Në këtë pjesë të punimit kemi prezentuar nevojën për ndryshimet e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë në procesin e aderimit në Bashkimin Evropian. Ato duhet nënkuptuar si një proces gjithëpërfshirës i cili do t’i kyç të gjitha aktorët relevante me qëllim të miratimit të amandamenteve përkatëse me legjitimitet të lartë politik.

Ndryshime të mëdha duhet të pësojë edhe Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë, duke filluar që nga mënyra e zgjedhjes së gjykatësve, deri te zgjerimi i

15 | P a g e

kompetencave. Duhet të hiqet dorë nga monopoli i Kuvendit Republikan në zgjedhjen e gjykatësve kushtetues, e të pranohet mundësia që në zgjedhjen e tyre të marrin pjese edhe degë tjera të pushtetit.Gjykatës Kushtetuese duhet t’i shtohen kompetenca e interpretimit të Kushtetutës të Republikës së Maqedonisë. Pa i’a njohur ketë të drejtë Gjykatës Kushtetuese, evropizimi i Maqedonisë do të zhvillohet shume më vështire dhe më ngadalë, e me shume kontardikta e konflikte në fushen e së drejtës.Të drejten e interpretimit të Kushtetutës e kanë gjykatat kushtetuese të vendeve anëtare të Bashkimit Evropian, si dhe Gjykata e Drejtësisë kur kemi të bëjm me interpretimin e akteve themeluese të Bashkimit Evropian.E domosdoshme është që të bëhen ndryshime dhe plotësime në burimet materiale dhe formale të së drejtes kushtetuese në Republiken e Maqedonisë. Në rradhen e burimeve materiale, në mënyre të zgjeruar, duhet të pranohet jurisdiksioni i Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut dhe Gjykatës së Drejtësisë të Bashkimit Evropian, si dhe parimet e përgjithshëme të së drejtes evrpiane të cilat i krijon Gjykata e drejtësisë në Luksemburg.

Gjatë pregaditjes së ndryshimeve kushtetuese për arsye tëaderimit në Bashkimin Evropian, padyshim duhet të merren parrasysh dispozitat kushtetuese qe rregullojnë procedurën e ndryshimit të Kushtetutës, në pjesën e VIII. Në raport me ndryshimet, Kushtetuta përmban vetëm tre nene, me të cilat precizohet se ndryshimet bëhen me amandamente kushtetuese, përcaktohen propozuesit e autorizuar për ndryshime. Gjithashtu, është e percaktuar edhe procedura e ndryshimit me nenin 131, për marrjen e vendimit për ndryshim të Kushtetutës, përcaktimin e proekt propozimit, sjelljen e vendimit për ndryshime edhe shpalljen e ndryshimeve.

Për antarësimin e plote në Bashkimin Evropian, duhet të bëhen ndryshime në Kushtetuten e Republikës së Maqedonisë. Patjeter, duhet të ndryshohen dispozitat që kanë të bëjnë më sovranitetin, nënshtetësin, organizimin e pushtetit shtetëror dhe procedurat e anëtarësimit të Republikës së Maqedonisë në Bashkimin Evropian. Duhet të krijohen baza kushtetuese për barrtjen e sovranitetit mbi organet e Bashkimit Evropian, të rregullohet çështja e nënshtetësisë evropiane, si dhe të përcaktohen procedurat e anëtarësimit në Bashkimin Evropian.

Në këtë pjesë janë analizuar dispozitat kushtetuese që kanë ndikim në aderimin e Bashkësisë Evropiane. E rendësisë së vacantë është përcaktimi i tretmanit që do t’i njohim Bashkimit Evropian për shkak të natyrës juridike specifike që ka. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, ne pjesën e VI të sajë që përmbanë dispozita që kanë të bëjnë me marrëdhëniet ndërkombëtare, në njërën anë parasheh mundësin për anëtarësim në aleanca ose bashkësi shtetesh, kurse nga ana tjetër, parash anëtarësimin në organizatat ndërkombëtare.

Me zgjerimin e pestë të Bashkimit Evropian, vendet e Evropës Qëndrore-Lindore e zgjodhën rrugën e integrimeve në organizatat ndërkombëtare. Në ndërkohë, kemi Marrëveshjen e Lisbonës, e cila solli ndryshime të mëdha në Marrëveshjet themeluese, për çka tani,Bashkimit Evropian nuk mundë të trajtohet si një organizat ndërkombëtare klasike. Kjo çështje, ka qenë objekt diskutimi edhe në Kroaci, e cila në vitin 2010, zgjodhi rrugën e antarsimit në bashkësin e shteteve.

Po në këtë pjesë është analizuar dhe trajtuar praktika e Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në zbatimin e të drejtës ndërkombetare. Nga përcaktimi kushtetues i së drejtës ndërkombëtare në rendin juridik të Republikës së Maqedonisë, bashkë me dispozitat që përcaktojnë kompetencën e Gjykatës Kushtetuese, rezultojnë si

16 | P a g e

problematike në më shumë aspekte. E para, nga raporti i Gjykatës Kushtetuese gjatë përcaktimit të vlersimit të kushtetutshmëris së marrveshjeve ndërkombëtare, pastaj gjatë vlerësimit të pajtueshmëris së ligjeve dhe akteve nënëligjore me marrveshjet ndërkombëtare të ratifikuara dhe, së fundi, me burimet e së drejtës ndërkombëtare, që janë marrë parasyshë gjatë vendosjej, nga të gjitha gjykatat në Republikën e Maqedonisë. Po kështu vend të rëndësishëm ka zënë edhe raporti i Gjykatës Kushtetuese me Bashkimin Europian.

Në fund të punimit janë prezentuar përfundimet dhe rekomandimet. Nga shqyrtimet teorike të përgjithshëme, përkitazi me institucionin e drejtësisë kushtetuese, përkatësisht me kontrollin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë,në pajtim me qasjen krahasuese pëgjithësisht dhe qasjen analitike – empirike të punës së Gjykates Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë dhe të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, kemi arritur në një varg përfundimesh të bazuara shkencërisht dhe larg çdo paragjykimi.

17 | P a g e

Kreu I Shqyrtime të përgjithshme teorike mbi kontrollin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë

18 | P a g e

Kreu i I

I.1. Shqyrtime teorike mbi kuptimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë

Gjyqësia kushtetuese paraqet aktorin kryesor të vendosjes dhe funksionimit harmonik të demokracisë së vërtet, për arsye se ajo kujdeset që fryma e kushtetutës, ku janë të parapara rregullat e lojës së demokracisë pluraliste, sundimi i ligjit dhe mbrojtja e të drejtave dhe lirive të qytetarit, të respektohen dhe zbatohen në jeten reale. Gjyqësia kushtetuese, në fakt, paraqet segmentin kyç që garanton vitalitetin dhe efikasitetin e rendit juridik. Si e tillë, ajo lindi si pasojë e nevojave të jetës deomokratike dhe jo duke qenë e paracaktuar me ndonjë dispozitë juridiko-kushtetuese.1

Rendi juridik përbëhet prej elementeve të ndryshme, prej akteve juridike dhe normave të krijuara sipas tyre si dhe prej akteve materiale, sjelljeve të njerëzve. Të gjithë elementet e rendit juridik janë të radhitura në bazë të hierarkisë, ku në krye të piramidës gjendet kushtetuta, si akt më i lartë juridik i një vendi2. Në rendet e këtilla juridike të

1 Zakonisht, si rast i parë që lidhet me lindjen e gjyqësisë kushtetuese merret rasti Marbury vs. Madison (1803), i zgjidhur nga Gjykata Supreme Amerikane në kohën e kryetarit të saj John Marshall. Në këtë rast, Gjykata Supreme theksoi se ndarja e pushteteve ashtu siç parashihet me Kushtetetutën Amerikane kërkon që një prej pushtetveve, ai gjyqësor, të jetë kontrollues i akteve të autoriteve tjera publike. Shih në Edëard Samuel Corwin, The Doctrine of Judicial Review, Its Legal and Historical Basis, and Other Essays (Princeton University Press: Princeton, 1914), fq. 78.

Në doktrinë, megjithatë, ka autorë të shumtë që fillet e gjyqësisë kushtetuese i lidhin me Britaninë e Madhe, qysh në vitin 1602, në rastin e mirënjohur Dr. Bonham. Në këtë rast për herë të parë është njohur kontrolli gjyqësor i akteve të parlamentit anglez. Por, në Britani kontrolli gjyqësor asnjëherë asnjëherë nuk arriti ta rrëxojë epërsinë e dukshme të parlamentit ndaj pushteteve tjera. Vetëm pas vitit 1998, kur doli Human Rights Act, kjo epërsi e parlamentit u zbeh, sepse tani Gjykata Supreme e Britanisë , e themeluar më 2005, i njeh të drejtën e vlerësimin gjyqësor të akteve të parlamentit, për të parë nëse ato akte legjislative janë në pajtim me standardet e koventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Shih më shumë për këto në William E. Nelson, Marbury v. Madison. The Origins and Legacy of Judicial Review (University Press of Kansas: Kansas, 2000), fq. 34-36; Helen Fenwick, Gavin Phillipson and Roger Masterman (eds.), Judicial Reasoning Under the UK Human Rights Act (Cambrdige University Press: Cambridge, 2007), në veçanti pjesa e parë e kësaj përmbledhje, ku përfshihen shtjellimet e autorëve: Collin Warbrick, Roger Masterman, David Feldman, Aileen Kavanagh, Gavin Phillipson, Ian Leigh , dhe, së fundi, Sir David Keene. Të gjithë këta autorë trajtojnë ndryshimet radikale në sistemin britanik pas nxjerrjes së aktit të sipërcëkur të vitit 1998. Shih poashtu në D. Nassimpian, “National Legal Tradition – United Kingdom”. Në S. Galera (ed.), Judicial Review. A Comparative Analysis Inside the European Legal System (Council of Europe: Strasbourg , 2010), fq. 157-172. .

2 Doktrinën mbi epërësinë e normës kushtetuese kundrejt normave tjera i pari e ka shtjelluar Hans

Kelsen në veprën e tij monumentale mbi teorinë e pastër të së drejtës. Shih: Hans Kelsen, Pure Theory of Law (The Lawbook Exchange LTD: Clark, New Jersey 2002, 2009), ne veçanti fq. 221-224. Ky libër, përmes të cilin Hans Kelsen njihet në komunitetin legal botëror , në fakt paraqet përpunim të ideve të tij nga libri i vitit 1911, e titulluar si Hauptprobleme der Staatsrechtslehre (“Teoria e Përgjithshmë e Shtetit dhe e së Drejtës”). Shih versionin anglisht të këtij libri : Hans Kelsen, General Theory of Law and State (Harvard University Press: Cambridge, MA, 1945), në veçanti kapitujt X dhe XI të cilët elaborojnë në themel dallimin në mes të normës bazike kushtetuese dhe normave tjera në kuadër të rendit juridik-kushtetues.

19 | P a g e

gjitha aktet që i nxjerrin, qoftë organet shtetërore apo subjektet joshtetërore, duhet të jenë në pajtim me aktin më të lartë juridik. Të gjitha aktet e nxjerra në kundërshtim me kushtetuten dhe ligjin do të ishin akte kundërkushtetuese, respektivisht kundërligjore. Akti, i cili nuk është në pajtim me kushtetutën, paraqet shkelje të rendit kushtetues, pra është dukuri jo normale, e cila cenon tërësinë e saj dhe interesat e përgjithshme shoqërore. Për të penguar dukuritë e këtilla kundërkushtetuese janë konstituar sisteme të ndryshme të mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Sistmet e tilla zakonisht ndahen në dy grupe. Grupi pare, është ai që bazohet në idenë fillestare të Hans Kelsen që nënkupton pasjen e një një gjykate të vecantë kushtetuese, të ndarë nga gjykatat e rregullta, dhe njihet si sistemi i centralizuar i kontrollit kushtetues. Disa e quajnë sistemii kelsenian, apo evropian, i kontrollit kushtetues. Grupi i dytë, përfshinë ato sisteme juridiko-kushtetuese, të cilat nuk kanë një gjykatë të vecantë kushtetuese, të ndarë nga gjykatat e rregullta, dhe në të cilat sisteme kontrolli kushtetues ushtrohet nga gjykatat e rregullta të të gjitha instancave, si pjesë e punës së tyre të ndarjes së drejtësisë së rregulltë. Ky grupim i shteteve ka si shembull kryesisht SHBA-të, por njihet edhe në disa vende të Evropës (psh, vendet skandinave). Ky system, ndryshe njihet edhe si sistemi i decentralizuar i kontrollit kushtetues, në të cilin gjyqtarët e rregullt gjatë kohës së ushtrimit të punës së tyre, kanë të drejtën e moszbatimit të një ligji, të cilin ata vetë e vlerësojnë si në mospajtim me kushtetutën e vendit, por jo dhe shfuqizimin e tij. Kjo do të thotë se ligji, përkatësisht norma e cila cilësohet si në shpërputhje me kushtetutën, mbetet edhe më tutje në fuqi, për dallim nga sistemet e centrtalizuara, kelseniane, të kontrollit të kushtetutshmërisë.3 Kuptohet, një zhvillim si ky i sistemeve të mbrojtjes së kushtetutshëmrisë e ligjshmërisë, ka mund të ndodh vetëm pas paraqitjes së kushtetutave të para të shkruara, që do të thotë se vetëm me paraqitjen e kushtetutave të shkruara është shtruar nevoja e vëniës në jetë të parimit, sipas të cilit çdo akt i pushtetit duhet të jetë i ligjshëm dhe se, çdo akt në kundërshtim me kushtetutën është jokushtetues, përkatsisht jo i ligjeshem4.

Lufta për kushtetutshmëri nënkupton luftën për objektivizimin dhe

demokratizimin e të drejtës dhe të autorizimeve të bartësve të pushtetit public, nepërmjet zbatimit të kushtetutës, si akt juridik më i lartë. Kushtetutshmëria gjithashtu nënkupton edhe luftën kunder anarkisë, uzurpimit të pushtetit, si dhe luftën për mbrojtjen kushtetuese të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, të garantuara me kushtetutë dhe ligje. Prania dhe respektimi i parimit të kushtetutshmërisë ndikon te qytetarët që të krijojnë një qëndrim pozitiv ndaj respektimit të kushtetutës, por para së gjithash

3 Për zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese në përgjithësi. Shih : Stephen Holmes, “Constitutions and

Constitutionalism”. Në Michael Rosenfeld and Andras Sajo (eds.), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Law (Oxford University Press: Oxford, 2012 ) fq. 189- 216; Alec Stone Seet, “Constitutional Courts”. Në Michael Rosenfeld and Andras Sajo (eds.), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Laë, fq. 816-830; R. C. Van Caengem, An Historical Introduction to Western Constitutional Law (Cambridge University Press: Cambridge, 1995), fq. 244- 295. Për elaborimet e para teorike të kësaj çështje, krahaso polemikën në mes të Hans Kelsen dhe Karl Shmit, e zhvilluar në mes të dy luftërave botërore: Karl Smit, “Cuvar Ustava”. Në Slobodan Samardzic (ed.), Norma i Odluka. Karl Smit i Njegovi Kritiçari (“Filip Visnjic”: Beograd, 2001), fq. 211- 253; Hans Kelsen, Ko Treba Da Bude Cuvar Ustava?”. Në Slobodan Samardzic (ed.), Norma i Odluka, fq. 255-296.

4 Dieter Grimm, “Types of Constitutions”. Në Michael Rosenfeld & Andras Sajo (eds), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Law , fq. 98-132;

20 | P a g e

respektimi i kushtetutës duhet të bëhet nga vetë bartësit e pushtetit shtetëror. Qëndrimi i individit ndaj kushtetutës, është i determinuar nga qëndrimi që ka bartësi i pushtetit shtetëror ndaj kushtetutës.

Ligjvënësi, i cili me veprimet e veta gjatë sjelljes së ligjeve nuk i respekton

normat kushtetuese, si më të larta në një vend, nuk mund të thirret në respektimin e parimit të kushtetutshmërisë dhe të kërkojë përgjegjësi nga subjektet tjera në sistemin shoqëroro – politik, për shkak të mosrespektimit të kushtetutës. Cënimet e parimit të kushtetutshmërisë nga ana e ligjevënësit, janë shumë më të rrezikshme se cenimet që mund t’i bëjnë organet tjera, të cilit me akte normative të përgjithshme i rregullojnë raportet e tyre të bazuara në kushtetutë. Për shkak të natyrës dhe të rëndësisë që ka ligji, si akt juridik, që sipas fuqisë juridike vjen menjëher pas kushtetutës, cenimi i kushtetutës me ligj nënkupton edhe krijimin e mundësisë së panumërta të cenimit potencial të kushtetutës ( në kohë dhe në hapësirë), në raport me numrin e pakufizuar të subjekteve ndaj të cilive do të zbatohet ai ligj. Gjendjet e këtilla kundërkushtetuese, mundet vazhdimisht të përsëriten dhe të ripërtrihen , deri sa te jetë e vlefshme norma e tillë kunderkushtetuese, sepse të gjitha aktet individuale të krijuara në bazë të atij ligji do të duhej të zbatoheshin nga subjektet e së drejtës. Me këtë shkaktohen pasoja të panumërta, mes të cilave me e rendë eshtë krijimi i mosbesimit të qytetarëve në rendin juridiko- shoqëror. Në fakt, vetë nisja e gjqësisë kushtetuese në botë, vështruar historikisht shiquar, ka filluar me pikë referimin kontrollonin kushtetues të kushtetuthsmërisë së normës ligjore, gjë që flet edhe polemika e sipërcituar në mes të Hans Kelsen dhe Karl Shmit. Në fillet e saj, keqkuptimet ndaj gjyqësisë kushtetuese kanë konsistuar në “absurditetin e gjykimit të normës ligjore”, apo , sic e ka thënë Karl Shmit, “si mund t’i bëhet gjyq një norme ligjore?”. Më një fjalë, në fillim është menduar se silogjizmi gjyqësor, përkatësisht subsumcioni i një gjende faktike, nën një norm ligjore, është i pamundur në rastet e gjyqësisë kushtetuese5. Më kalimin e kohës, jo vetëm që kjo u bë e mundur, por gjyqësia kushtetuese u shtri edhe përtej kontrollit kushtetues të normës ligjore duke kaluar në terrenin e të drejtave të njeriut: normat e gjëra, më plotë shumëkuptimsi, abstarke dhe të përgjithësuara, të së drejtës kushtetuese gjetën mbrojtje instituticionale nga gjykatat kushtetuese në mënyrë dhe me intensitet të njejtë sic e gëzonin normat e rregullta juridike.6

Gjyqësia kushtetuese në Republiken e Maqedonisë ekziston gati qe 60 (gjashtëdhjetë) vite, e modeluar sipas sistemit të centralizuar kelsenian. Gjykata e pare Kushtetuese, si institucion i vecantë për kontrollin e kushtetutshmërise së ligjeve, është paraparë me Kushtetuten e vitit 1963 të ish Republikës Socialiste të Maqedonisë. Pothuajse, në formë të njejtë, atë e parashikonte edhe Kushtetuta e vitit 1974 e ish Republikës Socialiste të Maqedonisë. Me pavarësimin e Republikës së Maqedonise, në vitin 1991, si shtet i pavarur dhe demokratik, u miratua edhe Kushtetuta e re e Republikës së Maqedonisë, në

5 Karl Smit, “Cuvar Ustava”. Në Slobodan Samardziç (ed.), Norma i Odluka, fq. 211-238. 6 Shih, Stephen Holmes, “Constitutions and Constitutionalism”. Në Michael Rosenfeld & Andras

Sajo (eds), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Laë, fq. 189-216; Alec Stone Sweet, “Constitutional Courts”. Në Michael Rosenfeld & Andras Sajo (eds), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Law, fq. 816-830.

21 | P a g e

të cilën Gjykata Kushtetuese, me kompetencat e saja parashihet në kreun e IV-të.. Si rezultat i zhvillimeve të këtilla, Republika e Maqedonisë ka krijuar një përvoje disa dekadëshe të gjyqësisë kushtetuese, duke ndjekur teorinë dhe praktiken e modelit kelsenian të gjyqësisë kushtetuese.

Kushtetuta e vitit 1991 parashikon Gjykatën Kushtetuese me karekteristika dhe

kompetenca të gjyqësisë kushtetuese bashkohore të centralizuar. Gjykata Kushtetuese paraqitet si roje e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë dhe ka monopol në të drejten e ushtrimit të këtij funksioni mjaft të rëndësishem të sigurimit të parimit të sundimit të së drejtës dhe ndërtimit të shtetit juridik. Në realizimin e kompetencës kushtetuese të sajë, Gjykata Kushtetuese mbron dhe ruan hierarkinë e rendit juridik që shtrihet në gjithë tekstin e kushtetutës. Kur thuhet se Gjykata Kushtetuese ka monopol, atëherë nuk mendohet se ogranet dhe institutcionet tjera përjashtohen nga interpetimet e Kushtetutës gjatë kohës së zbatimit të saj nga vetë këto ogranet e institutcione. Njejët, si në secilin sistem të centralizuar të kontrollit kushtetues, edhe në rastin e Maqedonisë, fjala është për monopol në sensin që vetëm Gjykata Kushtetuese ka fjalën përfundimatre të interpretimit të Kushtetutës, duke përjashtuar cdo organ dhe institucion tjetër. Me një fjalë, monopoli këtu nënkupton që vendimet e Gjykatës Kushtetuese janë të detyrueshme për të gjithë, sepse vetëm Gjykata Kushtetuese ka të drejtën e intepretimit përfundimtar të tekstit të kushtetues, interpretim i cili i detyron të gjithë.

Ekzistenca dhe funksionii i shtetit të së drejtës bazohet në parimin e sundimit të së

drejtës. Kushtetuta përbën aktin themelor të shtetit të së drejtës dhe prezumimin e realizimit të kushtetutshmërisë. Është fakt se ky dokument themelor, i cili garanton lirit dhe të drejtat e njeriut e të qytetarit dhe i cili parasheh dhe përcakton organizimin e pushtetit shtetëror, ekziston në Republiken e Maqedonisë, në Republiken e Shqipërisë dhe Republikën e Kosovës, si shtete që do t’i kemi objekt të trajtimit në punimin tonë. Në rrethana të këtilla, duhet theksuar se liria e ligjvënësit në fushën normative- të ligjbërjes, mund të realizohet vetem në kuadër të parimeve të caktuara kushtetuese. Kjo liri e ligjvënësit është përcaktuar nga vlerat themelore që proklamon dhe mbron kushtetuta, nga parimet kushtetuese. Kuptohet, se çdo shtet i ka specifikat e veta që ndikojnë në realizimin e funksionit të gjyqësisë kushtetuese, të cilat drejtpërdrejt janë të determinuara nga rrethanat politike, ekonomike, sociale etj., të vendit përkatës. Megjithatë, disa faktorë mund të merren si të përbashkët në këto vende : forca reale e shtetit (shtete të vogla, me ekonomi jo të zhvilluar, me problem të karakterit nacional, social etj.); ngecje në rrugen e integrimeve euroatlantike ; jostabilitet politik dhe i sigurisë; jo pajtushmëria midis realitetit dhe normativës; tendencat e politikës për cënim të pavarësisë së gjykatave kushtetuese dhe ndërhyrja në vendimet e sajë etj. Këta faktorë që përmendim, do t’i trajtojm në pjeset përkatëse të punimit tonë.

Kushtetuat nacionale kanë rol të rëndësishëm në procesin e anëtarësimit në

Bashkimin Evropian dhe organizatat tjera ndërkombëtare. Kjo vjen si rezultat i faktit se kushtetutat e përcaktojnë statusin e marrëveshjeve ndërkombëtare në të drejtën nacionale, procedurën për aderim në organizatat ndërkombëtare. Ndërsa në raport me Bashkimin Evropian, vecanërisht janë të rëndësishme dispozitat kushtetuese të cilat sigurojnë zbatimin efektivë të parimeve të së drejtës, siç parashikojnë kushtetutat e vendeve të

22 | P a g e

Bashkimit Evropian. Meqënëse shtetet, të cilat do t’i kemi objekt të punimit kanë shprehur aspiratën për anëtarësim në Bashkimin Evropian, mendojme se trajtimi i kësaj problematike do t’i rrisë vleren punimit tonë. Në fakt, vendet që trajtomë këtu ndjekin rrugën e integrimit të njejtë me vendet tjera ish komuniste , tani anëtarë të Bashkimit Evropian (Bullgaria, Hungaria, Rumunia, etj.). Po të shikohet me kujdes rruga që kanë ndjekur këto vende dhe rolin që kanë luajtur gjykatat kushtetese në këto vende, atëherë qartë do shihet se roli i gjykatave në fjalë ka qenë vendimtar në trasimin e kësaj rruge integruese.7

Duke pasur parasysh rendësinë që ka respektimi i parimit të kushtetutshmërisë si

një nga parimet dhe elementet kryesore të ndertimit dhe funksionimit të shtetit të së drejtës, të cilin synojnë ta ndërtojne vendet siç janë Republika e Maqedonisë, Republika e Shqipërisë dhe Republika e Kosovës zgjodhëm titullin e temës së këtij punimi, për të dhënë edhe një kontribut, sado modest, në trajtimin e çështjes që paraqitet objekt punimi në këtë disertcion të doktoraturës . Mendojmë, se është begatim i punimit, shqyrtimi i saj në aspektin krahasues, në sistemet juridike- kushtetuese të vendeve në tranzicion, siç janë Republika e Shqipërisë, Republika e Maqedonisë dhe Republika e Kosovës, të cilët vende kanë disa karekteristika të përbashkëta, ashtu siç i kanë edhe specifikat e tyre të veçanta. Në të vërtet , në të tre vendet ekziston sistemi i njejtë të kontrollit kushtetutues, sistem që ushtrohet nga ana e Gjykatës Kushtetuese, si organ i vaçantë specifik gjyqësor: Për më tepër, tre vendet kanë rregullim shtetëror unitar; dhe, së fundi, tre vendet vijnë nga një sistem i kaluar socialist, por, ekzistojnë dallime në mes tyre, si kur flitet për kompetencat që kanë gjykatat respektive kushtetuese. Gjithashtu edhe kur është fjala për subjektet e inicimit të procedurës etj.Dallime, të cilat i kemi paraqitur në pjesët në vazhdim. Duhet veçuar edhe një dallim i theksuar, sepse në Republikën e Maqedonisë, kontrolli i kushtetutshmërisë nga ana e Gjykatës Kushtetuese ka një përvojë të gjatë , gati gjashtëdhjetëvjeçare, meqë ky vend ka qenë pjesë e ish Jugusllavisë në të cilën kanë ekzistuar gjykatat kushtetuese nëpër republika dhe ish krahina autonome (Kosovë e Vojvodinë), si dhe Gjykata Kushtetuese Federative. Kuptohet se, këtu duhet të bëjmë një dalim, sepse krejtndryshe ka qenë kontrolli i kushtetushmërisë në ish Jugosllavi prej atij që ekziston sot në këtë republikë dhe në ish republikat tjera Jugosllave. Në sistemin komunist jugosllav gjykata kushtetuese federative dhe ato nëpër republika e krahina kanë mbrojtur një sistem të vlerave që nuk ka pasur të bëjë fare më konstitutcionalizmin perëndimor modern. Në fakt, ato gjykata kushteteuese kanë qenë në shërbim të politikës ditore, përkatësisht në shërbim të arëyestimit të konceptit bazik mbi parimin e mosndarjes së pushtetit dhe rolin udhëheqës të partisë komuniste. Kjo vetëvetiu e bënë të papajtueshëm me konecptin e

7 Për analiza të hollësishme të kësaj rruge , si dhe rolin vendimar të gjykatave kushtetuese në ish

vendet e lindjes komuniste në Evropë, shih më shumë në studimet për sa vijon: Herman Schwatrz, The Stuggle for Constitutional Justice in Post – Communist Europe (The University of Chicago Press: Chicago, 2000); Levent Gonenc, Prospects for Constitutionalism in Post – Communist Countries (Martinus Nijhoff Publishers: The Hague, 2002), ne veçanti kapitulli 5; Jean – Pierre Massias, Droit Constitutionel des Etats d’ Europe de l’ Est (2eme edition entierment revue) (Presses Universitaires de France: Paris, 2008; Luca Mezzetti (ed.), Sistemi e Modeli di Giustizia Costituzionale, Vol. I (2009) et Vol. II (2010) (CEDAM: Padova, 2009 et 2010), vetëm pjesët e autorëve që shtjellojnë ish vendet komuniste të Evropës.

23 | P a g e

konstitucionalizmit modern perëndimor mbi ndarjen e pushteteve dhe sundimin e ligjit8. E njejta gjendje ka ekzistuar në Poloni dhe ish Cekosllovaki, të cilat në dekadat e fundit të jetës së tyre, si sisteme komuniste, patën krijuar gjykatat e tyre kushtetuese9.

Në Republikën e Shqipërisë, për gjyqësinë kushtetuese mund të flasim vetëm pas

arrdhjes së demokracisë, dhe atë nga viti 1992, kur për herë të pare, me një një ligj kushtetues,u parashikua themelimi i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. Kushtetuta e vitit 1998 i krijoi Gjykatës Kushtetuese një pozitë më të qartë dhe më stabile, krahasuar me kohën pararendëse, e cila kohë u kritikua mjaft në literaturën e jashtme mbi gjyqësinë kushtetuese: kjo periudhë u cilësua nga studijuesit e kohës si një periudhë jostabile dhe e ndikimit të madh të politikës shqiptare në punën e Gjykatës Kushtetuese.10

Në këtë disertacion doktorature, do të mundohemi që të japim një kontribut

modest në çështjet që janë të diskutueshme në opinionin akademik dhe ate politik dhe që kanë të bëjnë me pavarësine e punës së Gjykatës Kushtetuese; me ndërhyrjet ose ndikimet politike ne punen e sajë; me nevojën për ndryshime kushtetuese në pjesen që ka të bëjë me gjyqësinë kushtetuese në Republikën e Maqedonisë, përkatësisht me atë nëse duhet sjell një ligj organik që do të rregullonte statusin e Gjykatës Kushtetuese në një mënyrë më gjithpërfshirëse; me atë nëse duhet të zgjerohen kompetencat e Gjykatës Kushtetuese që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të drejtave të njeriut, përmes vendosjes së institutit të padisë gjithëpërfshirëse kushtetuese, gjë që mungon për momentin në Maqedoni e Shqipëri11; me atë që tregon se përse është aq e vogel përqindja e procedurave për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut në raport me procedurat për

8Krahaso : Mirosal Cerar, “Slovenia’s Constitutional Court Within the Separation of Power”. NëWojciech Sadurski (ed. ), Constitutional Justice, East and West: Democratic Legitimacy and Constitutional Courts in Post-Communist Europe in a Comparative Perspective (Kluëer Laë International: The Hague, 2010) fq. 213-245; Për zhvillimet kushtetuese në ish Jugosllavi gjatë kësaj periudhe, shih më shumë në Jovan Gjorgjeviq, E Drejta Kushtetuese (Enti i Teksteve dhe Mjeteve Mesimore i KSAK: Prishtine, 1972) fq. 75-114; Dr. Dimitrije Kulic, Ustavno Sudstvo u Svetu (NASA REC: Leskovac , 1972) fq. 157-190.

9 Për rastin e Polonisë, shih në Leszek Lech Garlicki, “The Experience of the Polish Constitutional

Court”. NëWojciech Sadurski (ed.), Constitutional Justice, East and West. Democractic Legitimacy and Constitutional Courts in Post-Communist Europe in a Comparative Perspective (Klëuer Law Publisher: The Hague, 2010) fq. 265-282; Për rastin e ish Cekosllovakisë, shih në Jiri Priban, “Judicial Power vs. Democractic Representation : The Culture of Constitutionlaism and Human Rights in the Czech Legal System”. NëWojciech Sadurski (ed.), Constitutional Justice, East and West. Democractic Legitimacy and Constitutional Courts in Post-Communist Europe in a Comparative Perspective, fq. 373-394.

10 Më shumë për këtë, shih në Herman Schwatrz, The Stuggle for Constitutional Justice in Post –

Communist Europe , fq. 8, 222, 226, dhe 238. Ky autor ka bërë ndër studimet më serioze dhe më kritike të gjyqësisë kushtetese të ish vendeve komuniste.

11 Kjo padi kushtetuese gjithëpërfshirëse, ndryshe quhet edhe si “padi e plotë”, që do të thotë se

përmes saj mund të atakohen si aspektet legale ashtu dhe ato faktike të secilit akt të secilit autoritet publik. Ky emërtim, buron nga praktika gjermane e gjyqësisë kushtetuese dhe njihet me emërin “echte”, për dallim nga padia “jo e plotë”, ose “unechte”. Shih më shumë për këtë në Raportin e Komisionit të Vendeikut: Venice Commission, Study on Individual Access to Constitutional Justice (Venice 17-18 December 2010). Mund të gjendet në interent në këtë veb faqe: http://www.venice.coe.int.

24 | P a g e

vlerësimin e kushtetutshmërise së ligjeve dhe ligjshmërisë së akteve tjera nënligjore; me atë që sqaron se përse gjykata kushtetuese shumë rallë e inicon procedurën për vlersimin e kushtetutshmërise dhe ligjshmërisë sipas detyrës zyrtare; me atë se si e vlerësojmë raportin Gjykatës Kushtetuese ndaj institutit “shqyrtimi publik”; me atë nëse duhet dhënë Gjykatës Kushtetuese kompetencën direkte për ndalimin e veprimtarisë së partive politike të cilat veprojn në kundërshtim me Kushtetuten; a duhen bërë ndryshime me të cilat do të forcohej pozita dhe pavarësia e Gjykatës Kushtetuese ndaj pushtetit ligjvënës dhe atij ekzekutiv, si dhe me atë që ka të bëjë me gjetjen ë mënyrave për të vendosur pavarësinë finansiare dhe funksionale të Gjykatës ; me atë se sa është e nevojshme që Gjykatës Kushtetuese t’i shtohet kompetenca për interpretimit të kushtetutës nga ana e saj; me idenë për votim të dyfisht gjatë vendosjes së Gjykatës Kushtetuese kur kemi të bëjm me vlersimin e ligjeve ose akteve të tjera që miratohen me votim të dyfisht ( me të ashtuquajturin parimin e Badinterit), apo ideja e perjashtimit të kompetencës së saj për vlerësimin e ligjeve të miratuara me votim të dyfishtë; me atë se cilat ishin problemet me të cilat është ballafaquar Gjykata me rastin e propozimeve për Gjykatës (nga ana e Kuvendit, Kryetarit të Shtetit dhe Këshillit Gjyqësor ); si dhe shumë cështje tjera si këto.

Objekt studimi i këtij punimi të doktoraturës, është zhvillimi i gjyqësisë kushtetuese,respektivisht, mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë që ushtrohet nga ana Gjykatës Kushtetuese, në bazë të Kushtetutës së vitit 1991 dhe amendamenteve kushtetuese të miratuara si rezultat i Marrëveshjes së Ohrit, me vështrim komparativ të kontrollit kushtetues në Republikën e Shqipërisë, në bazë të Kushtetutës së vitit 1998, dhe kontrollit kushtetues në Republiken e Kosovës, në bazë të Kushtetutës së vitit 2008. Natyrisht sipas nevojës metodologjike, qasja komparative në disa aspekte,prekë edhe vendet tjera. Në botë kanë ekzistuar dhe ende ekzistojnë edhe sisteme të tjera të kontrollit kushtetues, karekteristikat themelore të të cilave i kemi gjithashtu objekt trajtimi.

25 | P a g e

I.2. Faktorët që ndikojnë në realizimin e mbrojtjes kushtetuese - gjyqësore

Ekzistenca dhe funksionimi i shtetit të së drejtës bazohet në parimin e sundimit të ligjit, parim i cili realizohet në jetën reale. Kushtetuta përbën aktin themelor të shtetit të së drejtës dhe prezumimin themelor të realizimit të kushtetutshmëris. Ky dokument themelor, si i shkruar, garanton liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit dhe përcakton organizimin e pushtetit shtetror, si në Republikën e Maqedonisë, gjithashtu edhe në Republikën e Shqipëris edhe Kosovës, si vende që do t’i kemi objekt i trajtimit të punimit të desertacionit tonë. Liria e ligjvënësit dhe të drejtat e qytetarit mund të realizohen vetëm në kuadër të parimeve të caktuara kushtetuese. Kjo liri e ligjëvënësit dhe ky kuadër për realizimin e të drejtave individuale kushtetuese, përcaktohen nga vlerat themelore që proklamon dhe mbron kushtetuta përkatëse, kurse në një pjesë të ushtrimit të pushtetit,krijohen kufizimet kushtetuese në ato marrdhënie të cilat drejtpërdrejt rregullohen me vetë kushtetutën. Të marra së bashku, këto parime përkufizuese, si të aktivitetit legjislativ, të mënyrave për realizimin e të drejtave individuale kushtetuese, si dhe të kufizimeve kushtetuese në ushtrimin e pushtetit politik, përbëjnë thelbin e asaj që quhet siguri juridik. Siguria juridike, në të njejtën kohë, përbën thelbin e parimit të sundimit të së drejtës.12 Tri vendet që i kemi objekt sutudimi në kushtetutat e tyre, sanksionojnë vlerat e njejta kushtetuese mbi bazën e të cilave mbështetet sundimi i së drejtës.

Duke u nisur nga premisat e lartpërmendura, parashtrohet pyetja se çfar

kushtetutash kemi në vendet, të cilat i kemi objekt të trajtimit? Parashtrohet pyetja se sa dhe si ralizohen ato, si dhe a ka çështje serioze të cilat pengojnë ose e kufizojnë zbatimin e kushtetutshmeris nëpër këto tri vende që janë objekt studimi?.

Kushtetuta e Repulikës se Maqedonisë, e Repulikës së Shqipërisë si dhe ajo e

Republikës së Kosovës (si dhe kushtetutat e shteteve të Evropës Juglindore), në masë të konsiderueshme kanë një karakteristikë të përbashkët. Ato cilësi të përbashkëta, në njëfarë mënyre, mund të thuhet se paraqesin një lloj sistemi kushtetues të këtyre vendeve që përmbajnë “kopje” të “synimeve” të përbashkëta të këtyre vendeve që lidhen me rrugën e tyre të përbashkë për integrim euro-atlantik. Në fakt, këto kushtetuta i garantojnë gati të gjithë liritë dhe të drejtat që zbatohen në vendet perendimore, në vendet e demokracive të zhvilluara.Mirëpo, baza ekonomike, kushtet materiale për realizimin e atyre lirive dhe të drejtave është e pamjaftueshme. Këto kushtetuta garantojnë ekonominë e lirë të tregut, pronësinë private, sigurinë e qytetarëve etj, etj. Në periudhën kohore prej fillimit të pluralizmit politik, pas rënies së komunizmit e deri më sot, realisht,

12 Shih më shumë për sundimin e së drejtës në aspektin komparativ në studimin gjithpërfshirës: Pietro Costa and Danilo Zolo (ed.), The Rule of Law. History, Theory and Criticism (Springer: The Netherlands, 2010).

26 | P a g e

këto postulate nuk janë vënë sa dhe si duhet në jetën reale të qytetarëvë të vendeve ish komuniste. Në rrethana të këtilla, kushtetutat e tri vendeve që studijohen, por edhe e pjesës dërrmuese të ish vendeve komuniste, në masë të konsiderueshme,duken sikur të ishin rezultat i “dëshirave iluzore” për ndërtimin dhe vendosjen e shoqërive sipas modelit të demokracivë perendimore, si pasojë e faktit se mjetet për të ndryshuar gjendjen aktuale janë shumë të limituara. Në rrethana të këtilla, kuptohet se ka probleme në realizimin e kushtetutshmërisë dhe mbrojtjen e saj. Përveç kushteve materiale (ekonomike), edhe kultura juridike e këtyre vendeve ka luajtur një rol të madh në ngecjen në realizimin e kushtetuetshmërisë sipas standardeve perëndimore.13

Si faktorëndikues në realizimin e mbrojtjes gjygjsore - kushtetuese janë pikërisht

rrethanat në të cilat realizohet parimi i sundimit të së drejtës dhe funksionimit të shtetit të së drejtës. Këto rrethana janë të shumta dhe, secili shtet, i ka specifikat e veta,të cilat ndikojnë në realizimin e funksionit të mbrojtjes së gjyqësis kushtetuese. Specifikat e tilla në mënyrë të drejtëpërdrejtë përcaktohen nga rrethanat politike, ekonomike, sociale etj. etj. Megjithatë, disa faktorë mund të meren si të përbashkët për këto vende: forca reale e shtetit, ngecja në rrugën e integrimeve euro-atlantike, jostabiliteti politik dhe i sigurisë, konflikti (papajtueshmëria) në mes reales dhe normativës , si dhe niveli i pavarsësisë dhe profesionalizmi i Gjykatës Kushtetuese në vendimarrje. Për çdonjërin prej këtyre faktorve, që ndikojn në realizimin e mbrojtjes gjyqësore kushtetuese do të ndalemi në veçanti për të trajtuar, në vazhdim të punimit të doktoraturës.

13 Shih më shumë për këtë autorët e studimeve të cituara në fusnotat 7, 8 dhe 9 , si më lartë.

27 | P a g e

I.3. Forca reale e shtetit, si faktor që ndikon në kontrollin gjyqësor-kushtetues

Duhet theksuar se me ndryshimet demokratike që ndodhen pas viteve ’90 të shekullit të kaluar, realisht u krijuan parakushtet themelore për ndërtimin e shtetit të së drejtes në Republikën e Maqedonisë dhe Republikën e Shqipërisë, e më vonë edhe në Kosovë, pas vitit 1999, sipas sistemit të demokracive parlamentare europiane. Siç u tha më sipër, nëpër këto vende kemi pasur të bëjmë me një mentalitet të dalë nga sistemi monist, me shtete të vogla, me ekonomi të pazhvilluar, me probleme të karakterit nacional, social, si dhe më një kulturë juridike që nuk ka njohur vlerat e konstitucionalizmit përëndimor. Të gjthë këta faktorë kanë pasur ndikim edhe në zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese të këtyre vendeve sepse kemi pasur të bëjmë me vendosjen e një sistemi te ri, që dallon nga ai paraprak, me parime të reja të rregullimit, me vlera të tjera dhe me organizim të ri të pushtetit shtetëror.14Një nga prezumimet kryesore të funksionimit të sukseseshëm dhe realizimimit të rolit që ka Gjykata Kushtetuese, është edhe ekzistenca e raporteve të zhvilluara demokratike në shoqëri, opinioni i zhvilluar publik, qytetarë të informuar, komunikim të zhvilluar në sistemin politik, veçanërisht ndërmjet pushtetit dhe qytetarëve. Në vitet e para, ka pasur vështirësi në krijimin e një institucioni të fuqishëm, qoftë për shkakë mungesës së përvojës në fushen e drejtësisë kushtetuese, apo për shkak të trysnisë së atyre që nuk e pranonin një institucion të tillë. Nuk ka qenë e lehtë për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë të luaj këtë rolë, po të kihet parasysh ndjeshmëria politike e epokës së tranzicionit, shqetësimi i vazhdueshëm politik i Kuvendit dhe natyra tejet e politizuar e shumicës së çështjeve që i është dashur të vendosë.15 Kjo, në asnjë mënyrë nuk do të thotë se faktorët subjektivë nuk kanë qenë prezent në punën e dobët të disa prej gjykatave kushtetuese që studijohen këtu, siç ishte rasti, të themi, me Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë që u përmend më sipër. Me një fjalë, shtetet e dala nga komunizmi në vitet e para të konsolidimit të demokracisë në tranzicion, u treguan tepër të dobëta si pasojë e faktorëve të sipërcekur, kurse politika mbeti faktor përcaktues në realizimin praktik të kushtetutave dhe vlerave të tyre nëpër këto vende. Kushtetuta e këtyre vendeve, siç shprehet Ruti Tietl, kanë luajtur një funksion të vecantë social: ato dhe ligjet e reja kanë qenë instrumente të ndryshimit socio-politik dhe vëte pjesë e atij ndryshimi, gjë që e bënë krejt të ndryshëm rolin dhe rëndësinë e kushtetutës dhe të ligjit në këto vende krahasuar me vendet tjera perëndimore.16

14 Vesela Mukoska- Cingo, Ustavno sudstvo. Teorija i Praksa. (Botuesi: Shkup, 2002 15 Sokol Sadushi, Drejtësia kushtetuese në zhvillim. (Botimet Teona: Tiranë, 2012), fq. 108-109. 16 “Në shoqëritë në tranzicion, ligji gjendet ndërmjet të kaluarës dhe së ardhmes, ndërmjet shikimit

prapa dhe shikimit para, ndërmjet retrospektivës dhe perspektivës”. Kjo don të thotë se, në shoqëritë e tranzicionit, drejtësia varet nga konteksti konkret dhe, për pasojë, si e tillë ajo është e pjesshme: drejtësia, me një fjalë, krijohet nga tranzicioni dhe është pjesë përbërëse e tij. Krahaso: Ruti Teitel, “Transitional Rule of Law”. Në Adam Czarnota, Martin Krygier and Woijciech Sadurski (eds.), Rethinking the Rule of Law After Communism (CEU Press: Budapest, 2005) fq. 279.

28 | P a g e

I.4. Ngecja në rrugën e euro – integrimeve, si faktor që ndikon në

kontrollin gjyqësor - kushtetues

Duhet vënë në pah se tri vendet që diskutohen këtu, Republika e Maqedonisë , Republika e Shqipërisë dhe Republika e Kosovës , kanë caktuar si qëllim të tyre anëtarësimin e plotë në Bashkimin Evropian. Gjithësesi, në harmonizimin dhe përshtatjen e legjislacionit të vendit me atë të Bashkimit Evropian rol të rëndësishëm luan edhe Gjykata Kushtetuese. Zhvillimi dhe roli i gjyqësisë kushtetuese duhet të jetë në nivelin e duhur për krijimin e premisave për harmonizimin e legjislacionit të vendit me atë të Bashkimit Evropian, veçanërisht për rolin e Gjykatës Kushtetuese në vendosjen e nje parktike unike me ate te Bashkimit Evropian, respektivisht të unifikimit të zbatimit të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe unifikimi me praktikën e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë. Tri këto vende zbatojnë standardet evropiane për të drejtat e njeriut, kurse në rastin e Kosovës, kjo është një obligim kushtetues shprehimor sipas nenit 53 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës.17 Për rolin e këtillë të gjykatave kushtetuese do të flitet në një kapitull të veçantë, në vazhdim të punimit. Këtu mjafton të thuhet se në vendet e ish lindjes komuniste, gjykatatat kushtetuese kanë luajtur një rolë të jashtëzakonshëm në integrimin e tyre në strukturat evropiane. Rasti i Gjykatës Kushtetuese të Hungarisë, por edhe i gjykatave tjera të vendeve ish vendeve komuniste, përmendet si shembull se si aktivizmi i thekesuar gjyqësor i Gjykatës Kushtetuese të Hungarisë i ka trasuar rrugën evropiane këtij vendi.18

17 Kushtetuta e Republikës së Kosovës. Neni 53 (Interpretimi i Dispozitave për të Drejtat e

Njeriut): “Të drejtat dhe liritë themelore të garantuara me këtë Kushtetutë , interpretohen në harmoni me vendimet gjyqësore të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut”.

18Shih për rastin hungarez në monografinë e Laszlo Solyom, Constitutional Judiciary in a New Democracy (University of Michigan Press: Michigan, 2000); Poashtu , krahaso : Radoslav Prochazka, Mission Accomplished. On Founding Constitutional Adjudication in Central Europe (CEU Press: Budapest, 2002), vetëm pjesët që kanë të bëjnë me Hungarinë. Në fakt, vlerësimet e këtij auotri nuk dallojnë fare nga ato të ish kreyetarit të Gjykatës Kushtetuese të Hungarisë, Laszlo Solyom, i sipërcituar në këtë fusnotë si autor i librit..

Për një analizë të shkëlqyer të përvojave të të gjitha vendeve tjera ish komuniste, si dhe për rolin dhe pozitën e gjykatave kushteteuese gjatë tranzicionit, përfshirë këtu krahasimin e tyre me vendet e përparuara perëndimore, shih më shumëedhe tek : Herman Schëartz, The Struggle for Constitutional Justice in Post-Communist Europe, fq. 1 – 21 dhe 226-248; Levent Gonenc, Prospects for Constitutionalism in Post-Communist Countries, në veçanti kapitujt 1 (“Conceptual Framework”) dhe 3 (“Constitution-Making”), fq. 3-25 dhe 103-208; Jean – Pierre Massias, Droit constitutionnel des Etats d’Europe de l’ Est, fq. 13- 63.

Ka pasur autorë, megjithatë, të cilët kanë qenë kundër kësaj mbështetje ekskluzivisht vetëm në gjykatën kushtetuese . Sipas tyre, një mbështetje e tillëvetëm në gjykatën kushtetuese i paralizon organet tjera, i delegjitimon dhe i defaktorizon ato dhe, së fundi, e rëndon dukshëm punën e funksionimit të tërë sistemit kushtetues. Krahaso: Wojciech Sadurski, “Postcommunist Constitutional Courts in Search of Political Legitimacy”. NëWOKING PAPER OF THE LAW DEPARTMENT OF THE EUROPEAN UNIVERSITY INSTITUTE (Series/Report No. 11/2001, EUI LAW) ; Wojciech Sadurski, ‘Legitimacy and Reasons of Constitutional Revieë after Communism’ . NëWojciech Sadurski (ed), Constitutional Justice, East and West: Democratic Legitimacy and Constitutional Courts in Post-Communist Europe in a Comparative Perspective. fq. 163-186.

29 | P a g e

I.5. Jostabiliteti politik dhe i sigurisë, si faktor që ndikon në

kontrollin gjyqësor- kushtetues

Duhet theksuar se mungesa e stabilitetit politik dhe sigurisë gjithësesi luajnë një rol të madh në zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese. Ato bëhen pengesë serioze e zhvillimit të raporteve në përgjithësi por edhe pengesë për zhvillimin dhe përparimin e punës së gjykatave kushtetuese 19. Këtu mjafton të përmenden periudhat e para-konfliktit në Maqedoni dhe aktualisht gjendja në veriun e Kosovës. Në dy rastet , jostabiliteti politik dhe i sigurisë kanë ndikuar që dispozitat kushtetuese mbi sundimin e ligjit dhe të demokracisë, mbi respektimin e të drejtave të njeriut dhe të minoriteteve të vuajnë dukshëm dhe të ngelin prapa çdo standardi civilizues.

I.6. Konflikti (papajtueshmëria) në mes reales dhe normativës, si faktor që ndikon në kontrollin gjyqësor- kushtetues

Dëshira e madhe që në mënyrë të përshpejtuar të normohen marrëdhëniet

shoqërore bëhet me mendimin dhe me shpresën se në atë mënyrë do të shmangen ose eliminohen më lehtë disa probleme që paraqiten në shoqëri, pa marrë parasyshë realitetin shoqëror ku jetojmë. Ky normim bëhet duke përvetësuar dhe përshkruar ad literam gjthëçka që vjen nga shtetet e zhvilluara perendimore, pa ndonjë analizë të duhur dhe pa përshtatje rendit dhe mentalitetit të vendit. Në këtë mënyrë krijohet bindja se zgjidhja e problemeve bëhet vetem përmes normimit të tyre. Kurse, nga ana tjeter, krijohet nje mori e madhe e normave dhe institucioneve, duke dashur që realitetin ta tregojnë në një pamje më të mirë. Në këtë mënyrë, norma bëhet qëllim në vetvete, kurse mos realizimi i sajë zakonisht krijon edhe normë tjetër dhe në këtë mënyr krijohet iluzioni se në shoqëri kemi zhvillim të marrëdhënieve shoqërore.

19 “ Koha ka vërtetuar se vendimet e Gjykatës Kushtetuese, të cilat kanë shkaktuar kundërshtitë më

të mëdha, janë përdoruar më pas prej vetë politikës, si mjet për përligjjen e qëndrimeve të saj në çështje analoge. Kështu pavarësisht debateve të nxehta që shkaktuan ne terrenin politik shqipëtar vendimet e Gjykatës Kushtetuese të vitit 2002, që interpretonin procedurat e shkarkimit të gjyqëtarëve të Gjykatës Kushtetuese, të gjyqëtarëve të Gjykatës së Lartë dhe të prokurorit të Pergjithëshëm, shumica parlamentare e disa vite më vonë i përdori si argument për të përligjur procdurën e shkarkimit të prokurorit të Përgjithëshëm.” Cf. Sokol Sadushi, Drejtësia kushtetuese në zhvillim, fq. 111-112.

30 | P a g e

Vetëm me rritjen e standardit dhe krijimin e kushteve më të mira do të krijohen rrethana për realizimin real të të drejtave të garantuara me kushtetut. Në ate mënyr do të krijohen edhe kushte për kushtetutshmërinë dhe mbrojtjen gjyqësore kushtetuese.

I.7. Pavarësia e Gjykatës dhe mosnderhyrja në vendimet e saj,

si faktor që ndikon në kontrollin gjyqësor- kushtetues

Çështja e pavaresise së gjyqësisë kushtetuese në literature juridike dhe në aktet e shkruara, qofshin ata nacionale apo me karakter ndërkombëtar është trajtuar shumë më pak sesa pavarësia e gjyqësisë së rregullt.

Një ndër postulatet kryesore të zhvillimit të kushtetutshmërisë dhe parim kryesor i punës së gjykatës kushtetuese është pavarësia e gjykatës dhe mosndërhyrja në vendimet e saj.Temën e këtillë të pavarësis së punës së Gjykatës Kushtetuese, do ta trajtojm jo vetëm nga aspekti i trajtimeve teorike dhe normative që ekzistojn sot, por edhe nga ai praktik, duke analizuar faktorë të ndryshëm, të cilët i vlersojmsi të rëndësishëme në realizimin e këtij parimi të punës së Gjykatës Kushtetuese. Kësaj teme mjaft me rëndësi për punën e Gjykatës Kushtetuese, nuk do t’i qasemi vetëm nga aspekti rregullimit normativ apo të mundësive të ndërhyrjes nga ana e pushtetit, qoftë nga ai ligjvënës, ai ekzekutiv, por edhe nga faktorë të tjerë shoqëror të cilët mundë të ndikojnë në të, e para së gjithash nga ndikimi p.sh. i partive politike (qofshin ato në pushtet apo opozitë ), mediumet (qofshin ato vendase apo të huaja ), sektori qytetarë, nga grupet e ndryshme shoqërore, e veçanërisht ato nacionale. Vetëm një Gjykatë Kushtetuese me autoritet të pakontestuar para opinionit do të mundë të luaj rolin e saj të mbrojtjes së rendit kushtetues juridik.

Meqënëse kësaj teme do t’i kushtohet rendësi e veçante, e njejta do të trjatohët në pjesen përkatëse të punimit.

31 | P a g e

I.8. Kuptimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë

Kushtetutshmëria dhe ligjshmëria bëjnë pjesë në grupin e parimeve themelore politiko – juridike të të gjithë shteteve bashkëkohore demokratike në bazë të të cilave ndërtohet sistemi juridik dhe politik i një vendi. Me kushtetutshmëri dhe ligjshmëri, nënkuptojmë gjendjen në të cilën ekzistojnë kushtet që parimet dhe rregullat që i përmban kushtetuta dhe ligjet të respektohen dhe të zbatohen në praktikë. Ky parim buron nga vet kushtetuta si akt juridik më i lartë i një vendi, e cila përmban parimet themelore të rregullimit shtetëror dhe shoqëror të një vendi. Nocioni i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë mund të kuptohet si një nocion unik, por, mund të trajtohen edhe si dy nocione të ndara. Ato përdoren si një nocion i vetëm atëher kur kemi të bëjmë me rolin e tyre në sigurimin e sundimit të së drejtës si kuptim më i gjërë, kurse përdoren si nocione të ndara atëherë kur theksohet roli i kushtetutës dhe i ligjit në strukturimin e rendit juridik të një vendi.20

Gjatë përkufizimit të nocionit të kushtetutshmërisë autorë të ndryshëm kanë edhe

qasje të ndryshme, varësisht nga motivet që parashtrojnë. Megjithatë, përgjithësishtë pranohet mendimi se kushtetutshmërinë mund ta përkufizojmë sipas dy kuptimeve:

- Sipas kuptimit pozitivisto - juridik me kushtetutshmëri kuptojmë

“pajtushmërinë me kushtetutë të të gjitha akteve më të ulëta nga ajo”21. D.m.th. kemi të bëjmë me kushtetutshmëri atëherë kur i tërë rendi juridik mbështetet në hierarkinë e akteve të përgjithshme juridike dhe në pajtueshmërinë midis tyre. Autorët të cilet përqafojnë këtë kuptim nisen nga fakti se “ këto nocione drejtpërdrejt janë të lidhura me kushtetuten dhe ligjet, si akte themelore të të gjitha rregullimeve shtetërore”22.

- Sipas kuptimit politik me kushtetutshmëri kuptojmë “zbatimin e kufizimeve

dhe të masave mbrojtëse në ushtrimin e pushtetit politik, të cilët kanë për qëllim të evitojnë mundësinë e arbitrarizmit, tejkalimit të autorizimeve, të konflikteve etj., si dhe sigurimin e mjeteve mbrojtëse nëpërmjet të të cilave shteti dhe shoqëria do të mbroheshin nga arbitrarizmi eventual”23. Përmbajtja e kushtetutshmërisë nuk ndërlidhet vetëm me ekzistencën e kushtetutës dhe ligjeve në shtet, por edhe me ekzistencën edhe të një gjendje tjetër në shoqëri, me ekzistencën e sistemit juridik, e rendit kushtetues (juridik), e nga ana tjeter edhe me sjelljet e njeriut në pajtueshmëri me kushtetutën. Si rend kushtetues mund të jetë vetëm ai rend ku me norma juridike është kufizuar dhe kontrolluar pushteti shtetëror. Qëllimi i ekzistimit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë është që të sigurohet respektimi i së drejtës në një vend, dhe atë jo vetëm nga ana e qytetarëve të saj, por edhe nga ana e bartësve të pushtetit shtetëror, veçanërisht nga bartësit e pushtetit legjislativ dhe atij ekzekuziv. “ Parimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë nuk kufizohet vetëm në pajtushmërinë formale të akteve më të ulëta me ato më të larta dhe me kushtetutën si akt më i lartë në një vend. Parimi i kushtetutshmërisë

20 Svetomir Shkariq, Sporedbeno i makedonsko ustavno pravo (Botuesi: Shkup, 2004), fq. 326 21 Kurtesh Saliu, E drejta kushtetuese. Libri i I-rë (Botuesi: Prishtinë, 1998), fq. 89 22 Svetomir Shkariq, Ustavno Pravo (Botuesi: Shkup, viti i botimit), fq. 87 23 Po aty, fq. 86

32 | P a g e

nënkupton funksionin e ndalimit, kufizimit, dhe kontrollimit të pushtetit kur ai tejkalon autorizimet e kushtetuese të veprimit”24Si elaborim teorik në sensin e kufizimit të arbitraritetit të pushtetit, kushtetutshmëria zakonisht lidhet me veprën e Monteskijes “De l'esprit des lois” (Mbi Frymën e Ligjeve) (1748), për t’u elaboruar më vonë nga shumë autorë tjerë deri në ditët e sotme. E përbashkëta e të gjithë këtyre autorëve është se kanë synuar dhe synojnë që të krijojnë arëysetime teoriko-praktike për kufizimet e pushtetit politik brenda një shoqërie.25

Në kuptimin më të gjërë të saj parimi i kushtetutshmërisë si parim juridik

nënkupton shtetin e së drejtës, përvec kontrollit kundër ushtrimit arbitrar të pushtetit. Kushtetutshmëria nënkupton gjendjen e tillë politike e shoqërore, në të cilen sundon ligji në shtet. Ajo paraqet gjendjen e tillë juridike, në të cilën konfliktet politike i shndërron në konflikte juridike, të cilat zgjidhen në një procedurë juridike duke e respektuar rendin juridik. Në vijim të kësaj, sundimi i ligjit përdoret në dy kuptime: në kuptimin e ngushtë dhe në kuptimin e gjërë. Në versionin e vet të “ngushtë”, sundimi i ligjit kërkon sundim të drejtë dhe të hapur përmes normave të përgjithshme që gëzojnë parashikueshmëri të madhe juridike , të cilat publikohen paraprakisht në mënyrë që publiku të jetë në dijeni për ekzistencën e tyre, pastaj ndarje të qartë dhe të plotë të pushtetit, dhe, së fundi, mbizotërim të idesë së në praktikë askuhs nuk mund të jetë mbi ligjin. Megjithatë, kjo nuk është e tëra për një demokraci kushtetuese. Në kuptimin e vet të “gjërë”, sundimi i ligjit ka të bëjë me legjitimitetin e sundimit (qeverisjes). Për të qenë legjitim, sundimi i ligjit duhet të ngërthejë elemente të përgjegjësisë demokratike, paanësinë procedurale dhe mbështetjen e madhe për vlerat liberale (si psh. për vlerat e drejtësisë, të pavarësië së gjyqësorit, barazinë , lirinë, mbrojtjen e pakicave, etj.). Në këtë legjitimitet ndikim të madhë ka edhe ambienti ndërkombëtar.26

Parimi i ligjshmërisë .- Miratimi i kushtetutës së shkruar ka si pasojë epërsinë e dispozitave të saj ndaj dispozitave ligjore, pra kushtetutshmërinë. Por, zakonisht, me të zbatohet edhe parimi i hierarkisë së rendit juridik, ku si çështje kryesore shtrohet pajtueshmëria e të gjitha akteve të përgjithshme dhe individuale me dispozitat ligjore. Ky është parimi i ligjshmërisë. Të dy këto parime rregullohen dhe ecin së bashku.

24 Vesela Mukovska - Çingo, Ustavno Sudstvo, fq. 128 25 Krahaso më tepër lidhur me këtë studimin në tri vëllime të autorit S. E. Finer, The Hsitory of

Government (I-III) (Oxford University Press: Oxford, 1999), posaqërisht vëllimin I, fq. 72-94; Pastaj, shih edhe : Scott Gordon, Controlling the State. Constitutionalism From Ancient Athens to Today (Harvard University Press: Massachusetts, 1999) , ne vecanti kapitujt 1 (“The Doctrine of Sovereignty”), 4 (“Countervailance Theory in Medival Laë, Chatholic Ecclesiology, and Hugenot”), 7 (“The Development of Constitutional Government and Countervailance Theory in Seventeenth- Century England”), dhe kapitulli i fundit (“Epilogue”); M.J. C. Vile, Constitutionalism and the Separation of Powers (Liberty Fund: Indianapolis, 1998) (ky studim në tërësi është shtjellim teorik i teorisë mbi ndarjen e pushteteve).

26 Jane Stromseth, David Ëippman & Rosa Brooks , Can Might Make Rights? Building the Rule of Law After Military Interventions (Cambrdige University Press: Cambridge, 2006) fq. 56-84; Për ndikimin e ambinetit ndërkombëtar në leigjitimtetin e sundimit (qeverisjes), krahaso: Vicki Jackson, Constitutional Engagement in a Transitional Era (Oxford University Press: Oxford, 2010) fq. 1-102; 254-285 (në vecanti fq. 259-261, ku autorja shqyrton rolin e bashkësisë ndërkombëtare në legjitimitetin e kushtetutave vendëse , pra ku flet për sundimin e ligjit në kuptim të “gjërë” si dhe për faktorët që ndikojnë në te).

33 | P a g e

Çdokushtetutë dhe shtet bashkëkohor e shpall parimin e lighshmërisë si kusht për ekzistencën e shtetit ligjor27

Për nga përmbajtja e tij, parimi i ligjshmërisë ka karakter politik e juridik.

Formalisht, ai nënkupton pajtueshmërinë e akteve materiale me të gjitha aktet juridike që kanë të bëjnë më to, pra, pajtueshmërinë e të gjitha akteve juridike më të ulëta me ligjin. Ligjshmëria nënkupton qeverisjen mbi bazën e ligjit, kundër arbitraritetit të organeve shtetërore dhe dënimin e çdo abuzimi e veprimi arbitrar që vjen në kundërshtim me ligjin. Ky parim nënkupton ndërtimin e raporteve midis pushtetit dhe shtetasve në bazë të ligjit, ushtrimin e pushtetit publik si shërbim publik; me tej, ai nënkupton mbështetjen në ligje të të gjitha veprimeve, procedurave dhe akteve të administratës shtetërore, po ashtu edhe të organeve gjyqësore, si dhe garantimin e të drejtave të njeriut dhe të shtetasve28. Sa i përket raportit mes kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, konsiderohet se kushtetutshmëria në kuptimin e gjërë të saj paraqet formën më të lartë dhe themelore të ligjshmërisë. Raporti i këtillë midis kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë ka kontribuar shumë që të mos bëhet dallimi midis tyre, respektivisht që ato të konsiderohen si sinonime29

27 Aurela Anastasi, E Drejta Kushtetuese(Pegi: Tirane, 2003) fq. 195 28 Po aty, fq. 196 29 Vesela Mukovska – Çingo, Ustavno Sudstvo, fq. 148

34 | P a g e

I.9.Parimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Kushtetutat e Republikës së Maqedonisë dhe të Republikës së Shqipërisë

Parimi i kushtetutëshmërisë dhe ligjshmërisë është një nga parimet themelore të sistemit politik të Republikës së Maqedonisë dhe të Republikës së Shqipërisë. Nga dispozitat e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së vitit 1991 dhe, nga dispozitat e Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë së vitit 1998, mund të vërehen elemente që kanë të bëjnë si me aspektin material ashtu edhe me aspektin formal të këtij parimi, që do të thotë se ky parim trajtohet para së gjithash si kuptim juridik. Mirëpo, përveç karakterit juridik, parimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, nuk ka dyshim se si nocion duhet parë edhe në kuptimin politik.Kjo nga fakti se kontrolli kushtetues në thelbin e vet përfshin edhe disa çështje, të cilat kanë patjetër edhe karakter politik, siç janë rastet e vlerësimit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së programeve dhe statuteve të një partie politike, përfshirjen në shqyrtimin e përgjegjësisë së kryetarit të republikës, kontrollin kushtetues të procedurave të referendumeve, etj.30

Kushtetutat konstituojnë rendin kushtetues dhe përcaktojnë vlerat themelore, si

dhe bazat e parimet e funksionimit të tyre. Bartësit e pushteti,t autorizimet e tyre i ushtrojnë në bazë të kushtetutës. Ky parim, në kuptimin e tij material, është forcuar veçanërisht me ekzistencën e pluralizmit politik dhe me parimin e ndarjes së pushteteve. Parimi i kushtetutshmërisë duhet domosdoshmërisht të jetë në funksion të realizimit, sigurimit dhe garantimit të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, mes të cilave bien edhe të drejtat e nacionaliteteve ose pakicave kombëtare. Vendet që janë objekt shqyrtimi këtu janë me rende kushtetuese,të cilët funksionojnë në bazë të parimeve të kushtetutës, ku pushteti politik, bazen e funksionimit të tij, e ka të përcaktuar me dispozitat kushtetuese. Kështu, ta zëmë, neni 7 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë thot se “ sistemi i qeverisjes në Republikën e Shqipërisë bazohet në ndarjen dhe balancimin ndërmjet pushteteve ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor” .31Kurse, sipas nenit 51 pika 1 të Kushtetutës së Maqedonisë “, ligjet në Republikën e Maqedonisë patjetër që duhet të jenë në pajtushmëri me Kushtetutën, kurse të gjitha aktet tjera në pajtushmëri me ligjin dhe Kushtetutën”.32

Përvec këtyre parime, kushtetutshmëria nënkupton edhe pozitën kushtetuese të

njeriut dhe qytetarit, e me të edhe të vetë karakterit kushtetues të lirive dhe të drejtave dhe të detyrimeve të qytetarit. Në tri kushtetutat që trajtohen këtu, ekzsiton një kapitull i i

30 Shih më shumë në Venice Commission (ed.), Models of Constitutional Jurisdiction (Council of

Europe Press: Strasbourg) , ne vecanti kapitujt II (“Control of Constitutionality of the Activities of the Supreme Organs of the State”), III (“Controversies Betëeen the Central State and Regional or Other Subdivisions (Federal States, Cantons, Autonomous Regions, Provinces, Communities, etc.), VIII (“Jurisdiction on the Unconstitutionality of the Political Parties”).

31Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktikë gjyqësore ( Luarasi: Tiranë, 2004) 32 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetuese (Gazeta Zyrtare e RM-

së: Shkup, 2002).

35 | P a g e

gjatë dhe i elaboruar mbi të drejtat e njeriut, dicka që është bërë rutinë pas rëniës së komunizmit në të gjitha vendet ish komuniste.33

Sa i përket parimit të ligjshmërisë, duhet theksuar se në më shumë dispozita

kushtetuese theksohet se puna e organeve dhe institucioneve shtetërore bazohet në kushtetutë dhe ligj. Ligji si akt juridik i cili në bazë të fuqisë juridike vjen menjëherë pas kushtetutës, bënë konkretizimin dhe rregullimin e marrdhënieve shoqërore të rregulluara më ligj, d.m.th marrëdhënieve shoqërore u jep karakter juridik. Si karekteristika më te rendësishme të parimit te ligjshmërisë janë: parimi i shpalljes së ligjeve ose të akteve të tjera normative; ndalimi i efektit retroaktiv të ligjit; përcaktimi ligjor i veprave penale dhe i dënimeve; baza ligjore e akteve individuale; veprimi dhe masat e organeve të pushtetit shtetëror; baza ligjore e vendimeve gjyqësore; baza ligjore e veprimtarisë të subjekteve afariste si dhe baza ligjore e bartësve të funksioneve të pushtetit34

Përgjithësisht parimi i kushtetutshmërisë në rendin juridik tëMaqedonisë do të shprehej, inter alia, përmes e këtyre parimeve: epërësisë së kushtetutës; pozitës statusore kushtetuese; garantimit të kushtetutshmërisë; kushtetutshmërisë së fortë; përcaktimit si vlera kushtetuese të të drejtave dhe lirive të njeriut si dhe ndarjen e pushtetit shtetëror në legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor, etj.

33 Kushtetuta e parë që ka parashkuar një sistem të elaboruar për mbrotjen e të drejtave të njeriut

ka qenë Kushtetuta e Vajmarit e vititi 1919 , e cila në Kapitullin II të saj ka folur gjerësisht për të drejtat individuale të gjermanëve. Ky kapitull ka shërbyer si pretekst që në teori, një ndër autorët më të mdhenjë të shekullit që e lamë pas, Karl Shmit, ta quaj si “kushtetutë të dytë brenda Kushtetutës së Vajmarit”. Krahaso: Karl Smit, “Legalnost i Legitimnost”. Në Slobodan Samardzic (ed.), Norma i Odluka,Karl Smit i Njegovi Kriticari fq. 323-336. Për komente të përgjithshme rreth Kushtetutës së Vajmarit dhe vendit të Kapitulli II , shih më shumë nëArthur J. Jacobson and Benrhard Schlink (eds.), Weimar . A Jurisprudence of Crisis (University of California Press: Berkley, 2000

34 Vesela Mukovska - Çingo, Ustavno Sudstvo, fq. 165

36 | P a g e

I.10. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë

Sot në botë ekzistojnë sisteme të ndryshme të kontrollit dhe mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Ekzistojnë numër bukur i madh i shteteve të cilat kanë vendosur kontrollin e kushtetutshmërisë gjyqësore. Teoria dhe praktika e kontrollit gjyqësor të një vendi ka ushtruar ndikim edhe në shtete tjera. Vlenë të thuhet se sot në botë nuk ekzistojnë dy shtete, të cilët kanë sisteme plotësisht identike të kontrollit kushtetues.35 Autorë të ndryshëm përmendin klasifikime të ndryshme të sistemeve të kontrollit kushtetuese, varësisht kriterit që merret për bazë. Profesor Luan Omari, përmend dy modele të organizimit të gjyqësisë kushtetuese:

- Modelin amerikan: është i decentralizuar, sepse kontrolli u besohet të

gjitha gjykatave të vendit, konkret, sepse gjyqëtari vendos përjashtimisht në rastin e zbatimit të një ligji në një çështje individuale, dhe a posterori , sepse kontrolli ushtrohet mbi një ligj tash të shpallur dhe që është në fuqi.

- Modelin evropian :është i centralizuar, sepse ushtrohet nga një gjykatë e vetme dhe e posaçme, abstraktsepse gjykatavendos me anë të vendimit të drejtuar kundër një ligji pavarësishtë nga çdo konflikt, dhe mund të jetë edhe a priori, kur kontrolli ushtrohet mbi një ligj që ende nuk është shpallur.36

Pavarësisht kritereve të ndryshme që merren gjatë përcaktimit të modeleve të ndryshme në teorinë kushtetuese komparative kryesisht na paraqitën tri sisteme themelore të kontrollit të kushtetutshmërisë së ligjeve dhe të aktevetë tjera juridike: mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë nga ana e organit legjislativ (sistemi i vetëkontrollit), nga ana e organit të veçantë kushtetues ose politik, dhe nga ana e gjykatave (të rregullta ose kushtetuese).37

I.10. a. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e organit

legjislativ (sistemi i vetëkontrollit).- Ky system bazohet në teorinë e supremacisë (të epërsisë) të parlamentit. Sipas këtij sistemi, organi legjislativ vlerëson vetë se a janë ligjet në pajtim me kushtetutën. Sipas këtij sistemi, çështja e kushtetutshmërisë së ndonjë ligji parashtrohet nga ana e deputetëve si çështje paraprake gjatë shqyrtimit të ndonjë propozimligji. Ky system, ka qenë i pranishëm në ish vendet socialiste.

Me Kushtetutën e RSM-së të vitit 1974 Gjykata kushtetuese ishte pjesë e sistemit të unitetit të ushtrimit të pushtetit dhe kishte detyrë që të sigurojë harmonizimin e brendshëm të rendit juridik. Kundrejt kompetencës relative të kufizuar (mes tjerash gjykata kushtetuese nuk kishte mundësi që të anulonte ligje kundërkushtetuese, por vetëm të konstatonte mos pajtueshmërin e tyre me kushtetutën), ajo në këtë periudhë luante rol

35 Dimitar Kuliq, Ustavno Sudstvo u Sveto (Botuesi: Beograd- Zajecar, 1982), fq. 42 36 Luan Omari, Shteti i së Drejtës ( Elena Gjika: Tiranë, , 2004), botimi i dytë, fq. 221-222 37 Shih më shumë për zhvillimin komparativ të këtyre tri sistemeve në : Maujro Capelleti, Judicial

Review in the Contemporary World (The Bobbs-Merrill Company Inc.: USA, 1971), në vecanti kapitulli I (“Judicial and Political Controls of Constitutionality”) dhe III (“The Modern Systems of Judicial Review: The Organs of Control”).

37 | P a g e

të rendësishëm në mbrojtjen e rendit juridik në kuadër të sistemit politik të bazuar në parimin e unitetit në ushtrimin e pushtetit.38

I.10.b. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e organit të vaçantë kushtetues ose politik.- Në vendet të cilat e kanë përfaqësuar këtë system, kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë është lënë në kompetencë të ndonjë organi politik, i cili në njëfarë mënyre, është ndarë nga organi legjislativ. Ky sistem i kontrollit të kushtetutshmërisë është më i rrallë. Në historikun e vet, ky sistem na paraqitet në disa “modele”. Disa nga ata nuk janë zbatuar asnjëherë vetëm se kanë mbetur si modele teorike. Si model i kontrollit kushtetuesë paraqitet Franca, me Kushtetutën e vitit 1799. Me këtë kushtetutë, ishte paraparë që kontrollin e kushtetutshmërisë së ligjeve ta bëjë Senati, si dhomë e veçantë e parlamentit francez. Sot, shumë pak vende e njohin këtë sistem të kontrollit kushtetues. Këtë sistem në formën e saj më të zhvilluar e hasim në Francë me Kushtetutën e vitit 1958, rolin e të cilit e luan Këshilli Kushtetues i Francës (Conceil Constitutionel) 39. I.10.c. Sistemi i kontrollit dhe i mbrojtjes gjyqësore të kushtetutshmërisë- Ky sistem i kontrollit të kushtetutshmërisë na paraqitet në dy forma:Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e gjykatave të rregullta dhe kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e gjykatave kushtetuese. I.10. c.1) Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e gjykatave të rregullta- Ky sistem i kontrollit ekziston në shtete të ndryshme si në SHBA, Kanadë, Australi, Zeland të Re etj. Në këto vende mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë bëhet gjatë zgjidhjes së ndonjë rasti konkret nga ana e gjykatave të rregullta. Kjo do të thotë se pa “case and controversy” (pra pa një kontest dhe rast real kontestues), nuk mund të ketë fare kontroll abstrakt dhe hipotetik. Në këtë sistem, çështja e vlerësimit të kushtetutshmërisë së ndonjë ligji paraqitet si çështje dytësore. Si çështje kryesore paraqitet kontesti konkret, i cili zhvillohet para gjykatës së caktuar. Në ShBA, p.sh, gjatë zgjidhjes së ndonjë rasti konkre, mund të parashtrohet çështja e kushtetutshmërisë së atij ligji, në bazë të cilit duhet të zgjidhet rasti konkret. Nëqoftëse gjykata vlerëson se ai ligj është jokushtetues, ajo nuk e abrogon ligjin e tillë, por vetëm nuk e aplikon në rastin konkret, dhe ligji i tillë vazhdon të vlejë edhe më tej. Mangësi e këtijë sistemi të kontrollit të kushtetutshmërisë është se edhe përkundër asaj se një gjykatë ka vlerësuar se ligji i tillë është jokushtetues, ligjin e njejtë gjykata tjetër mund ta vlerësojë se është në pajtim me kushtetuten dhe ta aplikojë në rastin konkret40.

38 Shih më shumë për këtë në ëeb faqen e Gjykatës Kushtetuese të RM-së:

http://ëëë.ustavensud.mk/domino/WEBSUD.nsf, të qasur më date 12.12.2012 39 Për zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese në Francë, shih më shumë në John Bell, French

Constitutional Law(Clarendon Press: Oxford, 1992), ne vacanti 7 kapitujt e pjesës së parë të cilët flasin për zhvillimin kushtetues në Francë deri në kohën e botimit të librit (fq. 9-242)

40 Rasti i parë që ka filluar në këtë kuptim është , sic u tha, Marbury vs. Madison (1803). Në këtë rast, John Marshall theksoi epërsinë e kontrollit kushtetues të ligjeve dhe rëndësinë që ligjet që nuk janë në përputhje me kushtetutën të vihen jashtë përdorimi. Kjo, sot, megjithatë ka ndryshuar dhe ligjet që shpallen si jokushtetuese mbeten akoma në fuqi për që zbatimi i tyre diktohet nga precedenti i Gjykatës Supreme

38 | P a g e

I.10. c. 2) Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e gjykatave kushtetuese.- Vendet të cilat e kanë pranuar këtë sistem të mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, kanë formuar një organ të veçantë, gjykatën kushtetuese,e cila si kompetencë kryesore ka mbrojtjen e kushtetutes. Këtë kompetencë, gjykata kushtetuese e realizon me anë të kontrollit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së akteve juridike të vendit. Gjykata kushtetuese kryen kontrollin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe, vetë akti i tillë, është objekt kontesti, pra këtu kontesti nuk rrjedh nga ndonjë ngjarje konkrete jetësore. Në të drejtën kushtetuese komparative, ky sistem i kontrollit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë është më i pranuari. Ky sistem, për herë të parë vendoset me Kushtetuten e Austrisë të vitit 1920, kurse në praktikë është vënë në jetë në Cekosllovaki më 192141. Varësisht nga koha se kur kryhet kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, sipas këtijë sistemi kemi mbrojtjen preventive (paraprake), atëherë kur kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së ndonjë akti juridik bëhet para se akti i tillë të hyjë në fuqi, dhe mbrojtjen akcesore (represive ) , atëherë kur kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së ndonjë akti juridik bëhet pasi akti i tillë të ketë hyrë në fuqi42. Republika e Maqedonisë dhe Republika e Shqipërisë e kanë përvetësuar sistemin e tretë të mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, d.m.th sistemin e kontrollit dhe mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë nga ana e Gjykatës Kushtetuese. Ky sistem, ka përparsitë e veta në krahasim me dy sistemet tjera të kontrollit të kushtetutshmërisë.

Sistemi i këtillë i kontrollit kushtetues në Shqipëri, është i kohës më të re. Për herë të parë u vendos me Ligjin e 29 Prillit të vitit 1992, që si Kreu III, iu shtua Ligjit për Dispozitat Kryesore Kushtetuese me titullin “Organizimi i Drejtësisë dhe Gjykata Kushtetuese”. Më pastaj, vendi dhe pozita e Gjykataës Kushtetuese u sanksionua edhe më mirë në bazë të Kushtetutës së vitit 1998. Në nenin 124 të kësaj Kushtetute, thuhet , mes

dhe i gjykatave tjera të rregullta dhe jo nga ligji i deklaruar si jokushtetues. Krahaso: William E. Nelson , Marbury v. Madison. The Origins and Legacy of Judicial Review , fq 54-71.

41 Allan R. Breëer-Carias, Constitutional Courts as Positive Legislators. A Comparative Law Study (Cambridge University Press: Cambridge, 2011), fq. 5-6.

42 Përveç kontrollit preventiv (paraprak) të normës ligjore, në disa vende, përfshirë këtu dhe Kosovën, ekziston edhe kontrolli preventiv (paraprak) i amendamenteve kushtetuese. Në rastet e tilla kontrolli kushtetues konsiston në vlerësimin e kushtetutshmërisë së amendamenteve të propozuara, pra para se të shkojnë në Kuvend për votim, për të parë nëse normat e tilla kushtetuese të propozuara cënojnë dispozitat e ashtuquajtura “të rrënjosura”. Të natyrës së tillë janë dispoziatat kushtetuese që kanë të bëjnë me sistemin politik, laicitetin e shtetit, të drejtat e njeriut, etj. Kontrolli preventiv, si në rastin e Kosovës, është i rrallë dhe ekziston vetëm në disa vende, siç janë Azerbajxhani, Kirgizia, Moldavia, Turqia dhe Ukraina. Shih më shumë në analizën komparative të Komisionit të Venedikut, Report on Constitutional Amendment, Adopted by The Venice Commission at Its Plenary Session (Venice, 11-12 December 2009). Në internet mund të gjendet në: www.venice.coe.int, me këtë shenjë: CDL-AD (2010) 001 Study No. 469/2008, Starsbourg, 19 January 2010. Për aspektet teorike të kontrollit preventiv të amendamenteve kushtetuese, krahaso studimin e Kemal Gozler, Judicial review of Constitutional Amendmenets. A Comparative Study (EKIN PRESS: Bursa, 2008); Gary Jeffrey Jacobsohn, “An unconstitutional constitution? A comparative perspective”. Int’l J Con Law, Vol. 4 no. 3 (Jul 2006).

39 | P a g e

tjerash, se “Gjykata Kushtetuese garanton respektimin e kushtetutës dhe bënë interpretimin përfundimtar të saj. Gjykata Kushtetuese i nënshtrohet vetëm Kushtetutës”.43

Sistemi i këtille në Maqedoni ka ekzistuar qysh me Kushtetuten e Republikës

Socialiste të Maqedonisë së vitit 1963 dhe atë të vitit 1974. Te Kushtetuta e vitit 1974, kemi edhe ndryshimin dhe plotësimin e disa neneve të saj që kishin të bëjnë me punën dhe veprimtarinë e gjykatës kushtetuese. Kështu, neni 419 al. 1,u pat zëvendësuar me Amendamentin LIII, pikën 1; pastaj neni 424, al. 1 dhe 2, janë zavendësuar me Amendamentin VII; kurse al. 1 dhe 3 të pikës 1 të këtijë amendamenti,u zëvendësuan me pikën 4 të Amendamentit LIII; pastaj neni 427 u zëvendësua me pikën 2 të Amendamentit LIII, kurse neni 429 u plotësua me pikën 3 të Amendamentit LIII.44 Edhe Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e vitit 1991 e ka përvetsuar të njejtin sistem të kontrollit dhe mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Në Republiken e Maqedonisë, kontrollin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë, e ushtron Gjykata Kushtetuese e RM-së. Në bazë të nenit 108 të Kushtetutës së RM-së, “Gjykata kushtetuese e RM-së është organ i Republikës, i cili mbron kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë ”45. Në bazë të Kushtetutesë së RM-së të vitit 1991, punën dhe kompetencat e Gjykatës kushtetuese e rregullojnë nenet 108-113, ku neni 109 al.2 është zëvendësuar me Amendamentin XII, si rezultat i ndryshimeve kushtetuese të dala nga Marrëveshja Ohrit e vitit 200146.

Puna dhe organizimi i Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë parashihet në

Rregulloren e Gjykatës Kushtetuese të datës 07. 10. 1992. (sjellur nga ana e vetë Gjykatës Kushtetuese, publikuar në “Gazeten Zyrtare të RM-së”, Nr, 70/ 1192).

Këtë ndryshim, si dhe ndryshimet e tjera që ekzistojnë në punën dhe veprimtarinë

e Gjykatës Kushtetuese të parapara me Kushtetutën e RSM të vitit 1974 dhe me Kushtetutën e RM të vitit 1991 do t’i paraqesim në mënyrë komparative në vazhdim të punimit në vendin e caktuar, kurse rëndësi të veçantë do t’i kushtojmë procedurës që ka të bëjë me mbrojtjen kushtetuese të të drejtave të qytetarit para Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë dhe procedurës për mbrojtjen e tyre që zhvillohet nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, bazuar në procesin e rregullt gjyqësor.

Në sistemet juridiko – kushtetuese të të gjitha vendeve, përkatësisht të shteteve të

pavarura dhe sovrane në Europën Juglindore, pa përjashtim, ndonëse pjesa më e madhe e tyre akoma ndodhen në periudhen e tranzicionit, sigurohet dhe garantohet mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe e ligjshmërisë përmes institucionit të veçant të themeluar si

43Shih, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me Praktikë Gjyqësore (Luarasi: Tiranë, 2004). Përvec kësaj, përbërja dhe kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë rregullohen në pjesën e tetë të Kushtetutës ( nenet 124 – 134), ndërsa organizimi dhe funksionimi i saj rregullohen me Ligjin Nr.8577, të datës 10 shkurt 2000, të miratuar nga Kuvendi i Republikës së Shqipërisë. 44 Kushtetuta e RS e Maqedonisë, 1974.

45Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetuese (Gazeta Zyrtare e RM-së: Shkup, 2002)

46Marrëveshja e Ohrit, Shkup, 2 Gusht 2002. Teksti i plotë i Marrëveshjes së Ohrit gjendet në http://sq.wikipedia.org/ëiki/Marr%C3%ABveshja_e_Ohrit

40 | P a g e

Gjykatë Kushteueseme me kompetenca të përcaktuara qartë me aktet kushtetuese dhe me ligje. Në këtë drejtim Kosova pat ngelur prapa, jo vetëm si një vend i i tranzicionit me një rend kushtetues tejet specifik për shumë arsye politike dhe juridike, por edhe me mungësën de jure një sistemi për mbrojtjen kushtetutshmërisë dhe ligjëshmërisë.47 Kjo gjendje ndryshoi pas shpalljes së pavarësisë së këtij vendi më 17 shkurt 2008 dhe filllimin e Gjykatës Kushtetuëse në fillim të vitit në vijim.

Gjatë punimit të doktoraturës në vazhdim do t’i trajtojmë specifikat që ekzistojnë

në dy vendet, në Maqedoni dhe Shqipëri respektivisht. Çështjet e përbashkëta do t’i paraqesim si unike, kuptohet për aq sa është e mundshme, ndërsa ato karekteristika që janë specifike do t’i trajtojmë si të tilla në trajtimin e çështjeve përkatëse . Me qëllim të rritjes së seriozitetit të punimit, e kemi konsideruar si të dobishme që të fusim disa trajtime komparative të kontrollit kushtetues të vendeve tjera, të atyre që kanë sistem të njejtë të kontrollit, kryesisht të vendeve Evropiane.

47 Shih më shumë për gjendjen e Kosovës para shpalljes së pavarësisë në punimin e Bajram Pollozhani, “Një shqyrtim komparativ kushtetues- juridik për mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë”. Universitas, Viti V, Nr.8, Tetor 2006, Tetovë, fq. 110-111

41 | P a g e

Kreu i II Kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë

42 | P a g e

Kreu II

Kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë

II.1. Pozita kushtetuese- juridike e Gjykatës Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë

Në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë përcaktohet se “Gjykata Kushtetuese e Republikes së Maqedonisë është organ i Republikës i cili e mbron kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë”48.. Gjykata Kushtetuese paraqittet si institucion tejet i rëndësishëm kushtetues, me një pozitë të veçantë kushtetuese, që e përcakton drejtpërsdrejti kushtetuta, e cila përcakton krahas pozitës edhe kompetencat e saj. Duke e trajtuar atë si kategori kushtetuese ajo përcaktohet vetëm me kushtetutë, d.m.th. jo edhe me ligj ose akt nënligjor. E vetmja çështje që nuk rregullohet me kushtetutë e as me ligj është çështja e mënyres së punës dhe procedurave të saj. Rregullimi i materies që parashihet me aktin e brendëshem të gjykatës, nuk mund t’i tejkalojë kornizat kushtetuese të pozitës që ajo ka. Lejimi që disa punë t’i rregullojë në mënyrë të pavarur Gjykata Kushtetuese me akt të vetin, e forcon pozitën e saj në sistemin e ndarjes së pushteteve, veçanërisht ndaj pushtetit ligjvënës.49 Madje ka edhe pikëpamje tjera se rregullimi i këtillë i punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikesa së Maqedonisë, ka mundësi që t’a bëjë atë tejet komode në ecurinë e drejtësisë kushtetuese. Duke pasur parasysh se kjo Rregullore e Gjykatës Kushtetuese është nxjerrë në vitin 1992, shumë shpejt pasi Republika e Maqedonisë doli nga një sistem dhe një mentalitet socialist dhe, duke pasur parasysh ndryshimet kushtetuese që ndodhen si rezultat i Marrëveshjes së Ohrit të vitit 2001, jam i mendimit se është koha për nxjerrjen e një ligji për punen e Gykates kushtetuese, i cili do të duhej t’i ngërthente në vetvete të gjithë ndryshimet kushtetuese, ku do të duhej ta përmbante edhe të drejten për t’iu drejtuar gjykatës edhe në gjuhen shqipe.

Pavarësia e Gjykatës kushtetuese shihet në atë se ajo funksionin e vet e ushtron

vetëm në bazë të kushtetutes. Pra, në punën e Gjykatës Kushtetuese nuk kanë të drejtë të ndikojnë as Kuvendi Republikan e as ndonjë organ tjeter shtetëror, sepse Gjykata Kushtetuese veprimtarinë e vet e ushtron në mënyrë të pavarur pa ndikimin e asnjë organi shtetëror ose joshtetëror tjetër.

Institucionalishtë, Gjykata Kushtetuese në një kuptim të veçant , përfshihet në sferen e pushtetit gjyqësor, por, me një dualizëm në rolin dhe pozitën që ka. Ajo nuk është institucion klasik gjyqësor, edhe përkundër ekzistencës të disa elementeve të gjyqësisë klasike. Gjykata kushtetuese ka edhe dimension më të gjërë politik, por megjithatë nuk është dhe nuk paraqitet si organ apo institucion politik në kuptimin e 48 Sih nenin 108 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë 49 Shih Vesela Mukovska Çingo, Ustavno Sudstvo, Shkup 2002, faqe 227-228

43 | P a g e

vërtetë të saj. Duke pasur parasysh karakterin specifik të saj, Gykata Kushtetuese paraqite si gjykatë kushtetuese- juridike e veçantë dhe si institucion politik. Karakteri dualist, i cili nuk është cilësi vetëm e Gjykatës Kushtetuese të R. Maqedonisë, por edhe e gjykatave kushtetuese të vendeve tjera, pra edhe e asaj të Republikës së Shqipërisë.

Gjykata kushtetuese, para së gjithashë është organ i jurisprudencës, në bazë të

vetë emrit që i përcakton kushtetuta. Si gjykatë, funksion themelor ajo ka mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë të sistemit. Karakteri mbrojtës i këtij funksioni, është element i theksuar klasik gjyqësor, i cili, me të vërtetë gjykatës i jep karakterin dhe pozitën e një institucioni të veçantë gjyqësor në sistem. Funksioni mbrojtës, të cilin e realizon përmes zhvillimit të kontestit kushtetues – juridik, në një procedurë të caktuar paraprake dhe me sjelljen e vendimit të vet, janë gjithashtu elemente të natyrës dhe karakterit të saj gjyqësor.50 Gjykata Kushtetuese, nuk krijon të drejtën dhe nuk përcakton çka është e drejta, por, konstaton ç’ka nuk është e drejtë. Ajo nuk shkruan norma originale, por i shqyrton, i vlerëson dhe vendos në mënyrë përfundimtare se normat përkatësë dhe marrëdhëniet e caktuara janë në pajtushmëri me Kushtetutën, marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara me ligj, respektivisht me ligjet.

Sa i përket karakterit të saj si organ apo institucion politik, ajo duhet të mbajë

përgjegjësi edhe për raportet politike të marrëdhënieve, të kushteve dhe rrethanave nën të cilat sillen vendimet e gjykatës. Për shkak të këtyre arsyeve por edhe të çështjeve që bienë në kompetenc të saj, ajo gjithashtu, në shkallë të njejtë, paraqet organ politik, respektivisht institucion politik sui generis.51

Gjykata Kushtetuese duhet në thelb të mbrojë rendin juridik objektiv të shtetit.

Nga pozita që ka në Kushtetutën e RM-së, ajo nuk nënkupton se duhet ta mbrojë vetëm kushtetutën, por, duhet ta ruajë edhe kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë e sistemit. Në këtë rast, paraqitet dilema se sa kjo mbrojtje e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë duhet të niset vetëm nga aspekti i kushtetutës së shkruar apo nga e gjithë ajo që del nga kuptimi i së drejtës kushtetuese në një shtet. Nga dilema e parshtruar se gjykata kushtetuese është vetëm ruajtës i kushtetutës, që zakonisht nënkuptohet si një qëndrim klasik, apo se është ruajtës i rendit juridik objektiv në shtet, do të përcaktohemi për interpretimin më të gjërë të saj. Funksioni themelor i saj është që ta ruajë kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë në tërësinë e rendit kushtetues dhe juridik të Republikës së Maqedonisë. Objektin e vetë të mbrojtjës, kushtetuta nuk e kufizon vetëm në akte ose veprime të caktuara, apo vetëm në subjekte të caktuara. Përkundrazi, ajo e ka parasysh tërësinë e sistemit dhe rendit kushteues të Republikës së Maqedonisë, por nga aspekti i mbrojtjës së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. 52

50 Po aty, faqe 229 51 Po aty, faqe 229-230 52 po aty, faqe 230

44 | P a g e

II. 2. Përbërja dhe zgjedhja e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së

Maqedonisë

Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë e përbëhet nga 9 (nëntë) gjyqëtarë53 që zgjidhen nga Kuvendi i Republikës së Maqedonisë. Kuvendi Republikan, me shumicë votash nga numri i përgjithshëm i deputetëve, zgjedh vetëm gjashtë gjyqëtarë, kurse për zgjedhjen e tre gjyqëtarëve tjerë kërkohet që për ta të votojnë edhe shumica e deputetëve, të cilët deklarohen se i takojnë bashkësisë etnike, e cila nuk përbën shumicën e popullatës në Republiken e Maqedonisë. Kjo mënyrë e zgjedhjes së gjyqëtarëve të Gjykatës kushtetuese është paraparë me Amendamentin kushtetues XV, që doli si rezultat i ndryshimeve kushtetuese të parapara me Marrëveshjen e Ohrit54.

Me ndryshimet kushtetuese të vitit 2005, po ashtu ka risi në pikëpamje të

zgjedhjes së gjyqëtarëve të Gjykatës kushtetuese. Këtu kemi të bëjmë me ata kandidatë që propozohen nga Këshillit gjyqësor Republikan. Në pajtim me këto ndryshime dhe plotësime, Këshilli Gjyqësor Republikan propozon dy gjyqëtarë për në Gjykatën kushtetuese. Propozimi bëhet ekskluzivisht nga radhët e gjyqëtarëve nga gjykatat e zakonshëme. Pra, është e nevojshme që në momentin e propozimit të tyre të kenë qenë gjyqëtarë aktual në njërin nga instancat gjyqësore në Republikën e Maqedonisë.55

Kurse, në bazë të nenit 424 të Kushtetutës të RSM-së të vitit 1974, ajo përbëhej

prej kryetarit të saj dhe gjashtë gjyqëtarëve të tjerë që zgjidheshin në afat prej tetë vitesh, pa të drejtë rizgjedhjeje.56

E drejta e propozimit të kandidatëve për gjyqëtarë të Gjykatës Kushtetuese, sipas Kushtetutës së RM-së të vitit 1991, është ndarë në mes të disa organeve dhe atë: -Kryetarit të Republikës-i cili propozon dy kandidat; -Këshillit Gjyqësor Republikan- propozon gjithashtu dy kandidatë – nga radhet e gjyqëtarëve aktual në instancat e rregullta gjyqësore dhe -Komisionit të Kuvendit për mandate dhe emërime- propozon pesë kandidatetë tjerë. Gjyqëtarët Kushtetues zgjidhen nga rradha e juristëve të afirmuar, me mandat prej nëntë vitesh “pa të drejtë rizgjedhjeje” ( neni 109, alinea 2 i kushtetutës). Zgjidhja e këtillë që ka ofruar kushtetuta mund të vijë ndesh me një realitet, që është e domosdoshme për ekzistimin e koontiunitetit në punën e sajë. Tjetër zgjidhje ka ofruar Kushtetuta e Shqipërisë sa i përket mënyres së zgjedhjes së gjyqëtarëve kushtetues. Sipas nenit 125 pika 3 “ përbërja e Gjykatës Kushtetuese përtrihet çdo tri vjet, në një të tretën e saj sipas procedurës së caktuar me ligj”57 D.m.th, jepet një zgjidhje e tillë që vazhdimisht

53 Neni 109 i Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë 54 Marrëveshja e Ohrit, Shkup, 2 Gusht 2002 dhe amandamenti XV i kushtetutës së RM-së 55 Më gjërësisht, Amandamenti XXIX i Kushtetutës së RM-së, i shpallur në “Gazetën zyrtaretë RM-së”, nr.107/2005 56 Kushtetuta e RSM-së e vitit 1974 57 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, 2004

45 | P a g e

të ruhet një strukturë ekzistuese e gjyqtarëve dhe, ajo të ripërtrihet me nga tre gjyqëtarë të rinj në çdo tri vite.

Gjykata Kushtetuese, në seancen e saj zgjedh Kryetarin e Gjykates Kushtetuese nga radha e gjyqtarëve të saj me 2/3 e votave nga numri i përgjithshëm i gjyqtarëve, me votim të fshehtë, me kohëzgjatje prej tre vitesh pa të drejtë rizgjedhjeje.

Kushtetuta përcakton si inkopatabile, çështjen e të qenit gjyqtarë kushtetues dhe të ushtruarit të funksioneve të tjera publike. Sipas nenit 111 al.2 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së vitit 1991“, funksioni i të qenit gjyqtarë kushtetues është inkopatibil me ushtrimin e funksioneve dhe profesioneve të tjera publike ose me aderimin në parti politike”58. 58 Kushtetuta e RM-së, 1991 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetuese, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së

46 | P a g e

II. 3. Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë janë të caktuara me nenin 110 të Kushtetutes së RM-së.59 Sipas këtij neni Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë:

- Vendos për pajtueshmërinë e ligjeve me Kushtetuten; - Vendos për pajtueshmërinë e dispozitave tjara dhe të kontratave

kolektive me Kushtetutën dhe ligjet; Mbron liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me lirinë e besimit, ndërgjegjes, mendimit dhe shprehjes së lirë të mendimit , bashkimit dhe veprimtarisë me qëllime politike dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në bazë të gjinisë, racës, fesë, përkatësisë nacionale, sociale dhe politike;

- Vendos për konfliktin për kompetencë mes pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor;

- Vendos për përgjegjësinë e kryetarit të Republikës; - Vendos për kushtetutshmërinë e programeve dhe statuteve të partive

politike dhe të organizatave qytetare; - Vendos edhe për çështje të tjera të përcaktuara me Kushtetutë. Në bazë të kompetencave të paraqitura më lart që ka Gjykata kushtetuese e

Republikës së Maqedonisë, si organ që mbron kushtetutshmërinë dhe të ligjshmërinë, ka disa funksione:

a. Kontrollin normativ të akteve juridike të përgjithshme (kontrollin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë)- Në kuadër të kësaj competence, Gjykata kushtetuese vendos për: 1) Pajtushmërinë e ligjeve me kushtetutën, si akt juridik më të lartë (n.110 paragrafi 1 pika 1 e Kushtetutes së RM-së). 2) Pajtushmërinë e dispozitave juridike tjera dhe të kontratave kolektive me kushtetutën dhe ligjet. Kjo kompetencë e Gjykatës Kushtetuese përbën thelbin e vetë punës së saj. Në punën e saj nga viti 1992 deri më 2003, nga gjithsej 2.341 iniciativat e pranuara, 970 prej tyre kanë qenë për vlerësueshmërinë dhe kushteutshmërinë e ligjeve, 46 lënde për vlerësueshmërinë e statuteve, 34 lëndë për vlërsueshmërinë e kontratave kolektive, 299 lëndë për vlerësueshmërinë e dispozitave të qeverisë dhe të ministrive, 395 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të komunave, dhe 310 lëndë për vlerësueshmërin e akteve të pergjithëshme të ndërmarrjeve dhe organizatave të tjera.60

Nga gjithsej 238 lëndë, të pranuara në vitin 2005, 147 lëndë ishin për vlerësueshmërinë e kushteutshmërisë së ligjeve, 1 lëndë për vlerësueshmërinë e statutit, 1 lëndë për vlerësueshmërinë e kontratës kolektive, 21 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të qeverisë dhe të ministrive, 30 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të oarganeve të pushtetit lokal, 3 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të institucioneve publike, 9 lëndë 59 Shih më gjërësisht nenin 110 të Kushtetutë së Republikë së Maqedonisë 60 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së 1994-2003, Shkup, Maij 2003

47 | P a g e

për vlersueshmërinë e akteve të ndërmarjeve publike, 17 lëndë për vlersueshmërin e akteve të gjykatës, shoqatave tregtare, shoqatavë të qytetarëve etj.61

Nga gjithsej 240 lëndë të pranuara në 2006, 140 lëndë ishin për vlerësueshmërinë e kushteutshmërisë së ligjeve, 1 lëndë për vlerësueshmërinë e statutit, 3 lëndë për vlerësueshmërisë e kontratve kolektive, 18 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të qeverisë dhe të ministrive, 50 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të oarganeve të pushtetit lokal, 6 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të ndërmarrjeve publike, 4l lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të shërbimeve publike dhe 12 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të organeve të tjera.62

b. Mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të caktuara të njeriut dhe qytetarit të garantuara me kushtetutë – Sipas nenit 110 paragrafit 3 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, Gjykata Kushtetuese realizon mbrojtjen e lirive dhe të drejtave që kanë të bëjnë me: 1) lirinë e fesë(besimit), mendimit dhe shprehjes së lirë të mendimit; 2) lirinë dhe të drejten e bashkimitë dhe të zhvillimit të veprimtarisë politike dhe 3) ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në baza fetare, gjinore, përkatësie nacionale, sociale dhe politike. Pra, nga ajo që u tha më lartë, shihet qartë se Gjykata Kushtetuese i mbron vetëm disa të drejta politike dhe civile për të cilat është menduar se është e nevojshme që të kenë mbrojtje kushtetuese. D.m.th, për të njejtat është siguruar edhe mbrojtje kushtetuese edhe mbrojtje gjyqësore.

II.3. c. Vendos për konfliktin për kompetencë:

Sipas nenit 110 paragrafi 1 pika 4 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, Gjykata kushtetuese vendos: 1) vendos për konfliktin për kompetencë mes bartësve të pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor dhe 2) konfliktit për kompetencë mes organeve republikane dhe njësive të vetadministrimit lokal. Sa i përket vetë konfliktit për kompetencë ai mund të jetë:

Konflikt pozitiv për competence,- kur dy ose ma shumë organe ( ligjvënës, ekzekutiv e gjyqësor) të pushtetit qendror ose organe të pushtetit vendor, marin kompetenca të njejta dhe,

Konflikt negative për competence, – kur organet e sipër përmendura refuzojnë

kompetencën si të veten. Në punën e deritashme të Gjykatës Kushtetuese është vendosur për konfliktin për

kompetencën pozitive. Ky konflikt pozitiv u paraqitet mes kompetencave kushtetues

61 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM për periudhen 1Janarë- 31 Dhjetor 2005, Shkup, Janar 2006 62 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM për periudhen 1Janarë- 31 Dhjetor 2006, Shkup, Janar 2007

48 | P a g e

komanduese të Kryetarit të Republikës dhe Ministrisë së Mbrojtjës së Republikës së Maqedonisënë, në bazë të Ligjit për mbrojtje të shpallur në “Gazeten zyrtare të RM”, nr.8/92. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë me vendimin nr. 123/1993-0-0 të datës 14.10.1994 e zgjidh këtë konflikt në favor të kompetencave të Kryetarit të Republikës, “ anulohet neni 17. pika 9 e Ligjit për mbrojtje ( Gazeta zyrtare e RM nr.8/92).63 Sipas nenit 79, alineja 2 e Kushtetutes së Maqedonisë, “komandant supreme i forcave të armatosura në RM është Kryetari i Republikës, i cili të drejtat dhe detyrimet e tij i kryen në suaza të kushtetutës dhe ligjeve”.64

Konfliktet për kompetencë pozitive në Republikën e Maqedonise janë bukur të shpeshta, vecanërisht në kohet e fundit midis pushtetit të organeve republikane dhe organeve të pushtetit vendor, në periudhen kur në Maqedoni po zhvillohet procesi i decentralizimit, me qëllim të realizimit të vetëqeverisjes vendore si nevojë e kohës.Mirëpo, nuk do të thotë se për ato organet përkatëse ngren iniciativë në Gjykatën kushtetuese. Shkaqet mund të jenë të natyrave të ndryshme, e pikë së pari, të asj politike, apo edhe mos miratimit të mjaftueshëm të ligjeve, që do t’i rregullonin këto raporte. Në bazë të “Pasqyres “ së punës së Gjykatës Kushtetuese të RM-sëpër vitin 1994- 2003, ajo ka vendosur për 3 raste që kanë të bëjnë me konfliktin për kompetenc.65

ç. Kompetencën që ka të bëjë me përgjegjësinë e Kryetarit të Republikës.

Sipas nenit 110, paragrafi1 pika 6 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë,Gjykata kushteuese vendos për përgjegjësinë e Kryetarit të Republikës. Ajo gjithashtu vendos edhe për marjen e imunitetit të Kryetarit të Republikës së Maqedonisë.66 Dhe vendos sipas detyrës zyrtare për paraqitjen e shkaqeve për pushimin e funksionit të Kryetarit të Republikës.67

Procedurën për përcaktimin e përgjegjësisë së kryetarit, e fillon Kuvendi me 2\3 e votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve. Kurse, për përgjegjësinë e kryetarit, vendos Gjykata Kushtetuese me 2\3 e votave nga numri i përgjithshëm i gjyqtarëve. Nëse Gjykata Kushtetuese përcakton përgjegjësinë e Kryetarit të Republikës, atëherë funksioni i pushon sipas fuqisë së Kushtetutës.68

Duhet cekur se deri në ditet e sotme Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë nuk ka zhvilluar një procedurë të këtill për të konstatuar përgjegjsinë e Kryetarit të Republikës.

d. Kompetencën për vlerësueshmërinë e programeve dhe statuteve të partive

politike- Sipas nenit 110, paragrafi 1 pika 7 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, Gjykata Kushtetuese vendos për kushtetutshmërinë e programeve dhe statuteve të partive politike dhe të shoqatave qytetare.

63 http://www.usud.gov.mk/domino/WEBSUD.nsf/Glaven?OpenFrameSet 64 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetutëse, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 65 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së 1994-2003, Shkup, Maij 2003 66 Shih nenin 83 paragrafin 3 të Kushtetutës së Republikë së Maqedonisë 67 Shih nenin 82 paragrafin 2 të Kushtetutës së Republikë së Maqedonisë 68 Shih nenin 87 të Kushtetutës së Republikë së Maqedonisë

49 | P a g e

Kjo kompetencë e Gjykatës Kushtetuese, për herë të parë parashihet me Kushtetuten e Republikës së Maqedonisë të vitit 1991. Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë është kompetente për zgjedhjen e kontesteve midis programit dhe statutit të partisë politike përkatëse nga njëra ane, dhe Kushtetutës së Maqedonisë nga ana tjetër. Si rezultat i sajë bëhet fjalë ekskluzivishtë për kontest normativ, sepse kontesti zhvillohet midis dy akteve; aktit konstituiv të partisë politike dhe Kushtetutës së RM-së. Kontesti i këtillë zhvillohet atëherë kur programi dhe statuti i partisë politike ose organizatës tjeter është orientuar kundër rrënimit me dhunë të rendit kushtetues të Republikës së Maqedonisë, ose kur nxitet mostoleranca nacionale , fetare racore etj.

Me nenin 20 të Kushtetutës së vitit 1991 “garantohet liria e bashkimit me qëllim të realizimit dhe mbrojtjes së të drejtave politike, ekonomike, sociale, kulturore etj”69. Në këtë kuptim, qytetarët lirisht mund të formojnë organizata dhe parti politike, që të aderojnë në to dhe të dalin nga to lirshëm. Sipas pikës 3 të të njejtit nen, programet dhe veprimtaria e organizatave qytetare dhe partive politike, nuk mund të jenë të drejtuara kundër ndryshimit me dhunë të rregullimit kushtetues të RM-së, në nxitjen ose thirjen në agresion ushtarak, në shkaktimin e urrejtjes nacionale, fetare e racore. Formulimi se Gjykata kushtetuese vlerëson “kushtetutshmërinë” e programeve dhe statuteve të organizatave dhe të partive politike është kompetencë shumë më e gjërë e saj dhe nuk përputhet me kompetencën e saj që të vendosë për pajtueshmërinë e programeve dhe statuteve të organizatave dhe partive politike ekskluzivisht në kuptimin formalo-juridik, si te pajtueshmëria e ligjeve dhe akteve tjera me kushtetutën. Por ajo bën edhe vlerësimin materialo-juridik të vepremtarisë së tyre, aktiviteteve dhe të çështjeve të tjera politike me rëndësi për realizimin e kësaj kompetence.70 Gjykata kushtetuese në punën e saj ka vlerësuar edhe disa programe të partive politike dhe shoqatave qytetare, dhe kur konstatohet veprimtaria e saj kunderkushtetuese kemi fshirjen e saj nga Regjistri gjyqësor. Një gjë të këtillë, gjykata e vërteton me vendimin Nr. 168/2000-0-1 të datës 17.01.200171 . Sipas pikës 1 të vendimit, inicohet procedura për vlerësueshmërinë e kushtetutshmërisë të a) Programit të punës së Shoqatës qytetare “Ratko” me seli në Ohër, të sjellur në Kuvendin themelues, në mbledhjen e mbajtur më 24 Maj 2000 dhe b) Të statutit të shoqatës së njejt… dhe sipas pikës 2 hudhet poshtë iniciativa për vlerësueshmërinë e vendimit të Gjykates themelore të Ohrit ( nr i regjistrimit 18/2000 të datës 19 qershor 2000) me të cilën është bërë regjistrimi i shoqatës qytetare “Ratko”- Ohër në regjistrin e shoqatave dhe fondacioneve …

Ka autorë të cilët mendojnë se në Kushtetutën e vitit 1991 “ekzistojnë zbrazëtira juridike për ndalimin e veprimtarisë të partive politike nëse ato ne praktikë veprojnë në kundërshtim me aktet konstituive dhe programet e tyre”.72 Zgjedhje të këtillë japin Kushtetuta e Shqipërisë, Slovenisë etj. Por, një dilemë të këtillë në punën e saj, Gjykata kushtetuese e ka hedhur poshtë se kemi të bëjmë me zbrazëtirë juridike, duke vlerësuar kushtetutshmërinë e këtyre programeve dhe statuteve si tërësi , respektivishtë se duhet të merren parasish të dy aspektet e kushtetutshmërisë, si ato formalo- juridike edhe ato

69 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetuese, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 70 Më gjërësisht shih Vesela Mukovska - Çingo, Ustavno Sudstvo, Shkup 2002, faqe 266-267 71 Shih http://www.usud.gov.mk/domino/WEBSUD.nsf/Glaven?OpenFrameSet 72 Svetomir Shkariq, Ustavno pravo, 1992 faqe 438-439

50 | P a g e

materialo -juridike. Edhe pse vendimi i Gjykatës kushtetuese së Maqedonisë për anulimin e programit dhe statutit të tillë të partisë politike, ajo faktikishtë ka efekt të ndalimit të veprimtarisë të partisë politike, sepse gjykata e Apelit, si gjykatë e rregulltë, në bazë të vendimit që ka sjell gjykata kushtetuese , do të sjellë aktgjykim për ndalimin e ekzistencës të asajë partie.

51 | P a g e

II. 4. Mënyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së (Inicimi i procedurës, shqyrtimi publik, seanca përgatitore, këshillimi

dhe vendimarrja) Mënyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë është e rregulluar me Rregulloren e punës së Gjykatës kushtetuese, të miratuar më 7 Tetor 1992 nga ana e Gjykatës Kushtetues dhe të publikuar në “Gazeten zyrtare të RM-së”, Nr.70/1992. Për çështjet që janë në kompetencë të saj, Gjykata Kushtetuese vendos në seancë. Mbajtjen e seancës e cakton dhe me të udhëheq Kryetari i Gjykatës Kushtetuese. Ai është i detyruar të caktojë mbajtjen e seancës edhe me kërkesë të çdo gjyqëtari. Seanca mund të mbahet nëse janë të pranishem më së paku 5 anëtarë të Gjykatës Kushtetuese. Në qoftë se në rendin e ditës të punës së Gjykatës Kushtetuese janë caktuar çështje për të cilat sipas Rregullores së punës, Gjykata kushtetuese vendos me 2/3 e numrit të përgjithshëm të anëtarëve të saj, atëherë seanca mund të mbahet vetëm nëse janë të pranishem së paku 6 anëtarë. Me 2/3 e votave të numërit të përgjithshëm të gjyqëtarëve Gjykata Kushtetuese vendos kurë kemi të bëjmë me marrjen e imunitetit të Kryetarit të Republikës (n.83 i Kushtetutës së RM), dhe kur kemi të bëjmë me përcaktimin e përgjegjësisë së kryetarit (n. 87 i Kushtetutës së RM-së)73. Gjithashtu edhe kur kemi të bëjmë me zgjedhjen e Kryetarit të Gjykatës Kushtetuese nevojiten 2/3 e votave të numrit të përgjithshëm të gjyqtarëve74 (neni 7 i Rregullorës së punës së Gjykatës Kushtetuese). Kryetari i Gjykatës Kushtetuese duhet t’i njoftojë me shkrim gjyqtarët tjerë për ditën dhe orën e mbajtjes së seances, më së voni shtatë ditë para mbajtjes së seancës. Në raste të jashtzakonshme për shkak të urgjencës së disa lëndëve, ky afat mund të jetë edhe më i shkurtër. Seanca fillon me përcaktimin e rendit të ditës. Seancën e udhëheq Kryetari i Gjykatës Kushtetuese. Në rast mungese ose pamundësisë së tij që të udhëheqë seancën atëherë atë e zëvendëson gjyqtari sipas radhës alfabetike të mbiemrit.75 Për çdo pikë të rendit të ditës hapet debat për çështjet kontestuese juridike dhe faktike dhe për të njejtat vendoset. Në shqyrtim mund të marrin pjesë të gjithë gjyqtarët. Gjyqtari, i cili nuk ka mundur të marrë pjesë në rastin e shqyrtimit të lëndës, atëherë ai mund ta jepë mendimin e vet me shkrim për të njejtën çështje që vendoset. Gjyqtari i cili ka votuar kundër vendimit të marrë, mund që ta ndajë (veçojë) mendimin e tijë dhe ta arsyetojë me shkrim në Gazetën zyrtare, ku shpallet vendimi i gjykatës. Në lidhje me mënyren e votimit dhe marrjes së vendimit në Gjykatën kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, në rastet e trajtimit juridiko- kushtetues të ligjeve dhe të akteve tjera nënligjore, duhet theksuar se në bazë të Rregullores së punës së Gjykatës kushtetuese vendimet merren me shumicë votash nga numri i përgjithshëm i gjyqtarëve, d.m.th që për vendimin të kenë votuar pesë gjyqtarë, kurse për çështje të caktuara, kur ato gjendën në rend dite, kurse në bazë të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë Gjykata

73 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetuese, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 74 Rregullorja e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë. 75 Neni 8 i Regullorës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së

52 | P a g e

kushtetuese vendos me 2/3 e numrit të përgjithshëm të anëtarëve atëherë vendimet merren kur për vendimin të kenë votuar gjashtë gjyqtarë.

Mirëpo, duke pasur parasysh që në pajtim me dispozitat përkatëse kushtetuese, ka raste kur ligjet sillen me shumicë të cilësuar nga Parlamenti ( si p.sh. sipas nenit 95 paragrafi 3 të Kushtetutës së RM-së, Ligji për organizimin dhe punen e organeve të administrates shtetërore që miratohet me 2/3 nga numri i gjithmbarshëm; sipas nenit 98 të Kushtetutës së RM-së i zëvendësuar me amandamentin XXV, Ligji për gjykatat etj), sikurse që ka ligje që sipas Kushtetutës së RM-së nxirren me një shumicë akoma më specifike, si p.sh. sipas amandamentit X “për ligjet të cilat drejtpërsdrejti prekin kulturën, përdorimin e gjuhës, arsimimin, dokumentet personale dhe përdorimin e simboleve, Kuvendi vendos me shumicën e votave të deputetëve të pranishëm, në ç’rast patjetër të ketë edhe shumicë të votave të deputetëvëe që u takojnë bashkësive që nuk janë shumicë në RM”76, ose e ashuquajtura shumica e Badenterit. Konsiderojmë që kjo çështje të kihet në konsiderat edhe gjatë trajtimit kushtetues të këtyre ligjeve dhe akteve të tjera, aq më tepër kur vet Kushtetuta i ka veçuar specifikat e natyres juridike të këtij legjislacioni. Prandaj, edhe në Gjykatën Kushtetuese të Republikes së Maqedonisë, do të duhej që vendimet e kësaj gjykate me rastin e trajtimit të vlerësueshmërisë së kushtetutshmërisë, me rastin e vendosjes të ngarkoheshin me një mekanizëm sigurues për të mos u abroguar lehtë vetëm nëpërmjet një shumice të votave të gjyqtarëve. Në të vërtetë do të duhej përcaktuar mekanizëm nëpërmjet të vendosjes me 2/3 e votave apo të pëcaktohej edhe mundësia që pro vendimit eventual të votonte edhe shumica e gjyqtarëve jomaqedonas të Gjykatës kushtetuese. Kjo, sidomos ka një rëndësi të veçantë për shkak të përbërjes në ndërtimin organik të vetë Gjykatës Kushtetuese, dhe nga pikëpamja empirike sikurse edhe që ka ndodhur që Gjykata Kushtetuese e RM-së fare lehtë mund të abrogojë ( me anë të mbivotimit) ligje apo pjesë të ligjeve të cilat konform kushtetutës janë miratuar me proçedurë më të ndërlikuar duke votuar pro edhe shumica e cilësuar apo specifike, e jo vetëm mazhoranca të rëndomta. Një gjë e këtillë, do të përforconte akoma më tepër edhe intencen e kushtetutbërsit në lidhje me përbërjen e vetë Gjykatës kushtetuese, do t’i kontribonte kështu edhe veprimit empirik të punës së saj me rastin e vlerësimit të kushtetutshmërisë të ligjeve që kanë përmbajtje dhe natyrë juridike specifike ( që edhe miratohen në procedurë më të ndërlikuar) siç përmenden më sipër.

Kjo mund të ilustrohet me vendimin Nr.133/2005 të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, të datës 24. 10. 2007, për vlerësueshmërinë e kushtetutshmërisë së Ligjit për përdorimin e flamujve të bashkësive në Republiken e Maqedonisë, ku si rezultat i marrjes së këtij vendimi, dy gjyqtarët shqiptarë të saj paraqiten dorëheqjet e tyre nga Gjykata kushtetuese. 77

Për zhvillimin e seancës mbahet procesverbal, i cili duhet patjetër t’i përmbajë këto elemente: kohën dhe vendin e mbajtjes së seancës, emrat e gjyqtarëve të pranishëm (sipas radhës alfabetike të mbiemrit), emrat e pjesëmarrësve të tjerë, rendin e miratuar të ditës, vendimin e marrë për çdo pikë të rendit të ditës dhe evidentimin e gjyqtarëve që kanë votuar “PRO” dhe “KUNDER” vendimit të marë. Gjykata Kushtetuese, gjatë kohës që zhvillohet procedura para saj e deri në marrjen e vendimit përfundimtar, mund të sjellë aktvendim për ndërprerjen e zbatimit të

76 Shih amandamentin X të Kushtetutës së Republikes së Maqedonisë 77 Më gjërsisht shih vendimin Nr. 133/2005, të dates 24. 10.2007, të publikuar në “Gazeten zyrtare të RM-së”, të dates 06.11.2007

53 | P a g e

aktit ose veprimit të caktuar (të cilat mund të jenë ndërmarrë në bazë të ndonjë ligji ose të ndonjë akti tjetër juridik të përgjithshëm, kushtetutshmëria ose ligjshmëria e të cilit është duke u vlerësuar) në qoftëse me zbatimin e tyre do të shkaktoheshin pasoja që eliminohen vështirë. Në rastet e këtilla, Gjykata Kushtetuese është e detyruar që procedurën e filluar ta mbarojë në afat sa më të shkurtër. Gjykata Kushtetuese, gjithashtu, ka mundësi që ta hedhë poshtë iniciativën e ngritur dhe as të mos debatojë për atë, nëse: nuk është kompetente të vendosë për kërkesën; nëse për kërkesen e njejtë ka vendosur një herë dhe nuk ka bazë juridike për t’u vendosur ndryshe; nëse ekzistojnë pengesa juridike tjera.

54 | P a g e

II. 5. Inicimi i procedurës Sa i përket subjekteve, të cilëve u takon e drejta e ngritjes së iniciativës para Gjykatës Kushtetuese për vlerësimin e kushtetutshmërisë ose të ligjshmërisë të ndonjë akti juridik të përgjithshëm ose të ndonjë akti tjetër juridik, në bazë të Rregullorës së punës Gjykatës Kushtetuese, nuk bëhen kufizime të veçanta. Por, në bazë të nenit 12 të Rregullorës së punës së Gjykatës Kushtetuese “secili mund të ngrejë iniciativë për inicimin e procedurës para gjykatës kushtetuese”78. D.m.th, kjo e drejtë u njihet si personave fizikë ashtu edhe personave juridikë, si dhe të gjitha subjekteve të interesuara. Duke u bazuar në këtë dispozitë të Regullorës së Gjykatës kushtetuese, ajo ishte e obliguar që të deklarohet për çdo iniciativë të parashtruar. Gjatë punës së saj, ka ndodhur që një qytetar i njejtë, i cili nuk kishte kurrfarë interesi juridik të drejtpërdrejtë, të paraqitet si parashtruas i mbi 30% të iniciativave të numrit të përgjithshëm të tyre të parashtruara gjatë një vit.79 Edhe Gjykata Kushtetuese, me nismë të veten gjithashtu mund të ngrej iniciativë për vlersimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së ndonjë akti juridik të përgjithshëm ose të ndonjë akti tjetër juridik.

Në periudhen 1994- 2003, nga gjithësej 2.341 iniciativat e pranuara për inicimin e procedurës pës vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, 1.681 janë të parashtruara nga qytetaret, 35 nga partitë politike, 25 nga Qeveria, 246 nga ndërmarrjet dhe organizatat tjera shoqërore, 15 nga deputetë të pavarur, 70 nga organe komunale, 37 nga shërbimet publike, 34 nga shoqatat qytetare, 184 nga organet dhe organizatat të tjera dhe 14 me vetë iniciativën e Gjykatës.80

Në vitin 2004, nga 208 lëndet e pranuara, 167 ishin të parashtruara nga qytetarët, 2 nga partitë politike, 3 nga Qeveria, 8 nga ndërmarrjet dhe organizatat tjera, 12 nga organet e vetqeverisjes lokale, 8 nga shoqatat qytetare, 2 nga vetë Gjykata kushtetuese dhe 6 nga të tjeret.81

Në vitin 2005 nga 238 lëndet e pranuara, 178 ishin nga qytetarët, 2 nga partitë politike, 1 nga Qeveria, 12 nga ndërmarrjet dhe organizatat e tjera, 7 nga organet e vetëqeverisjes lokale, 8 nga shoqatat e qytetarëve dhe në 1 rast me vetë iniciativë të Gjykatës kushtetuese.82

Në vitin 2006, nga 240 lëndet e pranuara, 195 ishin nga qytetarët, 2 nga partitë politike, 8 nga ndërmarrjet dhe organizatat tjera, 23 nga organet e vetëqeverisjes lokale, 6 nga shoqatat e qytetare, 6 nga organet dhe organizatat tjera . Gjykata kushtetuese edhe vetë ka ngritur iniciativë për 5 lëndë. Në 4 nga këto raste iniciativa paraprakisht ishte ngritur nga qytetaret, kurse në 1 rast të këtillë iniciativa paraprakisht ishte ngritur nga organizata joqeveritare.83

Nga të dhënat e paraqitura vërejmë se pjesën dërmuese të iniciativave e kanë inicuar qytetaret, e pastaj vinë subjektet tjera, por kemi edhe vetë iniciativen e Gjykatës 78 Rregullorja e punës e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë. 79 Pasqyra e punës së Gjykatës kushtetuese e vitit 1994- 2003 80 po aty 81 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM për periudhen 1Janarë- 31 Dhjetor 2004, Shkup, Janarë 2005 82 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM për periudhen 1Janarë- 31 Dhjetor 2005, Shkup, Janarë 2006 83 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM për periudhen 1Janarë- 31 Dhjetor 2006, Shkup, Janar 2007

55 | P a g e

kushtetuese, qoftë kur vetë ka ngritur iniciativën apo edhe rastet kur atë e kanë ngritur subjekte tjera por edhe vetë gjykata na paraqitet si ngritës i po asaj iniciative.

Gjatë shqyrtimit të kushtetutshmërisë së ndonjë ligji, respektivisht të ligjshmërisë së ndonjë akti tjetër juridik, Gjykata Kushtetuese mund të vlerësojë kushtetutshmërinë dhe ligjëshmërinë edhe të dispozitës tjetër ligjore ose të aktit tjetër juridik, e cila nuk ka qenë e kontestuar me iniciativën. Pra gjykata mund të nxjerr nga dispozitat e ligjit, objekt gjykimi, një normë të ndryshme nga ajo që ka parashtruar kërkuesi. Në këtë mënyrë , objekti i çështjes së kushtetutshmërisë, të paktën ashtu siçë ishte përcaktuar fillimishtë (kërkesa), arriti që të mos përputhetë me atë mbi të cilin vendosi gjykata kur shpallë vendimin. Në këtë rast kemi të bëjmë me parimin e disponibilitetit, të cilin do ta trajtojmë ma gjërësisht në pjesët në vazhdim.

Subjekti që ka ngritur iniciativën dhe subjekti që ka nxjerrë aktin e kontestuar janë pjesmarrës në procedurën para Gjykatës Kushtetuese. Iniciativa për vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjëshmërisë të aktit të kontestuar parashtrohet para Gjykatës Kushtetuese në formë të shkruar në dy ekzemplarë. Shkresa e tillë duhet t’i përmbajë këto elemente: emrin e ligjit ose të aktit tjetër juridik, respektivisht të dispozitave që kontestohen; shkaqet për kontestimin e tyre; dispozitat kushtetuese respektivisht ligjore të cilat cenohen me atë akt juridik si dhe emrin dhe selinë e ngritësit të iniciativës. Në qoftëse iniciativa nuk i përmban këto elemente të parapara me Rregulloren e Gjykatës Kushtetuese, atëherë Sekretari i Gjykatës Kushtetuese do t’i tregojë ngritësit të iniciativës për mungesat dhe do t’i caktojë një afat prej 30 ditësh që t’i eliminojë mangësitë. Nëse në afatin e caktuar nuk eliminohen ato mangësi, atëherë do të konsiderohet se “iniciativa nuk është ngritur”84, të cilën gjë e konstaton sekretari i gjykatës kushtetuese në vetë shkresen e parashtruar. Në qoftëse me iniciativën e parashtruar kërkohet nga Gjykata Kushtetuese dhënia e mendimit, sqarimit ose interpretimit para organeve tjera (e nuk kërkohet vlerësimi i kushtetutshmërisë ose ligjshmërisë së aktit juridik), atëherë Sekretari i Gjykatës Kushtetuese do ta informojë me shkrim ngritësin e iniciativës se Gjykata Kushtetuese nuk është kompetente për të vendos për çështje të tilla.

84 Neni 16 i Rregullores se punës se Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë .

56 | P a g e

Në vazhdim po paraqesim në mënyre tabelare të dhënat për numrin e lëndeve të parashtruara, llojin e subjektit që ka parashtruar dhe llojin e aktit me të cilin ka vendos Gjykata Kushtetuese e RM-së, për vitin 20012, të marra nga pasqyra e punës së sajë.

1. Lëndët e pranuara:

1.1. Lëndet e pranuara sipas parashtruesit të iniciativës; Parashtruesit e iniciativave numri i lëndëve qytetaret 166 Partit politike 4 Qeveria e Republikës së Maqedonisë 5 Ndërmarrje të ndryshme dhe organizata të tjera 6 Njësi të pushtetit vendor 5 Shoqata qytetare 9 Gjykata Kushtetuese e RM / Të tjerë 10

Gjithësej 205

Grafiku nr.1 aplikuesit e iniciativave

166

4 5 6 5 9 0 10

0 20 40 60 80

100 120 140 160 180

Aplikuesit e iniciativave

57 | P a g e

1.2.Lëndet e pranuara sipas llojit te aktit të kontestuar;

Lloji i aktit të kontestuar numri i lëndëve Ligje 103 Statute 2 Marrëveshje kolektive 1 Akte të Qeverisë së RM-së dhe të ministrive 13 Akte të njësive të pushtetit vendor 36 Akte individuale,(mbrojtja e lirive dhe të drejtave) 25 Akte të ndërmarrjeve 6 Akte të shërbimeve publike 3 Akte të partive politike / Akte të Kryetarit të Republikës së Maqedonisë / Akte tjera 16

Gjithësej 205

Grafiku nr.2. Lloji i aktit të kontestuar në GJKRM

Ligjet

Statutet Marrëveshiet

kolektive

Aktet e Qeverise dhe Ministrive

Aktet e njësive të vetëqeverisjes

lokale

Aktet individuale.

Aktet e ndërmarrjeve

Aktet e drejtorive publike

Aktet e partive politike

Aktet e Presidentit të RM

Akte tjera

Lloji i aktit të kontestuar

58 | P a g e

1.3. Lëndet e pranuara sipas llojit të kompetencës së Gjykatës Kushtetuese dhe fushes

juridike të aktit të kontestuar;

Lloji i kompetences së GJKRM numri I lëndëve Vlerësimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë,(sipas fushave të caktuara) 179 1. Mbrojtje, siguri dhe punë të mbrendshme6 2. Punë të jashtme/ 3. Finansa, tatime dhe të dhëna tjera4 4. Ekonomi 3 3 5. Ndërmarrje publike, ente dhe institucione që ushtrojnë autorizime publike4 6. Organe të pushtetit shtetëror. ( Kuvendi I RM, Kryetari I RM, Qeveria e RM dhe

administrate shtetërore,sistemi gjyqësor, prokuroria publike, avokati 58efere, noteria, përmbaruesit, Avokati popullit )24

7. .Zgjedhejt, 58eferendum, partit politike, shoqatat civile4 8. Të drejtat dhe lirit fetare / 9. Të drejtat e të huajve/ 10. Marrëdhëniet pronësore –juridike12 11. Ndertimtari dhe urbanizem17 12. Transport dhe lidhje 1 13. Mjedisi jetësor2 14. Marrdhënia e punës15 15. Sigurimi shendetsor dhe pensional 13 16. Marrëdheniet bashkshortore dhe familja 2 17. Arsimi, shkenca dhe kultura 7 18. Informimi public / 19. Vetqeverisja vendore 17 20. Veprimataritë komunale 8 21. Të tjera 37

II. Kërkesa për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave 25 III. Konfliki për kompetenc / IV. Përgjegjësia e Kryetarit të Republikës / V. Vlersimi I kushtetutshmëris së programeve dhe statuteve tëpartive politike dhe të shoqatave qytetare 1 Kompetencat tjera të GJKRM / Gjthësej 205

Grafiku nr.3.

59 | P a g e

2. Lëndet e përfunduara 2.1. Lëndet e përfunduara sipas llojit të aktit të Gjykatës me të cilën ka përfunduar procedura;

Lloji i aktit me të cilin është vendosur nga GJKRM numri i lëndëve

Vendim për shfuqizim 23 Vendim për anulim 5 Vendim për refuzim 6 Vendim për njohje / Aktvendim për mos inicimin e procedures 102 Aktvendim për hudhjen e kërkeses 95 Aktvendim për ndërprerjen e procedures 2 Lëndet që janë mbaruar me vendim administartiv 6 Lëndet që janë mbaruar në tjeter mënyrë / Gjithësej 239

Grafiku nr.4. Lloji I aktit me të ka përfunduar procedura

2.2.Lëndet e përfunduara, me të cilat është vendos për vlersueshmërinë e ligjeve;

Lloji I aktit me të cilin ka përfunduar procedura numri I lëndëve

Vendim për ndërprerje

Vendim për shfuqizim

Vendim për refuzim

Vendim për

vërtetim

Vendim për mosinicim të procedurës

Vendim për hudhjen e

iniciativave/kërkesave

Vendim për hudhje të kërkeses

Lëndet e përfunduara me akt administrativ

Lëndë të përfunduara ne

mënyra tjera

Lloji i aktit me të cilin ka përfunduar procedura

60 | P a g e

Me aktgjykim për shfuqizim 17 Me aktgjykim për anulim 3 Me aktvendim për mosinicimin e procedures 71 Me aktvendim për hudhjen e iniciativës 32 Me aktvendim për ndërprerjen e 1 Lëndet që janë përfunduar me akt administrative 3 Gjithësej 127

Grafiku nr.5. lloji i aktit me të cilin ka përfunduar procedura për vlersueshmërin e

ligjeve

Analiza e të dhënave të përgjithshëme, tregon se në vitin 2012 është zvogluar numri i kërkesave, respektivisht i lëndëve të fërmuara nga GJKRM, që është 205 lëndë të formuara.Në krahasim me vitin 2011, kur numri i lëndve ishte 236, kurse në vitin 2010, ai numër ishte 230, ndërsa në vitin 2009, numëri i lëndëv të pranuara ishte më i madh, respektivisht prej 290 lëndve

II. 6. Procedura paraprake

Gjykata Kushtetuese pasi pranon iniciativat e parashtruara për mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë, të njejtat i vërteton në shkresa përkatëse nga të

17

3

71

32

1 3

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Llojet e aktit me të cilin ka përfunduar procedura

61 | P a g e

cilat formon lëndët për shqyrtim. Lëndet e tilla pastaj u ndahen ekspertëve të Gjykatës Kushtetuese në bazë të lëmisë së përcaktuar të punës. Në qoftëse me iniciativën e parashtruar kërkohet ngritja e procedures për vlerësimin e kushtetutshmërisë së ligjit të caktuar, të programit ose të statutit të partisë politike, atëherë lënda e tillë i ndahet edhe gjyqtarit të caktuar sipas radhës alfabetike të mbiemrit. Në qoftëse se gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese i është caktuar lënda për të cilën ai ose Gjykata Kushtetuese vlerësojnë se ekzistojnë shkaqe të arsyeshme që ai të mos e udhëheq proceduren paraprake, atëherë lënda i caktohet gjyqtarit tjetër sipas radhës së përcaktuar. Procedurën paraprake e udhëheqin gjyqtari referues dhe nënpunësi profesional të cilëve u është ndarë lënda sipas dispozitave të Rregullores së Punës së Gjykatës Kushtetuese. Me rastin e shqyrtimit të iniciativës me të cilën kërkohet vlerësimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, punonjësi profesional do t’i mbledhë të dhënat e nevojshme për të vendosur në lidhje me kërkesën për inicimin e procedurës. Gjyqtari referues dhe punonjësi profesional në afat prej 10 ditësh nga dita e pranimit të lëndës, janë të obliguar që t’i ndërmarinë veprimet e nevojshme në procedurën papaprake. Ky afat është më i shkurtër (3 ditë) kur kemi të bëjmë me iniciativën për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të qytetarëve të përcaktuara me kushtetutë.85 Gjatë rrjedhës së procedurës paraprake, gjyqtari dhe punonjësi profesional mund të thërrasin në bisedë konsultative çdo pjesëmarrës në procedurë dhe të gjithë personat tjerë të interesuar, dhe të kërkojnë nga ata të dhënat dhe sqarimet e nevojshme. Sipa nenit 20 të Regullorës së Gjykatës Kushtetuese “secili është i obliguar që Gjykatës kushtetuese t’ia jepë të dhënat dhe sqarimet që janë në interes për zhvillimin e procedures”. Vendimi për ngritjen e procedures i dërgohet organit që ka sjellur aktin e kontestuar, që ai të jepë përgjigje në afatin e caktuar, por jo më gjatë se 30 ditë. Nëse organi që ka nxjerrë aktin e kontestuar nuk përgjigjet në afatin e caktuar, atëherë Gjykata Kushtetuese vetë do ta përcaktojë rrjedhen e mëtejshme të procedures. Nëqoftëse gjatë zhvillimit së procedures konstatohet se më shumë pjesëmares kanë parashtruar iniciativa të veçanta për vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë të dispozitave të njëjta të ligjit, ose të aktit tjetër juridik të përgjitshem, atëherë të gjitha iniciativat bashkohen me iniciativen e parë të parashtruar, dhe për të gjitha ato zhvillohet një procedurë e vetme, dhe gjithashtu merret vetem një vendim. Pjesëmarësit në procedurë, ose përfaqësuesit e tyre kanë të drejtë që t’i shikojnë aktet për lëndën për të cilën zhvillohet procedura. Mirëpo, ata nuk kanë të drejtë të shikojnë referatin, propozim - vendimin dhe aktet tjera që përgatiten për t’u vendosur para gjykatës, përveç referateve për shqyrtim publik, për seancen përgatitore ose për seancen për të cilën janë thirur për të marrë pjesë. Pas përfundimit të procedurës paraprake parashtrohet referati për seancën, ose gjykata lajmërohet për rrjedhën e procedures. Referati duhet të parashtrohet më së voni në afat prej 3 muaj nga dita kur lënda është marrë për shqyrtim. Kurse, ky afat është 30 ditë kur kemi të bëjmë me mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të garantuara me kushtetutë. 85 Shih nenin 18 të Rregullorës së punës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së

62 | P a g e

Referati për seancen duhet t’i ketë këto të dhëna: kur është ngritur iniciativa dhe çfarë kërkese është parashtruar; cilat përgatitje janë bërë; cilat çështje dytësore juridike dhe faktike janë paraqitur gjatë shqyrtimit të lëndës; një paraqitje e shkurtër e praktikës gjyqësore-kushtetuese; si rregull, dhënien e mendimit dhe propozimit për mënyrën e zgjedhjes së kërkeses së parashtruar.

II. 7. Seanca përgatitore

63 | P a g e

Për shkak të sqarimit më të mirë të gjendjes faktike dhe juridike, në disa raste, në cilëndo fazë të procedurës, Gjykata Kushtetuese mund të caktojë mbajtjen e seancës përgatitore. Në seancen pregatitore thirren pjesëmarrësit e procedurës si dhe organet ose organizatat profesionale, si dhe punëtorë apo shkenctarë të caktuar që do t’i caktojë gjykata86. Pjesëmarrësve, bashkë me thirrjën për seancen përgatitore, do t’iu dorëzohet edhe referati për seancën përgatitore, në të cilën jepen shpjegimet për iniciativën për ngritjen e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisë së ligjit, respektivisht kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së aktit juridik të përgjithshëm; për gjendjen juridike; për çështjet juridike kontestuese dhe për mendimet juridike që janë dhënë në proceduren paraprake. Seancën përgatitore e udhëheq Kryetari i Gjykatës Kushtetuese. Në fillim të seancës, gjyqtari të cilit i është caktuar lënda do t’i njoftojë të pranishmitë me gjendjen faktike dhe juridike, si dhe me çështjet kontestuese që janë parashtruar në procedurën paraprake. Pastaj kryetari i Gjykatës Kushtetuese i fton të pranishmit që të shprehin qëndrimet dhe mendimet e tyre ose të organeve dhe organizatave që i përfaqësojnë. Kurse gjyqtarët mund të parashtrojnë pyetje, të japin mendime lidhur me çështjet kontestuese juridike dhe faktike, dhe për rrethanat tjera që janë me rëndësi për vendimin përfundimtar.

II. 8. Shqyrtimi publik

86 Neni 29 i Rregullorë së punës të Gjykatës Kushtetuese të RM-së

64 | P a g e

Një ndër parimet me të cilët udhëheqet puna e Gjykatës Kushtetues të RM-së është parimi i zhvillimit të procesit publik. Të njejtë gjë e parasheh edhe neni 21 iLigjit për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë “ shqyrtimi i çështjeve plenare nga Gjykata Kushtetuese e Republikë së Shqipërisë bëhet i hapur”.87 Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë në disa raste mund të vendosë që të mbajë edhe shqyrtim publik. Në qoftëse ajo vendosë që të mbajë shqyrtimin publik, atëherë në të, përveç pjesëmarrsëve si dhe të “ tjerëve” që do t’i caktojë gjykata, do të thirren edhe mjetet e informimit publik.88

Mbajtjen e shqyrtimit publik e cakton Kryetari i Gjykatës Kushtetuese. Shqyrtimi publik mbahet në mjediset e Gjykatës Kushtetuese, por ajo mund të vendosë që shqyrtimi publik të mbahet edhe jashtë tyre. Kryetari i Gjykatës Kushtetuese duhet, me shkrim, t’i njoftojë gjyqtarët tjerë për diten dhe orën e mbajtjes së shqyrtimit publik. Shqyrtimi publik mund të mbahet nëse janë të pranishem së paku 5 (pesë) gjykatës. Njoftimi me shkrim duhet t’u dorëzohet atyre më së paku 10 ditë para mbajtjes së shqyrtimit publik. Në raste të caktuara, ky afat prej 10 ditësh për njoftimin e gjykatësve mund të jetë edhe më i shkurtër. Së bashku me njoftimin për mbajtjen e shqyrtimit publik, atyre u dorëzohet edhe një ekzemplar i referatit për shqyrtimin publik. Në fillim të shqyrtimit publik kryetari i Gjykatës Kushtetuese do t’i njoftojë të pranishmit me lënden për të cilën do të bëhet fjalë, dhe cilët nga personat e thirrur janë prezent në shqyrtim. Pastaj gjyqtari referues do të lexojë referatin hyrës për lënden që shqyrtohet. Gjykatësi i cili e mban referatin hyrës është gjykatësi i cili ka udhëhequr proceduren paraprake. Pas fjalimit të tij pjesëmarrësit në shqyrtimin publik i paraqesin dhe i arsyetojnë mendimet dhe faktet që janë në interes të sqarimit të lëndës. Gjatë rrjedhes së shqyrtimit publik gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese mund të parashtrojnë pyetje dhe të kërkojnë sqarime nga pjesëmarrësit në shqyrtim dhe nga pjesëmarrësit tjerë për çështjet që janë lëndë shqyrtimi, pa e paraqitur mendimin e tyre. Pjesëmarrësit e procedurës gjatë zhvillimit të shqyrtimit publik i paraqesin dhe argumentojnë qëndrimet, propozimet dhe mendimet juridike të tyre dhe përgjigjen për faktet dhe çështjet juridike që janë paraqitur në shqyrtimin publik. Gjithashtu edhe shkencëtaret dhe punëtoret profesional dhe të ftuarit tjerë i paraqesin mendimet e tyre dhe japin argumentimin juridik për çështjet që janë objekt shqyrtimi. Në bazë të nenit 42 të Rregullores së Punës së Gjykatës Kushtetuese, Gjykata Kushtetuese, në bazë të propozimit të pjesëmarrësve ose vlerësimit të vet, mund të vendosë që shyrtimi publik të shtyhet për kohë të caktuar ose pacaktuar, për shkak të mbledhjes së të dhënave, fakteve dhe mendimeve. Kur Gjykata Kushtetuese do të vlerësojë se shqyrtimi për lëndën është shterrur, atëherë kryetari i Gjykatës Kushtetuese do ta mbyllë shqyrtimin publik dhe informon të pranishmit në procedurë për mënyrën e njoftimit me vendimin. Nëqoftëse Gjykata Kushtetuese vendos për kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë, menjëherë pas shqyrtimit

87 Ligji për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës kushtetuese të Republikës së Shqipërisë http://www.gjk.gov.al/ligji.html 88 Shih nenin 33 të Rregullorës së punës të Gjykatës Kushtetuese të RM-së

65 | P a g e

publik, kryetari ua njofton vendimin pjesëmarrsëve, duke i cekur arsyet kryesore për marrjen e vendimit të tillë. Pjesëmarrësit e procedures i bartin vetë shpenzimet e bëra gjatë zhvillimit të procedures, kurse shkenctarët, punëtoret profesional si dhe personat tjerë që i ka thirrur gjykata kanë të drejtë të shpërblimit, në bazë të kriteriumeve të caktuara me vendim të gjykatës.

II. 9. Ndërprerja e procedures

66 | P a g e

Mund të ndodhë që iniciativat e ngritura të mos përfundojnë me marrjan e vendimit përfundimtar nga ana Gjykatës Kushtetuese. Gjatë punës së vet Gjykata kushtetuese duhet të udhëhiqet në bazë të parimit të oportunitetit në punën e saj. Kur do ta shohë të arsyeshme ajo me aktvendim që ta ndërpresë procedurën e ngritur para saj. Rastet kur mund ta ndërpres procedurën Gjykata kushtetuese e Republikë së Maqedonisë parshihen me nenin 47 të Regullorës së saj. Në bazë të nenit 47 të Rregulloresë së punës së Gjykatës Kushtetuese ajo do ta ndërpres proceduren nëse: -gjatë zhvillimit të procedures ligji, ose akti tjetër juridik ka pushuar të vlejë, dhe nuk gjendet bazë për vlerësimin e kushtetutshmërisë ose ligjshmërisë për kohën që ka qenë në fuqi; -gjatë zhvillimit të procedurës, tërhiqet iniciativa për vlerësimin e kushtetutshmërisë ose ligjshmërisë, kurse Gjykata Kushtetuese nuk gjen bazë që ta zhvillojë proceduren me vetiniciativë; -vërtetohet se ngritja e iniciativës është bazuar në gjendje faktike të gabuar; -pas përcaktimit të gjendjes faktike dhe juridike, rëzohet baza në të cilën është mbështetur dyshimi i kushtetutshmërisë ose ligjshmërisë; -gjatë zhvillimit të procedurës, ndërpriten supozimet fillestare për zhvillimin e mëtejshem të sajë.

II. 10. Këshillimi dhe votimi Kur pas mbajtjes së shqyrtimit publik, respektivisht pas mbajtjes së seancës, kur

67 | P a g e

gjykata do të konstatojë se lënda është sqaruar mjaft, atëherë ajo do të shkojë në këshillim dhe votim. Këshillimi dhe votimi bëhet i fshehtë pa prezencën e jashtëme. Në këshillim dhe votim marrin pjesë edhe gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese që nuk kanë marrë pjesë në shqyrtimin publik respektivishtë në seancë. Gjatë procesit të këshillimit Gjykata kushtetuese mund të vendos që të shtyhet marrja e vendimit, ose që të mbahet shqyrtim i ri. Para se të vendosin për çështjen kryesore gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese, nëse nevojitet mund të votojnë për çështje të veçanta nga të cilat varet marrja e vendimit. Për këshillimin dhe votimin mbahet proçesverbal i veçantë. Proçesverbali i tillë duhet të përmbajë: datën e këshillimit dhe votimit; emrat e gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese të cilët morën pjesë në votim; përmbajtjen esenciale të këshillimit; rezultatin e votimit; vendimin e marrë dhe emërat e gjyqtarëve të cilët kanë votuar PRO dhe KUNDER. Këtij procesverbali i bashkangjitet edhe mendimet e ndara të arsyetuara me shkrim, në rastet kur ka mendime të ndara. Procesverbalin për këshillim dhe votim e nënshkruajnë kryetari i Gjykatës Kushtetuese dhe procesmbajtësi. Në rast se Kryetari i Gjykatës kushtetuese mungon ose në pamundësi që ta nënshkruajë atëher sipas nenit 8 të Rregullores së Gjykatës kushtetuese të RM-së “ do ta zavendësojë gjyqtari sipas rradhitjes së caktuar nga Gjykata kushtetuese sipas radhës alfabetike të mbiemrit”. Procesverbali i tillë mbyllet dhe ruhet. Ai mund të hapet vetem me vendim të gjykatës.

II. 11. Kontrolli i kushtetutshmërisë së normës juridike

Gjykatat kushtetuese zhvillojnë disa procedura të veçanta, varësisht praj asaj se ç’ka është objekt i punës së sajë. Kuptohet,se në punimin e doktoraturës nuk i trajtojmë të

68 | P a g e

gjitha ato procedura të veçanta, për faktin se disa prej tyre janë shumë të rralla në zhvillimin e tyre, e disa procedura akoma nuk janë zhvilluar akoma (as nga Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë e as nga ajo e Republikës së Shqipërisë). Ndër procedurat më të shpeshta dhe kryesore të punës së tyre, është procedura e kontrollit Kushtetues të normës juridike. Kjo procedurë shpreh vetë esencën e veprimtarisë së Gjykatës Kushtetuese.

Kontrolli kushtetues i pajtueshmërisë së ligjeve dhe akteve të tjera normative me

kushtetutën, është aspekti më i rëndësishëm dhe ndoshta edhe vetë esenca e veprimtarisë që kryen Gjykata Kushtetuese. Gjykata Kushtetuese gjatë ushtrimit të kësaj kompetence të saj në procesin e kontrollit të kushteutshmërisë së ligjeve padyshim se ushtron ndikim përkatës në vullnetin politik të organit ligjvënës. Këtë, ajo e bënë si me nxerrjen e vendimeve individuale për vlerësimin e kushtetutshmërisë së akteve ose ligjeve të shqyrtuara, me të gjitha pasojat të cilat dalin nga pasojat juridike të vendimeve të Gjykatave Kushtetuese, ashtu edhe me punën e gjithmbarëshme të saj.89 Ka mendime se gjatë kontrollit të kushtetutshmërisë së ligjeve, Gjykata Kushtetuese paraqitet si organ politik, përfshirë këtu edhe ato lëndë konkrete që paraqiten si raste “jopolitike”, me vetë faktin që paraqitet si kontrollor, dhe më këtë edhe si mbikqyrës i organit ligjvënës, që është organ politik përfaqësues. Disa nga autorët e tillë, për më tepër, këtë aktivitett të gjykatave kushtetuese e kanë quajtuar edhe si “qeverisje të qyqtarëve” dhe “grusht-shtet juridik”.90 Në fakt, debatimi pro dhe kundër rolit aktivi të gjyqësisë kushtetuese në planin komparativ paraqet debatin më të strukturuar dhe më interesant.91 Megjithatë, gjykatat kushtetuese gjatë kontrollit kushtetues të normës juridike iu nënshtrohen kushtetutës dhe kufizohen nga vetë ajo. Parimisht, gjykatave kushtetuese u është e ndaluar që ta vlërësojnë arsyeshmërinë e ligjeve, respektivisht që të bëjnë kontroll të karakterit politik, në kuptim të vlerësimit të koncepteve politike nga të cilat është udhëhequr sjellja e atij ligji. Gjykatatkushtetuese nuk janë organepolitike vendimarrëse, sepse një gjë e tillë është funksion i organit ligjvënës- parlamentit.

89 Cvetan Cvetkovski, Ocena na ustavnosta na zakonite vo ustavniot sistem na SFRJ, (

magistarski trud), Fakulteti Juridik i Universitetit “Kiril i Metodij” në Shkup (1987), fq. 15 90Alec Stone Sweet, Governing With Judges. Constitutional Politics in Europe (Oxford University

Press: Oxford, 2000). Më vonë, i njejti autorë botoi një artikull me titull “ The Juridical Coup d’État and the Problem of Authority”, 8 GERMAN L.J. 915 (2007), duke zgjuar një polemikë tejet të ashpër por interesante nga ana e autorëve gjerman të cilët kritikuan këtë qasje si dicka që ekzagjeron rolin e gjyqësisë kushtetuese dhe si synim për të anatemuar gjyqësinënë fjalë në mënyrë që ajo mos ta luaj rolin e saj në kushtet e reja të zhvillimit të demokracisë liberale dhe që demokracia e tillë të mos jetë kushtetuese por vetëm demokraci politike që nuk i nënshtrohet asnjë kontrolli gjyqësor kushtetues. Shih , për reagimet e juristëve gjerman, në këtopunime: Theodor Schilling, “Alec Stone Sëeet’s “Juridical Coup d’État” Revisited: Coups d’État, Revolutions, Grenzorgane, and Constituent Poëer” ; Gianluigi Palombella “Constitutional Transformations vs. “Juridical” Coups d’ État. A Comment on Stone Sëeet” ; Alec Stne Sëeet, “ Juridical Coups d’état – all over the place. Comment on “The Juridical Coup d’état and the Problem of Authority”; Neil Walker, “Juridical Transformation as Process: A Comment on Stone Sweet” ; Alec Stone Sweet, “Response to Gianluigi Palombella, Wojciech Sadurski, and Neil Walker”. Të gjithë artikujt janë botuar si botim special në numërin 8 të revistës akademike gjermane German Law Jorunal në vitin 2007 (8 GERMAN L.J. 915 (2007). Të njejat artikujt poashtu mund të gjenden në internet në këtë veb faqe : http://www.germanlawjournal.com/pdfs/Vol08No10/PDF

91 Më shumë për këtë shih studimin më të thellë të kësaj natyre, ku trajtohen raportet nacionale të të gjithave vendeve të botës demokratike, shkruar nga Allan R. Brewer-Carias, i cituar lartë në fusnotën 41 të këtij disertacioni.

69 | P a g e

Funksioni i gjykatës kushtetuese, në kuadër të vlerësueshmërisë së

kushtetutshmërisë së ligjeve, ka natyrë të pastër juridike, sepse përmes interpretimit të normës ligjore, për të cilën ekziston dyshim se nuk është në pajtueshmëri me ligjin, gjykata mbështet në tërësi në kushtetutë dhe në vlerat e parimet e saj. Në këtë rast,gjykata kushtetuese duhet vetëm të konstatojë nëse ligjvënësi me rastin e sjelljës së normës përkatëse i ka tejkaluar autorizimet që i lejon kushtetuta. Në këtë kuptim, gjykata kushtetuese paraqitet si një roje dhe mbrojtësee kushtetutës 92.

Në doktrinën e së drejtës kushtetuese janë të njohura dy forma kryesore të

kontrollit kushtetues të ligjeve dhe të akteve të tjera normative, si dhe të akteve me karakter nënligjor. Ato janë: kontrolli preventiv dhe kontrolli represiv. Shtete të ndryshme kanë pranuar njërën apo tjetrën formë të kontrollit kushtetues të normës juridike (pa marrë parasyshë ku gjendet ajo, në form të amandamentit kushtetues, në ligje apo akte tjera nënlijore) . Në Republikën e Maqedonisë kemi vetëm kontrollin represiv që i bëhet normës juridike. Ndësa, këto dy forma të kontrollit të normës juridike i hasim te kontrolli kushtetue normes juridike që e bën Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë dhe ajo e Kosovës. Siç u tha më sopër, në Kosovë ekziston edhe kontrolli preventiv i amandamenteve kushtetuese, praktikë kjo që është e rrallë dhe njihet vetëm në një pjesë të kufizuar të shteteve93.

Lidhur me natyren e kontrollit kushtetues, ai paraqitet si kontroll abstarkt dhe si

kontroll konkret, ndërsa sa i përket objektit, ai kryhet si ndaj akteve positive, pra akteve të shprehura, të materializuara, ashtu edhe ndaj lëshimeve kushtetuese (angl.: constitutional ommission). Forma e rishikimit kushteues mund të jetë me vendim anulues, ab inito, pra që nga fillimi, ose me vendim shfuqizues në perspektivë, pro fituro,pra që prodhon efekte juridike vetëm për të arrdhmen. Lidhur me efektet e vendimeve të gjykatës kushtetuese, të cilat janë të natyres përfundimtare,të përgjithshme dhe të detyrueshme për të gjithë , pra me efekt erga omnes, ato mund të jenë vendime me efekte ex tunc, kur vendimi paraqitet si anulues, pra nul dhe tërësisht i pavlefshëm, dhe me efekte ex nunc, kur vendimi është shfuqizues, pra kur lihen në fuqi efektet nga e kaluara dhe vendimi nuk merr forcë prapavepruese.94

92Në teori nganjëherë bëhet dallim ndërmjet mbrojtjes dhe interpretimit të kushtetutës. Shih, Luis

Lopez Guerra, “The Role and Competences of the Constitutional Court”. Në The EuropeanCommission for Democracy Through Laë (Venice Commission), The role of the constitutional court in the consolidation of the rule of law. UniDem Seminar, Bucharest on 8-10 June 1994 (Council of Europe Press: Strasbourg, 1994) fq. 20-23.

Nga kushtetutat e vendeve qe janë objekt studimi këtu, vetëm Kushtetuta e Kosovës bën dallimin ndërmjet mbrojtjes dhe interpretimit të kushtetutës. Për mbrojtjen flitet në kontekstin e formës së regjimit kosovar, kurse për interpretimin në kuadër të dispozitave për Gjykatën Kushtetuese dhe juridiksionin e saj primar. Kështu, në nenin 4. 6 (“Forma e Qeverisjes dhe Ndarja e Pushtetit”) thuhet: “Gjykata Kushtetuese është organ i pavarur i mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe bën interpretimin përfundimtar të Kushtetutës”, kurse në nenin 112.1 (“Gjykata Kushtetuese – Parimet e Përgjithshme”): “Gjykata Kushtetuese është autoriteti përfundimtar në Republikën e Kosovës për interpretimin e Kushtetutës dhe përputhshmërisë së ligjeve me Kushtetutën”.

93 Krahaso fusnotën nr. 42 si më sipër, dhe shtjellimet tona aty. 94 Krahaso: Sophie Boyron, “France”. Në Dawn Oliver and Carlo Fusaro (eds.), How

Constitutions Change. A Comparative Study (Oxford and Portland: Oregon, 2001) fq. 115-142; Marie –

70 | P a g e

II. 11. a) Kontrolli preventiv i normës juridike.- Ky lloj kontrolli kushtetues nënkupton atëformë të kontrollit të normës juridike e cila bëhet para se norma të ketë hyrë në fuqi, respektivisht para se ajo të fillojë të prodhojë efekte juridike. Sot ka një numër shtetesh që njohin këtë formë të kontrollit kushtetues të normës juridike. Një formë të këtillë të kontrollit kushtetues ekziston në Kushtetutën e Francës për sa i përket kontrolit paraprak të ligjeve organike dhe dekretligjeve të miratuara dhe bëhet nga ana e Këshillit Kushtetues (Conseil Constituionnel).95Deri me reformat e vitit 2008, Conceil Constitutionel ka pasur juridiksion ekskluziv vetëm sa i takon kontrollit preventiv të normës juridike. Kjo gjendje ka qenë pasojë e traditës franceze e cila ka theksuar çdoherë mosbesimin ndaj gjyqtarëve dhe favorizimin e vullnetit të përgjithshëm të popullit i cili shprehet përmes supremacisë së parlamentit. 96 Gjendja ndryshoi , sic u tha, më 2008 kur u bë reforma kushtetuesei e cila i jep të drejtën qytetarit francez që të sfidojë çdo ligj që cënon të drejtat dhe liritë e garantuara me Kushtetutë gjatë procedurave që zhvillohen pranë gjykatave të rregullta. Pra, qyetarët francez kanë të drejtën që të sfidojnë një ligj në fuqi, përmes procedurës së kontrollit incidental të normës juridike në fuqi, me kusht që këtë e bëjnë si pjesë të një procesi tjetër që zhvillohet pranë gjykatave të rregullta franceze.97 Kontrolli kushtetues preventiv i normës juridike, nuk njihet në sistemin kushtetues të Republikës së Maqedonisë, por njihet në sistemin e kontrollit kushtetues të Republikës së Shqipërisë. Sipas neneve 131, shkronja “b” dhe 152, pika 1 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, kontrolli paraprak kushtetues ushtrohet në dy raste: për kushtetutshmërine e marrëveshieve ndërkombëtare para ratifikimit, dhe për çështjet e shtruara për referendum. Këto dy raste si raste specifike që ekzistojnë vetëm në sistemin kushtetues juridik të Republikës së Shqipërisë e jo edhe të asaj të Maqedonisë do t’i trajtojmë hollësisht në pjesët në vazhdim kur do flasim kontrollin kushtetues në Shqipëri. II.11. b) Kontrolli represiv i normës juridike - nënkupton atëformë të kontrollit të normës juridike që bëhet pasi norma juridike ose akti tjetër juridik të ketë hyrë në fuqi, respektivisht pasi të ketë filluar të prodhojë efekte juridike, pra, dhe pasi të jenë shkaktuar pasojat përkatëse juridike si rezultat i ekzistimit të saj. Kjo njihet si formë represive në rishikimin e normës, për arsye se nuk ka ndonjë karakter rekomandues ndaj organeve që kanë nxjer një akt të tillë, pasi që kur Gjykata Kushtetuese e gjen normën juridike që është objekt kontrolli të papajtueshme me Kushtetutën, ajo e shfuqizon atë. Prandaj dhe doktrina e së drejtës kushtetuese e njehë këtë rishikim si një formë e kontrollit ex post facto, që do të thotë se realizohet vetëm pasi ka ndodhur fakti konkret dhe ai është materializuar në një akt juridik, i cili emërohet ligj, akt normativ etj.98 ClairePonthorau and Jacques Ziller, “The Experience of the French Conceil Constitutionel : Political and Social Context and Current Legal – Theoretical Debates. Në Ëojciech Sadurski (ed), Constitutional Justice, East and West, fq. 119-142

95 Kushtetuta e Francës e vitit 1958, neni 61paragrafi i parë dhe i dytë. Botuar në përmbledhjen me titull “Kushtetuta” ( Albin: Tirane, 1995)

96 Krahaso literaturën si në fusnotën 54 këtu lartë dhe diskutimet tona aty. 97 Sophie Boyron, “France”, fq. 139. 98 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues , fq. 74-75

71 | P a g e

Këtë formë të kontrollit të kushtetutshmërisë së normës juridike, sot e hasim gati te të gjitha vendet, të cilat kanë paraparë kontrollin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë nga ana e Gjykatës Kushtetuese si organ i vecantë për kontrollin kushtetues. Në fakt, ky është edhe vet thelbi i gjyqësisë kushtetuese e cila modelohet sipas modelit kelsenian, apo evropian. Vetëm më pastaj, pas shumë dekadash përvoje e punë të gjykatave kushtetuese të themeluara pas Luftës së Dytë Botërore kanë lindur format tjera të sipërcekura të kontrollit kushtetues. Kuptohet, ajo që Hans Kelsen e pat kualifikuar si “legjislator negativ” më nuk repsektohet, sepse gjykatat kushtetuese tani paraqesin një institucion mjaft aktiv dhe kanë marrë një rol të theksuar të “ligjvënësve pozititv” në kuptimin e plotë të fjalës.99

Sipa doktrinës kushtetuese, janë objekt i kontrollit kushtetues represiv (a posteriori), të gjitha kategoritë e normave të rendit juridik të brendëshëm, si ligjet, dekretet, aktet normative të organeve qendrore dhe të organeve të qeverisjes vendore etj.

Kontrolli kushtetues i ligjeve në fuqi në doktrinën kushtetuese paraqitet në dy format kryesore të tij: si kontroll abstrakt dhe kontroll konkret. Duhet theksuar se të dy këta forma të kontrollit kushtetues janë të pranishme në sistemin kushtetues të Republikës së Maqedonisë dhe të Republikës së Shqipërisë.

II. 11 b.1. Kontrolli abstarakt – i njohur si rishikim i drejtpërdrejtë.Ky kontroll

shtrihet ndaj dispozitave ligjore, akteve normative të organeve të qeverisjes qendrore dhe të atyre vendore si dhe të akteve të tjera që kanë forcën e ligjit. Ai është i lidhur vetëm me çështje të kushtetutshmërisë së normave, të cilat atakohen. Vendimi i Gjykatës Kushtetuese në këtë rast merr efektet juridike erga omnes, pra për të gjithë. Në këtë kuptim ai paraqitet si një gjykim abstrakt.100

Kompetenca themelore e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë

është që të vendosë për pajtueshmërinë e ligjeve me kushtetutën dhe, e dyta, të vendosë për pajtueshmërinë e dispozitave të tjera dhe të kontratave kolektive me kushtetutën dhe ligjet . Kushtetuta përcakton bazën kushtetuese për veprimtarinë e këtillë të Gjykatës kushteuese nëpërmjet kompetencës abstrakte të saj për mbrojtjen e të drejtave, të marrëdhënieve dhe vlerave të cilat janë të ndërtuara në përmbajtjen dhe strukturen e sistemit kushtetues dhe në përgjithësi në rendin juridik të Republikës së Maqedonisë.101

Ligji apo akti tjetër normativ mund të vlerësohet për antikushtetutshmëri të

karakterit formal dhe material. Ligji ka të meta të karakterit formal atëherë kur është

99 Për një analizë tepër të thellë komparative të të gjitha vendeve të botës demokratike, shih më

shumë në Allan R. Breëer – Carias (ed.), Constitutional Courts as Positive Legislators. A Comparative Law Study, në vecanti tre kapitujt e parë të këtij studimi (fq. 13- 124). Doktrina pranon se ka një borgj ndaj Hans kelsen për vënien e themeloeve të gjyqësisë kushtetuese si “ligjvënës negativ”, por thekson se stadi i tanishëm i zhvillimit të kësaj gjyqësie nuk “mund të jetë peng i konceptit kelsenian ku vetëm konstatohet në mënyrë negative jopajtueshmëria me kushtetutën e një ligji, pa të drejtën e gjykatës kushtetuese për të ndërhyrë në tekstin origjinal kushtetues. Ibid. fq. 31(fusnota nr.74).

100 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues , fq. 76 101 Vesela Mukovska- Çingo, Ustavno Sudstvo, fq. 251

72 | P a g e

miratuar nga parlamenti duke mos respektuar procedurën e miratimit të tij. Kurse ligji ka të meta materiale kur norma që përmbahet në një ligj të zakonëshëm ose në një akt të bazuar në të është në kundërshtim me një normë kushtetuese ose me një parim kushtetues, ose kur organi që ka nxjerrë ligjin është inkompetent sipas parimit të ndarjes së kompetencave legjislative të parashikuara nga Kushtetuta. Nëse me termin kushtetutë në kuptimin material nënkuptojmë “përmbledhje të normave ( rregullave ) të caktuara me të cilat rregullohen bazat (parimet) e rregullimit shoqëror politik të një vendi, mënyra e ushtrimit të pushtetit shtetëror, si dhe kufizimet e tij, me ç’rast si garancione të tilla janë liritë dhe të drejtat e qytetarit dhe njeriut”102, atëherë është krejtësisht e qartë se vlerësimi , respektivisht mbrojtja kushtetuese do të jetë e drejtuar kah mbrojtja e parimeve të rregullimit politiko - shoqëror të Republikës së Maqedonisë.103

Duke iu referuar Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë vihet re se kontrolli

abstrakt është i zbatueshëm në rastet kur shqyrtohet kushtetutshmëria e ligjeve dhe e akteve normative të organeve të qeverisjes qendrore dhe vendore. Gjykata Kushtetuese vendos për: “pajtueshmërinë e ligjit me Kushtetutën ose me marrëveshjet ndërkombëtare, sic parashikohet me nenin 122”104

Kontrolli i kushtetutshmërisë së ligjeve, mund të bëhet vetëm pasi ato të marrin fuqinë juridike, respektivisht pasi të jenë shpallur në Gazeten Zyrtare të Republikës së Maqedonisë. Gjykata Kushtetuese gjatë vlerësimit të këtyre cështjeve vlerëson përmbajtjen, formën, procedurën e miratimit, shpalljen dhe hyrjen në fuqi të ligjeve e të akteve normative.105 Për sa i përket pasojave juridike, kontrolli abstrak mund të ketë pasoja ec tunc dhe ec nunc, mund të jetë represiv në përmbajtje, mirëpo mund të ndodhë që Gjykata ta lejë në fuqi një normë juridike e cila ëhstë velrësuar si jo në pajtim me Kushtetutën, duke i dhënë afat Kuvendit për ta nxjerrë një normë tjetër në pajtim më Kushtetutën106.

II.11. b.2) Kontrolli konkret,- apo i tërthortë është një formë tjetër e kontrollit a posteriori të ligjit. Ai inicohet nga ana e gjykatave të jurisdiksionit të zakonshëm gjatë shqyrtimit të një çështjeje, zgjidhja e të cilës varet nga ligji konkret, i cili vihet në dyshim për antikushtetutshmërinë e tij. Kontrolli konkret nuk e lejon gjykatën e zakonshme që të vendos për papajtueshmërinë me kushtetutën të ligjit specifik, të normës konkrete juridike, pasi që një e drejtë e tille është e përqendruar në Gjykatën Kushtetuese.107 Kjo do të thotë se në sistemet e centralizuara të kontrollit kushtetues, sic është rasti me Maqedoninë, Shqipërinë , Kosovën, dhe shumicën e vendeve të Evropës, monopoli i kontrollit kushtetues të normës juridike është i përqendruar vetëm në gjykatën kushtetuese dhe kursesi në gjykatat e rregullta. Kjo është ndryshe në sistemt e kontrollit

102 Savo Klimovski, Ustaven i politicki sistem (Prosvetno Delo: Shkup, 1997) fq. 71 103 Vesela Mukovska- Çingo, Ustavno Sudstvo, fq. 250 104 Shih nenin 131 shkronja “a” të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë. 105 Neni 51 i Ligjit Nr. 8577 Për Organizimin dhe Funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të RSH-

së. 106 Për këto modalitete të kontrollit abstrakt , shih më shumë në kapitullin e dytë te Allan R.

Brewer – Carias, Constitutional Courts as Positive Legislators. A Comparative LaëwStudy , fq. 73-124. 107 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, fq. 106-107

73 | P a g e

të decentralizuar kushtetues, të tipit të modeluar sispas sistemit amerikan. Këtë e sqaruam më heret.

Kjo formë e këtillë e kontrollit kushtetues ështe e njohur si në Republikën e Maqedonisë ashtu edhe në atë të Republikës së Shqipërisë108. Duhet cekur se kjo çështje në Republikën e Shqipërisë rregullohet si materie kushtetuese, kurse në Maqedoni ka gjetur trajtim ligjor. Kjo çështje, në Republikën e Maqedonisë, së pari është parapar me nenin 12 të Ligjit mbi Gjykatat, të vitit 1995(Gazeta Zyrtare e RM nr.36/95) , i cili theksonte se “gjykata ngren iniciatvë për inicimin e procedurës për vlerësueshmërinë e ligjit me Kushtetutën, kur në procedurën përkatëse konkrete do të parashtrohet çështja e pajtueshmërisë së tij me Kushtetutën”. Kur gjykata do të konsiderojë se ligji i cili duhet të zbatohet në rastin konkret nuk është në pajtueshmëri me Kushtetutën, kurse dispozitat kushtetuese nuk mund të zbatohen drejtpërdrejt, atëhere do ta ndërpresë procedurën deri në sjelljen e vendimit nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë. Duhet cekur se tani ky ligj është jashte fuqisë juridike dhe kjo çështje rregullohet me Ligjin për Gjykatat i vitit 2006, i cili në nenin 18 thekson se “ gjykata për të njejtën gjë e njofton gjykatën më të lartë dhe Gjykatën Supreme.”109 Sipas pargrafit 2 të të njejtit ligj, “kur gjykata mendon se zbatimi konkret i ligjit në rastin konkret është në kundërshtim me dispozitat e marrëveshjes ndërkombëtare të ratifikuar në pajtueshmëri me kushtetutën, do t’i zbatoj dispozitat e marrëveshjes ndërkombëtare, me kusht që ato të mund të zbatohen drejtpërsdrejti.” Sipas nenit 145 pika 2 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë “, kur gjyqëtarët çmojnë se ligjet vijnë në kundërshtim me Kushtetutën, nuk i zbatojnë ato. Në këtë rast, ato pezullojnë gjykimin dhe ia dërgojnë çështjen Gjykatës Kushtetuese.”110Sipas nenit 68 të Ligjit për Organizimin dhe Funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë,në rastet “ kur gjykata ose gjyqtari gjatë një procesi gjyqësor dhe në çdo kohë, kryesishtë ose me kërkesë të palëve, çmon se ligji është antikushtetues dhe kur ka lidhje të drejtpërdrejtë midis ligjit dhe zgjidhjes së çështjes konkrete, nuk e zbaton atë, duke vendosur pezullimin e shqyrtimit të mëtejshëm të çështjes dhe dërgimin e materialeve të saj Gjykatës Kushtetuese, për t’u shprehur për kushtetutshmërinë e ligjit.”111 Ky lloj kontrolli kushtetues, konsiderohet konkret, sepse ka të bëjë me një çështje në gjykim, e cila nuk mund të zgjidhet pa ushtruar këtë funksion rishikues Gjykata Kushteuese. Nëse çështja i përket një ligji që gjyqëtari nuk mendon se duhet ta zgjidhë për të zgjidhur mosmarrëveshjen që i nënshtrohet kontrollit të tij, vetë çështja, për këtë gjykim, do të ishte krejt e parëndësishme dhe gjyqtari do ta hidhte poshtë, duke vazhduar

108 Në literaturë ndryshe quhet edhe kontrolli incidental dhe zanafillën e vet e ka në praktikën

italiane. Në fakt, Gjykata Kushtetuese e Italisë paraqet prodhuesin më të madhe të jurisprudencës së bazuar në kontrollin incidental. Shih më shumë për këtë në : Giancarllo Rola and Tonia Groppi, “Between Politics and the Laë: The Development of Constitutional revieë in Italy. Në Ëojciech Sadurski (ed), Constitutional Justice, East and West, fq. 143-159.

109 Ligji për Gjykatat (Gazeta Zyrtare e RM-së, Nr.58/06 e datës 11 maj .2006) 110 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me Praktikë Gjyqësore (Luarasi: Tiranë, 2004) 111 Neni 68 i Ligjit për Organizimin dhe Funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së

Shqipërisë. Në internet gjendet në këtë veb faqe: http://www.gjk.gov.al/ligji.html

74 | P a g e

gjykimin. Prandaj, dhe sipas jurisprudencës së Gjykatës Kushtetuese, që cështja të jetë e rëndësishme, duhet të ekzistojë një lidhje e drejrpërdrejt midis ligjit dhe zgjidhjes së çështjes konkrete.112 Kjo nuk do të thotë se çështja është kaq e thjeshtë sa i përket kontrollit konkret (incidental), meqenëse ka modalitete të ndryshme nëpër botë.113

II. 12. Disponibiliteti i Gjykatës Kushtetuese

Kufijtë e shqyrtimit të çështjeve që kanë të bëjnë me pajtueshmërinë e ligjit me Kushtetutën, si dhe të gjitha akteve të tjera që shqyrtohen nga Gjykata Kushtetuese, si rregull, janë brenda objektit të kërkesës dhe shkaqeve të parashtruara nga subjekti

112 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, fq. 110 113 Komisioni i Venedikut ka bërë një studim / raport komparativ i cili sqaron rastet e vendeve kur

gjykata e rregullt detyrohet të ndalojë procedurën dhe ta referojë cështjen në gjykatën kushtetuese, pastaj rastet e vendeve tjera që ky detyrim nuk ekziston sepse vet gjykata e rregullt vendos për ta referuar ose jo cështjen në gjyktaën kushtetuese, rastet e vendeve që lejojnë ankesën në vendimin e gjykatës së rregullt për refuzim të referimit, dhe kështu me radhë. Shih më shumë për këtë në raportin e cituar në fusnotën nr. 11, lartë në këtë disertacion. Sado që raporti / studimi në fjalë flet për padinë individuale, një hapsirë e madhe i kushtohet kontrollit incidental dhe llojeve të tij nëpër botë.

75 | P a g e

inicues. Përjashtimisht, kur ka lidhje midis objektit të kërkesës dhe akteve të tjera normative, vendos për çdo rast Gjykata Kushtetuese. Gjatë shqyrtimit të kushtetutshmërisë së ligjit, respektivisht të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së dispozitave ose akteve të tjera të përgjithshme Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë “mund ta vlerësojë edhe kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë edhe të dispozitave të ligjit ose të aktit tjetër të përgjithëshëm që nuk është i kontestuar me iniciativë”.114 Sipas nenit të njejtë, Gjykata Kushtetuese mund edhe vetë të inicojë procedurë për vlerësueshmërinë e kushtetutshmërisë së ligjit, respektivisht vlerësueshmërinë e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së së akteve të tjera të përgjithshme.

Sipas Ligjit për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, nenit 48 pika 1, “kufijtë e shqyrtimit të cështjes janë brenda objektit të kërkesës dhe shkaqeve të parashtruara në të. Përjashtimisht, kur ka lidhje midis objektit të kërkesës dhe akteve të tjera normative, vendos për cdo rast Gjykata Kushtetuese.”

Gjatë shqyrtimit të këtyre çështjeve, gjykata bëhet vetë inicuese për të vlerësuar kushtetutshmërinë e një akti tjetër, megjithëse ndaj tij, kërkuesi nuk ka bërë ndonjë kërkesë konkrete. Kuptohet, se kjo ngjan me nismën që e ka vetë Gjykata Kushtetuese ( të drejtën e nismës nuk e ka Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë), por duhet dalluar, sepse në këto raste nuk ka një nismë për dispozitat që do t’i shqyrtojë gjykata kushtetuese, por vetë gjykata do t’i shqyrtojë ato sipas nismes së vetë.

Në jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, ka disa

raste kur ajo ka shqyrtuar çështjen tej objektit të kërkesës së subjektit përkatës. Kjo gjë vërtetohet me vendimin nr. V-65/99 të Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë.115

II.13. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë

Në bazë të nenit 69 të Rregullorës së punës Gjykata Kushtetuese jep: vendime, aktvendime dhe konkluza (përfundime). Gjykata Kushtetuese jepvendime atëherë kur vendos për esencën e punës dhe atë:

114 Neni 14 i Rregullorës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, 115 Më gjërësisht shih Vendimin nr. V. 65/99, datë10.12.1999 të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë.

76 | P a g e

-për anulimin ose abrogimin e ndonjë ligji ose akti tjetër juridik, ose të programit apo statutit të ndonjë partie politike ose të ndonjë akti tjetër të përgjithshëm juridik; -për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të caktuara me nenin 110 të kushtetutës; -për marrjen e imunitetit, për përgjegjësinë e kryetarit dhe për përcaktimin e paraqitjes së kushteve për pushimin e funksionit Kryetar i Republikës së Maqdonisë; -për imunitetin dhe kushtet e shkarkimit nga detyra të gjykatësit të Gjykatës Kushtetuese; -për deklarimin e kundërkushtetutshmërisë së ligjit, respektivisht të kundërkushtetutshmërisë dhe kundërligjshmërisë së aktit juridik tjetër për kohën që ka qenë në fuqi, dhe që ka pushuar të vlejë gjatë zhvillimit të procedurës nëse janë plotësuar kushtet për anulimin e tyre. Gjykata kushtetuese sjell aktvendime: -për inicimin e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisë së ligjit, ose të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së aktit tjetër juridik të përgjithshëm; -për hudhjen poshtë të iniciativës, propozimit dhe kërkesës; -për ndërprerjen e procedurës; -për ndërprerjen e zbatimit të aktit ose veprimit individual, të ndërmar në bazë të ligjit ose të ndonjë akti tjetër, kushtetutshmëria ose ligjshmëria e të cilit shqyrtohet;-në rastet tjera kur nuk vendos për esencën e punës. Gjykata Kushtetuese, sjell konkluzione (përfundime) për veprimet që ndërmeren gjatë zhvillimit të procedurës. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë nuk përcakton se në cilat raste do të miratohet vendimi abrogues, apo vendimi anulues: kjo mbase i është lënë në vlerësim vetë Gjykates kushtetuese. Mirëpo, meqenëse dallohen pasojat juridike nëse është vendimi abrogues apo vendim anulues atëhere natyrisht se Gjykata kushtetuese me rastin e vendosjes meritore do të ketë në konsideratë të gjitha rrethanat në kontekstin e mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, sidomos rëndësinë e cenimit apo shkeljes së Kushtetutës, përkatësisht të ligjit, sikunder edhe natyren juridike të kësaj shkeljeje në raport me të drejtat e qytetarëve dhe subjekteve të tjera juridike duke mbajtur llogari edhe për sigurinë juridike si një nga elementet qenësore të parimit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, por edhe për sundimin e ligjit dhe shtetit juridik në përgjithësi. 116

II. 14. Efektet juridike të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë

Çështje me rëndësi e cila duhet të trajtohet është edhe ajo e efekteve juridike që kanë vendimet e Gjykatës Kushtetuese. Efektet juridike të vendimeve të Gjykatës

116 Bajram Pollozhani, “Një shqyrtim komparativ kushtetues- juridik për mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë”. Revista “Universitas”, Viti V, Nr.8, Tetor 2006, Tetovë, faqe 114

77 | P a g e

Kushtetuese varen nga disa faktorë, varësisht se cfarë procedure zhvillon; llojit të vendimit që merret etj. Në bazë të karakterit që kanë vendimet e Gjykatës Kushtetuese, në shumicën e sistemeve kushtetuese, janë të karakterit përfundimtar, të detyrueshëm dhe të ekzekutueshme. Efektet juridike të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, janë të përcaktuara me Kushtetutën dhe me Rregulloren e Gjykates kushtetuese të vitit 1992. Sipas nenit 112 paragrafi 3 të Kushtetutës së Maqedonisë “, vendimet e Gjykatës Kushtetuese janë përfundimtare dhe të ekzekutueshme.”117 Ata janë të karakterit përfundimtar, në kuptim të asaj se për kontestin e njejtë, respektivisht për çështjen e njejtë, nuk mund përsëri të zhvillohet kontest para Gjykatës Kushtetuese, do me thënë, vendimeve të gjykatës kushtetuese u njihet karakteri i gjësë së gjykuar ( res judikata), dhe nga ana tjetër karakteri përfundimtar i tyre ka të bëjë edhe me mosmundësinë për të shfrytëzuar mjete juridike për të goditur atë, qofshin ato mjete juridike të rregullta apo të jashtëzakonshme. Kjo është parim i punës së Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë dhe ka të bëje me ato vendime me të cilat është vendosur për kushtetutshmërinë e ligjit ose të dispozitës tjetër të përgjithëshme. Kontest kushtetues i ri në këtë rast mund të zhvillohet vetëm nëse ekzistojnë shkaqe të tjera për të. Kur gjykata ka sjell vendim anulues, në procedurën e shqyrtimit të kushtetutshmërisë së ligjit përkatës, atëherë efektet e vendimit do të shtrihen prej momentit kur ka filluar të prodhoj efekte juridike akti i tillë i përgjithshëm, ndërsa nëse vendimi i gjykatës kushtetuese ka karakter të shfuqizimit të aktit të përgjithshëm juridik, atëherë dallojnë edhe efektet e vendimit të tillë. Vendimi i tillë vetëm e abrogon ligjin e tillë që në të ardhmën mos të prodhojë efekte juridike. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese te Maqedonisë kanë karakter të obligueshëm në baze të fuqisë së vetë Kushtetutës ( nenit 112 paragrafit 3 të Kushtetutës). Sipas nenit 79 të Rregullores së punës së Gjykates kushtetuese të RM-së “ vendimi i Gjykates Kushtetuese të RM-së me të cilin abrogohet apo anulohet një ligj ose ndonjë akt tjeter i përgjithshem prodhon efekte juridike nga dita e publikimit të tij në “Gazeten zyrtare të RM-së”. Për sa u përket subjekteve, të cilët janë të obliguar që t’i respektojnë vendimet e Gjykatës Kushtetuese, duhet theksuar se atyre u njihet karakteri erga omnes, d.m.th. se ato veprojnë ndaj të gjitha subjekteve, qofshin ato organe shtetërore apo subjekte të tjera.

Nga shqyrtimet teorike dhe praktike të efekteve juridike të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, mund të nxiren këto karekteristika të tyre:

- e para, akti apo dispozita e aktit normativ të abroguar apo anuluar, nuk mundet më tutje, në të ardhmen të aplikohet si burim juridik për krijimin e raporteve konkrete juridike;

- e dyta, detyrimi i ligjvënësit apo subjektit tjeter që ka nxjerr aktin, përkatësisht dispoziten e abroguar ose anuluar që të nxjer akt tjeter normativ, sepse me këtë rast është krijuar “zbrastira juridike”;

- e treta, detyrimi i të gjithë subjekteve kompetente për implementimin e akteve juridike individuale të plotëfuqishme të miratuara në bazë të ligjit apo aktit të abroguar ose anuluar për të penguar krijimin e pasojave të mëtejshme në bazë të burimit juridik të abroguar ose anuluar; si dhe

- e katërta, krijimi i mundësisë pë anulimin apo shpalljen nul të akteve juridike individuale të plotfuqishme ( forma e prerë)të nxjerra nga

117 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetutëse, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së

78 | P a g e

organet përkatëse duke u bazuar në ligjin apo dispoziten që në ndërkohë me vendim kasator të Gjykatës kushtetuese është anuluar.118

Sipas Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, nenit 132, pikës 1 dhe 2, “ vendimet e Gjykatës Kushtetuese kanë fuqi detyruese të përgjithshme dhe janë përfundimtare. Gjykata Kushtetuese ka vetëm të drejtën e shfuqizimit të aktit që e shqyrton. Vendimet hynë në fuqi ditën e botimit në Fletorën Zyrtare.”119 Cekëm edhe më herët se kemi dallime në llojet e vendimeve që nxjerrin Gjykatat Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë dhe asajë të Shqipërisë. Prandaj, ato specifika që kanë llojet e vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, do t’i parqesim kur do t’i trajtojmë në pjesët në vazhdim të punimit.

118 Për efektet juridike të vendimeve të Gjykatës kushtetuese shih më gjërësisht : Bajram Pollozhani, “Një shqyrtim komparativ kushtetues- juridik për mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë”. Revista “Universitas”, Viti V, Nr.8, Tetor 2006, Tetovë, faqe 115 119 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, 2004

79 | P a g e

KREU III Mrojtja e lirive dhe të drejtave nga ana e Gjykatave Kushtetue

KREU I III

KONCEPTI JURIDIK – KUSHTETUESE I MBROJTJES SË LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT DHE QYTETARIT

III.1. Shqyrtime të përgjithëshme

Personaliteti i njeriut ka zënë vend të rëndësishëm në sistemin juridik dhe politik. Përpjekjet për sigurimin e mekanizmave mbrojtës ekzistojnë që në periudhat e më të

80 | P a g e

hershme të shoqërisë njerëzore.120 Shënimi i paraqitjes së një sistemi të sëndërtuar për mbrojtjen e lirive të njeriut është bërë me Kartën e madhe të lirive të vitit 1215.121 Edhe Habeas corpus ACT i vitit 1675, konsoderohet një akt të rëndësishëm juridik dhe politik për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut.122 Në sëndërtimin e konceptit të mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut bën pjesë edhe Bill of Rights123 dhe Bill of Rights i Shteteve të Bashkuara të Amerikës.124

Në rrugëtimin e konstitucionalizimit të lirive të njeriut, është me rëndësi të përmendin Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara të Amerikës të vitit 1878, përkatësisht 10 amandamentet që i referohen mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut, Deklarata mbi të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit të Francës të vitit 1789, Kushtetuta e Vajmarit e vitit 1919, etj.

Në teorinë mbi të drejtat e njeriut, mund të konstatohet ekzistenca e një debate rreth konotacionit të këtyre të drejtave. Debati është orientuar në ekzistencën ose jo të konotacionit prendimor të të drejtave të njeriut. Në këtë kontekst, si pikë referuese nuk është marrë vetëm aspekti terminoligjik “të drejtat e njeriut”, por edhe aspekti përmbajtësor që ka të bëjë me vlerën dhe dinjitetin njerëzor. Ideja për barazi dhe respektim të vlerave dhe dinjitetit njerëzor, mund të hasen në formacionet e ndryshme kulturore. Marrë për bazë këtë, pajtohemi me qëndrimet që kanë ngritur teoricientët se nuk ka argumente të fuqishme, që provojnë ekzistencën e konceptit prendimor të lirivie të njeriut, por trajtat institucionale dhe universalizmi janë themeltuar mbi bazën e konceptit prendimor.125

Kur flasim për konceptin kushtetues të Maqedonisë në lidhje me liritë dhe të drejta e njeriut dhe të shtetasit, mund të themi se ata të drejta klasifikohen në dy grupe, edhe atë në liritë dhe të drejtat civile e politike dhe në të drejtat ekonomike, sociale e kulturore. Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, në mënyrë të drejtpërdrejtë mbron lirinë e mendimit dhe të besimit, lirinë e shprehjes publike të fjalimit, lirinë e bashkimit politik dhe e drejtën e barazisë, në të gjitha rastet kur qytetari do të parashtrojë kërkesë pranë saj, kundër një akti konkret të ndonjë organi me të cilin është cënuar apo shkelur liria në fjalë.

Nga të dhënat e paraqitura në grafik, mund të përfundojmë së në vitin 2010, Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, ka proceduar numrin më të madh të lëndëve që janë parashtruar, kurse në vitin e 2006 ajo ka proceduar numrin më të vogël të lëndëve. Në vitin 2007, 2008, 2009 dhe 2011, Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë ka proceduar përafërsisht numër të njejtë të lëndëve. Në lidhje më lëndët e pranuara, mund të përfundojmë se në vitin 2010 Gjykata Kushtetuse ka pranuar numrin më të madh të

120 Shih përpjekjet për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut konsiderohen edhe idetë e filozofëve të vjetër grekë, Aristotelit dhe Platonit. Nuk mund të thuhet se në këtë periudhë të veprimit të këtyre filozofëve ka ekzistuar një sistem i sëndërtuar i lirivë dhe të drejtave të njeriut. 121 Ky dokument ka rëndësi historike dhe politike, mbi bazën e të cilit është ngritur koncepti bashkëkohor i mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut. Monarku tani më fillon të kufizohet në ushtrimin e pushtetit shtetëror sidomos në kontekst të lirisë së kishës, pronësisë private, lirisë së lëvizjes së qytetarëve, tatimeve. 122 Ky akt edhe sot është në fuqi edhe pse ka pësuar plotësim ndryshime në segmente të konsiderueshme. 123 Ky ligj është miratuar nga Parlamenti anglez në vitin 1689. 124 Ky ligj është miratuar në Virxhinia më 12 qershor 1776. 125 Në lidhje me ekzistencën e debatit mbi konotacionin e konceptit të lirive të njeriut, shih: Jim Ife, Human Rights and Social Work – tekst i përkthyer, Shkup, 2009, fq. 15-18.

81 | P a g e

lëndëve, kurse numër më të vogël të lëndëve ka pranuar në vitin 2009. Po kështu, Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, në vitin 2010 ka shënuar numrin më të madh të lëndëvë që kanë marrë zgjidhje adekuate dhe numrin më të madh të lëndëve të papërfunduara.

Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, në konceptin bashkëkohor të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit ka krijuar dhe ruajtur një pozitë të rëndësishme dhe paraqet kuadrin institucional me relevancë së bashku më institucionet tjera të vendit. Ajo si organ i veçantë shtetëror luan një rol të rëndësishëm me përmbajtje dhe kompetencë të përcaktuar më Kushtetutën e vendit. Pozita e Gjykatës Kushtetuese është e përcaktuar me Kushtetutë, por rezultatet nga puna dhe veprimtaria e saj e themeltojnë dhe arsyetojnë rolin dhe kompetencat e saj në drejtim të mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit. Në këtë kontekst, po ashtu mund të përfundojmë se Gjykata Kushtetuese mbetet një autoritet i lartë në vend dhe mundëson sundimin e së drejtës në vend.

Grafiku nr. 6, Pasqyrë për kërkesat për mbrojtje nga diskriminimi në vitin

2012.126

Nga të dhënat e paraqitura në këtë grafik, mund të përfundojmë se në Gjykatën

Kushtetuese të Maqedonisë qytetarët e vendit kanë parashtruar numër të madh të kërkesave për mbrojtje nga diskriminimi nga bazat e ndryshme të diskriminimit, përkundër faktit se viti 2012 paraqet vitin e dytë të funksionimit të Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi si i vetmi autoritet nacional për mbrojtjen nga diskriminimi në sektorin public dhe privat të vendit si vitin e 15 të Avokatit të Popullit të Maqedonisë, për të cilin është siguruar kuadëri institucional dhe ligjor i mjaftueshëm që të garantojë mbrojtjen e lirive të njeriut dhe qytetarit nga bazat e ndryshme të diskriminimit. Në

126 Të dhënat janë marrë nga Raporti vjetor i Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë.

Kerkesat kunder …

Kerkesat kunder …

Kerkasat kunder …

Kerkesat per mbrojtjen e …

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Kerkesat kunder diskriminimit nga baza e perkatesise sociale

Kerkesat kunder diskriminimit nga baza e perkatesise fetare

Kerkasat kunder diskriminimit nga baza e perkatesise politike

Kerkesat per mbrojtjen e shprehjes se lire te mendimit

82 | P a g e

vazhdim të punimit, do të paraqesim edhe pozitën e këtyrë dy institucioneve të Maqedonisë, në fushën e mbrojtjen nga diskriminimi.

Duke analizuar veprimtarinë e Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në fushën e mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, mund të nxjerrim përfundimin e qëndrueshëm shkencor se Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë ushtron mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit në mënyrë të drejtpërdrejtë që kanë të bëjnë me të drejtën e ndalimit të diskriminimit, të drejtën e bashkimit politik dhe lirinë e të menduarit, ndërgjegjës, shprehjes së mendimit të lirë dhe publik si dhe në mënyrë të tërthortë duke mbrojtur ligjshmërinë dhe kushtetutshmërinë ne vend. Gjykata Kushtetuese do të procedojë vetëm në lidhje me kërkesat e parashtruara nga qytetarët, të cilët pretendojnë se u janë bërë shkelje të të drejtave me ndonjë akt individual të formës së prerë dhe të plotfuqishëm të gjykatave të rregullta apo organi tjetër shtetëror.

Po kështu, mund të përfundojme se edhe në procedurën për vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë të një ligji apo akti të përgjithëshmë juridik, Gjykata Kushtetuese mbron liritë dhe të drejtat e njeriut dhe shtetasit, në qoftë se shkelja e parimit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë ka rezultuar edhe me shkeljen e një të drejta konkrete. Me abrogimin e ligjit, apo aktit të përgjithshëm juridik, Gjykata Kushtetuese mbron dhe flakë cënimin e të drejtës konkrete të qytetarit që është cënuar apo shkelur me aktin juridik jokushtetues.

Në vazhdim të punimi, do t’i trajtojmë vetëm liritë dhe të drejtat e njeriut dhe shtetasit, të cilat mund të mbrohen drejtpërdrejtë nga ana e Gjykatës Kushtetuese.

III.2. Liria e mendimit dhe e bindjes Çdo qytetar është i lirë në shprehjen e mendimit të vetë. Mendimi i tij duhet të

jetë i lirë edhe kur at e shpreh për vetveten, për natyrën dhe për shoqërinë në përgjithësi. Aspekti konceptual i mendimit në këtë kontekst, përbën lirinë e mendimit. Liria e mendimit mund të trajtohjet në dy aspekte: në aspektin pozitiv dhe atë negativ. Të shprehësh mendimin në menyrë të lirëështë vetë koncepti pozitiv i lirisë së mendimit. Për dallim nga ky aspekt, ndërmarrja e masave të ndryshme nga individi, organi apo

83 | P a g e

institucioni shtetëror kundrejt qytetarit që ai të mos e shpreh mendimin e lirë, qoftë për vetveten, për natyrën apo për shoqërinë, paraqet aspektin negativ të lirisë së mendimit. Pra, secila formë dhe metodë që mund të ushtrohet ndaj individit që ai të mos e shpreh mendimin e tij të lirë, por ajo liri të kushtëzohet nga veprimet e jashtme, paraqet përmbajtjen negativ të lirisë së mendimit. Aktgjykimi me të cilin është sanksionuar deklarimi i kualifikimeve të pavërteta dhe qëllikqija, për dinjitetin dhe karakterin e të dëmtuarit, me të cilin është mbajtur një balans midis të drejtës së shprehjës dhe të drejtës së mbrojtjës së dinjitetit të çdo qytetari, nënkupton përzierrjen e shtetit, qëështë proporcionalisht me qëllimin legjitim për mbrojtjën e dinjitetit të të dëmtuarit nga kolumna e paraqitur, dhe nuk mund të pranohet si cenim i pabazë i të drejtës së shprehjes.127Mënyra se si është paraqitur publikisht parashtruesi i kërkesës, dhe ka theksuar mendimin e vet në lidhje me mënyrën e ushtrimit të funsionit publik të funksionarit përkatës, pa u lëshue në argumentimin e çështjes, vetvetiu nënkupton se bie në suaza të lirisë së mendimit dhe shprehjes së lirë të fjalës, por, realisht cenon dinjitetin dhe nderin e ushtruesit të funksionit publik, dhe pa bazë e cenon ato të drejta. Me këte deklarata e humb kuptimin e lirisë së shprehjes dhe paraqet keqpërdorimin e lirisë së shprehjes dhe parqet keqpërdorim të deklarimit publik.128

Qytetari po ashtu është i lirë edhe në bindjen e tij. E drejta e bindjes paraqet çlirimin e njeriut nga imponimet e ideologjive zyrtare dhe nga imponimi me dhunë i dogmave, por parimet materialiste dhe idealiste t’i përceptojë sipas ndërgjegjës së vet.129

III.3. E drejta e bashkimit politik Qytetarët e Maqedonisë, me qëllim të realizimit të të drejtave politike,

ekonomike, sociale e kulturore dhe të drejtave dhe bindjeve tjera, kanë të drejtë të krijimit të infrastrukturave të bashkimit politik dhe publik. Të drejtën e bashkimit politik në Maqedoni duhet të trajtojmë në kuadër të cilësisë së pluralizmit politik si vlerë themelore të rregullimit kushtetues. Partitë politike përcaktohen si formë e realizimit të pluralizmit politik. Pluralizmi politik, pra paraqet infrastrukturën e të drejtës së bashkimit politik.

127 Shih aktgjykimin u.nr.3/2012 128 Shih aktgjykimin u.nr.155/2011 129 Krahaso nenin 16 te Kushtetutes se Maqedonise.

84 | P a g e

Sipas nenit 20 të Kushtetutës së Maqedonisë, qytetarëve u garantohet e drejta e bashkimit politik me qëllim të realzimit dhe mbrojtjes së të drejtave dhe bindjeve poltike, ekonomike, kulturore, etj. Ata mund të themelojnë parti politike dhe shoqata civle si dhe të aderojnë në ta.

Kriteret për themelimin e pative politike janë shume liberale. Një parti politike mund të themelojnë 500 shtetas të vendit që kanë zotësi veprimi dhe që kanë vendbanim të përhershëm në Maqedoni.

Sipas kuadrit ligjor të Maqedonisë, parogrami dhe aktiviteti i partive politike nuk duhet të jenë në kundërshtim me rregullimin kushtetues tëvendit si dhe të shkaktojnë nxitje ose thirrje për agresion luftarak, urrejtje nacionale, fetare, racore dhe ngjajshëm.

III.4. E drejta e barazisë (mosdikriminimit) V.4.1. Hyrje Në rrugën e konsolidimit si shtete moderne europiane, Shqipëria dhe Maqedonia

kanë për synim shtetëror të garantojnë pengimin dhe mbrojtjen institucionale nga veprimet që paraqesin dallim, përjashtim, kufizim ose veprim jo të barabartë ose mosveprim dhe ngjajshëm, me të cilat pamundësohet, cënohet dhe shkilen të drejtat dhe

85 | P a g e

liritë themelore të njeriut dhe qytetarit. Veprimet e kësja natyre karakterizohen me trajtim të pavolitshëm të qytetarit apo grupeve të caktuara shoqërore në raport me qytetarin apo grupin shoqëror tjetër.

Parimi i barazisë dhe mosdiskriminimit, paraqitet parim kushtetues dhe përfshin mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe shtetasit që i referohen lirisë e bindjes, ndërgjegjes, mendimit dhe shprehjes publike të mendimeve, bashkimit dhe veprimit politik dhe që njëkohësisht ka të bëjë me ndalimin e diskriminimit në bazë të gjinisë, racës, fesë, përkatësisë kombëtare, sociale dhe politike.

Në fushën e diskriminimit, legjislacioni i Maqedonisë, zbatimin dhe respektimin e parimit të barazisë e mbështesin në një listë të hapur të bazave të diskriminimit. Në normimin ligjor të bazës, për diskriminim, Maqedonia ka zbatuar frymën e Konventave, direktivave dhe rekomandimeve ndërkombëtare të Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës që nga viti 1981 dhe të Kongresit të Autoriteteve Lokale dhe Rajonale të Këshillit të Evropës të vitit 2007, por nuk ka paraparë në mënyrë shprehimore çështjes që i referohet diskriminimit për shkak të orientimit seksual dhe identitetit gjinor. Ligji për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë, në listën e hapur të bazës për diskriminim, nuk e ka institucionalizuar “orientimin seksual” si bazë për diskriminim. Megjithatë, Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi, si i vetmi autoritet nacional për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi në sektorin publik dhe privat në Maqedoni, në dy vitet e funksionimit të tij, ka proceduar dhe ka sjellë Mendim dhe Rekomandim në lidhje me parashtresat për diskriminim që për bazë kanë “orientimin seksual”. Përkundër këtij fakti, Maqeonia trajtohet si vend, që me ligj nuk e ka përfshirë ‘orientimin seksual’ si bazë për diskriminim dhe se ligji përkatës nuk është i harmonizuar plotësisht me legjislacionin e Bashkimit Europian.

Mbrojtja institucionale për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi, përfshihet në jurisdiksionin administrativ dhe atë gjyqësor. Çdo person ose grup personash që pretendojnë se ndaj tyre është ushtruar diskriminim kanë të drejtë të inicojnë procedurë përpara Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi ose të paraqesin padi përpara gjykatës kompetente. Parashtrimi i padisë pranë gjykatës paraqet pengesë për ankimim përpara Komisionit, ndërkaq, paraqitja e parashtresës përpara Komisionit nuk është kusht e as pengesë për të parashtruar padi përpara gjykatës. Procedura gjyqësore për mbrojtjen nga diskriminimi është procedurë gjyqësore civile me karaktër kontestimor. Mbrojte nga diskriminimi, pra ofron edhe institucioni i Avokatit të popullit dhe Gjykata Kushtetuese.

V.4.2. Koncepti i diskriminimit brenda kuadrit kushtetues dhe juridik Diskriminimi, si koncept, ka domethënje shumëdimensionale. Dinamika që e

karakterizon këtë temë detirminon kultivimin në vazhdimësi të mendimit teorik dhe të qenies, përherë i orinetuar me evoluimin që pëson legjislacioni dhe jurisprudenca pozitive e vendit. Në aktet ndërkombëtare e nacionale, por edhe në trajtimet teorike janë dhënë një sërë definicionesh për konceptin e diskriminimit. Diskrimini paraqet trajtim të pabarabartë të njerëzve, përkatësisht, veprim jo të njejtë me njerëzit, duke u mbështetur në bazë të ndonjë shkaku të ndaluar me qëllim që të shkaktojë pasoja në gëzimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe qytetarit. Fjala “diskriminim”, rrjedhë prej fjalës latine “discriminare”, që do të thotë “për të ndarë, të dalluar”.130

130 Embodying inequality: a revieë of concepts, measures, and methods for studying health consequences of discrimination, International Journal of Health Servieces, Volumi 29, Nr. 2/1999, ëëë.sph.uth.edu, fq.295

86 | P a g e

Është me rëndësi të thuhet se definicioni më i përdorur për konceptin e diskriminimit është paraparë edhe me legjislacionin e Maqedonisë. Diskriminimi është çdo dallim, përjashtim, kufizim apo preferencë, bazuar në respektimin e parimit të barazisë në lidhje me gjininë, racën, ngjyrën, etninë, gjuhën, identitetin gjinor, orientimin seksual, bindjet politike, fetare ose filozofike, gjendjen ekonomike, arsimore ose shoqërore, shtatzaninë, përkatësinë prindërore, përgjegjësinë prindërore, moshën, gjendjen familjare ose martesore, gjendjen civile, vendbanimin, gjendjen shëndetësore, predispozicione gjenetike, aftësinë e kufizuar, përkatësinë në një grup të veçantë, ose me çdo shkak tjetër, që ka si qëllim apo pasojë pengesën apo bërjen e pamundur të ushtrimit në të njëjtën mënyrë me të tjerët, të të drejtave e lirive themelore të njohura me aketet juridike në fuqi.131

Diskriminimi, në fakt është trajtim jo i njejtë përkatësisht, çdo bërje dallimi i drejtpërdrejtë ose i tërthortë, i paarsyeshëm juridikisht ose faktikisht, ose veprim i pabarabarte, respektivisht lëshim i shprehur në përjashtim, kufizim ose dhënie përparësie, lidhur me personat ose grupet shoqërore.

Në këtë kontekst, dallimi mund të shfaqet ose të jetë i padukshëm. Me rëndësi është ndërmarrja e veprimit të paarsyeshëm ligjor ose faktik, të bërit dallim në mënyrë të drejtdrejtpërdrejtë apo të tërthortë pa marrë parasysh formën e manifestimit të dallimit apo diferencimit. Pra, në thelbin e diksriminimit qëndron sjellja dhe veprimi apo mosveprimi diskriminues. Në kuadër të sjelljes dhe veprimit apo mosveprimit diskriminues bën pjesë çdo sjellje aktive ose pasive e secilit person nga ana e autoriteteve publike, si dhe nga ana e personave fizikë dhe juridikë në sektorin privat dhe atë publik, që mund të krijojë bazë për privilegje ose joprivilegje të ndonjë personi në mënyrë të paarsyeshme, ose sjellje që mundëson ekzistencën e marrëdhënieve degraduese dhe të padrejta në krahasim me personat tjerë në situata të ngjashme.

Kur flasim për konceptin e diskirminimit të përcaktuar me ligj, është me rëndësi të theksohet se janë institucionalizuar dy forma themelore të diskriminimit: dikriminimi i drejtpërdrejtë dhe diskriminimi i tërthortë. Përveç kësaj, në konceptin e diskriminimit përfshihet edhe diskriminimi strukturor dhe ai faktik, diskriminimi që paraqitet në një formë të caktuar apo me një përmbajtje konkrete. Diskriminim i drejtpërdrejtë është ajo formë diskriminimi që ndodh kur një person apo zbatimin e parimit të mundësive të barabarta dhe të trajtimit të barabartë të burrave dhe grave në çështjet e punësimit dhe marrëdhëniet gjatë punës”.grup personash trajtohen në mënyrë më pak të favorshme sesa një person tjetër, apo një grup tjetër personash në një situatë të njëjtë a të ngjashme, bazuar në cilindo shkak.132 Sipas nenit 6, të Ligjit për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi të Maqedonisë, diskriminim i drejtpërdrejte është çdo veprim, dallim, përjashtim ose kufizim i pavolitshëm që si pasojë e ka ose mund ta ketë marrjen, shkeljen ose kufizimin e njohjes ose gëzimit të barabarte të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore, në krahasim me trajtimin që e ka ose mund ta ketë personi tjetër në kushte të njëjta ose të ngjashme.133 131 Këtë përkufizim e ka dhënë Ligji Nr.10 221, datë 4.2.2010, për mbrojtjen nga diskriminimi i Republikës së Shqipërisë në nenin 1 dhe 3. I njejti koncept është pranuar edhe në nenin 5 të Ligjit për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi të Republikës së Maqedonisë. 132Christa Tobler, Indirect Discrimination: A Case Study Into the Development of the Legal Concept of indirect Discrimination under EC laë, Oxford, 2005, fq. 56-57. 133 Koncepti i diskriminimit të drejtpërdrejtë në legjislacionin e Republikës së Shqipërisë është institucionalizua si formë diskriminimi që ndodh kur një person apo grup personash trajtohen në mënyrë

87 | P a g e

Për dallim nga diskriminimi i drejtpërdrejtë, diskriminim i tërthortë është ajo formë diskriminimit që ndodh kur një dispozitë, kriter apo praktikë, e paanshme në dukje, do ta vinte një person ose grup personash në kushte jo të favorshme, në lidhje me shkaqet e përcaktuara me ligj, në raport me një tjetër person ose grup personash, si dhe kur ajo masë, kriter a praktikë, nuk justifikohet objektivisht nga një synim i ligjshëm, ose kur mjetet e arritjes së këtij synimi, ose nuk janë të përshtatshme, ose nuk janë të domosdoshme dhe në përpjesëtim të drejtë me gjendjen që e ka shkaktuar atë. Në këtë rast kur dispozita, kriteri apo praktika bazohet në një qëllim legjitim, arsye, proporcionalitet dhe domosdoshmëri nuk do të konsiderohet diskriminim.134

Në kuadër të diskriminimit të tërthortë është edhe diskriminim për shkak të shoqërimit, i cili në fakt është ajo formë diskriminimi që ndodh kur ka një dallim, kufizim ose preferencë, për arsye të shoqërimit me persona që u përkasin grupeve të përcaktuar me ligji, si dhe për shkak të supozimit për një shoqërim të tillë. Sipas legjislacionit të Maqedonisë, diskriminim i tërthortë në bazë diskriminuese, është çdo vënie të ndonjë personi ose grupi në pozitë të pavolitshme, në krahasim me persona tjerë, me miratimin e dispozitave, kritereve të dukshme neutrale, ose me ndërmarrjen e praktikave të caktuara, përveçnëse ato dispozita, kritere ose praktika, dalin nga qëllimi i arsyeshëm, ndërsa mjetet për arritjen e atij qëllimijanëpërkatëse dhe të domosdoshme.

Po ashtu, në kuadër të diskriminimit të tërthortë, bën pjesë edhe shqetësimi. Shqetësimi është ajo formë e diskriminimit që ndodh në rastin e një sjelljeje të padëshiruar, kur lidhet me cilëndo nga shkaqet e përcaktuar me ligj, që ka për qëllim apo efekt cenimin e dinjitetit të personit dhe krijimin e një mjedisi frikësues, armiqësor, përçëmues, poshtërues a ofendues për atë person, si dhe në rastin e një trajtimi më pak të favorshëm, i kryer si rezultat i kundërshtimit ose i mosnënshtrimit nga ana e personit të cënuar ndaj një sjelljeje të tillë. Sipas legjislacionit të Maqedonisë, shqetësimidhe veprimi poshtërues, paraqesin cenim të dinjitetit të personit ose të grupit të personave, që rrjedh nga baza diskriminuese dhe që ka për qellim ose rezultat cenimin e dinjitetit të personit të caktuar ose krijimin,qasjen ose zbatimin e mjedisit kërcënues, armiqësor, poshtërues ose frikësues. Në kontekst të kësaj edhe shqetësimi seksual, është sjellje e padëshirueshme me karakter gjinor, që shprehet në mënyrë fizike, verbale ose në çfarëdomënyretjetër, ndërsa ka për qellim ose pasoje cenimin e dinjitetit të një personi, veçanërisht kur krijohet mjedis armiqësor, kërcënues, degradues ose poshtërues.

Edhe udhëzimi për të diskriminuar bën pjesë në diskriminimin e tërthortë. Udhëzim për të diskriminuar është një udhëzim ose kërkesë, bazuar në marrëdhënie hierarkike, për të diskriminuar një ose më shumë persona, në bazë të shkaqeve të përcaktuar me ligj.

Edhe segmentet që kanë të bëjnë me mohimin e një përshtateje të arsyeshmeparaqesin diskriminim. Mohim i një përshtatjeje të arsyeshme, është ajo formë diskriminimi që ndodh kurdoherë kur ka një mohim ose kundërshtim për të kryer

më pak të favorshme sesa një person tjetër, apo një grup tjetër personash në një situatë të njëjtë a të ngjashme, bazuar në cilindo shkak të paraparë me ligji. 134Christa Tobler, Indirect Discrimination: A Case Study Into the Development of the Legal Concept of indirect Discrimination under EC law, Oxford, 2005, fq. 57-59.

88 | P a g e

ndryshime ose rregullime të domosdoshme e të përshtatshme që nevojiten në një rast të veçantë dhe nuk imponojnë një barrë të tepruar, me qëllim që të sigurohet gëzimi dhe ushtrimi në baza të barabarta i të drejtave dhe lirive themelore për personat me aftësi të kufizuar, ose të ndodhur në kushtet e tjera të përcaktuar me ligj.135

Në të gjitha rastet kur ekziston trajtim i disfavorshëm i personave jashtë parimit të barazisë, bëhet fjalë po ashtu për diskriminim të tërthortë. Viktimizimi, është trajtim i disfavorshëm apo pasojë negative, që vjen si reagim ndaj një ankimimi a një procedimi që synon zbatimin e parimit të barazisë.136 Sipas nenit 10 të Ligjit për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë, diskriminim paraqet edhe sjellja e papërshtatshme ndaj një personi, pësimin e pasojave të dëmshme për shkak se janë ndërmarrë aktivitete të caktuara për mbrojtjen nga diskriminimi: e ka denoncuar diskriminim, ka filluar procedurë për diskriminim ose ka dëshmuar gjatë procedurës.

V.4.3. Mosdiskriminimi si parim kushtetues Liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit edhe në këndvështrimin e mbrojtjes nga

diskriminimi janë garantohen me Kushtetutë. Neni 9 i Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë e përcakton të drejtën e ndalimit të diskriminimit. Sipas këtij rregullimi kushtetues, secili qytetar është i barabartë në gëzimin e të drejtave dhe lirive pa asnjë dallim, përjashtim, kufizim apo preferencë. Ky koncept kushtetues është ndërtuar mbi bazën e respektimit e parimit të barazisë së qytatarëve pavarësisht gjinisë, racës, ngjyrës, etnisë, gjuhës, identitetit gjinor, orientimit seksual, bindjeve politike, fetare ose filozofike, etj. Kjo, pa dyshim paraqet vlerë e përgjithëshme dhe fundamentale e rregullimit kushtetues në vend dhe bazamenti i qëllimit të parimit të barazisë së qytatarëve përpara ligjit, mbrojtjes së njejta nga ana e ligjit, barazisë së shanseve dhe mundësive për të ushtruar të drejtat, për të gëzuar liritë dhe për të marrë pjesë në jetën publike, etj. Koncepti i barazisë në kuadër të diskriminimit paraqitet me elementin formal dhe përmbajtësor. Në këtë drejtim është me interes të përmendim se neni 18 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, të drejtën e ndalimit të diskriminimit e ka zgjeruar edhe me tej duke e sanksionuar diskriminimin edhe për shkaqe të bindjeve filozofike dhe përkatësive prindore, gjë që nuk është pjesë strukturore e Kushtetutës së Maqedonisë.

Në kontest të konceptit kushtetues të mosdiskriminimit, vend të rëndësishëm kanë zënë edhe të drejtat private. Të drejtat private në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë emërtohen si liri dhe të drejta ekonomike dhe sociale, ku përfshihet e drejta e pronësisë, e drejta e trashëgimisë, e drejta e punës, e drejta për punë, e drejta për sigurim social, mbrojtja shoqërore e familjes, e drejta e vendosjes së lirë për lindjen e fëmijëve, etj.

Gëzimi i çdo të drejte të përcaktuar me ligj, duhet të sigurohet pa diskriminim për shkaqe të tilla si seksi, raca, ngjyra, gjuha, feja, opinioni politik ose tjetër, origjina kombëtare ose shoqërore, përkatësia në një pakicë kombëtare, prona, lindja ose status tjetër. Askush nuk mund të diskriminohet nga një autoritet publik në çdo fushë të tillë.137 135 Diskriminimi që mund të shfaqet në format përkatëse, ai mund të jetë ndëpresonal dhe të shkaktohet në çdo aspekt të jetës publike dhe private. Veprimi diskriminues mund të ketë efekte në mënyrë të tërthortë nga grupi i caktuar shoqëror tek individi konkret., në nivel personi dhe në nivel shoqëroro – institucional. 136 Për format e diskriminimit të tërthortë krahaso përmbajtjen e nenit 3 të Ligjit për mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Shqipërisë. 137 Neni 1 i Protokollit 12 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut ka sanksionuar diskriminimin në çdo fushë të gëzimit të të drejtave dhe lirive të njeriut dhe qytetarit.

89 | P a g e

Trajtuar çështjen e diskriminimit dhe mbrojtjen institucionale nga diskriminimi në Maqedoni, vlerësojmë se rregullativa kushtetuese e Republikës së Maqedonisë, rëndësi të veçantë i kushton të drejtave dhe lirive të njeriut dhe qytetarit. Individi si qenie njerëzore është në qendër të rregullimit kushtetues dhe ligjor dhe liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit kanë marrë dimensione të institucionit shumë të rëndësishëm.

Duke marrë për bazë karakterin punimit e të doktoratures, në vijim do të trajtohen disa liri dhe të drejta ekonomike dhe sociale në konstekstin e mosdikriminimit.

E drejta e pronësisë, si e drejtë absolutë e qytatarit, është e garantuar dhe mbrojtur veç tjerash edhe në konstekstin e mosdiskriminimit duke i dhënë asaj dimensione të vlerave themelore të rendit kushtetues. Pronësia, është konceptuar si pushteti faktik dhe juridik që e ka pronari mbi sendet e tij, brenda kufijve të caktuar nga ligji. Të gjithë janë të lirë për t’i ushtruar autorizimet pronësore mbi pronën e vet. Nuk ka diferencim të qytatarëve në ushtrimin e autorizimeve pronësore juridike, të drejtën e gëzimit, të drejtën e disponimit dhe të drejtën e posedimit.

Edhe te konceptimi i parimit të barazisë te e drejta e trashëgimisë, është inkorporuar fryma e barazisë dhe mosdikriminimit. Në ndarjen e trashëgimisë, është i zbatueshëm barazia dhe mosdiskriminimi në trashëgimi. Të gjithë personat fizik, në kushte të njejta, janë të barabartë në trashëgimi. Fëmijët e lindur jashtë martese, kur atësia është njohur rregullisht ose është vërtetuar me vendim të gjykatës apo të organit kompetent si dhe fëmijët e birësuar, barazohen me fëmijët legjitim. Pra, në lidhje me trashëgiminë, bashkësia jashtëmartesore barazohet me bashkësinë martesore, ndërsa gjinia e krijuar me birësim të plotë barazohet me gjininë e gjakut.

Vlen të theksohet se i birësuari, nuk trashëgon në familjen e origjinës së tij dhe as familja e origjinës nuk e trashëgon të birësuarin. Edhe shtetasit e huaj janë të barabartë në trashëgimi me shtetasit e Maqedonisë, me kusht reciprociteti. Reciprociteti në këto raste prezumohet.138

Parimi kushtetues i mosdikriminimit të së drejtës për punë dhe marrëdhënie të punës në Maqedoni është konceptuar me ligjin për marrëdhëniet e punës, ku në mënyrë shprehimore sanksionohet mos diskriminimi. Në këtë konkest, është përcaktuar se punëdhënsi nuk mund që kandidatin për punësim ose punëtorin, ta vë në pozitë të pabarabarët për shkak të racës, ngjyrës së lëkurës, gjinisë, moshës, gjendjes shëndetësore përkatësisht invaliditetit, bindjes politike, fetare ose tjetër, antarësimit në sindikata, përkatësisë sociale e nacionale, statusit në familje, gjendjes materiale, orientimit gjinor ose për shkak rrethanave tjera personale.139 Meshkujve dhe femrave doemos duhet t'u sigurohet mundësi dhe trajtim i njejtë gjatë punësimit, përparimit në punë, aftësimit, arsimimit, rikualifikimit, pagës, shpërblimit, mungesës në punë, kushteve në punë, orarit të punës dhe shfuqizimit të marrëveshjes për punësim.140

Në kuadër të kësaj rregullative ligjore, mund të themi se edhe në fushën e punës dhe marrëdhënieve të punës, njihet diskriminimi i drejtëpërdrejtë dhe ai tërthortë. Sipas nenit 7 të Ligjit për marrëdhëniet e punës, diskriminimi i drejtëpërdrejtë paraqitet nga

138 Krahaso nenin 4 dhe 5 të Ligjit për trashëgimi të Republikës së Maqedonisë nr.47/96. 139 Neni 14 i Konventës eurpoiane për mbrojtje të lirive dhe të drejtave themelore, Protokolli 12 dhe Direktiva 2000/78/EC, konsiderihet standard europian në shkallë regjionale për mbrojte nga diskriminimi me theks të veçantë për diskriminimin mbi bazë të aftësisë së kufizuar. 140 Neni 6 i Ligjit mbi marrëdhëniet e punës të Republikës së Maqedonisë, (''Gazeta Zyrtare e RM-së'' nr. 35/2005).

90 | P a g e

veprimi i kushtëzuar na bazat dhe rrethanat e parapara me ligj, në të cilat personi është vënë apo mund të vihet në pozitë të pavolitshme nga personat e tjerë. Ndërkaq, diskriminimi i tërthortë ekziston kur personi vihet në pozitë të pavolitshme në raport me personin e caktuar, për shkak të dallimeve mbi baza gjinore, nacionale, fetare, pozitës në shoqëri dhe ngjajshëm.

Diskriminimi sipas rregullativës ligjore në fuqi, ndalohet për: kushtet për punësim, përshirë këtu edhe kriteret dhe kushtet për zgjedhjen e kandidatëve për kryerjen e punës së caktuar, në cilën do degë të veprimtarisë dhe të gjitha nivelet e hierarkisë profesionale; përparim në punë; qasje në të gjitha llojet dhe shkallët e aftësimit profesional, rikualifikimit dhe kualifikimit të mëtejmë; kushtet e punës për punë dhe të gjitha të drejtat nga marrëdhënia e punës dhe lidhur me marrëdhënien e punës duke përshirë edhe barazinë e pagave; prishjen e marrëveshjes për punë dhe të drejtat e anëtarëve dhe punën e shoqatave të punëtarëve dhe punëdhënsve ose të cilësdo organizatë tjetër profesionale, përshirë këtu edhe beneficionet që dalin nga antarësimi.141

Sipas nenit 8, të Ligjit mbi marrëdhëniet e punës, nuk do të konsiderohet si diskriminim dallimi, përjashtimi apo dhënia e përparësisë për ndonjë punë të caktuar, nëse natyra e punës është e atillë, ose puna kryhet në kushte të atilla, ku kërkohen përkatësia e caktuar paraqitet si fakt vendimtar për kryerjen e asaj pune, me kusht që qëllimi që kërkohet të arrihet, të jetë i arsyeshëm dhe kushti i matuar.

Të gjitha masat e parapara nga rregullativa ligjore dhe normative nga fusha e marrëdhënies së punës e që kanë të bëjnë me mbrojtjen dhe ndihmën e veçantë të një kategorie të caktuar të punëtorëve, veçanërisht me ato për mbrojtjen e invalidëve, punëtorëve të moshuar, grave shtatëzëna dhe grave që shfrytëzojnë ndonjë të drejtë nga mbrojtja e amësisë, si dhe dispozitat që kanë të bëjnë me të drejtat e veçanta të prindërve, adoptuesve dhe të kujdesurve, nuk konsiderohen si diskriminim as që mund të trajtohen si bazë për diskriminim.142

Me këtë rast vlen të përmendet se ligjvënsi, në nenin 9 të Ligjit mbi marrëdhëniet e punës, ka paraparë diskriminimin në bazë të shqetësimit dhe shqetësimin në bazë të gjinisë. Secili veprim apo sjellje e padëshiruar që ka për qëllim të cënojë dinjitetin e kandidatit për punësim ose të punëtorit e që shkakton frikë ose krijon sjellje armiqësore, përçmuese dhe ofenduese, konsiderohet shqetësim, përkatësisht diskriminim.

Shqetësimi në bazë të gjinisë, paraqet çdo sjellje verbale, joverbale ose fizike me karakter të gjinisë, e cila ka për qëllim ose paraqet cënim të dinjitetit të kandidatit për punësim ose të punëtorit, e që shkakton frikë ose krijon sjellje armiqësore, përçmuese ose ofenduese. Ky lloji i shqetësimit konsiderohet bazë për diskriminim.

Në të gjitha rastet kur shkaktohet diskriminimi nga segmentet e fushës së marrëdhënies së punës, kandidati për punësim ose punëtori, ka të drejtë të kërkojë shpërblimin e dëmit në lartësi prej pesë rrogave mesatare në Republikën e Maqedonisë.

141 Në lidhje me kufizimt që mund të paraqiten për shkak të kufizimeve mentale, fizike dhe psikike, e që mund të ndikojnë në jetën profesionale të njeriut duhet të dallohet aftësia e kufizuar nga smundja përkatëse. Këto janë dy koncepte të ndryshme. Për aspektet përmbajtësore të këtyre koncepte shih: Case C-13/05 Sonia Chacon kundër Eurest Colectividades Sa të Gjykatës Eurpoiane për Drejtësi të Bashkimit Europian. 142 Kur bëhët fjalë për të drejtën në punë dhe marrëdhënie të punës të personave me aftësi të kufizuar, punëtori është i detyruar të organizojë stërvitje profesionale për personat në fjalë, të garantojë të drejtën në ndihmë, shkollim dhe stërvitje të fëmijëve. Ky detyrim është praktikë e Gjykatës europiane për të drejtat e njeriut. Shih lëndën nr. 13/2002, Autism – Europe kundër Francës.

91 | P a g e

Marrëdhënia e punës midis punëdhënsit dhe punëtorit, krijohet me marrëveshje për punësim. Marrëveshje për punësim mund të lidhë personi që ka mbushur 15 vjeç dhe ka aftësi të përgjithshme shëndetësore, sipas kushteve të parapara me ligj, pa asnjë diferencim.

Nga pikëpamje e dallimeve gjinore, vlen të theksohet së ligjvënsi ka promovuar dhe institucionalizua parimin e shanseve të njejta të meshkujve dhe femrave në fushën e të drejtës së punës.143

Në kuadër të mosdikriminimit në fushën e punës dhe marrëdhënieve të punës, është me rëndësi të përmendet edhe institucionalizimi i mekanizmit për mbrojtje nga diskriminimi mbi baza të përkatësisë etnike në krijimin e marrëdhënies së punës në administratën publike të Maqedonisë. Gjatë punësimit të nëpunësva shtetëror në organet shtetërore të parapara me ligj, zbatohet parimi i përfaqësimit të drejtë dhe adekuat të qytetarëve, që u takojnë të gjitha bashkësive, në të gjitha thirrjet e parapara me ligj.144 Drejtuesit e organeve shtetërore të paraparë me ligj, janë të detyruar të sjellin planin vjetor për përfaqësim të drejtë dhe adekuat të bashkësive që jetojnë në Maqedoni. Me qëllim të zbatimit të parimit të përfaqësimit të drejtë dhe adekuat të pjestarëve të bashkësive jo shumicë në Maqedoni, Qeveria e Republikës së Maqedonisë sjellë vendim të veçantë, me qëllim që të realizojë stërvitje dhe punësimin e tyre në organet e pushtetit shtetëror konform rregullave ligjore që u referohen nëpunësave shtetëror.

Një segment shumë i rëndësishëm i lirive dhe të drejtave ekonomike e sociale, është mbrojtja sociale. Mbrojta sociale në Maqedoni është e garantuar nëpërmjet sigurimit shëndetësor dhe mbrojtjes shëndetësore, sistemit të sigurimit pensional dhe invalidor dhe sistemit të sigurimit në rast papunësie. Ky mekanizëm mbrojtës ka për qëllim sigurimin e shërbimeve, masave dhe aktiviteteve në drejtim të parandalimit social, mbrojtjes sociale jashtëinstutucionale, mbrojtjes institucionale dhe të realizimit të së drejtës për mbrojtje sociale. Të gjithë qytetarëve që bëjnë pjesë në kategoritë e caktuara, u garanton mbrojtje sociale dhe përkujdesje nga institucioni përkatës, pa dallime nacionale, fetare, gjinore, ngjyrës së lëkurës, etj. Atyre u ofrohet përkujdesje, observim dhe diagnozim të personave të mitur me probleme edukativo – sociale, edukim, arsimim dhe trajtim korrigjues, ushqim, realizim të planifikuar dhe organizuar të përmbajtjeve, masave dhe aktiviteteve në procesin e arsimimit dhe edukimit, aktivitete dhe jetë kulturore – zbavitëse, aktivitetete punuese dhe rekreative, varësisht nga kategoria ku bëjnë pjesë qytetarët që kanë nevojë për mbrojtje sociale.

Kur flasim për parimin kushtetues të mosdiskriminimit është me interes të përmendim edhe mbrojtjen shoqërore të familjes.145Jeta private dhe integrimi shoqëror paraqesin boshtin e kësaj të drejte.

III.4. Bazat dhe fushat e diskriminimit

143 Në lidhje me operacionalizimin e parimit të mosdiskriminimit nga fusha e punës dhe marrëdhënies së punës në Maqedoni, shih më gjërësisht: nenin 6, 7, 8, 9, 11, 18, 25, 161, 162, 164, 169, 177, 178 të Ligjit mbi marrëdhënie të punës, nenin 2, 4 dhe 7 të Ligjit për punësim të personave invalid, 144 Neni 4 i Ligjit për nëpunës shtetëror i Republikës së Maqedonisë, ('' Gazeta Zyrtare e RM-së'' nr. 108/2005), 145 Mbrojta e familjes është objekt trajtimi edhe nga Gjykata europiane për drejtësi të Bashkimit europian në rastin Baghli kundër Francës, Application no. 34374/97.

92 | P a g e

Legjislacioni i Maqedonisë, ka paraparë listë të hapur të bazave për diskriminim duke

i numëruar të njejtat në pikëpamje positive. Ndalohet çdo diskriminim i drejtpërdrejtë ose i tërthortë, thirrje dhe nxitje të diskriminimit dhe ndihma në veprim diskriminimi në baze të gjinisë, racës, ngjyrës së lëkurës, origjinës, përkatësisë në grupin e margjinalizuar, përkatësisë etnike, gjuhës, shtetësisë, prejardhjes sociale, religjionit ose bindjes fetare, llojeve tjera të bindjeve, arsimit, përkatësisë politike, statusit personal ose shoqëror, pengesës mentale dhe trupore, moshës, gjendjes familjare ose martesore, statusit pronësor, gjendjes shëndetësore ose cilësdo baze tjetër, e cila është parapare me ligj ose marrëveshje të ratifikuar ndërkombëtare.

Vlen të përmendet se Ligji për ndalim dhe mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë në listën e hapur të bazës për diskriminim nuk e ka institucionalizuar “orientimin seksual” si bazë për diskriminim. Megjithatë, Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi si i vetmi autoritet nacional për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi në sektorin publik dhe privat në Maqedoni, në dy vitet e funksionimit të tij ka proceduar dhe ka sjellë Mendim dhe Rekomandim në lidhje me parashtresat për diskriminim që për bazë kanë “orientimin seksual”. Përkundër këtij fakti, Maqeonia trajtohet si vend që me ligj nuk e ka përfshi ‘orientimin seksual’ si bazë për diskriminim dhe se ligji përkatës nuk është i harmonizuar plotësisht me legjislacionin e Bashkimit europian.

Po ashtu, edhe diskriminimin sipas asocimit, nuk është përfshirë në listën pozitivë të bazave për diskriminim dhe ka bërë që Ligji për mbrojtje dhe pengim nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë të konsiderohet ligj që nuk është në përputhje me Direktivën 2000/78/EC.

Ligji për mbrojtje nga diskriminimi zbatohet nga ana e të gjitha organeve shtetërore, organeve të njësisë së vetëqeverisjes lokale, personave juridike me autorizime publike juridike dhe personave fizike dhe juridike nga sfera e punës dhe marrëdhënieve të punës, arsimit, shkencës dhe sportit, sigurimit social, duke e përfshirë edhe sferën e mbrojtjes sociale, sigurimit pensional dhe invalidor, sigurimit shëndetësor dhe mbrojtjes shëndetësore, jurisprudencës dhe administrates, banimit, informimit publik dhe mediumeve, qasjes te të mirat dhe shërbimet, anëtarësimit dhe veprimit në sindikata, në partitë politike, shoqata të qytetareve dhe fondacione ose organizata tjera të bazuara në anëtarësim, kulturës dhe sfera tjera të përcaktuara me ligj.

Grafiku nr. 3.146

146 Të dhënat janë marrë nga Raporti i Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë për vitin 2011.

93 | P a g e

Grafiku nr. 7.

Nga të dhënat e paraqitura në mënyrë grafike, mund të përfundojmë së Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë gjatë vitit 2011 ka pranuar numrin më të madh të parashtresa për diskriminim në fushën e marrëdhënies së punë, sigurimit social, jurisprudencë dhe administratë, arsim shkencë dhe kulturë, etj.

47%

17%

13%

9%

6% 3% 5%

Fushat e diskriminimit sipas parashtresave gjate vitit 2011

pune dhe marredhenie te punes sigurim social

jurisprudence dhe administrate arsim, shkence dhe sport

qasje te e mira dhe sherbimet informim publik dhe mediume

te tjera

94 | P a g e

III.5. Mbrojtja e lirive dhe të drejtave nga ana e Gjykatave Kushtetuese

Koncepti i të drejtave të njeriut është i lidhur ngushtë me nocionin e shtetit dhe të drejtës, si një tërësi normash, të cilat burojnë nga shteti dhe, ku individi zë një vend qendror. Respektimi dhe mbrojtja e dinjitetit njerëzor të të gjitha qenieve njerëzore, është thelbi ideologjik modern i të drejtave të njeriut. So,t mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, u kushtohet një rëndësi shumë e madhe. Ato janë të lidhura ngusht me detyrimin e shtetit për t’i respektuar, për t’i mbrojtur dhe promovuar ato. Ato shndërrohen në të drejta dhe liri themelore kur sanksionohen në kushtetutë apo në karta e deklarata të drejtash me rëndësi kushtetuese.

Ato zënë vendin e vet mjaft të rëndësishem edhe në Kushtetutën e Republikës së Maqedononisë dhe atë të Republikës së Shqipërisë. Në këto kushtetutat, ato zënë vend qendror, duke i radhitur në kuadër të vlerave themelore të cilat i proklamon dhe siguron shteti. Duhet cekur, se për shkak të rëndësisë që kanë dhe luftës së vazhdueshme nga bashkësia ndërkombëtare për garantimin e tyre, në shumë vende ato mbrohen edhe nga gjykatat kushtetuese të vendeve përkatëse. P.sh, sipas nenit 93 pika 4-a të Ligjit themelor të Republikes Federale Gjermane, “ Gjykata kushtetuese federale vendos lidhur me rekurset e kushtetutshmërisë që mund të paraqiten nga kushdo që mendon se është cenuar nga administarata publike në njëren prej të drejtave themelore...”147 ; ose sipas nenit 125 të Kushtetutes së Republikes së Kroacisë, Gjykata kushtetuese “mbron liritë dhe të drejtat kushtetuese të njeriut dhe qytetarit”.148

Edhe Republika e Maqedonisë dhe Republika e Shqipërisë, kanë siguruar mbrojtjen kushtetuese të tyre edhe nga ana e Gjykatës Kushtetuese të tyre. Sipas nenit 110 al. 3 të Kushtetutës së RM-së, Gjykata kushtetuese “mbronë liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me lirinë e besimit, lirinë e të menduarit dhe deklarimit të lirë të mendimit, lirinë e bashkimit politik dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në baza gjinore, racore, fetare, kombëtare, sociale dhe përkatësisë politike,”149 kurse Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenin 131 shkronja “f” “ gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pasi të jenë shterur të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave”150 Nga dispozitat kushtetuese të të dy vendeve, vërejmë lehtë se të dy vendet kanë siguruar mbrojtjen e tyre nga ana e gjykatës kushtetuese, por gjithashtu vërejmë edhe dallimet që ekzistojnë në njërin apo vendin tjetër. Në Republikën e Maqedonisë, sipas dispozitës përkatëse juridike nga Gjykata kushtetuese e RM-së, nuk mbrohen të gjitha të drejtat dhe liritë e njeriut, por vetëm disa nga ta. Kurse në Republikën e Shqipëris kemi

147 Ligj themelor i Republikes federale Gjermane, botimi i Albin , Tiranë,1995 148 Kushtetuta e Republikes së Kroacisë, botim i Albin, “Kushtetuta 2”, Tiranë, 1998 149 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetutëse, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 150 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, 2004

95 | P a g e

një mbrojtje tjetër nga ajo në Maqedoni.Respektivisht, sipas dispozitave të Kushtetutës së Shqipërisë, bëjmë fjalë për gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pra me rëndësi na paraqitet zhvillimi i një procesi të rregullt ligjor. Meqë mbrojtja e tyre dallon si sipas kompetencës së gjykatës kushtetuese, subjekteve dhe procedurës që zhvillohet, është e pamundshme që ato të trajtohen si unike.Prandaj, edhe ne do t’i trajtojmë si të ndara procedurat që zhvillohen në të dy vendet me të gjitha specifikat që kanë.

96 | P a g e

III.6. Procedura për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë

Ndër procedurat më të rëndësishme që zhvillon Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë është ajo e mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, prandaj punimin e mikrotezës në vazhdim të kësaj procedure, do t’i kushtoj rëndësi më të madhe. Do të ndalemi më së shumti tek kjo procedurë për arsye se me anë të kësaj procedure mbrohen liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit, si një ndër vlerat themelore që i proklamon dhe mbron Kushtetuta e RM-së, për arsye se mbrojtje të këtyre lirive dhe të drejtave në RM-së kemi për herë të parë me anë të Kushtetutes së vitit 1991, për shkak se për këtë procedurë parashihen afate më të shkurta të zhvillimit dhe përfundimit të kësaj procedure dhe për shkak të interesit që shfaqet për mbrojtjen e tyre si nga ana e organizatave të ndryshme të brendshme ashtu edhe nga bashkësia ndërkombëtare në përgjithësi si dhe nga organizata dhe individ të ndryshem dhe për shkak se cenimi i këtyre të drejtave është pengesë për integrime euro-atlantike për shtetet që synojnë ato integrime, pra, edhe të Maqedonisë. Mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit në RM e bëjnë gjykatat e rregullta. Mirëpo, në bazë të nenit 110 al. 3 të Kusht. të RM-së, Gjykata kushtetuese “mbron liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me lirinë e besimit, lirinë e të menduarit dhe deklarimit të lirë të mendimit, lirinë e bashkimit politik dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në baza gjinore, racore, fetare, kombëtare, sociale dhe përkatësisë politike”151. Pra, për disa të drejta dhe liri të njeriut dhe qytetarit, përveç mbrojtjes së tyre nga ana e gjykatave të rregullta, kemi edhe mbrojtjen nga ana e Gjykatës Kushtetuese. Qytetarët mund të kërkojnë mbrojtjen e këtyre lirive dhe të drejtave nga ana e Gjykatës Kushtetuese në dy mënyra: 1. Në mënyrë indirekte,- me ngritjen e iniciativës për vlerësimin e kushtetutshmërisë së ndonjë akti juridik të përgjithshëm, ose të kontratave kolektive ose të ndonjë akti tjetër, nëse mendojnë se në bazë të atyre akteve u është shkelur ndonjë e drejtë e tyre. 2. Në mënyrë të drejtpërdrejt,- me ngritjen e kërkesës për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të caktuara, nëse mendojnë se ato të drejta dhe liri u janë shkelur. Në mënyrën e parë, qytetarët mund t’i mbrojnë liritë dhe të drejtat e tyre të parapara me Kushtetutë, pavarsisht nga ajo se dispozita ligjore ose akti tjetër juridik a ka prodhuar efekte juridike ose jo, d.m.th pavarësisht prej asaj se akti i tillë a është zbatuar ose jo në ndonjë rast konkret. P.sh, nëqoftëse me ndonjë dispozitë ligjore parashihet që të drejten e trashëgimisë mbi sendet e palujtshme e kanë vetëm trashëgimtarët e gjinisë mashkullore, atëherë trashigimtarët e gjinisë femërore nuk duhet të presin të ndodh rasti konkret për shqyrtimin e trashëgimisë për arsye se ata do të përjashtohen nga trashëgimia në bazë të dispozitës së tillë ligjore, por do të ngren iniciativë në Gjykatën Kushtetuese, me të cilën do të kërkojnë të inicohet procedurë për vlerësimin e kushtetutshmërisë së aktit të tillë, sepse me të cenohet e drejta barazisë së qytetarëve në baza gjinore, që është

151 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetutëse, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së

97 | P a g e

e garantuar me nenin 9 të Kushtetutes së RM-së.152 Në rastin e këtillë Gjykata do ta anulojë aktin e tillë që ishte burim i cenimit të lirive individuale. Në këtë mënyrë mbrohen jo vetëm të drejtat e personit që ka ngritur iniciativën, por edhe të gjithë personave të tjerë, ndaj të cilëve do të aplikohej dispozita e tillë. Mënyra e dytë e mbrojtjes së drejtpërdrejtë të lirive dhe të drejtave nga ana e Gjykatës Kushtetuese, paraqet risi në traditën kushtetuese të saj, sepse kjo mënyrë e mbrojtjes së tyre, për herë të parë është paraparë me Kushtetuten e vitit 1991, nën ndikimin e përvojes në Gjermani, Austri, Spanjë, në të cilat vende mbrojtja e lirive dhe të drejtave të qytetarit përbën vëllimin më të madh të punës së Gjykatës Kushtetuese153. Me këtë është synuar që të rriten garancitë për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, si element thelbësor i një shoqërie demokratike, edhe pse vëllimi i lirive dhe të drejtave që mbrohen në këtë mënyrë, është në njëfarë mënyre, i reduktuar në vetëm ato liri dhe të drejta të parapara me nenin 110, al 3 të Kushtetutës së RM-së. Kushtet për parashtrimin e kërkesës për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të caktuara kushtetuese, janë të parapara me nenin 51 të Rregullores së punës së Gjykatës Kushtetuese, sipas së cilës “çdo qytetar i cili mendon se me aktin ose veprimin individual i janë cenuar liritë dhe të drejtat e garantuara me nenin 110 të Kushtetutës së RM mund të kërkojë mbrojtje nga Gjykata Kushtetuese në afat prej dy muajsh nga dita e marrjes së aktit të plotfuqishem individual, respektivisht nga dita kur ka kuptuar për veprimet e ndërmarra me të cilët është shkaktuar shkelja, por jo më vonë se 5 vite nga koha kur është ndërmarr veprimi i tillë”154. Kërkesa duhet të përmbajë të dhënat e sakta për aktin ose veprimin me të cilin është shkaktuar shkelja, shkaqet për të cilat mendon se ekziston shkelja si dhe faktet dhe dëshmitë ku e mbështet kërkesën. Si rregull Gjykata cakton mbajtjen e shqyrtimit publik dhe me vendim do të caktoj se a ekziston shkelja, dhe varësisht prej saj do ta anulojë aktin e tillë individual, ose do ta ndalojë veprimin me të cilin është bërë shkelja ose do ta refuzojë kërkesën.

Kur flasim përpengimin dhe mbrojtjen institucionale të diskriminimt në Maqedoni, është me rëndësi të përmendet se përveç Gjykatës Kushtetuese, ekzistojnë një sërë institucionesh që kanë autorizime ligjore për të proceduar. Ndërkaq, i vetmi autoritet në nivel qendror për mbrojtje të diskriminimit në sektorin publik dhe atë privat, nga viti 2010 është Komisioni për mrojtje nga diskriminimi. Në këtë kontekst, nuk mund të lihet anash edhe roli dhe pozita juridike e Avokatit të Popullit të Maqedonisë.

Grafiku Nr.4, Pasqyrë për procedim të lëndëve për diskriminim nga Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi në periudhën 2011.155

152 Neni 9 i Kushtetutës së RM-së, “ qytetaret e RM-së janë të barabartë në lirit dhe të drejtate tyre pavarësisht gjinisë, racesë, ngjyrës së lëkures, prejarrdhjes nacionale dhe sociale, besimit politik dhe fetar, pozitës pasurore dhe asaj shoqërore”. 153 Revista “Legitima”, Shkup, Mars 2003

154 Rregullorja e punës e Gjykatës Kushtetutës 155 Të dhënat janë marrë nga Raporti i Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë për vitin 2011.

98 | P a g e

____________________________________________________________

Grafiku nr.8 Nga të dhënat e paraqitura në grafik mund të përfundojmë së në vitin 2011,

Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi në më shumë lëndë nuk ka konstatuar diskriminim. Po ashtu, është i madh numri i lëndëve që Komisioni paraprakisht, me rastin e pranimit të parashtresës, nuk ka konstatuar diskriminim.

Të njejtat kompetenca i ka edhe Avokati i Popullit i cili për dallim nga Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi, nuk përfshin mbrojtjen nga diskriminimi në sektorin privat në vend. Edhe gjykatat e rregullta, kanë kompetencë lëndore që të procedojnë mbi bazën e padive për mbrojtje dhe pengim nga diskriminimi. Një autorizim i këtillë, ka mbështjetje ne vetë ligjin për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi.

Grafiku nr.8156

156 Të dhënat janë marrë nga Raporti vjetor i vitit 2011 të Avokatit të Popullit të Maqedonisë.

17%

35% 31%

17%

Pasqyre per procedim te lendeve per diskriminim gjate vitit 2011

Lendet ku eshte vertetuar diskriminim

Lendet ku nuk eshte vertetuar diskriminim

Lendet qe paraprakisht nuk eshte konstatuar dikriminim

Lendet me parashtrese te parashkruar

99 | P a g e

Grafiku nr 9.

Nga të dhënat e paraqitura në grafik, mund të përfundojmë se gjatë vitit 2011 te Avokati i Popullit i Republikës së Maqedonisë, numri më i madh i ankesave për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi i referohen diskriminimit mbi bazë të përkatësisë etnike, te ndjekur mobingu apo shqetësimi, përfaqësimi i drejtë dhe adekuat gjatë punësimit, zgjedhjes ose emërimit, marrëdhënie të punës, etj.

Ndërkaq, sipas nenit 110 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, edhe Gjykata Kushtetuese bën mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, që kanë të bëjnë me të drejtën e ndalimit të diskriminimit në baza gjinore, racore, nacionale, sociale, konfesionale, politike, etj.

Edhe Republika e Maqedonisë dhe Republika e Shqipërisë kanë siguruar mbrojtjen kushtetuese të një kategorie të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut edhe nga ana e Gjykatës Kushtetuese të tyre. Sipas nenit 110 al. 3 të Kushtetutës së RM-së, Gjykata kushtetuese “mbronë liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me lirinë e besimit, lirinë e të menduarit dhe deklarimit të lirë të mendimit, lirinë e

5% 7%

31%

2%

5%

36%

5% 9%

Ankesat e parashtruara per diskriminim mbi bazat e caktuara te Avokati i Popullit gjate vitit 2011

qasje ne te mirat dhe sherbimet

perfaqesim I drejte dhe adekuat gjate punesimit, zgjedhjes ose emerimit mobing, shqetesim

besimi politik

marredhenie te punes

perkatesi etnike

besimi fetar

te tjera

100 | P a g e

bashkimit politik dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në baza gjinore, racore, fetare, kombëtare, sociale dhe përkatësisë politike,”157 kurse Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenin 131 shkronja “f” “ gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pasi të jenë shterur të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave”158

Grafiku nr.9. Pasqyrë për trajtimin e kërkesave të parashtruara në Gjykatën Kushtetuese të Maqedonisë gjatë vitit 2012

Grafiku nr 10.

Nga dispozitat kushtetuese, të të dy vendeve, vërejmë lehtë se të dy vendet kanë siguruar mbrojtjen e tyre nga ana e gjykatës kushtetuese, por gjithashtu vërejmë edhe dallimet që ekzistojnë në njërin apo vendin tjetër. Në Republikën e Maqedonisë, sipas dispozitës përkatëse juridike nga Gjykata kushtetuese e RM-së, nuk mbrohen të gjitha të drejtat dhe liritë e njeriut, por vetëm disa nga ta.

Kurse në Republikën e Shqipëris, kemi një mbrojtje tjetër nga ajo në Maqedoni.Respektivisht, sipas dispozitave të Kushtetutës së Shqipërisë bëjmë fjalë për gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pra me rëndësi na paraqitet zhvillimi i një procesi të rregullt ligjor. Meqë mbrojtja e tyre dallon si sipas kompetencës së Gjykatës Kushtetuese, subjekteve dhe procedurës që zhvillohet është e pamundshme që ato të trajtohen si unike.

Çështja e mbrojtjes nga diskriminimi i nënshtrohet trajtimeve teorike shkencore,

analizave dhe qasjeve nga shumë segmente dhe këndvështrime. Vështrimet mbi këtë temë, kryesisht fokusohen në trajtimin e lindjes, zhvillimit dhe mbrojtjes nga diskriminimi. Mbrojtja nga diskriminimi, ka ndikuar edhe në krijimin e një zone lirie,

157 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetutëse, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 158 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, 2004

0% 14%

86%

Numri i kerkesave per mbrojtje nga diskriminimi ne Gjykaten Kushtetuese

ne vitin 2012 Kerkesat e pranuara Kerkesat e refuzuara Kerkesat e hudhura poshte

101 | P a g e

sigurie dhe drejtësie, mbi parimet bazë të mbrojtjes së të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe qytetarit.

Tema e diskriminimit është objekt relevant dhe shumë kompleks. Fenomeni i diskriminimit, ka përjetuar jo rrallë herë rilindje dhe studim shkencor. Përveç tjerash, çështja e diskriminimit dhe mbrojtja nga diskriminimi në Maqedoni, duhet të trajtohet edhe në kuadrin e konsolidimit demokratik dhe tranzicionit të shtetetit, në rrugën e shndërrimit në shtet juridik. Maqedonia, është një shtet relativisht i ri e që është ballafaquar me konflikte ndërnacionale, me konflikt luftarak ndëretnik në njërën anë dhe, në anën tjetër, është ballafaquar me sfida në rrugën e tranzicionit drejt shtetit të së drejtës, ekonomisë së tregut, vendosjes së demokracisë, sigurimit të të drejtave të njeriut.

Përkundër faktit se e drejta ndërkombëtare gëzon një pozitë të privelegjuar në raport me të drejtën nacionale dhe, se konventat ndërkombëtare në fushën e të drejtave të njeriut të ngritura mbi parimet e mosdiskriminimit të bazuar në kombësinë, origjinën nacionale, pozitën sociale, racën, gjuhën, ngjyrën e lëkurës, etj. janë inkorporuar në sistemin ligjor të vendit, ekziston dallim, vecim dhe trajtim jo i barabartë i qytetarëve në gëzimin e benifiteve që ofrohen nga zgjidhjet ligjore, sidomos për shkak të përkatësisë etnike. Disfavori ligjor ka bërë të mundur ekzistencën e formave të diskriminimit nacional në nivele të ndryshme. Nuk përjashtohet nga ky qëndrim edhe diskriminimi asociativ dhe ai që për bazë ka identiten gjinor dhe orientimin seksual. Harmonizimi dhe krijimi i politikave institucioanle janë mekanizama të vetëm që luftojnë diskriminimi mbi cilën bazë qoftë.

Reagimiqytetardheroliiveçantë ishoqërisë civilesapokafilluartë zë vend. Roliivërtetë iqytetaritnë Maqedoni është në atë nivelsaqë është krijuarpaqartësiakonceptualedhevështirësinë luajtjenerolittë tijtë personalizuarnë parametratenjë shoqëriebashkëkohore. Maqedonia është në një fazë kukanevojë që përmesorganizimittë sektoritjoqeveritartë ndikohetnë procesinendërtimittë mentalitetittë qytetëruaredemokratik. Në këtë mënyrë vlerësojmë sedotë rritetndikiminë strukturatepolitikësudhëheqësenë shtet, në prioritetdheqëllimetesjelljessë rregullaveligjoredheaktevetjeranormative, në implementiminetyredhenë prodhimineefektevetë duhurajuridike, në kultiviminnë vazhdimësitë parimittë barazisë përtë gjithagrupeteinteresaveqytetarepadallimetë përkatësisë nacionale, partiake, fetare, gjinore, etj

102 | P a g e

Kreu i IV Kontrolli kushtetues në Republikën e Shqipërisë

103 | P a g e

Kreu i IV

IV.1. Kontrolli Kushtetues në Republikën e Shqipërisë

Kur bëjmë fjalë për kontrollin e kushtetutshmërisë në Republikën e Shqipërisë, duhet pasur parasish faktin se kemi të bëjmë me një shtet, i cili relativisht vonë ka paraparë sistemin e kontrollit të kushtetutshmërisë, respektivisht me ndryshimet demokratike që ndodhën në fillim të viteve ’90 shënuan kthesë rrënjësore në historinë e shtetit shqiptar dhe të institucioneve të tij. Në kuadër të këtyre ndryshimeve u krijua edhe Gjykata Kushtetuese, si një nga institucionet më të rëndësishme për garantimin e rendit të ri kushtetues që po instalohej në Shqipëri. Kurse, para kësaj kohe, ushtrimi i pushtetit shtetëror në Shqipëri, në sistemin socialist bazohej në parimin e unitetit të pushtetit, ku i gjithë pushteti ishte i koncentruar tek Kuvendi, pra, kuptohet se kishim sistemin e vetëkontrollit të akteve që nxjerrte ai.

Për herë të parë, krijimin e Gjykatës Kushtetuese në Republikën e Shqipërisë e kemi në vitin 1992 me një ligj kushtetues të miratuar në Kuvendin Popullor. Ky ligj përcaktonte strukturen, funksionet dhe kompetencën e saj, subjektet që venin në lëvizje etj. Ajo përbëhej nga 9 gjyqëtar, nga të cilët 5 anëtarë i zgjidhte Kuvendi, kurse 4 anëtarët tjer i zgjidhte Presidenti i Republikës, përfshirë edhe kryetarin e saj. Formula e përzgjedhjes së anëtareve të saj ishte mjaft problematike, ose ma saktë, shprehte një tension të heshtur ndërmjet fasades së një republike parlamentare dhe një gati presidencializmi.159 Fakti se mbi dy të tretat e Kuvendit përbëhej nga përfaqesuesit e Partisë Demokratike dhe se, vetë Presidenti ishte drejtuesi po i kësaj partie donte të thoshte praktikisht se të nëntë anëtarët e parë të kësaj gjykate ishin të zgjedhur të një skeme politike njëngjyrëshe.160 Me Kushtetutën e 28 Nëntorit të 1998, në statusin, kompetencat dhe proceduren e emërimit të Gjykatë Kushtetuese, u bënë ndryshime të rëndesishme, që shënojnë një permisim te dukshem të saj.

Në mënyrë të përmbledhur, mund të themi se veprimtaria e Gjykatës Kushtetuese ndahet në dy periudha: periudha e parë, përfshin kohën gjatë së cilës ajo ka funksionuar në bazë të Dispozitave Kryesore Kushtetuese, ndërsa periudha e dytë, përfshin kohën pas hyrjes në fuqi të Kushtetutës së re të viti 1998 dhe Ligjit për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të datës 10.02.2000. Në punim, si objekt trajtimi do ta kemi punen e Gjykates Kushtetuese, të bazuar në Kushtetuten e Republikës së Shqipërisë të vitit 1998. Gjithësesi, trajtimit do t’i japim karakter komparativ, pikë së

159 Kristaq Traja, Drejtësia kushtetuese, Tiranë 2000, faqe 245 160 Po aty, faqe 245

104 | P a g e

pari me punën e Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë, por, edhe me gjykata të vendeve tjera.

IV. 2.Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë

Gjykata Kushtetuese është organi shtetëror që ushtron drejtësinë kushtetuese. Është organ i veçantë dhe i pavarur, i cili “garanton respektimin e Kushtetutës dhe bën interpretimin përfundimtar të saj. Ajo i nënshtrohet vetëm Kushtetutës.”161. Gjykata Kushtetuese, është i vetmi organ që e ushtron kontrollin e kushtetutshmërisë dhe që bën interpretimin përfundimtar të saj. Karakteri i këtij institucioni, vecanërisht pozita dhe kompetencat e saj dalin nga pozita juridike- politike që ka ajo në sistemin politiko - shtetëror të Shqipërisë. Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë, paraqet institucion kushtetues mjaft të rëndësishem, të cilin pozicion asajë drejtpërsdrejti ia cakton Kushtetuta, respektivisht Kushtetuta e parasheh ekzistimin e saj dhe e përcakton pozitën kushtetuese të saj. Puna dhe kompetencat e saj, përcaktohen me nenet 124- 134 te Kushtetutës së vitit 1998. Funksioni themelor i saj është që ta mbrojë kushtetutshmërinë, respektivisht roli i saj përqendrohet në eliminimin e pengesave, mospajtimeve dhe kunderthënieve në kuader të sistemit politik si tërësi. Në këtë kuptim, Gjykata kushtetuese është përcaktuar si organ që ruan tërësinë e rendit juridik. Shqyrtimi i çështjeve nga Gjykata Kushtetuese bëhet kolegjialisht. Vendimi merret vetëm nga ata gjyqtarë që kanë marrë pjesë në shqyrtimin e çështjes.162 Organizimi dhe funksionimi i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë rregullohet me Ligjin nr. 8577, të datës 10.02.2000, të miratuar nga Kuvendi i Republikës së Shqipërisë. Pra, për dallim nga organizimi dhe funksionimi i Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë që bëhej me Rregulloren, të cilën e nxirrte vetë gjykata, në Republikën e Shqipërisë një gjë e tille nuk i është lëne gjykates. por edhe këtë akt e ka sjellë Kuvendi në procedurë të njejtë ligjore. 161 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, 2004 162 Ligji Nr. 8577 Për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë

105 | P a g e

IV. 3. Përbërja e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së

Shqipërisë

Sipas nenit 125 Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, Gjykata Kushtetuese përbëhet nga 9 anëtarë, të cilët emërohen nga Presidenti i Republikës me pëlqimin e Kuvendit. 163. Nuk u ndoq modeli i krijimit të gjykatës me pjesëmarrjen e tri pushteteve, por thjeshtë metoda e emërimit, sipas parimit të ekuilibrit dhe check të pushtetit legjislativ nga kreu i shtetit.164 Mënyren e propozimit të gjyqëtarve nga të tri pushtetet e hasnim në Maqedoni dhe në vende të tjrera evropiane. Kuptohet që Presidenti i Republikes duhet të jetë i kujdesshëm në emërimin e kandidaturave, që ato të jenë të pranueshme për opionin publik dhe politik.Vecanërisht, duhet të zhvillojë konsultime joformale paraprake me partitë parlamentare në mënyrë që të sigurojë pëlqimin e tyre. Kuvendi, mund të mos votojë emërimin e bërë me dekret nga Presidenti, dhe në atë rast i emëruari nuk mund të bëhet gjyqtarë, por nga ana tjetër, as Kuvendi nuk ka të drejtën e nismës ose të ndryshimit të kandidaturave.

Mënyra e emërimit të gjyqtarëve kushtetues, sipas nenit 125/1, duhet kuptuar ndryshe nga sistemi i propozim - miratimit të tyre... Presidenti i Republikës emëron gjyqëtarin kushtetues me dekret e jo me shkresë të thjeshtë, sepse në rastin e fundit nuk do të kishim emërim , por thjeshtë propozim...Është pikërisht dekreti ai që ve Kuvendin para detyrimit të shprehet për kandidaturën e emëruar në formë pëlqimi ose mospëlqimi. Kontrolli dhe ekuilibrimi bëhen në nivelin juridiko- kushtetues dhe jo në planin e konsultimeve joformale. 165

Gjyqtaret emërohen me mandat 9 vjeçar , pa të drejtë riemërimi, dhe duhet të jenë

nga radhet e juristeve me kualifikime të larta dhe me përvojë jo ma pak se 15 vite në profesion.. Është pranur mënyra e përtrirjes së saj në çdo tri vite në një të tretën e saj, sipas procedurës së caktuar me ligj. Mënyra e këtillë e ripërtrirjes është më e justifikueshme sesa zgjedhja e tërësishme e saj, e të gjithë antarëve për një mandat të përbashket siç ishte rasti me zgjedhjen e gjyqtarëve kushteues në Maqedoni. Kjo për arësye se me modalitetit që ka pranur Kushtetuta e Shqipërisë, ruhet kontiuniteti i punës së saj, pasi ajo vetëm nga tre anëtarë të saj, në cdo tri vite, i plotëson me anëtar të ri . Dispozitat Kushtetuese e përcaktonin vetë procedurën e rotacionit, por një konflikt i ashpër me këtë cështje në vitin 1998 bëri që në Kushtetutën e re, modalitetet e përtritjes t’i liheshin ligjit organik. Ne një vendim të saj, të vitit 1996, Gjykata përcaktoi se dorëheqja e tre anetarëve të saj nga detyra dhe, zëvendësimi i tyre, do të konsiderohej 163 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, 2004 164 Kristaq Traja, Drejtësia kushtetuese, Tiranë 2000, faqe 249 165 Po aty, faqe 250

106 | P a g e

rotacion për qëllimet kushtetuese. Vendimi ishte dhe mbetet shumë i diskutueshëm nga pikëpamja e argumentimit kushtetues.166

Caktimi i kryetarit të Gjykatës, është i njejtë me atë të gjyqtarëve të tjerë. Ai

“emërohet nga radhet e gjyqtarëve të saj nga Presidenti i Republikës, me pëlqimin e Kuvendit, për një periudhë prej tre vjetësh.”167 Në disa vende, në mesin e të cilave edhe në Maqedoni, kryetari i gjykatës zgjidhet nga vetë anëtaret e gjykatës kushtetuese, me mandat tre vjecar, pa të drejt rizgjedhjeje. Në të dy sistemet që pranojnë njërin apo tjetrin model të zgjedhjes së kryetarit të gjykatës kushtetuese, mundohen ta arsyetojnë ate me pavarësinë më të madhe që duhet të gëzojë kryetari i gjykatës. Kushtetuta e Shqipërisë nuk parasheh nëse mandati i kryetarit mund të përtrihet. Por një gjë të tillë e ka rregulluar Ligji 8577 për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë nenin 7 pika 4 i cili parasheh se “ Kryetari i Gjykatës kushtetuese emërohet nga radha e anëtarëve të saj nga Presidenti i Republikës, me pëlqimin e Kuvendit, për një periudhë prej 3 vjetesh, me të drejt riemërimi brenda mandatit të gjyqëtarit”168

166 po aty, faqe 251 167 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, 2004 168 Ligji për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës kushtetuese të Republikës së Shqipërisë http://www.gjk.gov.al/ligji.html

107 | P a g e

IV. 4.Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë

Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë janë të përcaktuara me nenin 131 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë. Sipas këtij neni ajo vendos :

a) pajtueshmërinë e ligjit me Kushtetutën ose me marrëveshjet ndërkombëtare, siç parashikohet në nenin 122;

b) pajtueshmërinë e marrëveshjeve ndërkombëtare me Kushtetutën para ratifikimit të tyre; c) pajtueshmërinë e akteve normative të organeve qendrore dhe vendore me

Kushtetutën dhe me marrëveshjet ndërkombëtare; ç) mosmarrëveshjet e kompetencës ndërmjet pushteteve, si dhe ndërmjet pushtetit

qendror dhe qeverisjes vendore; d) kushteutshmërinë e partive dhe të organizatave të tjera politike, si të

veprimtarisë së tyre , sipas nenit 9 të kësaj Kushtetute; dh) shkarkimin nga detyra të Presidentit të Republikës dhe vërtetimin e

pamundësisë së ushtrimit të funksioneve të tij; a) çështjet që lidhen me zgjedhshmërinë dhe papajtueshmëritë në ushtrimin e

funksioneve të Presidentit të Republikës dhe të deputetëve, si dhe me verifikimin e zgjedhjes së tyre;

b) gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave.

Në bazë të kompetencave që ka Gjykata kushtetuese e Republikës së Shqipërisë mund të konstatojmë se ajo ushtron disa funksione:

1. Kontrollin normativ (kontrolli i kushtetutshmërisë),- është

funksioni themelor saj, si dhe shprehja më e qartë e veprimtarisë që kryen ajo. Edhe pse në mënyrë shprehimore nuk është përmendur edhe kontrolli i ligjëshmërisë, ate duhet kuptuar si pjesë përbërësë të kontrollit të kushtetutshmërisë në kuptimin më të gjërë të saj. Në suaza të këtij funksioni, Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë bënë kontrollin e pajtueshmërisë së ligjit me Kushtetutën ose me marrëveshjet ndërkombëtare, siç parashikohet në nenin 122; pajtueshmërinë e marrëveshjeve ndërkombëtare me Kushtetutën para ratifikimit të tyre; pajtueshmërinë e akteve normative të organeve qendrore dhe vendore me Kushtetutën dhe me marrëveshjet ndërkombëtare;

108 | P a g e

2.Zgjidhkonfliktin për kompëtencë midis pushteteve. Në suaza të këtij funksioni, Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë zgjidh mosmarrëveshjet e kompetencës që lindin ndërmjet pushteteve, si dhe konfliktet ndërmjet pushtetit qendror dhe qeverisjes vendore;

3. Kompetencat që kane të bëjnë me partitë politike dhe organizatat tjera

politike. Në suaza të këtij funksioni, Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë vlerësonkushteutshmërinë e partive dhe të organizatave të tjera politike, si dhe veprimtarinë e tyre në bazë të nenit 9 të kësaj Kushtetute, respektivisht vlerëson se:

- partia ose organizata politike është krijuar në përputhje me dispozita kushtetuese;

- veprimtaria e partisë ose organizatës politike përputhet me Kushtetutën.169 Për shqyrtimin e kushtetutshmërisë së partive politike dhe të organizatave të tjera

politike, si dhe të veprimtarisë së tyre , Gjykata kushtetuese vihet në lëvizje me kërkesë të Presidentit të Republikës, të Kryeministrit dhe jo ma pak se një të pestës së deputetëve. Kërkesa mund të paraqitet në çdo kohë në Gjykaten Kushtetuese.

4. Kompetencat që kanë të bëjnë me Presidentin e Republikës. Gjykata

Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë zgjidh edhe çështjet që kanë të bëjnë me shkarkimin nga detyra të Presidentit të Republikës dhe vërtetimin e pamundësisë së ushtrimit të funksioneve të tij;

5Kompetenca nga çështjet zgjedhore. Në suaza të këtij funksioni, Gjykata

Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë vendos për çështjet që lidhen me zgjedhshmërinë dhe papajtueshmëritë në ushtrimin e funksioneve të Presidentit të Republikës dhe të deputetëve, si dhe me verifikimin e zgjedhjes së tyre; dhe kushtetutshmerinë e referendumit dhe verifikimin e rezultateve të tij. Duhet potencuar se një funksion të këtillë nuk e ka edhe Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë.

6. Mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut. Ashtu si shumica e gjykatave

kushtetuese të vendeve Europiane, të cilat kanë funksion të tyre mbrojtjen e lirive dhe të drejtave kushtetuese, edhe Gjykata kushtetuese e Republikës së Shqipërisë, bënë gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave.

Të gjitha këto funksione , sic shihet të konsiderueshme, i japin Gjykatës Kushtetuese, një organi teknik dhe jopërfaqësues, një forcë dhe epërsi në raport me organet e tjera , e cila rrjedh nga roli qës kryen si organ që i nënshtrohet mbrojtjes së Kushtetutës vetëm në sensin aktiv të zbatimit korrekt të saj.170

169 Shih nenin 58 tëLigjit për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës kushtetuese të Republikës së Shqipërisë 170 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, Tiranë, 2004, faqe 43

109 | P a g e

IV. 5. Interpretimi i Kushtetutës

Për zbatim të drejtë të normës juridike duhet që personi që zbaton normën juridike

ta përvetësojë mirë kuptimin, përmbajtjen e kësaj norme. Ligji ose akti tjeter i pushtetit shtetëror, e formulon përmbajtjen e normës me shprehje të ndryshme dhe në lidhje me norma të tjera.Kështu, për sqarimin e normës juridike kërkohet studimi i ligjit, analiza e tij, krahasimi i pjesëve të ligjit, si dhe krahasimi i këtij ligji me ligjet e tjera. Sqarimi i kuptimit, i përmbajtjes së ligjit ose i një akti tjetër të pushtetit shtetëror, quhet interpretim.171

Interpretimi i kushtetutës dhe i ligjeve në përgjithësi, e veçanërisht i kontestit

kushtetues, është i nevojshëm për dy arsye; një, për arsye se vetë formulimi i dispozitave kushtetuese (edhe atyre ligjore), asnjëherë nuk është në nivelin e të përkryerës që të mund të paraqesë për të gjithë subjektet që janë të obliguar ta zbatojnë atë, pasqyren e njejtë për marrëdhëniet që rregullohen me përmbajtjen e atyre normave. Subjekëte të ndryshme në mënyrë të ndryshme e përcaktojnë kuptimin e normave kushtetuese ( edhe atyre ligjore). Gjykata Kushtetuese, në kontestin kushtetues për interpretimin e kushtetutës që bënë, duhet ta caktojë se vërtet sipas interpretimit të propozuesit, respektivisht inicuesit, me të vërtet dispozitat e kontestuara janë në kundërshtim me kushtetutën; e dyta, gjithësesi se edhe normat kushtetuese mund të kenë nevojë për t’u interpretuar, respektivisht për të gjetur kuptimin e drejtë të tyre, edhe për shkak se marrëdhëniet shoqërore dhe materiale, nga koha e miratimit të kushtetutës mund të kenë ndryshuar deri në atë masë, ( me ndryshimin e marrëdhënieve ndryshon edhe vetëdija për ato raporte që rregullohen) saqë mund të çojnë deri në përcaktimin e kuptimit të tyre, e me këte edhe të zbatimit të tyre, që do të dilte jashtë kuadrit të sistemit kushtetues pozitiv. Roli i Gjykatës Kushtetuese në interpretimin e kushtetutës (edhe të ligjeve kur janë objekt interpretimi prej saj) në suaza të kontestit kushtetues është që ta përcaktojë kuptimin e drejtë të dispozitës kushtetuese, si parakusht themelor për të përcaktuar kushtetutshmërine e ligjeve me kushtetutën. Me këtë gjykata kushtetuese siguron mbrojtjen e kushtetutshmërisë në sferen e ligjshmërisë, respektivisht i parandalon tendencat në sferen normative “të përshtatjes” të “rrethanave të reja”, jashta dhe në kundërshtim me dispozitat kushtetuese.172

Në Shqipëri, ndërmjet Kushtetutës së vitit 1998 dhe Ligjit Kushtetues 1991,

ekziston një ndryshim sa i përket të drejtes së Gjykatës Kushtetuese për të interpretuar Kushtetutën. Problematika parshtrohet në lidhje me atë se interpretimi i kushtetutës a është mjet apo funksion (kompetenc ) e Gjykatës kushtetuese173. Ligji Kushtetues i vitit 1991 e trajtonte interpretimin e Kushtetutës si funksion ( kompetencë) të gjykatës

171 Luan Omari, Parime dhe institucione të së drejtës publike, Tiranë, botimi i shtatë, faqe341-342 172 Cvetan Cvetkovski, Ocena na ustavnosta na zakonite vo Ustavniot sistem na RSFJ, magistarski trud, Shkup, 1987, faqe 125-126 173 Krenar Loloci, Kushtetuta e re dhe nevoja për një mentalitet të ri, Tiranë, Horizont, 2002,faqe 14

110 | P a g e

kushtetuese. Sipas nenit 24, të Ligjit nr.7561, të datë 29.04.1992 “Për disa ndryshime e plotësime në Ligjin nr.7491, datë 29. 04.1991, “Për dispozitat Kryesore Kushtetuese”: Gjykata kushtetuese ka këto kompetenca: (1) Bën interpretimin e Kushtetutës dhe të ligjeve kushtetuese. (2) Gjykon papajtushmërinë e ligjeve dhe të akteve që kanë fuqinë e ligjit me Kushtetutën; etj.174 Ndërsa, Kushtetuta e vitit 1998 e trajton interpretimin e Kushtetutës si një mjet “në duart” e Gjykatës Kushtetuese për të ushtruar funksionet (kompetencat) që i ngarkon kushtetuta.

Ky ndryshim, përbën një përmirësim shumë të rëndësishem në veprimtarinë dhe

funksionimin e Gjykatës Kushtetuese. Ai u diktua edhe nga nevoja për të saktësuar e përafruar kompetencat e saj me kompetencat që kanë të gjitha gjykatat kushtetuese të vendeve të Europës Perendimore (është fjala për ato vende që kanë Gjykata Kushtetuese). Asnjë prej këtyre gjykatave kushtetuese nuk ka si funksion të bëjë interpretimin për interpretim.175

Nga viti 1998, kur u miratua Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Gjykata

Kushtetuese ka bërë interpretimin e nje sërë dispozitash të saj. Duhet theksuar se nuk është fjala thjesht për intrerpretimin e dispozitave kushtetuese, por për interpretimin e Kushtetutës, që duhet kuptuar më së pari si harmonizim i i tekstit të saj integral dhe pajtim i pjesëve të saj, që janë të afta të krijojnë tensione ndërmjet tyre. Interpretimi i Kushtetutës mbështetet shumë më tepër në parime themelore, sesa në norma të vecanta ; ai nënkupton zhvillimin e një kontrolli thelbësor të saj, pra , një kontroll të kushtetutës materiale.176

Kështu si vendime të saj me të cilat është bërë interpretimi i dispozitave të

kushtetutës janë: Vendimi nr.37, me datë 23.06.200 i Gjykatës Kushtetuese të RSH me objekt:

Interpretimi përfundimtar të nenit 69 etj të Kushtetutës.177 Vendimi nr. 39, me datë 23.06.2000 i Gjykatës kushtetuese të RSH me objekt:

Interpretimi përfundimtar të nenit 73/2 të kushtetutës.178 Vendimi nr. 18, me datë 14.05.2003 i Gjykatës Kushtetuese të RSH me objekt:

Interpretimin përfundimtar të nenit 77/2 të Kushtetutës.179 Vendimi nr. 28, me datë 21.02.2002 i Gjykatës Kushtetuese të RSH me objekt: Interpretimin përfundimtar të nenit 96 e 97 të Kushtetutës. 180

Vendimi nr. 6, me datë 18. 01.2002 i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë me objekt : Interpretimi i përfundimtar të nenit 103/3 të Kushtetutës. 181

174 Ligji nr. 7561, Për disa ndryshime e plotësime në Ligjin nr.7491 175 Krenar Loloci, Kushtetuta e re dhe nevoja për një mentalitet të ri, Tiranë, Horizont, 2002, faqe 15 176 KristaqTraja, Drejtësia kushtetuese, Tiranë 2000, faqe 265 177 Më gjërësisht shih V-37/ 2000. VENDIME, të Gjykatë kushtetuese të RSH 2000-2001,botimi i Gjykatës Kushtetuese, , faqe 89 178 po aty 179 Shih më gjërësisht V- 18/2003, VENDIME, të Gjykatë kushtetuese të RSH 2003,Botimi Gjykatës Kushtetuese, faqe 84-101 180 Shih më gjërësisht V-28/ 2002 të Gjykates Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë 181 http://www..gjk.gov.al/vendimi02.html#1

111 | P a g e

Vendimi nr. 38, me datë 23.06.2000 i Gjykatës kushtetuese të RSH me objekt: Interpretimin përfundimtar të nenit 103/3 të Kushtetutës.182

Vendimi nr. 75, me datë 19.04.2002 i Gjykatës Kushtetuese të RSH me objekt: Interpretimin përfundimtar të nenit 128, 140 e 149/2 të Kushtetutës.183

Vendimi nr. 49, medatë 31.07.2000 i Gjykatës Kushtetuese të RSH me objekt: Interpretimin përfundimtar të nenit 134/ 2 të Kushtetutës.184

Vendimi nr.77, me datë 31.12.1998 i Gjykatës Kushtetuese të RSH me objekt: Interpretimin përfundimtar të nenit 178/1 të Kushtetutës.185

Duhet theksur se Vendimi i Gjykatës Kushtetuese, me të cilin bëhet interpretimi i

dispozitave kushtetuese quhen Vendime Interpretuese dhe kanë “fuqi prapavepruese”186, ( ex tunc), që do të thotë se kuptimi i normës përkatëse që është interpretuar ka ekzistuar prej momentit të krijimit të asaj norme, e jo prej momentit kur ajo interpretohet. Kjo është e kuptueshme. sepse norma atë kuptim e ka pasur prej momentit kur është krijuar , edhe për faktin se janë organe tjera ato që krijojnë norma juridike, e jo Gjykata Kushtetuese. Sipas nenit 80 të Ligjit për Organizimit dhe funksionimit të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, ajo mund të “interpretojë vendimin në rast dyshimi ose mosmarrëveshje për kuptimin e tij, pa ndryshuar në asnjë rast përmbajtjen.” 187

Duhet të përmendim një vendim mjaft të rëndësishem të Gjykatës Kushtetuese të Republikës Federale Gjermane, të datës 23. Tetor të vitit 1951, të cilën disa e krahasojnë me vendimin e Gjykatës së Lartë të SHBA-ve në rastin Murbery vs Madison.188 Me këtë vendim të rëndësishem të Gjykatës Kushtetuese Federale të Gjermanisë, me rastin “Sudëeststaat-Streit”(BverfGE 1, 14-Neuglienderung, Bundesverfassungsgericht Urtil 23.Oktober 1951), ajo thekson rëndësin e koherencës së mbrendëshme dhe strukturimit unik të Ligjit themelor (Grundgesetz) si një tërësi. Gjykata konstaton se “asnje dispozit nuk mund të nxirret nag konteksti dhe si e pavarur të interpretohet... çdo dispozit kushtetuese e veçant patjeter çdoher të interpretohet në pajtim me parimet themelore të Kushtetutës dhe më qëllimet e kushtetutvënësit. Kushtetuta paraqet një tërësi unike të vetme dhe rëndësia e një pjese është e lidhur me dispozitat tjera. Nësë vështrohet si një tërësi, kushtetuta paraqet disa parime ë veçanta gjithpërfshyrese të cilave u nënshtrohen të gjitha dispozitat tjerate të veçanta. Kjo vërehet qartë në nenin 79 të Ligjit themelor189.

182 Shih më gjërësisht V- 38/2000. VENDIME, të Gjykatë Kushtetuese të RSH 2000- 2001, BotimiGjykatës Kushtetuese, faqe 93 183 Shih më gjërësisht V-75/2002 të Gjykatë Kushtetuese të Republikes së Shqiperisë 184 Shih më gjërësisht V- 49/2000 të Gjykatë Kushtetuese të Republikes së Shqiperisë 185 Shih më gjërësisht V- 77/98 të Gjykatë Kushtetuese të Republikes së Shqiperisë 186 Neni 79 i Ligjit për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës kushtetuese të Republikës së Shqipërisë http://ëëë.gjk.gov.al/ligji.html 187 po aty 188 Shoh fusnoten 1. 189 Më gjërësisht shih te “Izbrani odluki na Sojuzniot Ustaven Sud na SR germanija”, Konrad Adenauer Stiftung, jubilejno idanije, 2009.

112 | P a g e

IV. 6. Inicimi i procedurës pranë Gjykatës Kushtetuese të Republikës së

Shqipërisë

Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë vëhet në lëvizje vetëm me kërkesë të subjekteve të caktuara. Për dallim nga inicimi i procedurës para Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë e cila ka pranuar një rreth të gjërë pa kufizime të subjekteve të cilët mund të inicojnë procedurën para saj, pavarësisht interesit të tyre ( neni 12 i Regullorës së punës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së), inicimi i procedurës para Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë mund të bëhët nga subjektet e parapara me nenin 134 të Kushtetutës së vitit 1998 . Gjykata Kushtetuese vihet në lëvizje vetëm me kërkesë të :

a) Presidentit të Republikës; b) Kryeministrit; c) Jo më pak se një së pestes së deputetëve; d) Kryetarit të Kontrollit të Lartë të Shtetit; e) Çdo gjykate sipas rastit të nenit 145 pika 2 të kësaj Kushtetute; f) Avokatit të popullit; g) Organeve të qeverisjes vendore; h) Organeve të bashkësive fetare; i) Partive politike dhe organizatave të tjera; j) Individëve.190

Për shqyrtimin e pajtueshmërisë së ligjit ose të akteve të tjera normative me

Kushtetutën ose me marrëveshjet ndërkombëtare, Gjykata Kushtetuese vihet në lëvizje me Kërkesën e Presidentit të Republikës, të Kryeministrit, të jo më pak se një të pestës të deputetëve dhe të Kryetarit të Lartë të Shtetit. Këtë të drejt e kanë edhe Avokati i popullit, organet e qeverisjes vendore, organet e bashkësive fetare, partitë politike, si dhe organizatat e tjera, vetëm kur argumentojnë se çështja lidhet me interesat e tyre.191 Pra, individeve nuk u njihet e drejta që të kërkojnë drejtpërsdrejti në këtë gjykatë pajtueshmërinë e ligjit dhe të akteve të tjera normative me Kushtetutën. Edhe sa i përket iniciativës së vet Gjykatës Kushtetuese që te inicojë një gjykim kushtetues, kushtetuta e tanishme nuk e pranon këtë koncept që ajo ex officio të ngrej iniciativë. Një e drejtë e tillë e Gjykatës Kushtetuese ka ekzistuar edhe në Shqipëri me Ligjin “ Për dispozita kryesore kushtetuese”.

Përsa i përket të drejtës së individëve për të filluar një ankim për antikushtetutshmëri, mbahen qëndrime të ndryshme në jurisprudencën kushtetuese 190 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, 2004 191 Ligji për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës kushtetuese të Republikës së Shqipërisë http://www.gjk.gov.al/ligji.html

113 | P a g e

europiane. Në Republikën e Shqipërisë për të inicuar kërkes për antikushtetutshmëri kundër ligjeve, kërkohet në radhë të parë që çështja të ketë lidhje me interesat e tyre dhe norma konkrete të ketë cenuar të drejtat dhe liritë e tyre kushtetuese.192

Nga 41 vendimeve të seancës Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë të dhëna në vitin 2005, kishim këto subjekte kërkuese: Presidenti i republikës 1; Gjykata 2; Partitë politike, organizatat e tjera 5; Individ, shoqëritë 33.193

Nga 20 vendimeve të seancës të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së

Shqipërisë të dhëna në vitin 2004, kishim keta subjekte kërkuese: 1/5 e deputetëve 1; Gjykata 2; Avokati i popullit 1; Shoqëri dhe organizata të tjera 3; Individ 12; Gjyqëtar i Gjykatës Kushtetuese 1.194

Nga 39 vendimeve të seancës të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së

Shqipërisë të dhanuna në vitin 2003, kishim keta subjekte kërkuese: 1/5 e deputetëve 1; gjykata 5; Avokati i popullit 1; Shoqëri dhe organizata tjera 5; individë 27.195

Nga të dhanat e paraqitura, vërejmë lehtë se si kerkuesë të inicimit të procesit

gjyqësor kushtetues, më së shumti na paraqiten individet. Prandaj, mendoj se këtë teme edhe duhet trajtuar më hollësisht në vazhdim, edhe për faktin se individët kërkojnë mbrojtjen e të drejtave kushtetuese të garantuara, por duke pasë parasysh edhe faktin se na paraqitet si specifikë, e cila nuk ekziston në këtë formë në gjyqësinë kushtetuese të Maqedonisë.

192 po aty 193 VENDIME, të Gjykatë Kushtetuese të RSH 2005, Botimi i Gjykatës Kushtetuese, faqe 370 194 VENDIME, të Gjykatës Kushtetuese të RSH 2004, Botimi i Gjykatës Kushtetuese, faqe 170 195 VENDIME, të Gjykatës Kushtetuese të RSH 2003, Botimi i Gjykatës Kushtetuese, faqe 194

114 | P a g e

IV. 7. Kontrolli i kushtetutshmërisë së normës juridike nga ana e Gjykatës Kushtetuese në Republikën e Shqipërisë

Meqë kontrollin kushtetues të normës juridike e trajtuam në pjesën paraprake, nuk ka nevojë që cështjet të cilat na paraqiten si të njejta t’i shtrojmë edhe një herë për trajtim.Prandaj, këtu do të ndalemi vetëm në ato cështje që janë specifike për kontrollin kushtetues të normës juridike nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikëssë Shqipërisë, e vecanërisht do ta trajtojmë kontrollin paraprak të normës juridike të cilën nuk e hasnim në Maqedoni.

III.7 a. Kontrolli paraprak ose apriori, - nënkupton atë formë të kontrollit kushtetues që e ushtron Gjykata Kushtetuese ndaj normave të përgjithsheme të cilat nuk janë miratuar apo shpallur akoma. Pra, kontrollit të atyre normave të cilat ende nuk kanë prodhuar efekte juridike. Kushtetuta e Republikës së Shqipërise ruan nje koncept të kufizuar ndaj kontrollit paraprak të kushtetutshmërisë se normës juridike. Sipas neneve 131, shkronja “b” dhe 152, pika 1 të Kushtetutës, rishikimi paraprak përqendrohet vetëm në dy aspekte. Ai ushtrohet për kushtetutshmërinë e marrëveshieve ndërkombëtare para ratifikimit dhe për cështjet e shtruara për referendum. Meqë kjo formë e kontrollit kushtetues na paraqitet si specifikë e kontrollit kushtetues, pasi që këtë formë të kontrollit të normës nuk e hasnim në Maqedoni do ta trajtojmë më gjërësisht në vazhdim për dë dy rastet që njeh Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.

Duhet theksuar, se sa i përket cështjes së disponibilitetit të Gjykatës Kushtetuese, me

rastin e shqyrtimit të objektit te ky lloj i kontrollit kushtetues, duhet theksuar se Gjykatës Kushtetuese nuk i ndalohet të tejkalojë objektin e kërkesës. Kjo rrjedh nga vetë natyra e kontrollit paraprak dhe nga fakti se Gjykata Kushtetuese gjatë kontrollit të kushtetutshmërisë së marrëveshjeve ndërkombëtare dhe cështjeve të shtruara për referendum, nuk mund të lejojë në asnjë rast antikushtetutshmërinë në to, thjesht për arsye se kërkuesi nuk e ka ngritur në kërkesën e tij. Prandaj edhe disponibiliteti i Gjykatëës kushtetuese duhet dalluar deri diku me kufizimin që ekziston për gjykatën e zakonëshme kur shqyrton cështje gjyqësore, ku kësaj të fundit nuk i lejohet në mënyrë absolute tejkalimi i objektit të kërkesës së parqitur.196

III.7. b. Kontrolli paraprak i marrëveshjeve ndërkombëtare. Një marrëveshie ndërkombëtare, në të cilën Republika e Shqipërisë është palë dhe sipas ligjit përkatës kërkohet ratifikimi mund të cmohet nga organi i cili ka të drejtë të inicojë një gjykim të karakterit kushtetues, përpara se ajo të ratifikohet. Për të vënë në lëvizje Gjykatën Kushtetuese për shqyrtimin e kontrollit paraprak të marrëveshjeve ndërkombëtare, duhet

196 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, Tiranë, 2004, faqe 190

115 | P a g e

të ekzistojë e drejta e një subjekti konkret, pasi Kushtetuta nuk ia njeh kësaj Gjykate të drejtën e nismës. E drejta për të inicuar një cështje të kontrollit paraprak iu përket një numëri të kufizuar subjektësh. Kjo parashihet me nenin 134 të Kushtetutës dhe me nenin 52 pika 2 të Ligjit “Për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë”.197 Për të kuptuar drejt këtë kompetencë të Gjykatës Kushtetuese është e rëndësishme që ky moment të analizohet me dispozitat e tjera kushtetuese dhe me frymën që në tërësi ajo përcjell lidhur me respektimin e të drejtës ndërkombëtare, si dhe vendin që ze në raport me të drejtën e brendëshme.. Kushtetuta ka ofruar një një qëndrim të ri për të drejtën ndërkombëtare në raport me të drejtën e brendëshme, sepse aktet ndërkombëtare të ratifikuara, - së pari : kanë një efekt normues, duke i radhitur pas Kushtetutës; - së dyti: i konsideron pjesë të sistemit të brendshëm juridik; së treti: i bën të zbatueshme në mënyrë të drejtpërdrejtë; - së katërti: i klasifikon me epërsi mbi ligjet e vendit që nuk pajtohen me të.198 Dhe me qëllim që këto akte të së drejtës ndërkombëtare të jenë në përputhje me parimet që sanksionon Kushtetuta , dhe duke konstatuar faktin se ato bëhen të detyrueshme pasi të ratifikohen, dhe nuk mund të ndryshohen pa vullnetin e palës tjetër, është paraparë e drejta e Gjykatës Kushtetuese për të vendoset për pajtueshmërinë e marrëveshjeve ndërkombëtare me Kushtetutën, para ratifikimit të tyre. -

Rishikimi paraprak që kryen Gjykata Kushtetuese, i shërben parandalimit të antikushtetutshmërisë që mund të përmbajë marrëveshja ndërkombëtare, e cila pritet të ratifikohet. Nëse Gjykata Kushtetuese e gjen të papajtueshme me Kushtetutën marrëveshjen ndërkombëtare në përgjithësi ose elemente të vecanta të saj, atëhere vendimi i saj, duke iu dërguar Kuvendit, i cili ka në proces ratifikim marrëveshien përkatëse, bëhet i detyrueshëm për të.199 Marrëveshia ndërkombëtare nuk mund të ratifikohet nga Parlamenti pa eliminuar antikushtetutshmërinë e vërejtur nga Gjykata Kushtetuese, si dhe në rastin kur cështja ndodhet për shqyrtim pranë Gjykatës Kushtetuese. Këtë rregull e konstaton edhe vet Gjykata Kushtetuese në vendimin e saj nr. 186, datë 23.09.2002, që shqyrtoi kërkesën e kryeministrit me objekt pajtueshmërin me Kushtetutën të Statutit të Romës “Për Gykatën Ndërkombëtare Penale”. Kjo marrëveshje nuk iu dërgua Kuvendit për ratifikim pa marrë paraprakisht një vlerësim për kushtetutshmërinë e saj nga Gjykata Kushtetuese. Në vendimin e lartpërmendur Gjykata Kushtetuese “konstaton se Statuti nuk vjen në kundërshtim me Kushtetutën, Për rrjedhojë, nuk ekzistojnë pengesa kushtetuese për ratifikimin e tij.”200 Vetëm pas këtij momenti lind e drejta e Kuvendit për tu shprehur për mundësinë e ratifikimit të marrëveshjes ose të aktit tjetër ndërkombëtar.

Duhet theksur se jo për të gjitha marrëveshjet ndërkombëtare kërkohet që të

shqyrtohet vlerësimi i kushtetutshmërisë së tyre, por paraqiten vetëm ato marrëveshje, për të cilat ligji në mënyrë shprehimore kërkon të ratifikohen. Gjithashtu, shqyrtimi paraprak

197 Shih më gjërësisht nenin 134 të Kushtetutës së RSH dhe nenin 52 të Ligjit për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. 198 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, Tiranë, 2004, faqe 51-52 199 po aty, faqe 54 200 Më gjërësisht shih Vendimin Nr. 186/02 të dates 23.09.2002 Gjykatës Kushtetuese të RSH

116 | P a g e

i marrëveshjeve ndërkombëtare nuk përbën detyrim që të gjitha ato të sillën në Gjykatën Kushtetuese që të vlerësohet kushtetutshmëria e tyre, por vetëm e atyre të cilat cmohet ose vihet në dyshim nga organet përkatëse se nuk përputhet me Kushtetutën. Këtë qëndrim e shpreh edhe Gjykata Kushtetues në praktikën e punës së saj, respektivisht sipas Vendimit nr.16, datë 03.06.2998, “ kontrolli kushtetues për vlerësueshmërinë e marrëveshjeve ndërkombëtare për çdo rast konkret inicohet nga subjektet e parashikuara ... vetëm kur ato e cmojnë si të domosdoshme një kontroll të tillë dhe kur me kërkesë të argumentuar i drejtohen kësaj Gjykatë”.201

Sa i përket cështjes së vlerësueshmërisë së kushtetutshmërisë së marrëveshieve

ndërkombëtare në Republikën e Maqedonise, duhet theksuar se parashtrohet dilema se a janë objekt i kontrollit kushtetues marrëveshjet ndërkombëtare. Duhet theksuar se Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë nuk e parasheh që marrëveshjet ndërkombëtare të jenë objekt i kontrollit kushtetues. Të vetmën gjë që ka kompetencë Gjykata Kushtetuese, është që ta jepë mendimin e vetë paraprak në lidhje me pajtueshmërinë e marrëveshjes ndërkombëtare nga aspekti i pajtushmërisë së saj me Kushtetutën para Kuvendit të Republikës së Maqedonisë, para se ai të nis ratifikimin e tij. 202 Parshtrohet cështja e se sa do ta pranojë dhe merr parasysh mendimin e Gjykatës Kushtetuese Kuvendi, sepse Gjykata Kushtetuese nuk vendos, nuk sjell vendim i cili do të kishte efekt të njejtë siq kanë aktet tjera për të cilat ajo vendos. Kjo paraqet një hendikep në punën e saj dhe ne kompetencat e saj, në kuptim të asaj se ajo duhet të vendos edhe për kushtetutshmërinë e marrëveshjeve ndërkombëtare, kjo edhe për faktin sepse sipas Kushtetutës ato marrëveshje ndërkombëtare me aktin e ratifikimit të tyre bëhen pjesë e të drejjtës pozitive. Shihet qartë se kemi të bëjmë me një zbrastirë kushtetuese, e cila duhet të eliminohet nga Kushtetuta. Ose të vendost si e drejtë zakonore kushtetuese edhe pa ndryshim formal në tekstin e Kushtetutës.203

b.Kontrolli paraprak i çështjeve të shtruara për referendum. Kontrolli paraprak

kryhet nga Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë edhe gjatë shqyrtimit paraprak të kushtetutshmërisë së cështjeve të shtruara në referendum., sipas nenit 150 paragrafi 1 dhe 2, nenit 151 paragrafët 2 dhe 3 nenit 177 paragrafët 4 dhe 5 të Kushtetutës. Të drejtën për të kërkuar mbajtjen e referendumit, sipas rregullave dhe procedurave të caktuara, e parasheh Kushtetuta dhe Kodi zgjedhor. Cështjet që mund të parashtrohen në referendum, janë të natyrave të ndryshme.Prandaj, Kushtetuta krahas të drejtës për mbajtjen e referendumit, ka paraparë edhe kufizimet që për cështje të caktuara ai nuk mund të zhvillohet. Këtë gjë e ka vërtetuar edhe Gjykata Kushtetuese në Vendimin e saj Nr. 31, të datës 23.10.2003. ( V-31/03). “ Gjykata Kushtetuese vlërëson se shqyrtimi i kushtetutshmërisë së kërkesës për referendum dikton nevojen sqarimit të kushteve të përgjithëshme që lidhen me institutin e referendumit në përrgjithësi dhe atij shfuqizues në vecanti, në vështrim të nenit 151 të Kushtetutës. Në një vështrim të përgjithëshem, pozicioni i reëferendumit si mjet kushtetues është i lidhur me nocionin e sovranitetit të popullit ( neni 2/1 i Kushtetutës), që ushtrohet nëpërmjetë përfaqësuesve të zgjedhur prej tij ose në mënyrë të derejtpërdrejtë (neni 2/2). Në këtë drejtim një rëndësi

201 Më gjërësisht shih Vendimin e Gjykatës Kushtetuese nr.16, datë 03.06.1998 202 Shih Vesela Mukovska - Çingo, Ustavno Sudstvo, Shkup 2002, faqe 248 203 Po aty, faqe 248

117 | P a g e

themelore merrë çështja e përcaktimit të kushteve dhe rasteve, në të cilat populli mund ta ushtrojë sovranitetin në mënyrë të drejtpërdrejt... Gjykata duhet të vërejë nëse në rastin në shqyrtim, janë të pranishëm ndalime të atij lloji që parashikon neni 151 paragrafi 2 i Kushtetutës... më konkretisht , Gjykata duhet të verifikojë, nëse ligji i kërkuar për t’u hedhur në referendum me qëllim shfuqizimi është nga ajo kategori ligjesh për të cilat Kushtetuta nuk lejon ndërmarjen e një procedure të tillë referendare.204

Kushtetutshmërinë e cështjeve të shtruara në referendum, e vlerëson Gjykata

Kushtetuese nëpërmjet kontrollit paraprak, para se të vendoset mbajtja e tij. Ajo shqyrton kushtetutshmërinë e saj në afat prej 60 ditësh, afat i cili detyrimisht të respektohet. Përndryshe cdo lloj vendimi që ajo mund të merrë përtej këtij afati nuk ka fuqinë e një vendimi të detyrueshem. Referendumi nuk mund të zhvillohet dhe data nuk mund të caktohet pa iu drejtuar paraprakisht subjektet e autorizuara Gjykatës Kushtetuese (Neni 150, paragrafi 1 dh 2 përcakton se kush ka të drejtën e referendumit) e cila vendos brenda 60 ditësh për kushtetutshmërinë e zhvillimit të tij.

204 Më gjërësisht shih Vendimin V-31/ 03 të dates 19.11.2003 tëGjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. (Vendime të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë viti 2003)

118 | P a g e

IV. 8. Mbrojtja e lirive dhe të drejtave të njeriut nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë

E drejta për një proces të rregullt ligjor është një e drejtë kushtetuese e individëve, nëpërmjet të cilit ata kërkojnë realizimin e procedurave të drejta dhe të ndershme ligjore. Nga njëra anë, kjo e drejtë paraqitet si garanci për shtetasit dhe, nga ana tjetër, ajo përbën një detyrim për këto të fundit që të mos cenojnë të drejtat dhe lirit e shtetasit pa ua siguruar respektimin e procedurave të rregullta ligjore.205

Në Kushtetutë e Republikës së Shqipërisë, kjo e drejtë e qytetarit, përmendet në

dy nenen: neni 42 e përcakton atë krahas të drejtave dhe lirive themelore të shtetasve, dhe në nenin 131 shkronja “f” e përcakton atë si cështje të jurisdiksioni të Gjykatës Kushtetuese “gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave”.206

Kushtetuta, nëpërmjet nenit 42, ka bërë një zgjidhje disi të veçantë. Ajo ka

bashkuar në një nen kushteues dy formulime që rrjedhin nga amendamennti i pestë i Kushtetutës Amerikane të ndërthurur me nenin 10 të Deklaratës Universale të të drejtave të Njeriut, si dhe me pikën 1 të nenit 6 të Konventes Uuropiane për të Drejtat e Njeriut. E drejta për t’iu drejtuar një gjykate të pavarur e të paanëshme është elementi i përbashkët që rezulton i parashikuar në dispozitat ndërkombëtare të sipërcituara dhe në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, ndërsa koncepti i procesit të rre4gullt ligjor, i cili përmendet vetëm në pikën 1 të nenit 42, është një ndërthurje formulimit të amendamentit të pestë me titullin e nenit 6 të Konventës Europiane.207

Procesi i rregulltë ligjorë, sipas Kushtetutës, është një term i gjerë dhe pëfshin çdo

procedurë legale, pra edhe jashtëgjyqësore, p.sh: administartive, parlamentare, ose të ashtuquajturës “drejtësi restorative” si :arbitrimi, mediacioni, konfliktzgjedhja alternative etj... Kushtetuta kishte parasysh procesin e rregullt substantiv dhe jo vetëm atë procedural... kjo do të nënkuptonte zgjerimin e pushtetit të Gjykatës kushtetuese në sferen e veprimtarisë së gjykatave tëzakonshme dhe pikërisht për kete arsye , do të lindte problemin e raporteve ndërmjet saj dhe Gjykates së Lartë, të cilat edhe kështu siç janë nuk mund të them se janë plotësisht të qarta e të përcaktuara. Gjykata e Lartë punon mbi bazen e konceptit se ajo thotë fjalen e fundit për çështjet që lidhen me të drejtat themelore të individit, me përjashtim të procesit të rregullt, ku fjalen e fundit e ka Gjykata

205 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, Tiranë, 2004, faqe 152 206 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, 2004 207 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, Tiranë, 2004, faqe 153

119 | P a g e

Kushtetuese. Natyrisht kjo është kështu nëse procesi i rregullt aplikohet në sensin procedural. 208

E drejta për një proces të rregullt ligjor duhet kuptuar si absolute dhe te

pakufizushme. Të gjitha të drejtat që mund t’i kufizohen individit duhet të udhëhiqen nga një proces i rregullt ligjor. Çështjet që lidhen me mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe që përbëjnë një ndër aspektet më me rëndësi të Gjykatës Kushtetuese janë reduktuar në të drejtën për një proces të rregullt gjyqësor. Por nga ky koncept nuk përjashtohet edhe procedura e rregullt administarative. Një qëndrim të këtillë e ka proklamuar edhe Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërise me vendimin nr. 75/2000, “Në përcaktimin e procedurave të shkarkimit të gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese, të gjyqtarit të Gjykatës së Lartë dhe të Prokurorit të Përgjithshëm, organet përkatëse duhet të respektojnë rregullat për aq sa parashikohet në Kushtetutë, në ligjet organike të tyre si dhe në aktet e tjera ligjore. Në ndërmarrjen e procedurave për shkarkimin e këtyre funksionarëve kusht thelbësor mbetet respektimi i së drejtës kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, parashikuar nga neni 42/1 i Kushtetutës”.

Kushteteuta e Republikës së Shqipërisë, mundësinë e individit për të kërkuar nga

gjykatat mbrojtjen e të drejtave kushtetuese dhe ligjore, për shkak të rëndësisë që kanë ato, si vlera që i mbron dhe garanton Kushtetuta, e ka parshikuar shprehimisht si të drejtë vetjake (personale) në nenin 42 të saj. Një gjë të këtillë, Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë, e ka konfirmuar edhe në praktikën dhe punën e saj, respektivisht me vendimin 25/2002 ajo e shfuqizoi si antikushteues pikën 2 të nenit 34 të ligjit “Për organizimin dhe funksionimin e Prukororisë në Republikën e Shqipërisë”, që parashihte se dekreti i Presidentit të Republikës për shkarkimin e nga detyra të prokurorit është i pa ankimueshëm, duke arsyetuar se: “ e drejta e ankimit pranohet si e drejtë themelore edhe nga Konventa Europiane... dhe se ushtrimi i kësaj të drejte është i pakufizuar”209

Problemet e procesit të rregullt ligjor lidhen kryesisht me procedurat gjyqësore.

Procesi i rregullt ligjor përfshin të gjitha procedurat dhe garancit dhe qëndron në thelb të konceptit për gjykim të drejt. Procesi i rregullt gjyqësor do të përfshinte: të drejtën për një seancë të drejt e të ndershme; të drejtën për një seanc publike ( përvec kur për çështje morali, të drejtës për jetë private etj, mund të përjashtohet publiku apo mediat nga seanca); e drejta për t’u dëgjuar nga një trup gjykues i krijuar me ligj; e drejta për t’u dëgjuar në seancë nga një trup gjykues kompetent; e drejta për tu dëgjuar në seancë nga një trup gjykues i pavarur; e drejta për t’u dëgjuar në seancë nga një gjykatë e paanëshme; e drejta për t’u mbrojtur personalisht dhe të drejtën për t’u mbrojtur nga avokati; e drejta për të qenë i pranishëm në gjykim; e drejta për t’u gjykuar pa vonesa të panevojshëme; e drejta për të mos u detyruar të dëshmosh kundër vetës ose të pranosh faj dhe e drejta e heshtjes; e drejta për ankimim të vendimit.210

208Shih më gjërësisht Kristaq Traja, “Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut dhe procesi i regullt ligjor sipas Kushtetutes shqiptare.”Bulletin i posaçem “10 vjet Gjykatë Kushtetuese,” Tiranë2003, faqe 65-74 209 Më gjërësisht shih Vendimin 25/2002 të dates 13.02.2002 i Gjykatës Kushtetuese të RSh 210 Për procesin e rregullt ligjor shih; Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues faqe 154-184

120 | P a g e

Zgjidhjen që ka ofruar Kushtetuta, se subjekti i interesur, që mendon se i është shkelur e drejta për një proces të rregullt ligjor, do të mund t’i drejtohet Gjykatës Kushtetuese “pasi të jenë shterur të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave” ( neni 131 shkronj “f” e Kushtetutës së RSH-së), është bërë me qëllim që të mos vijë deri të konfondimi me shkallët tjera të gjykimit të rregullt dhe të Gjykatës Kushtetuese. Mirëpo, nga ajo që paraqitëm ma lart, dhe duke parë numrin e shumtë të kërkesave nga individët drejtuar Gjykatës Kushtetuese, pasi kanë përfunduar me të gjitha mjetet juridike të rregullta, kam krijuar mendimin se zgjidhja kushtetuese e këtillë nga njëra ane e rrit sigurinë dhe është një garancë më e madhe për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe shtetasit, pasi që mendoj se zgjidhja e afruar kushtetuese jep mundësi të gjëra për t’iu drejtuar asaj, kuptohet pasi t’i ketë përdorur mjetet juridike të rregullta subjekti i interesuar, por nga ana tjetër mendoj se kjo zgjidhje kushtetuese në njëfarë mënyre Gjykatën Kushtetuese e shndëron realisht në një gjykatë të “shkallës së katërt” dhe është rritje e tepërt e volumit të punës së saj, dhe mendoj se puna e Gjykatës Kushtetuese do të ishte larguar nga funksioni themelor i saj, që ishte kontrolli kushtetues i akteve të përgjithshme juridike, dhe realisht ajo do të përqendrohej më së shumti në shqyrtimin e akteve individuale që dalin si rezultat i procedurave të caktuara të gjykatave të rregullt, etë cilat kuptohet në esencën e vet janë të karakterit penal, civil, pasuror etj.

121 | P a g e

IV. 9. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë

Një ndër veçorit e Gjykatës Kushteuese të Republikës së Shqipërisë në krahasim me atë të Republikës së Maqedonisë, është edhe çështja e akteve që sjell ajo. Përderisa Gjykata Kushtetuese e Maqedonise sillte tre lloj aktësh, respektivisht ajo sillte: vendime; aktvendime dhe konkluzione, ndryshe qëndron puna me emërtimet e akteve që sjell Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë. Kushtetuta e vitit 1998 dhe Ligji për organizimin dhe Funksionimin e Gjykatës Kushtetuse të Republikës së Shqipërisë nuk përmendin në mënyrë shprehimore llojet e Vendimeve që sjell ajo. Sipas nenit 72 pika 2 e Ligjit për Organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Shqipëris “ Vendimet e Gjykatës Kushtetuese merren me shumicën e votave të të gjithë gjyqtarëve të saj.”211 Por, vendimet që sjell ajo mund t’i ndaj në disa lloje varësisht prej kriterit që marim. Varësisht se e pranon kërkesën e paraqitur apo jo Gjykata Kushtetuese, dhe se a vendoset për esencën e çështjes vendimet i ndajmë në: vendime pranimi; mospranimi ose rrëzimi dhe vendime refuzimi.

Vendime pranimi,- janë ato Vendime që në mënyrë definitive vendoset për çështjen

e kërkesës. Në rastet kur Gjykata Kushtetuese merr këto vendime, në mënyrë definitive deklaron papajtushmërinë me Kushteutën të normës përkatëse. Këto vendime, ndryshe quhen edhe si vendime të seancës, pasi për to vendoset pasi të jetë mbajtur seanca. Vendimet e pranimit kanë “fuqi detyruese të përgjithshme dhe është përfundimtar.” Kur Gjykata deklaron antikushtetutshmërinë e një norme juridike, ajo normë humbë vlerën e saj ditën e botimit të Vendimit në Fletoren Zyrtare. Sepse nenit 132, pika 2 të Kushtetutës së Shqipërisë “Vendimet e Gjykatës Kushtetuese hynë në fuqi ditën e shpalljes në Fletoren Zyrtare. Ajo mund të vendosë që që ligji ose akti tjeter normativ të shfuqizohen në një datë tjetër.”212 Humbja e efektshmërisë së ligjit ose aktit të goditur, kuptohet në sensin që ditën e publikimit të vendimit, ligji nuk mund të gjejë më zbatim dhe nuk prodhonë më efekte juridik.

Vendime mospranimi apo rrëzimi- gjithashtu janë vendime që në mënyrë

definitive vendoset për kërkesen, por me këto vendime Gjykata Kushtetuese e shpall të pa themeltë çështjen. Ky lloj vendimi i përjashton ekzistencën e shkaqeve për antikushtetutshmëri të formuluara në kërkesë, por nuk përjashton mundësine që të njejtat ose të tjera shkaqe të denoncohen nga vetë palet ose nga persona të tjer gjatë një gjykimi tjetër. Dhe poqese vjen rasti çështja e kushtetutshmërisë mund të parashtrohet në nje fazë 211 Neni 72 i Ligjit për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, 212 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, 2004

122 | P a g e

tjeter të më vonshme. Zgjedhja mund të jetë edhe pozitive, por me kushtë që të vlersohen të meta dhe shkaqe të ndryshme nga ato të quajtura inekzistente nga Gjukata Kushtetuese. Sepse për dhënien e vendimit të njejtë për shkaqe të njejta do të vlente parimi res judicata apo i gjësë së gjykuar. Këta vendime dallojnë edhe sa i përket efektit juridik të tyre. Efektet e këtyre vendimeve nuk kan vlerë të përgjithëshme, apo erga omnes, pasi që shtrihen dhe vlejn vetëm për rastin e dhënë. Nga pasqyrat statistikore të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese, vërejmë se në vitin 2005 kemi 41 vendime të seancës, nga të cilat 23 janë vendime pranimi, 16 vendime rrëzimi, i vendim interpretimi, 1 vendim refuzimi.213 Në vitin 2004, kemi 20 vendime të seancës, nga të cilat 8 janë vendime pranimi, 12 janë rrëzimi të kërkesës, ndërsa vendime interpretimi dhe refuzimi nuk kemi.214 Në vitin 2003, gjithset 39 vendime të seancës, nga të cilat 15 janë pranim kërkese (1 pjesërisht), rrëzim kërkese janë 21 ( 1 pjesërisht), 1 vendim interpretimidhe 2 vendime pushimi.215

Vendim refuzimi, - janë ato vendime të cilat nuk përmbajnë as pranimin as rrëzimin

e kërkesës. Këto lloj vendimi, sipas nenit 74 të Ligjit për Organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë e sjell “ kur gjatë votimit votat ndahen në mënyrë të barabart ose në mënyrë që asnjë përfundim i çështjes nuk votohet nga shumica e kërkuar, Gjykata Kushtetuese vendos refuzimin e kërkeses. Refuzimi nuk përbën pengesë që kërkuesi të riparaqesë kërkesen në rast se krijon kushte për formimin e shumicës së kërkuar.”216 E veçanta e kjëtij lloj vendimi, qëndron në faktin se ai nuk përben penges për kërkuesin që në rast se krijohen kushtet për formimin e shumicës së kërkuar, kërkesa të riparaqitet. Duhet cekur, se në raste të këtilla nuk shkelen parimet e gjykimit sepse në fakt me vendimin refuzues ajo nuk ka dhënë asnjë lloj zgjidhjeje për thelbin e cështjes. Ky lloj vendimi është i rallë që e sjell Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë edhe në praktikën e punës së saj. Një qëndrim të këtillë kemi vendimin nr. 8, të datës 27.04.2005 të Gjykatës kushtetuese, me kërkues NN, me objekt shfuqizimin si antikushtetues...Gjykata Kushtetuese pasi të dëgjoi relatorin e çështjes, përfaqësuesit e kërkuesit, të subjektit të interesuar si dhe bisedoi çështjen në tërësi, VËREN: në përfundim të diskutimit të çështjes u procedua me votim, ku si rezultat nuk u arrit shumica e votave të kërkuara të të gjithë anëtarëve të Gjykatës për asnjërin nga përfundimet. Për këto arsye ajo VENDOSI: refuzimin e kërkesës së kërkuesit NN.217

Vendime pezullimi, - janë vendime të ndërmjetëm dhe nuk kanë karakter

përfundimtar. Këte lloj vendimi e parasheh neni 45 i Ligjit për organizimin dhe funksionimin e punës së gjykatës Kushtetuese. Gjykata Kushtetuese , kryesisht ose me kërkesë të palës, kur vlerëson se zbatimi i ligjit ose aktit mund të sjellë pasoja që prekin interesa shtetëror, shoqëror ose të individëve sipas rastit, me vendim të Mbledhjes së

213 Vendime të Gjykatës Kushtetuese Të Republikës së Shqipërisë, 2005 214 Vendime të Gjykatës Kushtetuese Të Republikës së Shqipërisë, 2004 215 Vendime të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, 2003 216 Neni 74 i Ligjit për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë 217 Vendime të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, 2005, vendimi nr.8 (V-8/05), faqe97-104

123 | P a g e

Gjyqëtarëve ose në seancën plenare, urdhëron pezullimin e ligjit ose të aktit. Pezullimi vazhdon derisa vendimi përfundimtar i Gjykatës Kushtetuese të hyjë në fuqi. Vendimi për masën e pezullimit i njoftohet organit përkatës që ka nxjer ligjin ose aktin, si dhe bëhet publikimi i tij. Gjykata Kushtetuese në çdo fazë të shqyrtimit të çështjes, me vendim në seancën plenare, mund të heqë masen e pezullimit. Ajo duhet të shprehet në vendimin përfundimtar për vazhdimësinë ose jo të masës së pezullimit.218 Këtë e vërteton Gjykata Kushteuese me Vendimin V-4/03 të datës 17.02.2003, Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë njëzëri vendosi: Pushimi i gjykimit të cëshjtjes.219

Vendime kalimi dhe vendime moskalimi,– janë vendime me të cilat vlerësohen dy

momente të rëndësishme ligjore që kanë të bëjnë me ligjitimitetin e kërkuesit dhe me jurisdiksionin e Gjykatës Kushtetuese. Paraprakisht, çdo kërkesë që pranohet në Gjykatën Kushtetuese shqyrtohet nga një kolegj prej tre gjyqëtaresh, dhe ka karakter seleksionues. Nëse kolegji prej tre gjyqëtaresh vlerëson se kërkesa ka ligjitimitet dhe është në jurisdiksion të saj, atëhere ajo kërkes kalon në seancë për gjykim. Dhe për të njejtën formohet lëndë dhë duhet të sillet vendim meritor, kurse poqëse kërkesa nuk i plotëson këta dy kushte atëherë kolegji vendos moskalimin e cështjes për shqyrtim në seancë plenare. Në bazë të dhënave statistikore të punës së Gjykatës Kushtetuese mund të konstatojme se pjesa dërmuese e kërkesave përfundon pikërisht në këtë fazë, respektivisht me vendime moskalimi ato hudhen poshtë për mos pasje të ligjitimitetit të kërkuesit apo për mos jurisdiksion të Gjykatës Kushtetuese. Psh. Sipas pasqyrës statistikore të vendimeve për vitin 2005 nga 256 vendime të dhëna gjithsej, vendime me moskalim janë 215, në vitin 2004 nga 210 vendime të dhëna 190 janë vendime moskalimi, në vitin 2003 nga 279 vendime të dhëna 240 janë vendime moskalimi.220

Vendime interpretuese, - Duke iu referuar rastit konkret nën rishikim, interpretimi

operativ mund të përfshijë në kuptimin e tij të gjitha bazat, arsyet e rëndësishme ligjore dhe arsyet e shoqëruara me përmbajtjen sociale dhe boshtin logjik të rastit konkret. Në këtë mënyrë gjykatat, si dhe doktrina juridike jep një ndihmesë domethënëse për të arsyetuar kuptimin e rregullt të dispozitave të ligjit në të gjithë legjislacionin dhe në ndërgjegjësimin shoqëror.221

Vendime për interpretimin e Kushtetutës, - Gjykata Kushtetuese sjellëedhe

vendime me të cilat bënë interpretimin përfundimtar të dispozitave kushtetuese. Interpetimi që bën ajo nuk është dhe nuk mund të jetë krijim i normave liogjore të reja ose kushteuese, por ajo vetëm jep kuptimin e drejtë të normave që i interpreton, në pajtim me parimet e përgjithshme kushtetuese. Me anë të këtyre vendimeve imterpretuese

218 Më gjërësisht shih nenin 45 te Ligjit per organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. 219 Më gjërësisht shih vendimin e lartpërmendur, v-4/03 tëdates 17.02.2003 220 Shih Vendime të Gjykatës Kushteuese të Republikës së Shqipërisë, për vitin 2005, 2004 dhe 2003 221 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, Tiranë, 2004, faqe 206

124 | P a g e

Gjykata Kushtetuese i zbërthen apo i eliminon dyshimet e ndryshme, që mund të jenë si rezultat i formulimeve të paqarta, të përgjithshme, abstrakte, të standardeve juridike dhe shprehjeve të tjera të përdorura që zbatuesi konkret ka vështirësi ne gjetjen e kuptimit të drejtë të tyre me rastin e zbatimit të tyre konkret, pasi dispozitat e tilla kushtetuese mund të kuptohen në më shumë kuptime. Qëndrimin e sipërpërmendur se gjykata nuk krijon norma me rastin e interpretimit të dispozitave kushtetuese përkatëse, por vetëm i sqaron domethëniet e pa qarta, e konstaton Gjykata Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë me Vendimin nr. 18, datë, 14.05.2003 Gjykata Kushteutese sqaron: “ Mbi bazën e kësaj analize doktrinare që Gjykata Kushtetuese i bënë nenit 77 pika 2 të Kushtetutës, nisur dhe nga fakti se përveç kryerjes së funksionit të saj kushtetues për interpretimin përfundimtar të çështjes objekt shqyrtimi, nuk merr përsipër të krijojë norma të reja, ajo arrin në përfundim se interpretimi i bërë i dispozitave, fjalive apo shprehjeve konkrete brenda saj, ka për qëllim që në mënyrë analitike të japë dhe të përcaktojë konceptet bazë si dhe parimet mbi të cilat duhet të mbështetet organi kompetent për të konkluduar lidhur me zbatimin e drejtë dhe korekt të saj”222 222 Shih Vendime të Gjykatës Kushteuese të Republikës së Shqipërisë, për vitin 2003, faqe 100

125 | P a g e

Kreu i V. Pavarësia e punës së Gjykatës Kushtetues

126 | P a g e

Kreu i V

Pavarësia e punës së Gjykatës Kushtetuese

V. 1. Shqyrtime të përgjithëshme të pavarësisë së punës së

gjykatave kushtetuese

Çështja e pavaresise së gjyqësisë kushtetuese në literature juridike dhe në aktet e

shkruara, qofshin ata nacionale apo me karakter nderkombëtar është trajtuar shumë më pak sesa pavarësia e gjyqësisë së rregullt(ordinary judiciary.)223 Për të garantuar pavarësin e gjykatave sot ekzistojnë një numër i madh i akteve si në planin e mbrendshëm ashtu edhe në atë ndërkombëtar. Në sauza Evropiane, e drejta për pavarësi të gjykatave në radhë të parë është e garantuar me Konventen për mbrojtjen e të drejatve themelore të njeriut.224 Krahas Konventës,si dokument tjeter i rëndësishem Evropian për pavarësinë e gjyqësisë është edhe Rekomandimi (94)12 i Komitetit të Ministrave për pavarësin, efikasitetin dhe rolin e gjykatësve.225 Dokument tjetër i rëndësishem për pavarësin e gjyqësisë është Karta Evropiane për statusin e gjykatave, i miratuar nga Këshilli i Evropës në vitin 1998.226

Gjithashtu, vlen të përmendim si dokumentë me rëndësi për pavarësin e gjyqësisë edhe Mendimin nr.1 të Komitetit këshilldhënës të gjykatësve evropian (KKGJE), për standardet që kanë të bëjnë me pavarësin e gjyqsisë dhe mosndrimin e gjykatësve.227Gjithashtu të rëndësishme janë edhe mendimet tjera të KKGJE që kanë të

223 Me “gjyqesi të rregullt” nënkuptojm gjykatat e rregullta vendore (ordinary courts; regular courts; courts of laë) si dhe gykatësit e atyre gjykatave. 224 Republika e Maqedonise e ka ratifikuar Konventen Evropiane për të drejtat e njeriut në vitin 1997 dhe ajo është shpallur në Gazeten zyrtare të RM-së nr.11/97. 225Recommendation (94)12 of the Committee of Ministers on the Independence, Efficiency and Role of Judges (adoptet by the Committee of Ministres on 13 Octomber 1994 at 516 th meeting of theMinisters’ Deputies). 226European Charter on the Statute of Judges, DAJ/DOC (98)23, Strasbourg, 8-10 Juli 1998. 227Opinion No. 1 (2001) of the Consultative Council of European Judges (CCJE) to the attencion of the Committee of Ministers on standards concerning the independence of the judiciary and the irremovability of judges, CCJE (2001)OP NA 1, Strasbourg, 23 November 2001.

127 | P a g e

bëjnë me gjykimin e drejt dh në afat të arsyeshem,228 që roli i këshillit gjyqësor të jet në sherbim të shoqërisë,229 si dhe ai për vendime gjyqësore kualitative.230

Për dalim nga garancat për gjyqësi të pavarur, të cilat janë në masë të koniderueshme, për garancat për pavarsin e gjyqësisë kushtetuese ne suaza evropiane ëshët marrë vetem Komisioni i Venecias.231

Në ndërtimin e garancive për pavarësinë e gjyqësisë kushtetuese në masë të konsiderueshme ndihmon edhe praktika e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, por kuptohet, për shkak të natyres së saj, ajo kësaj çështje nuk i qaset në mënyre sistematike. Praktika e punës së GJEDNJ, tregon se garancat për gjyqësi të pavarur, të përmbajtura në nenin 6, alineja1 të KEDNJ, do të zbatohen në mënyrë përkatësë edhe në procedurat para gjykatave kushtetuese të shteteve kontraktuese. Gjykatat kushtetuese të shteteve anëtare të Këshilit të Evropës në kontekst të kësaj jan në pozitë specifike, sepse në ato shtete edhe tek gjykatat kushtetuese do të zbatohen garancat e Konventës për pavarësin në funksionimin e tyre.

Edhe perkundër numrit të vogel të akteve, të cilat e regullojnë gjyqësinë kushtetuese, është krejtsisht e kuptueshme se për shkak të natyres, rolit dhe funksionit të saj, garancat për pavarësin e gjyqësis, nuk mund të zbatohen plotësisht edhe në gjyqësin kushtetuese.232

Kur flasim për garancitë për pavarësinë e gjykatës kushtetuese, duhet pasur parasyshë që nocionin “gjyqësi kushtetuese”, ta kuptojmë në kuptimin e zgjeruar të saj.233

228Opinion No. 6 (2004) of the Consultative Council of European Judges (CCJE) to the attencion of the Committee of Ministers on fair trial ëithin a reasonable time and judge’s role in trials taking into account alternative means of disputesettlement ( adoptet by the CCJE at 5th meeting, Strasbourg, 22-24 November 2004), CCJE (2004) OP No.6, Strasbourg, 24 November 2004. 229Opinion No. 10 (2007) of the Consultative Council of European Judges (CCJE) to the attencion of the Committee of Ministers of Council of Europe on the Council for the Judiciary at the service of society ( adoptet by the CCJE at 8th meeting, Strasbourg, 21-23 November 2007), CCJE (2004) OP No.10, Strasbourg, 23 November 2007. 230Opinion No. 11 (2008) of the Consultative Council of European Judges (CCJE) to the attencion of the Committee of Ministers of Council of Europe on the Council for the Judiciary on the quality of judicial decisions ( adoptet by the CCJE at 11th meeting, Strasbourg, 12-14 November 2008), CCJE (2008) OP No.11, Strasbourg, 14 November 2008. 231Venice Commission Vademecum on Constitutional justice, CDL-JU (2007)012, 11 May 2007, The Composition of Constitucional Courts, Science and technique of democracy No.20, European commission for Democracy throught Laë (Venice Commission), CDL-STD (1997)020, Council of Europe Publishing, December 1997. 232 Commission for Democracy Throught Laë (Venice Commission), Draft report on the Independece of the Judicial System: part I: the Independence of Judges (revised) on the basis of comments by Guido NeppiModona, Angelika Nussberger, Hjortur Torfason , Valery Zorkin, Study No.494/2008, CDL (2010)006, Strasbourg, 5 March 2010, Point 11, 4. 233 P.sh në të ashtuquajturat sisteme të përziera të kntrrollit të kushtetutshmërisë, edhe pse gjykata kushtetuese ose gjykata e lartë (respektivisht ndonje njësi e specializuar e asaj gjykate ) ka autorizime të kontrollit të kushtetutshmërisë, të gjithë gjykatat e rregullta kanë autorizime që mos ta zbatojnë ligjin poqësë mendojn se është në kundërshtim me Kushtetutën.

128 | P a g e

Parimi i pavarësisë së Gjykatës Kushtetuese, buron në rradhë të parë nga pozicioni që mban ky autoritet i lartë, nga kompetencat me të cilat është pajisur nga vet akti më i lartë – Kushtetuta. Pa gëzuar një pavarësi të plotë organiztive, administrative dhe financiare, Gjykata Kushtetuese nuk mund të realizojë detyrat që i janë caktuar nga vet Kushtetuta. Nga ana tjetër është vet gjyqëtari i Gjykatës Kushtetuese që në ushtrimin e detyrës së tij duhet të zbatoj vetëm Kushtetutën, dhe të jetë i pavarur nga çdo ndikim që mund t’i bëhet nga çdo institucion shtetror, person ose organizatë. Sot nuk ka dilem se parimi pavarësis së Gjykatës Kushtetuese paraqet një nga parimet themelore të punës së Gjykatës Kushtetuese.234

Ky parim, patjetër që të jetë i parapar dhe i garantuar me Kushtetutë apo me ligje të vendeve përkatëse.Parimin e këtill e kanë të paraparë edhe Kushtetutat e Republikës së Maqedonisë, e Republikës së Shqipërisë dhe e Republikës së Kosovës. Por, zbatimi i këtij parimi themelor të punës së Gjykatës Kushtetuese në jetën reale, nuk nënkupton edhe zbatim me automatizëm të tij në punën e Gjykatës Kushtetuese. Mendoj se trajtimi i kësaj teme në punimin tonë të doktoraturës do të jetë vetëm një kontribut modest në kuptim të analizimit të zbatimit të tij në realitet në vendet që kemiobjekt të trajtimit.

Temën e këtillë të pavarësis së punës së Gjykatës Kushtetuese, do ta trajtojm jo vetëm nga aspekti i trajtimeve teorike dhe normative që ekzistojn sot, por edhe nga ai praktik, duke analizuar faktorë të ndryshëm, të cilët i vlersojmsi të rëndësishëme në realizimin e këtij parimi të punës së Gjykatës Kushtetuese. Kësaj teme mjaft me rëndësi për punën e Gjykatës Kushtetuese, nuk do t’i qasemi vetëm nga aspekti rregullimit normativ apo të mundësive të ndërhyrjes nga ana e pushtetit, qoftë nga ai ligjvënës, ai ekzekutiv, por edhe nga faktorë të tjerë shoqëror të cilët mundë të ndikojnë në të, e para së gjithash nga ndikimi p.sh. i partive politike (qofshin ato në pushtet apo opozitë ), mediumet (qofshin ato vendase apo të huaja ), sektori qytetarë, nga grupet e ndryshme shoqërore, e veçanërisht ato nacionale. Vetëm një Gjykatë Kushtetuese me autoritet të pakontestuar para opinionit do të mundë të luaj rolin e saj të mbrojtjes së rendit kushtetues juridik.

Vendimet e Gjykatës, si rregull bartin porosi të forta të sundimit të së drejtës, e me të edhe të zhvillimit të demokracisë.Duhet të pranohet fakti se aktgjykimet që kanë një vlerë të veçantë, luajnë rol edhe në zhvillimin e së drejtës, për shkak të ndikimit të tyre. Poqëse krijohet opinion jo i mirë ndaj punës së Gjykatës Kushtetuese, atehere humbet autoriteti i saj si rauajtes i Kushtetutes dhe ligjit. Vitete fundit, në Republiken e Maqedonisë, roli dhe pozita e GJKRM është kuptuar në mënyra të ndryshme, varësisht nga aktgjikimet që ka sjlell, të cilët në raste të caktuara kan qenë edhe objekt i sulmit të opinionit politik dhe nacional! Krejt kjo, ka pasur ndikim edhe ndaj përceptimit të rolit dhe pozitës që gëzon ajo.

Ekziston arsye e fuqishme, e jo shkas, për debat urgjent për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë: sulmet e pandërprera dhe agresive nga ana e pushtetit ekzekutiv dhe legjislativ janë shumë të shpeshta…. duhet të theksojm se arsyeja gjithesesi nuk qëndron në mangësit e rregullimit normativ të pozitës dhe funksionimit të GjKRM, prandaj edhe nuk duhet të orientohemi në gjetjen e tyre. Edhe më heret kam qen i brengosur, por sot jamë edhe më shumë për shkak të mungesës së : dijes, të kuptuarit të pzozitës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së në suaza të sistemit të pushtetit të Republikës 234 Për parimet e punës së Gjykatës kushtetuese shih më shumë te Sokol Sadushi, Drejtësia kushtetuese në zhvillim, Botimet Teona, Tiranë, faqe 329-349.

129 | P a g e

së Maqedonisë, nga ana e elitës politike të vendit. Mund të përmenden më shumë argumente, por, argumenti kryesor i cili domosdo duhet të nxirret në sipërfaqe është kontestimi i legjitimitetit të GJykatës Kushtetuese, i pavarësis së saj ndaj pushtetit ligjvënës dhe ekzekutiv… Nëse legjitimiteti i pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv nuk është aspak i kontestueshëm, legjitimiteti i GjKRM shumë shpesh është problematizuar. Ky pohim duhet të merret vetem si konsatatim dhe nuk ka nevoj të nxirren kundër argumente në këtë debat…politikajt nuk e pranojn rolin e Gjykatës Kushtetuese si organ i pavarur me shumë specifikat e veta që ka, me autorizime kundrejt pushtetit ligjvënës dhe ekzekutiv nga pikvështrimi i zbatimit të Kushtetutës dhe ligjit. Arsyeja kryesore për qëndrimet e këtilla ndaj GJKRM duhet të kërkohen në mentalitetin dhe në paragjykimet e pushtetit ligjvënes dhe ekzekutiv se Gjykata Kushtetuese kufizon të drejten e tyre të veprimit… sot zhvillohet fushat e fuqishme e kordinuar kundër Gjykatës Kushteteuse. Në sulmet ndaj GJKRM mund të vërejm tone të ashpra se : a) Gjykata Kushtetuese punon për opsionin tjeter (oponentin politik kundërshtar) dhe b) një pjes e gjykatësve janë jokompetent për të ushtruar funksionin e gjykatësit kushtetues.235

Vendime te kontestueshme, reaksione të ndryshme, akuza partiake, – kështu mund të vlerësohet puna e GjKRM në të kaluaten. Deri sa opozita i përshendet vendimet e gjykatësve kushtetues, pushteti sulmon dhe akuzon për ngjyrosje politike të atyre të cilët janë të obliguar të vlerësojnë kushtetutshmërin e ligjeve dhe aktev tjera nënligjore.236

235 Për sulmet ndaj Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonise më gjërësisht shih Prof.dr. Milan Netkov, ‘’Marginalii za polozhbata i za funksioniranjeto na Ustavniot Sud denes i ovde’’, në Forum Europaeum 10 Ustavnoit Sud na Republika Makedonija – status, dilemi i prespektivi, Fakulteti i Drejtësis “Justiniani i I” Shkup, Prill 2010, faqe 19-21.

236http://www.vecer.com.mk/?ItemID=95970F382634314FA9F8F8FE4628CAE( inforamata ka qen e qasur me date 12.01.2013).

130 | P a g e

V . 2. Pavarësia e gjykatave kushtetuese në vendet e tranzicionit

Ashtu si garancitë e pavarësisë së gjyqësis së rregullt, edhe garancitë e pavarësisë

së gjyqësis kushtetuese, duhet të shqyrtohen në dy aspekte: në aspektin e jashtem (ekstern) dhe në atë të mbrendëshem (intern). Në rastin e parë, kemi të bëjmë aspektin institucional të pavarësis së gjykatave kushtetuese, në marrëdhëniet që gjykatat kushtetuese kanë me pjeset tjera të sistemit politik shtetëror. Kurse, në rastin e dyte, kemi të bëjme aspektin normativ të pavarsisë së gjykatave kushtetuese, e cila është e ndërlidhur me autonomin e punës së tyre. D.m.th, gykatësit kushtetues, duhet të jenë personalitete me moral dhe kredibilitet të lart shoqëror, pamvarësisht bindjeve të tyre për jeten, por, që mund të bartin përgjegjësin gjyqësore- kushteuese dhe t’i rezistojn çdo presioni ose forme tjetër të ndërjes në punen e tyre. Këta dy aspekte mes veti jan të pandashme mes veti në kuptim të rolit të pavarsisë së gjyqësis kushtetuese.

Pavarësia e gjykatave kushtetuese është e nje rëndësie të veçantë në vendet e Evropës juglindore, të cilat pas rrëzimit të socializmit nisen ndërtimin e shoqërive të tyre në bazë të parimeve të demokracive perendimore. Kuptohet, se për shakqe të ndryshme historike, kapacitetet dhe struktura kushtetuese ishte shume e brishtë në këta vende. Para strukturave të këtylla të brishta, këta vende u gjeten para një sfide të asimilimit të një mentaliteti socialist që kishte ekzistue në keto vended dhe ndërtimit të vlerave të reja kushtetuese demokratike –liberale të tipit të demokracive perendimore. Në bazë të kushtetutave te reja keta vende e institucionalizuan qëllimin e tyre të integrimit në hapsirten kushtetuese evropiane, që nënkuptonte edhe pranimin e “trashëgimis së përbashkët kushtetuese evropiane”, (common European constitucional heritage).

Pas ndryshimeve që ndodhen në këto shtete, duhet theksuar se ndryshoi edhe roli i gjykatave kushtetuese (siq ishte rasti me shtetet, të cilat fituan pavarësinë nga ish Jugoslavia, të cilët vende edhe paraprakisht kishin të parapara gjykata kushtetuese në sistemet e tyre, ku bënë pjes dhe Gjykata Kushtetuese e RM, kurse për shkak të ngjarjeve më të njohura një gjë e tillë do të ndodh disa vite më vonë me Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës, respektivisht pas shpalljes së pavarsisë, kurse në Republikën e Shqipërise ajo do të themelohet vetem pas ndryshimeve demokratike qe ndodhen),237dhe ata do të fitojnë një rëndësi të veçant në aspekt të plotësimit të “zbrastirës së kulturës kushtetuese”, sipas rendit të ri në ndërtim.

Në rrethana të këtilla historike, pavarësia e gjykatave kushtetuese të këtyre shteteve me institucione “të dobëta demokratike”, ishte dhe do të mbes si një nga piksinimet kryesore politike dhe juridike të këtyre vendeve238.

Poqëse do t’i qasemi në mënyrë krahasuese, aspektit të parë të pavarësisë së gjykatave kushtetuese, d.m.th aspektit të vendosjes institucionale të gjykata kushtetuese, pozitës së saj në sistemin politik dhe kushtetues tëçdo shteti, do të shohim se në të gjitha këto vende të Evropës, qendrore dhe lindore ( shtetet që dolen nga sistemi socialist) sot

237 Shih pjesen që ka të bëj me Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. 238 Shih pjesen që trajton faktoret e gjyqësis kushtetuese në vendet në trazicion.

131 | P a g e

kemi të vendosur system të kontrollit dhe mbrojtjes së kushtetutshmërise dhe ligjshmërisë nga ana e gjykatave kushtetuese.239

Nga analizat krahasimore të pozitës së Gjykatës Kushtetuese të këtyre vendeve, mund të nxjerim këta karakteristika të përbashkëta: Se kontrolli gjyqësor-kushtetues në këto shtete, realizohet me disa karekteristika që janë të kushtëzuara nga sistemi konkret nacional i shtetit përkatës; Gjykata kushtetuese ka pozitë të veçant kushtetuese, të cilën e karakterizon autonomia administrative dhe finansiare, që përbën edhe një nga prezumimet e pavarësis së gjyqësis kushtetuese;

Ekziston monopoli në kontrollen dhe mbrojtjen gjyqësore –kushtetuese, respektivisht koncentrimi i autorizimeve të tilla tek vetëm një organ; Kontrolli gjyqësor-kushtetues i ligjeve, parqet esencen e punës së gjykatave kushtuese. Shfuqizimin e ligjeve që i sjell organi ligjvënës; Si rregull, kontrolli gjyqësor-kushtetues në këta vende, është represiv, edhe pse në disa vende kemi edhe mundësin e kontrollit paraprak të ligjit , para se ai të hyn në fuqi;

Poqëse e kanë të parapar, proceduara me të cilën vendoset për padin kushtetuese, ajo është e ndarë nga gjykatat e rregullta; Jurisdiksioni i gjykatës kushtetuese ka karakter të veçantë: aktgjykimet e gjykatave kushtetuese kanë karakter juridik-politik, në raste të caktuar ata mund të kenë vetem karaktet këshill-dhënës.

239 Sot gjykatë kushtetuese si organ i veçamtë i kontrollit të kushtretutshmëris, sipas modelit evropian-kontinental kanë vendosur këto vende të Evropës qendrore-lindore: Shqipëria, Bosna dhe Hercegovina (me Gjykatën Kushtetuese të Bosnjes dhe Hercegovinës dhe dhe gjykatat kushtetuese të federatës së Bosnjës dhe Hercegovinës dhe Republikës Serbe), Bullgaria, Mali I zi, Kroacia, Kosova, Hungaria, Maqedonia,Slovenia , Sërbia.

132 | P a g e

V. 3. Pavarësia e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë

Garantimi i gjyqësisë së pavarur ka qenë dhe do të mbetet një çështje shume e

diskutueshme edhe në vitet e arrrdhëshme në Republiken e Mqedonisë. Do të ishte ideale arritja e nje qëllimi të këtill, por gjthësesi për të duhet të sigurohen pikë së pari mekanizma të fuqishme kushtetuese dhe ligjore , si dhe të punohet në drejtim pranimit të këtij ideali në piksynimin më të lartë të gjithë elementeve që e përbëjnë shoqërinin në përgjithësi. Përsëritje e këtij ideali në kohëra kur është e domosdoshme që të sqarohet se garancat për pavarësin e gjyqëtarëve dhe të Gjykatës Kushtetuese nuk janë për të “rritur pushtetin e tyre”, por për të realizuar idealin e sundimit të së drejtës, e cila nuk mund të arrihet pa paanshmërin e gjyqësis. Percepcioni ndaj gjykatave kushtetuese, kuptohet se varet nga njëë fakt specifik, se gjykatësit në rastin e ushtrimit të autorizimeve të tyre gjendën në “kufijt” e asaj që e ndan politiken dhe të drejtën,. Kuptohet që për tu arritur një qëllim i këtill, kërkon krijimin e një sistemi specifik dhe kompleks të garancive për një pavarsi të gjyqësis kushtetuese, e cila tërhjek një morri të caktuar të faktorve të ndryshem, që të mund të eliminohet mundësia që gjyqëtari ta ushtron autorizimet e veta jashtë ndikemev të të tjerëve.

Në Kushtetuten e RM-së, mund të njihet një sistem i tillë i garancive, apo të zgjedhejve kushtetuese, që janë të drejtuara kah sigurimi i pavarësis së Gjykatës Kushtetuese. Në vazhdim të punimit, do të paraqesim dhe analizojmë faktorët që kan ndikim në arritjen e sigurimit të pavarsisë së punës së GJKRM. Këta faktor do t’i paraqesim dhe klasifikojm në tre kategori: në faktorët që ndikojn në pavarësin e Gjykatës Kushtetuese gjatë përzgjedhejs së gjykatësve; në faktorët që ndikojnë në garancat dhe pavarsin individuale të gjykatësve kushtetues dhe garancat për pavarsinë e Gjykatës Kushtetuese si institucion specifik për mbrojtjen e kushtetutës, bashk me sfidat që e prekin atë. Duhet të theksojm se Gjykata Kushtetuese e RM me Kushtetuten e vitit 1991 në nenin 108 përcaktohet si “organ i Republikës së Maqedonisë i cili mbron kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë”, pa përmbajtur dispozit përcaktuesese se Gjykata Kushtetuese është organ i veçant dhe i pavarur dhe se në punen e tij vendos ekskluzivisht në mazë të kushtetutës dhe ligjit, ashtu siq dispozit të këtilla përmbajn disa kushtetuta të vendeve tjera.240 Edhe Kushtetuta e Republikës së Shqipëris nuk e parasheh në mënyre eksplicite një gjë të tilë, por në nenin 124 parashe se Gjykata Kushtetuese garanton respektimin e Kushtetutës dhe bën interpretimin përfundimtar të saj. Deh në pikën 2 parasheh se “Gjykata Kushtetuese i nënshtrohet vetem Kushtetutës”.

Përkufizimi i tillë në ato kushtetuta ku është paraparë, nuk ka vetem domethënie formale, por njëkohësisht paraqet obligim kushtetues për respektimin e pavarësis së gjykatës kushtetuese nga ana e të gjithëve, e veçanërisht nga ana e bartësve të pushtetit. Edhe pse një gjë e tillë nuk është parapar shprehimisht, kjo nuk duhet te vihet ne dilem në asnje mënyrë sa i përket pavarësis së gjykatës kushtetuese. Duhet të cekim se çështjet që i përkasin dhe paraqesin materien e Gjykatës Kushtetuese rregullohen vetem me Kushtetutën dhe me aktin e Gjykatës. 240Kushtetuta e Republike së Kosovës neni 112 parasheh:

1. Gjykata Kushtetuese është autoriteti përfundimtar në Republikën e Kosovës për interpretimin e Kushtetutës dhe përputhshmërisë së ligjeve me Kushtetutën. 2. Gjykata Kushtetuese është plotësisht e pavarur në kryerjen e përgjegjësive të saj.

133 | P a g e

V.4.Kushtet dhe mënyra e zgjedhjes së gjyqëtarve

kushtetues, si faktor i pavarësisë.

Gjykatën Kushtetuese të RM-së e përbëjnë nëntë (9)gjyqtarë, nga rradhet e

juristeve të afirmuar. KRM, në masë të balansueme, parasheh përbërjen e Gjykatës Kushtetuese, nga aspekti i organëve shtetërore që janë të autorizuara në procesin e zgjedhjes së gjyqtarve dhe të përbërjes multietnike të strukturës së popullsisë. Edhe pse të nënt gjyqtaret i zgjedh Kuvendi Republikan i Republikës së Maqedonisë, procesi i propozimit të tyre është i përzier, kurse mënyra e votimit për një pjes të gjyqtarve është e ndryshme.241 Mënyra e këtillë e zgjedhjes së përbërjes së GjKRM, paraqet iden dhe qëllimin e involvimit të pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe atij gjyqësor në procesin e zgjedhejs së gjyqtarve, me qëllim të arritjes të një baze më të gjërë të legjitimitetit dhe akceptushmëris së përbërjes së gjykatës, që në parim do të duhej të nënkuptonte respekt më të madh të pavarsisë së saj, veçanërisht nga ana e degëve politike të pushtetit. Votimi i dyfisht për tre gjyqtar të saj, parimisht, gjithashtu e zgjeron legjitimitetin e saj, nga aspekti i përbërjes multietnike të popullatës, veçanërisht për shkak se kjo rregull në praktik rezultoi edhe me përfaqësimin e drejt dhe adekuat nëGjykatën Kushtetuese, të bashkësive të cilat nuk i përkasin shumicës. E gjthë kjo, siq e dim është në kuadër të standardeve që i pranon edhe komisioni i Venecis. Pozita e Kuvendit Republikan, si organ ekskluziv i zgjedhjes së përbërjes së GjKRM, nuk paraqet ndonjë problem nga aspekti i parimit demokratik që ekziston edhe në të drejten krahasuese kushtetuese. Në këtë, nuk ndikon as fakti se në Kuvend janë të rralla rastet e mos poranimit të propozimeve nga ana e Kryetarit të RM-së dhe Këshlllit Gjyqësor. Ajo e cila mendojm se duhet të ndryshohet ka të bëjë me shumicen e cila kërkohet për zgjedhejn e gjyqtarve!? Nga praktika e deritashme parlamentare, ajo shumice e cila kërkohet për zgjedhjen e gjyqtarve, parimisht sigurohet në suaza të shumicës parlamentare që qeveris, pa nevojën e pasjes së përkrahjes dhe të ndonjë partie të opozitës. Fakti i këtill, repektivisht zgjedhja e gjyqtarëve në kohen e një shumice parlamenatare, paraqet rast të mirë për sulme dhe etiketime të Gjykatës Kushtetuese dhe të gjyqtarve, kur ato për arsye juridike, do të shfuqizojnë ndonje ligj që ka miratuar shumica parlamenatre, e cila nuk ka qenë pjesë e shumices, kur është zgjedhur përbërja e GJKRM. “Gjykata Kushtetuese rrëzoi edhe një proekt të Qeveris.”242Zgjedhje e cila do të eliminonte këtë mundësi të sulmit ndaj Gjykatës Kushtetuese dhe do të ruante autoritetin e saj, do të ishte pjesmarrja e deputetëve të opozitës në Kuvend me rastin e zgjedhjes së gjyqtarve, repektivisht të vendosej një shumic e kualifikuar për zgjedhjen e tyre. Por, një zgjedhje e këtill, në rrethana të politizimit të skajshem të marrëdhënieve politike në shoqëri në përgjithësi do të ishte ndoshta “krijim i një proplemi te ri”, që mos të mund të sigurohet ajo shumicë, e në atë mënyrë të ngelte pa plotësuar vendet që do të ishin liruar, në bazë të cilësdo arsye në Gjykatën Kushtetuese. Këtë na kujton situata e krijuar në GJKRM, nga Nëntori 2007 e deri në Tetor të vitit 2008, kur ajo punonte me 7

241 Shih Amandamentin XV të Kushtetutës së RM-së 242 Më gjërësisht shih në http://www.vecer.com.mk/?ItemID=95970F382634314FA9F8F8FE4628CAE7, qasje me datë 23.12.2012

134 | P a g e

respektivisht me 6 gjyqtar. Ndërsa, organeve shtetërore që kishin kompetenca të tilla, ju deshten gati një vit për të kompletuar përbërjen e Gjykatës. Gjthashtu, si çështje e cila duhet të merret parasysh dhe e cila drejtpërsëdrejti është e lidhur me kushtet që duhet t’i plotësojë kandidati për tu zgjedhur gjyqtar. Formilimi kushtetues “jurist i afirmuar”, si kusht i cili duhet të plotësohet, lenë hapsirë të gjërë të interpretimit, ndërsa përben elementin kryesor që një kandidat duhet të plotësojë që të mund të zgjidhet për gjyqtar të GJKRM. Formulimit të këtillë, mendoj së duhet t’i jepet një kuptim real dhe objektiv, ne korelacion me autorizimet që do të ketë pas zgjedhjes gjyqtar, e veçanërisht duhet të caktohen disa kritere prefosionale dhe morale të kandidatit.

135 | P a g e

V.5. Garancitë për pavarësinë individuale të gjyqtarve kushtetues

Si garanci shume e fuqishme e pavarsisë së gjyqtarve të GjKRM, është mandati i

tyre dhe garantimi i tij. Mandati i gjyqtarve të GJKRM, është nëntë vite pa të drejt rizgjedhje.243 Zgjedhja e këtill që i përket kohzgjatjes së mandatit dhe mosmundësis për t’u rizgjedhur përputhet me standardet evropiane që i proklamon komisioni i Venecias.

Kushtet për ndërprerjen e mandatit, janë tepër restriktive. Gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese do t’i mbaroj mandat nëse jep dorëheqje, kurse do të shkarkohet nga detyra nëse do të dënohet për vepër penale me burgim pa kusht, më së paku gjashtë muaj ose kur përgjithnjë do ta humb zotësin që ta ushtroj funksionin që ia cakton Gjykata Kushtetuese( neni 111 pika 3 e KRM). Gjyqtari i GjKRM nuk ka përgjegjësi disiplinore. Sipas rregullorës së Gjykatës Kushtetuese (neni 67), për çështjet e këtilla ajo vendos në në seanca. Gjykata formon komision në përbërje prej tre gjyqtarve të cilit do të shqyrtojnë faktet dhe rrethanat që janë me rëndësi për të vendosur.

Gjyqtarët gëzojnë imunitet. Për imunitetin e tyre vendos Gjykata Kushtetuese (neni 111 pika 2 e KRM). Në Rregulloren e gjykatës është përcaktuar se gjyqtarër e Gjykatës Kushtetuese gëzojnë imunitet, njejt si deputet e Kuvendit Republikan. Ata nuk mund të mërret ne përgjegjësi penale ose të burgosen për mendimin e thënë ose për votimin në gjykat. Ai nuk mund të burgoset pa lejen e Gjykatës, përveç se nëse është kapur në kryerjen e vepres penale për të cilën është parapar dënim në kohzgjatje prej më shumë se pese vite. Gjykata Kushtetues vete mund të vendos që të thirret në imunitetin e gjyqtarit edhe në rastet kur ai nuk thirret në të, nësë kjo është e nevojshme për të ushtruar funksionin.

Si garanci tjeter e rëndësishme e pavarësisë së gjyqtarve, është dispozita e Kushtetutës me të cilën parashihet si inkopatibile ushtrimi i funksionit të gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese me ushtrimin e ndonje funksioni tjeter publik apo profesioni tjeter, apo me antarësimin në parti politike. Me këtë eliminohet mundësia e ndikimit të intereseve të gjyqtarve që mund të ishin gjatë vendosjes në mënyrë të paanëshme.

Votimi, pa prezencen e publikut, paraqet gjithashtu një garancë të pavarsisë së gjyqtarit. Kjo çështje është e rregulluar me nenet 48-50 të RrGjKRM, të cilat përmbajnë dispozita për rruajtjen e procesverbalit për këshillim dhe votim, në kovert të mbyllur dhe të vulosur, e që mund të hapet vetem me kërkes të gjykatës. Zbardhja e të dhënave për votimin e gjyqtarve për çështje të caktuara nuk është e lejuar dhe llogaritet si shkelje serioze e garancës për pavarësi të Gjykatës, dhe do t’i vendoste ta para presioneve të ndryshme nga palët e interesuara dhe grupet e interest. Në aktgjykimet dhe vendimet e Gjykatës , megjithatë qëndron fakti se ata a janë sjellur njëzëri apo me shumicë voatsh, por jo edhe e dhëna për raportin e votive. Kjo zgjidhje është drejtpërsëdrejti e lidhur me parimin e koligjialitetit, që nënkupton se vendimet sillen edhe me shumicë votash, por, se gjithëmon vendimin e sjell Gjykata si një trup i vetëm dhe se ka vlerën e njejtë, pavarësisht se a është marr me shumic të ngushte apo njëzëri. Detyrimi për të respektuar vendimin e marr vlen jo vetëm për opinionin dhe subjektet jurdike, por edhe për gjyqtarët të cilët kan pasur mendim të ndryshem. Në lidhje me këtë, duhet të theksohet se gjyqteret e GjKRM, kanë të drejtë në mendim të ndarë me shkrim, i cili shpallet së bashku me

243 Shih pjesen që ka të bëje me rolin dhe poziten e GJykatës Kushtetuese të Republikes së Maqedonisë

136 | P a g e

aktgjykimin apo vendimin e Gjykatës. Edhe pse ekzistojnë opinionese mendimi i ndarë i gjyqtarit ul vlefshmërinë e vendimit të gjykatës dhe, i kundërvehet parimit të kolegjialitetit të punës së Gjykatës, qëndrojmë në mendimin se pranimi i këtij instituti nënkupton një mjet të fortë në duart e gjyqtarve dhe garancë e fuqishme e pavarësisë individuale të gjyqtarve, jo vetëm nga presionet e jashtme, por edhe nga ata mbrenda vetë Gjykatës. Mendimi i ndarë si institute, veçanërisht mendimet kaulitative, mundet vetëm të ris nivelin e vendimeve të Gjykatës. Kjo nënkupton se në Gjykat nuk rrin gjyqtar të cilët vetem do të votonin për vendimet që merren, por ata shqyrtojnë dhe debatojn për çështje serioze dhe komplekse kushteuese, ballafaqojnë mendime dhe interpretime të ndryshme, që të vin deri te vendimi i drejt. Një fakt i këtill mendojm se laun rol edhe në hapjen e debateve të ndryshme, para së gjithah shkencore, për çështjet bazike të rregullimit kushtetues. Nga praktika e Gjykatës Kushtetuese të RM-së, do të shohëm se institute i mendimit të ndarë koheve të fundit ka gjetë hapsirë me të gjërë të tij, veçanërisht 10 vjeçarin e fundit, ku kemi mbi 30 mendime të tilla të gjyqtarve, kurse paraprakisht prej vitit 1963 deri në vitin 2003 kemi vetëm 6 mendime të tilla.

Gjyqtaret e Gjykatës Kushtetuese, kanë të drejt të pagës dhe kompenzimeve tjera të parapara me ligj, (Ligji për pagën dhe kompenzimet tjera të funksionerve që i zgjedh Kuvendi Republikan). Paga e kryetarit të Gjykatës është e barabart me pagën e kryetarit të Kuvendit Republikan, kurse paga e gjyqtarve është e barabart me pagën e ministrit të Qeveris, apo me të anëtarit të Këshillit gjyqësor.

Pavarësia finansiare për fat të keq nuk është në nivelin e duhur, dhe parqet një pik të diskutueshme në korelacion të pavarësis së gjykatës kushtetuese. Parimisht pozita e dobët e saj është si rezultat i pozitës së fuqishme që ka Qeveria si propozues ekskluziv i buxhetit. Gjykata Kushteuese e Republikës së Maqedoisë nuk ka pozit të veçant në Ligjin për buxhet, dhe si të gjithë institucionet tjera edhe ajo duhet të zhvilloj biseda me Ministrin e finansave dhe Qeverin për shumën e mjetev që Qeveria do të parashoh në propozim buxhetin.

Duhet të cekim nje element të rëndësishem se ligjëvënësi në rastin e sjelljes së ligjeve që rregullojn çështjet finansiare duhet patur kujdes që mos ndërhyn\het në autonomin e Gjykatës Kushtetuese.244Në prononcimin e Kryetarit të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë për punën e saj në vitin 2012, thekson se “ Gjykata Kushtetuese ballafaqohet me vështirsi të mëdha kadrovike dhe finansiare dhe se situata është alarmante”. Pastaj, ai thekson se për shkak të procedurave dhe problemeve

244 Gjykata Kushtetues e Bosnjës dhe Hercegovinës, me vendimin u.6/6 të vitit 2008, përcaktoj se Ligji për paga dhe kompenzime të tjera në institucionet gjyqësore dhe të prokurorisë në nivel të bosnjës deh hercegovinës (“Gazeta Zyrtare e Bosnjes deh Hercegovinës”, nr.90/05), në pjesën që ka të bëjë me Gjykaten Kushtetues e të Bosnjës dhe Hercegovinës nuk është në pajti me Kushtetutën e Bosnjës dhe Hercegovinës sepse e shkel parimin e pavarësis së Gjykatës Kushtetuese. Në vendimin e tij, gjykata Kushtetuese e thekson qëndrimin se ligjvënësi edhe perkundër autonomisë së Gjykatës Kushtetuese në rregullimin e çështjeve të organizimit, procedurës dhe çështjeve tjera të rëndësishme, ka të drejt të sjell ligje të cilat mes tjerash kan të bëjnë me pozitën finansiare të Gjykatës kushtetuese të Bosnjes dhe Hercegovinës. Por, ligjdhënësi ne sjelljen e ligjeve patjeter të respektoj autonomin e Gjykatës Kushtetuese, duke mbajtur llogari për pozitën dhe rolin që ka Gjykata në Kushtetuten e B dhe H. Gjykata kushtetues e Bosnjes dhe Hercegovinës vlerëson se kjo çështje përfshin jo vetëm çështjen e pagave të gjyqtarve, por edhe të të punësuarve të tjer në gjykat, e kjo nënkupton garantimin e plote të pavarësis finansiare, e cila përmblidhet në planifikimin dhe propozimin e pavarur të buxhetit të gjykatës, si dhe në shpërndarjen e pavarur të mjetev të lejuara buxhetore, harxhimi I të cilave gjiyhësesi se do t’I nënshtrohet kontrolles përkatëse të organit kompetent shtetëror.

137 | P a g e

finasiare nuk mund të plotësoj vendet e zbrazta të personave që kan shkuar në pension dhe se në mënyrë drastike është ulur numri i të punësuarve në Gjykat, dhe nuk mund t’i kryejn obligimet me të punësuarit që kan. Ai gjthashtu theksoi edhe uljen e buxhetit.245

Pas përfundimit të mandatit gjyqtarët, kanë të drejt të pagës edhe pas përfundimit të mandatit, deri në punësimin tjetër apo deri në realizimn e pensionit, por me së gjati deri një vit. Ato gjithashtu kanë të drejt që të kthehen në punën që kanë punuar në momentin e zgjedhjes, në vendin e punës që i përgjigjet pregaditjes së tyre profesionale. Gjthsesi se çështja e mandatit të përjetshem është një opsion që duhet të kihet parasysh kur kemi të bëjm më gjyqtaret e Gjykatës kushtetuese.

Si faktor i cili mund ta varos pavarsin institucionale të gjyqtarve kushtetues paraqet mundësia që Gjykata Kushtetuese të ngren vetiniciativ. Një gjë e till parashihet në Regulloren e GjKRM edhe atë pa kurfarr kufizimesh. Një gjë e till mund të implikon mendime për poziten e Gjykatës Kushtetuese si institucion mbikqyrës mbi realizimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Bazë normative për këte brengosje mund të merret neni 9 i RrGjKRM, me të cilën si pjes e përcaktimit të pozitës së gjyqtareve parashihet se ato i ndjekin dhe i trajtojn(analizojn) ligjet, aktet tjera të përgjithshëme dhe mund të ngren procedur për vlersueshmërin e kushtetutshmëris së ndonjë ligji, respektivisht të kushtetutshmërisë dhe ligjshmëris së ndonjë akti tjeter. Dispozitat e këtilla, sigurisht janë relikt nga dispozitat për Gjykatën Kushtetuesepara se të sillet Kushtetuta e re e vitit 1991. Zbatimi dhe interpretimi i kësaj mundësie është shumë restriktiv dhe, si përjashtim në rast te nevojës ekstreme. Gjthsesi, ngritja e vetiniciativës nag ana e Gjykatës Kushtetuese, do të kishte paraqitur prishje të karakterit dhe funksionit të Gjykatës kushtetuese dhe, një hapsirë për të sulmuar prezumpcionin e pavarësis së saj dhe shkëputjes nga proceset politike dhe politika juridike. Nga viti 1991 e këndej, Gjykata Kushtetuese ka ngritur procedurë me vetiniciativë vetem në disa raste. Kur ai i cili ka sjellur aktin ka tentuar që ta shmang vendimin për inicimin e procedurës me nxerrjen e aktit të ri me përmbajtje të njejtë.

245http:/www.trtbosanski.com/bs/neës/detail/region/2/makedonski-ustavni-sud-u-2012-objavio-335-podnesaka/17199

138 | P a g e

V.6. Gjykata Kushtetuese dhe ndikimet e jashtme

Gjyqësia kushtetuese patjetër mbrohet nga ndikimet e jashtme të ndaluara (undue

external infuence),ose nga presionet e jashtme (external pressure). Në rendin juridik të Republikës së Maqedonisë, nuk ekzistojn norma ligjore eksplicite që do ta rregullojshin këtë problematikë ndaj Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë. Mendojmë se GjKRM në praktikën e saj, ka krijuar një standart që nënkupton se me “ndikime të jashtme të ndaluara” apo me “presione”, nuk do të nënkuptohet kritika respektivisht opinion kritik, i cili gjithmon është i mirsearrdhur, përderisa do të qëndroj në suaza të asaj që pranohet si kritikë.

Për arsye të rolit kushtetues të Gjykatës Kushteuese të RM-së dhe efekteve që dalin nga vendimet e saj, të cilat gjithmonë janë të drejtuara kah organet e shtetit opo të pushtetit public të cilat janë të autorizuara për zbatimin e tyre, arsyetohet kritika e subjekteve ngaj GjKRM. Duhej të ishte rregull, apo parim, se kritikat të cilat i drejtojnë mediumet, përfaqësuesit e shoqërisë civile apo qytetrët, d.m.th, opinion në kuptimin e gjërë, që mos të parqesin “ndikime të ndaluara të jashtme”, apo presione në punën e Gjykatës.

Kurse, nuk është e pëlqyeshme që përfaqësues të institucioneve shtetërore, por edhe persona të cilët marrin pjes në sjelljen e vendimeve politike, siq janë anëtaret e qeveris, apo deputetet e Kuvendit Republikan, që të komentojnë veprime të Gjykatës Kushtetuese apo aktgjykime të saj, qoftë duke i lavduar apo kritikuar ato. Një gjë e këtillë në praktiken e deri sotme të GjKRM nuk është respektuar dhe se ndaj vendimeve të saj ka patur reagime nga me të ndryshmet edhe nga persona të ndryshem, publicist, funksionar, bartës së funksioneve të ndryshm etj. “Premieri del jasht kompetencave te tij kushtetuese sepse nuk ka të drejt të vlerësoj legjitimitetin e vendimeve të Gjykatës Kushtetuese, por vetëm të siguroj zbatimin e tyre. Gjykata paralajmëron se sjellja e këtill e tij tregon mosnjohjen elemenatre ose mosrespektimin e plot të rendit kushtetues deri në nivel të rënimit të tij. Sulmet e pashembullta ndaj gjykatës, në esenc jan atak ndaj rendit kushtetues, e veçanërisht ndaj vlerës themelore të ndarjes së pushtetit shtetëror.”246 Nga të dhënat e GjKRM, - Mediumet për Gjykatësn Kushtetuese , repektivisht për shkrimet e ndryshme që i drejtohen punës së Gjykatës Kushtetuese, vërejm një numër të madh të shkrimeve që i dedikohen GJKRM.

Në vitin 2012, nga 365 ditë(aq sa numëron viti), Gjykata kushtetuese është përmendur 277, (nuk është përmendur dmth vetem 89 dite). Gjatë vitit 2012 janë publikuar 830 shkrime (informacione) për GjKRM, nga të cilat 265 shkrime kanë qene plotësisht dedikuar për punën e Gjykatës Kushtetuese. Ndërsa në shkrimet tjera ajo është përmendur në kontekst të saj.

Në vitin 2011, GjKRM është përmendur 236 ditë (nuk është përmendur 129 ditë). Nga të cilat 234 shkrime i janë dedikuar plotësisht punës së Gjykatës Kushtetuese. Në vitin 2010, janë publikuar 1605 tekste për GjKRM, nga të cilat 860 plotësisht i janë dedikuar punës së saj.

246 Komunikat e GJKRM ndaj deklartave të Kryetarit të Qeveris, http://www.youtube.com/ëatch?v=NcfKqEXq994, e qasur ne date 22.12.2012

139 | P a g e

Në vitin 2009, janë publikuar 1305 tekste për GjKRM, nga të cilat 538 plotësisht janë dedikuar punës së saj247. Nga analiza e këtillë mund të konstatojm se gjatë vitit 2012 kemi ritje të ditëve ku përmendet Gjykata Kushtetuese, në karahasim me vitin 2011, dhe gati barazohet me vitet paraprake, respektivisht me vitin 2010 dhe 2009, ku është përmendur GKRM.

Nga të dhënat e Gjykatës Kushtetuese do të konstatojmë se më së shumti informacione janë shkruar për vendimet që ka sjell Gjykata Kushtetese : Për lustrimin- shfuqizimin e disa dispozitave të ligjit për lustrim (150 tekste apo infomacione); Amnestin – hedhjen posht të iniciatives për interpretimin e dispozitave ligjore (40tekste apo infomacione); Nënpunësat shtëtëror, (30 tekste apo informacione)

Pastaj për cilat çështje duhet të inicohet procedur para Gjykatës Kushteteuse, janë publikuar më së shumëti informacione për: Lustrimin – versionine tret të dispozitave të këtij ligji (168 tekste apo informacione); Nxemja qendrore dhe pagesa pa e shfrytëzuar atë nxenje (82 tekste apo informacione); Emertimet e reja të rrugëve të Shkupit (25 tekste apo informacione).

Pastaj publikimin e teksteve që kanë lidhshmëri me GjKRM, por që nuk janë në lidhje të drejtpërdrejt me vendimet e saj, janë publikuar më së shumti informacione për: Për gjyqtaret e ri të zgjedhur, - zgjedhja e 4 gjyqtarve të GjKRM (78 tekste apo informacione)’

Objekti i ri i GjKRM,- fazat e ndërtimit, çmimi i objektit etj, (20 tekste apo informacione). Poqësë analizojmë kështu tekstet e publikuara për punën e Gjykatës Kushtetuese, do të shohim se objekt i teksteve apo informacioneve të shpallura kan qenë me karaktet të intervenimit respektivisht të mos intervenimit në ligjet apo aktet tjera të përgjithëshme të ligjeve që prekin “sferen e politikës”, qoftë për vendimet që ka marr GjKRM, apo për ata që duhet të ndërrmer ajo.

Kuptohet, se një gje e këtillë e vendos para sfidave të rënda dhe delikate funksionimin dhe autoritetin që duhet të gëzoj Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë, si roje e Kushtetutës dhe vlerave demokratike të proklamuara nga ajo. Ajo duhet të reflektojë njëlloj para të gjithë qytetarëve dhe të jetë si një shtyllë e rraujtjes së besimit të këtij institucion, duke pasur parasysh edhe strukturen shumetnike të popullatës së Maqedonisë. Kjo sepse, në historikun e funksionimit të saj, ka pasur vendime që ka sjellur ajo, por që kanë prekur drejtpërsdrejti çështje të ndijeshme nacionale. Këtu, duhen përmendur vendimet e saj që kanë shkaktuar reaksione të ndryshme tek njëra bashkësi etnike, siq është rasti vendimit për shfuqizimin e ligjit për simbolet kombëtare të vitit 1997, e që rezultoi me trazira në Gostivar, ku pati edhe viktima, e pastaj, me shfuqizimin e disa dispozitave të ligjit për përdorimin e simboleve kombeatre të vitit 2008, e cila si pasojë pati edhe dorheqjen e kryetarit të atehershem të GjKRM dhe të një gjyqtari të saj, për shkak të mospajtimit me vendimin e marr.248

247 Të dhënat janë marr nga:Whttp://www.ustavensud.mk/domino/ËEBSUD.nsf, informata ka qen e qasur me datë 11.02.2013. 248 Më gjërësisht shih vedimin unr.133/2005 të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë

140 | P a g e

V.7. Sfidat e pavarësis së gjyqësis kushtetuese

Ështëbindja e përgjithëshme se me ekzistencën prej shumëdekadetë Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqednisë, është etabluar ajo si një institucion që gjeneralisht është pranuar si roje e Kushtetutës, veçanërisht nga ana e qytetarëve, të cilët në kërkim të një drejtësie kushtetuese më të mirë, janë edhe iniciatoret më të mëdhej të procedurave për vlerësimin e kushtetutshmëris së ligjeve dhe vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së akteve tjera të përgjithëshme. Kuptohet, se përfundimi i procedurave, të cilat i zhvillon Gjykata Kushtetueses, nuk i plotëson gjithëmonë interesat e bartësve të iniciativave, apo të grupeve të ndryshme shoqërore, të cilat janë të prekur nga vendimi që sjell Gjykata. Prandaj, edhe mospajtueshmëria me disa vendime të Gjykatës dhe të vështruarit kritik ndaj tyre, duhet pranuar si tërësisht normale dhe e pritshëme. Mendojmë, se shoqëria jonë në përgjithësi është larg atij momenti që në përgjithësi të pranojë objektivisht vlerën e vendimeve të tilla edhe kur ato nuk do të jenë në favor të tij. Prandaj, aspektin kritik ndaj vendimeve që sjell Gjykata kushtetuese duhet vështruar në këtë këndvështrim. Pozita e GjKRM është shumë delicate. Kjo ndodhë në kontekst të asaj, kur vendimet që jep nuk i kënaqin pritshmëritë dhe interest e bartësve të pushtetit legjislativ apo ekzekutiv, respektivisht të partive politike, si dhe kur ato prekin të drejta nacionale të bashkësive etnike, qoftë të popullatës shumice apo të bashkësive tjera, kur objekti i vendimit të saj prek çëshjte të tilla. Në 20 vitet e kaluara të demokracisë parlamentare në RM, në disa raste, paknaqësia ndaj vendimeve të Gjykatës kulmoi me situate të tilla që e tejkaloi nivelin e asaj që konsideriohet si observim kritik dhe debatim.Për vendimet e saja, duke u shëndruar në situate të tilla që e vendosi në limitet e testimit të sistemit të pavarësisë së Gjykatës Kushtetuese. Përveç problemit të lartpërmendur, GjKRM në mandatin aktual të përbërjes së saj, ballafaqohet me problem të tilla, që kanë rezultuar si pasojë e disa vendimeve të saja , duke u sulmuar nga funksionarve të lartë qeveritar, të drejtuara ndaj deskreditimit të Gjykatës. Kryesisht, me diskreditimin dhe etiketimin negative të gjyqtarve të saj, me paraqitjen e tezave të ndryshme, me të cilat vendoset në dilem legjitimiteti i kontrollit të kushtetutshmëris së ligjeve dhe të akteve tjera të përgjithëshme me ligjin. Diskualifikimet e gjyqtarve, ashtu siç përmendem edhe me lart, janë të karakterit të tillë që ndërlidhen me momentin e zgjedhjes së tyre, se cila shumicë parlamentare i ka votuar ato në rastin e zgjedhejs së tyre, në cilen periudh kohore është avancuar në karieren profesionale, si dhe, në raste të caktura, se vendimi nuk është marr njëzëri, por me shumicë në votim, që tërhjek konstatimin se edhe aty ka gjyqtar të mirë dhe të ndershsëm, etj.249 Teza se Gjykata Kushtetuese, për shkak të mospasjes së legjitimitetit të drejtpërdrejtë demokratik të zgjedhjes së saj, se nuk ka të drejtë të shfuqizoj si jokushtetuese ligjet me të cilat shumica parlamentare do ta zbatojë politikën e saj, të hartuar në baze të programit zgjedhore dhe, për të cilën ka fituar mandatin e qytetarëve, paraqet edhe një preteks për presione ndaj GjKRM. Nga këndvështrimi i sotëm, kjo dilem e moçme e çështjes së

249 Shih fusnotën 19

141 | P a g e

legjitimitetit të Gjykatës Kushtetuese, as që vlen që të parashtrohet, as në aspektin teorik as praktik.250 Sistemi i garancive të pavarësisë së Gjykatës Kushtetuese në Republikën e Maqedonisë, ashtu si dhe në vendet tjera, nuk mund të jetë i përkryer dhe as që gjë gjë e tillë është e mundëshme. Por, marrë në mënyrë të përgjithshme, dëshmohet si i mirmenduar, ka një përvojë të veten dhe relativisht efektiv. Por, kuptohet se pa integritetin personal të vetë gjyqtarve, asnjë system i garancave të pavarësisë së gjyqësisë kushtetuese, nuk mund ta arrij idealin për një gjyqësi të pavarur, të panëshme, gjatë vendosjes dhe arritjes së besimit në të. Por, pa ekzistencën e një sistemitë tillë edhe integriteti personal humb në vlerën e saj. Karekteristikë e veçant e këtij sistemi të garancive të pavarsisë së gjyqësisë kushtetuese në Republikën e Maqedonisë, në aspektin krahasimor, është në rregullimin e të gjitha çështjeve të Gjykatës Kushtetuese vetëm me Kushtetutën dhe me akte të sjella nga vetë GjKRM, pa mos pasur mundësi që Kuvendi Republikan ta bëjë atë me ligj. Edhe pse një mundësi e këtillë mund të merret si mangësi në strukturën e garancive, veçanërisht se me ligjin e veçant për Gjykatën Kushtetuese ajo mund të fitonte garansi më të forta, në kuptim të pavarësis finaciare dhe organizative, megjithatë mendojmë se mënyra e këtillë më së miri, i përgjigjet realitetit në Maqedoni. Në kuptim të kësaj, duhet pranuar si vlerë gjenerale që garancitë për statusin dhe mandatitn, mënyren e zgjedhjes dhe kompetencat e Gjykatës Kushtetuese, të rregullohen ekskluzivisht vetem me Kushtetutë. Përforcimi i disa garancive dhe faktorve të pavarësisë së Gjykatës Kushtetuese, janë të mirëseardhura, bile edhe të domosdoshme. Shumica e kualifikuar, me rastin e zgjedhjes së gjyqtarve, parimisht do të përbënte një faktor më të fuqishëm në akceptimin e gjykatës si institucion i pavarur nga të gjithë degët e pushtetit, si dhe nga opozita parlamentare.Por, duhet paraparë edhe ashtu mekanizma të mbrojtjes së stabilitetit të përbërjes së Gjykatës edhe ne rast të dështimit të procedurës së zgjedhjes së gjyqtarve. Kurse, sa i përket pavarsisë financiare të GjKRM, shihet nevoja e ndërhyrjes urgjente, në mënyrë që garancitë individuale të pavarësisë së gjyqtarve, të përfërcohen me kushtet stabile funksionale të punës së vet Gjykatës. Së fundëmi, kultura politika, e cila e përckton raportin ndaj institucioneve në shoqërit demokratike, të mbështetura në parimin e sundimit të së drejtës, nuk është diçka që mund të rregullohet me dispozita ligjore. Por, ajo kërkon një kohe të arsyeshme dhe kapacitete të ndryshme, që të arrihet qëllimi i caktuar. 250 Shih fusnotën 2

142 | P a g e

Kreu i VI. Efektet e integrimeve europiane mbi sistemin kushtetues të Republikës së Maqedonisë dhe roli i Gjykatës Kushtetuese

143 | P a g e

Kreu i VI

VI.1. Efektet e integrimeve europiane mbi sistemin kushtetues të Republikës së Maqedonisë dhe roli i Gjykatës kushtetuese

Republika e Maqedonisë ende është në poziten e shtetit kandidat për anëtarësim në Bashkimin Evropian, në pajtueshmëri me regjimin e Marrëveshjes për Stabilizim dhe Asocim të nënshkruar në 9 Prill 2001,251 në prirtje mbi dhjetëvjeçare të plotësimit të kushteve dhe të zhvillimit të marrëdhënjeve të nderrsjellta ekonomike e politike. Në vazhdim të punimit të doktoratures, do të mundohemi të japim vlerësimet tona në lidhje me atë se sa Republika e Maqedonisë, respektivisht Kushtetuta e saj, e vitit 1991, e plotësuar me amandamentet kushtetuese, është ne gjendje që te pranoj realitetin e ri, ose sa dispozitat e saj janë në harmonizim me aktet normative që i paraprin anëtarësimit drejt integrimeve Evropiane. Gjithësesi, do të shqyrtojmë veçanërisht rolin që luan Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë në këtë proces mjaftë të rëndësishem për shtetin, ku do të shohim se sa në praktiken e deritashme të saj, Gjykata Kushtetuese ka pranuar aktet e Bashkimit Evropian, sa është thirur në to, në arsyetimet e vendimeve të saja, a ka shfaqur rezistencë në pranimin e burimeve juridike tjera jashte burimeve nacionale, a ka mbajtur një qëndrim konstant në arsyetimet e saja, apo ka evuluar në ato qëndrime si dhe çështje të tjera të cilat mendojm se do të jenë në interes të punimit. Gjithsesi kujdes të veçant do t’i kushtojm qasjes që Gjykatës kushtetuese ka pasur ndaj Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut, sa është thirrur në vendimet e saja në Konventen dhe cili është roli që i ka njohur asaj, si dhe sa është e pregaditur qër pranimin e praktikës së Gjykatës Evropiane të Drejtësisë. Kushtetutat nacionale luajn rol të rëndësishëm në procesin e hyrjes në Unionin Evropian. Kjo rrjedh si pasojë logjike e faktit se kushtetutat e vendit, e përcaktojnë statusin e marrëveshieve ndërkombëtare në të drejtën e vendit, procedurën e aderimit në organizatat ndërkombëtare.Kurse, në raport me Bashkimin Evropian, rëndësi të veçant kanë dispozitat, të cilat sigurojnë zbatimin efektiv të parimeve të së drejtës së Bashkimit Evropian.

Një ndër sfidat në procesin e Evrointegrimeve të Republikës së Maqedonisë, paraqet edhe akti juridik më i lartë - Kushtetuta, e cila përbën bazën e rregullimit politik dhe ekonomik, respektivisht Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e vitit 1991, me amandamentet përkatëse. Një ndër temat, të cilat hapen në procesin e integrimit ne BE, është edhe çështja se kur duhet të ndodhin ndryshimet kushtetuese, para hyrjes apo pas oderimit në strukturat e Bashkimit Evropian.

Duhet të theksojmë një fakt, se në praktikën e zhvillimeve të raporteve në Maqedoni, merren si bazë zgjedhjet ligjore dhe veprimet e vendeve që dualën nga ish Federata Jugosllave. Kjo, nga fakti i të kaluarës së përbashkët dhe karakteristikave të

251 Marrëveshja për stabilizim dhe asocim ka hyre në fuqi me datë 1 Prill 2004.

144 | P a g e

përbashkëta ose të përafërta. Dhe kryesisht, si vende model, merren Republika e Sllovenisë dhe Kroacisë252.

Megjithatë, duhet të theksuar se sa i perket zgjedhjeve normative në procesin e aderimit në Bashkimin Evropian, nuk ka model te unifikuar për ndryshimet kushtetuese, prandaj institucionet evropiane, në vlersimet e tyre kanë qasje të vendit perkatës.

Mbetet që shtetet vetë të vlersojnë nevojën e ndërhyrjën, që vetë t’i theksojnë problemet në kushtetutat naconale dhe të paraqesin zgjidhjet, në bazë të rregullimit nacional të punëve, të zgjidhjes se nomoteknikës, mentalitetit dhe kulturës juridike. Atë çka kërkojn institucionet evropiane, është sigurimi i aderimit pa pengesa, eliminimin e konflikteve kushtetuese potenciale, dhënien e bazës juridike për zbatimin efektiv të së drejtës së Bashkimit Evropian dhe realizimin pa pengesa të lirive dhe të drejtave të qytetarëve të saj.

Përvojat e vendeve të tjera janë të domosdoshme për të marrë një vendim të drejt, duke pasur parasysh rrethanat e përgjithshme shoqërore-politike. E gjithë kjo, që të sigurohet një stabilitet i qëndrueshëm brenda vetë shtetit, si një parakusht për integrim në familjen e madhe evropiane.

Nryshimet e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë në procesin e aderimit në Bashkimin Evropian, janë të pashmangëshme. Ato duhet nënkuptuar si një proces gjithëpërfshirës i cili do t’i kyç të gjitha aktorët relevante me qëllim të miratimit të amandamenteve përkatëse me legjitimitet të lartë politik.

Ndryshime të mëdha duhet të pësojë edhe Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë, duke filluar që nga mënyra e zgjedhjes së gjykatësve, deri te zgjerimi i kompetencave. Duhet të hiqet dorë nga monopoli i Kuvendit Republikan në zgjedhjen e gjykatësve kushtetues, e të pranohet mundësia që në zgjedhjen e tyre të marrin pjese edhe degë tjera të pushtetit. Gjykatës Kushtetuese duhet t’i shtohen kompetenca e interpretimit të Kushtetutës të Republikës së Maqedonisë. Pa i’a njohur ketë të drejtë Gjykatës Kushtetuese, evropizimi i Maqedonisë do të zhvillohet shume më vështire dhe më ngadalë, e me shume kontardikta e konflikte në fushen e së drejtës. Të drejten e interpretimit të Kushtetutës e kanë gjykatat kushtetuese të vendeve anëtare të Bashkimit Evropian, si dhe Gjykata e Drejtësisë kur kemi të bëjm me interpretimin e akteve themeluese të Bashkimit Evropian. E domosdoshme është që të bëhen ndryshime dhe plotësime në burimet materiale dhe formale të së drejtes kushtetuese në Republiken e Maqedonisë. Në rradhen e burimeve materiale, në mënyre të zgjeruar, duhet të pranohet jurisdiksioni i Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut dhe Gjykatës së Drejtësisë të Bashkimit Evropian, si dhe parimet e përgjithshëme të së drejtes evrpiane të cilat i krijon Gjykata e drejtësisë në Luksemburg. 253

252 Mund të vërehën zgjidhjet e ngajshme normative të Kushtetutës së Reublikës së Maqedonisë me Kushtetuten e Republikës së Kroacisë, duke nisur nga përmbajtja dhe ndarja e aktit më të lartë juridik, e deri te dispozitat identike që ekzistojnë në Kushtetuta. Shembull kemi dispoziten nga neni 2, pika 1 të Kushtetutës së Kroacis që thotë se “ suvereniteti i Republikës së Kroacisë është i pa ndashëm, i pa tjetërsueshem dhe nuk mund të bartet.” Njejt edhe neni neni 2, pika 1 të Kushtetutës së Maqedonisë që thotë se “ suvereniteti i Republikës së Maqedonisë është i pa ndashëm, i pa tjetërsueshem dhe nuk mund të bartet.” 253 Svetomir Shkariq, “Evropskoto ustavno pravoi i evropizacija na makedonskoto ustavno pravo”, Evolucija na ustavniot sistem na Republika Makedonija vo presret na usvojuvanjeto na ustavniot dogovor na Evropskata unija, Kniga 1, MANU, Shkup, 2008, faqe 59

145 | P a g e

Gjatë pregaditjes së ndryshimeve kushtetuese për arsye tëaderimit në Bashkimin Evropian, padyshim duhet të merren parrasysh dispozitat kushtetuese qe rregullojnë procedurën e ndryshimit të Kushtetutës, në pjesën e VIII. Në raport me ndryshimet, Kushtetuta përmban vetëm tre nene, me të cilat precizohet se ndryshimet bëhen me amandamente kushtetuese, përcaktohen propozuesit e autorizuar për ndryshime. Gjithashtu, është e percaktuar edhe procedura e ndryshimit me nenin 131, për marrjen e vendimit për ndryshim të Kushtetutës, përcaktimin e proekt propozimit, sjelljen e vendimit për ndryshime edhe shpalljen e ndryshimeve.254

Për antarësimin e plote në Bashkimin Evropian, duhet të bëhen ndryshime në Kushtetuten e Republikës së Maqedonisë. Patjeter, duhet të ndryshohen dispozitat që kanë të bëjnë më sovranitetin, nënshtetësin, organizimin e pushtetit shtetëror dhe procedurat e anëtarësimit të Republikës së Maqedonisë në Bashkimin Evropian. Duhet të krijohen baza kushtetuese për barrtjen e sovranitetit mbi organet e Bashkimit Evropian, të rregullohet çështja e nënshtetësisë evropiane, si dhe të përcaktohen procedurat e anëtarësimit në Bashkimin Evropian.

254 Neni 129 i Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë thote : ‘’Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë ndryshohet dhe plotësohet me amandamente kushtetuese. ” Neni 130 parasheh: ” Propozimin për ndryshime të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë mund të paraqesin kryetri i Republikës, Qeveria , së paku 30 deputet ose 150. 000 zgjedhes” Neni 131 parasheh : “ vendimin për ndryshime të Kushtetutës e sjell Kuvendi me shumicën e dy të tretave të numërit të përgjithëshëm. Projekt propozimin për ndryshimin e kushtetutës e sjell Kuvendi me me shumicë votash nga numëri I përgjithëshm dhe e nxjer në diskutim publik. Vendimin për ndryshime të Kushtetutës sjell Kuvendi me shumicë prej dy të tretave nga numëri I përgjithëshëm. Ndryshimin e kushtetutës e shpall Kuvendi”

146 | P a g e

VI.2. Dispozitat Kushtetuese për aderim në Bashkimin Evropian

Si çështje e parë që duhet të përcaktojmë në analizen e dispozitave kushtetuese që

kanë ndikim në aderimin e Bashkësisë Evropiane, është përcaktimi i tretmanit që do t’i njohim Bashkimit Evropian për shkak të natyrës juridike specifike që ka. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, ne pjesën e VI të sajë që përmbanë dispozita që kanë të bëjnë me marrëdhëniet ndërkombëtare, në njërën anë parasheh mundësin për anëtarësim në aleanca ose bashkësi shtetesh, kurse nga ana tjetër, parash anëtarësimin në organizatat ndërkombëtare.

Me zgjerimin e pestë të Bashkimit Evropian, vendet e Evropës Qëndrore-Lindore e zgjodhën rrugën e integrimeve në organizatat ndërkombëtare. Në ndërkohë, kemi Marrëveshjen e Lisbonës, e cila solli ndryshime të mëdha në Marrëveshjet themeluese, për çka tani,Bashkimit Evropian nuk mundë të trajtohet si një organizat ndërkombëtare klasike. Kjo çështje, ka qenë objekt diskutimi edhe në Kroaci, e cila në vitin 2010, zgjodhi rrugën e antarsimit në bashkësin e shteteve.

Në Republikën e Maqedonisë, literatura akademike e cilëson Bashkimin Evropian si “bashkësi shtetesh dhe qytetarësh”. Dhe, në këtë kuptim, duhet të theksojmë se zgjedhja e rrugës së prespektivës Evropiane është shumë më tepër sesa mënyra e rregullimit të marrdhënieve të jashtme me shtetet tjera. Respektivisht, “është përcaktim për transformim qenësor të sistemit të brendëshëm ekonomik, politik dhe sistemit juridik”255.

Në bazë të Kushtetutës të Repulikës së Maqedonisë, vetëm Kuvendi i saj është kompetent për “marrjen e vendimit për oderim ose dalje nga aleancat ose bashkësit me shtetet tjera”-(Neni 68 pika 1 ali 9 e K ushtetutës së Rëpublikës sëMaqedonisë).

Kryetari i Shtetit, Qeveria ose më së paku 40 deputetë janë propozues të autorizuar për sjelljen e atij vendimi, kurse duhet 2/3 e votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve. Megjithatë, vendimin përfundimtar iështë lënë qytetarëve përmes votimit në referendum ,”nëse në referendum pro votojnë shumica nga numri i përgjithshëm i votuesve-(neni 120 i kushtetutës së R.M).

255 Vlado Kambovski, Konstitucionalnoto znacenje na povelbata za osnovnite covekovi pravana EU’, Evolucijata na ustavniot system na Republika Makedonja vo presret na usvojuvanje na Ustavniot dogovor na Evropskata Unija. Kniga 1, MANU, Shkup, 2008, faqe 72-77

147 | P a g e

VI.3. Përvoja e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë në zbatimin e së drejtës ndërkombëtare

Raporti që një marrëveshje ndërkombëtare krijon me të drejtën e brendshme të shteteve, varet nga Kushtetuta e secilit shtet që ka pranuar të aderojë në të. Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve, e 23 maijit 1969, përcakton dy kritere kryesore në sferen e zbatimit të traktateve ndërkombëtare: parimin pactum sunt servanda (neni 26), sipas të cilit çdo traktat në fuqi është detyrues për palët dhe duhet të zbatohet prej tyre në mirëbesim dhe, parimin se një palë nuk mundë të përdorë dispozitat e të drejtës së brendshme, si justifikim për pamundësinëe saj për të zbatuar një traktat (neni 27 i Konventës). Kujdes i veçant i duhet dhëne rapotit të shtetit ndaj Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Në raport me shtetet anëtare të Këshillit të Evropës, pozicioni i Konventës është i ndërvarur nga dhënia ose jo efekt të drejtpërdrejtë në legjislacionin vendas të të drejtave dhe lirive themelore të mbrojtura prej saj, por edhe nga detyrimi që kanë shtetet për t’iu bindur masave mbrojtëse që vijnë si pasojë e shkeljeve të kryera. Ka shtete, të cilat e njohin efektin e drejtpërdrejt të Konventës mbi të drejtën e brendshme, ashtu siç ka shtete, të cilat ofrojnë në sistemin e tyre juridik një mbrojtje më të madhe për të drejtat e njeriut se sa vetë Konventa. Konventa Evropiane për të Drejtat e Njerit është një pikë referimi thelbësore për mbrojtjen e të drejtave të njeriut në Evropë. Ajo është një instrument i gjallë që interpretohet, duke marrë në konsideratë rrethanat aktuale. Çdo interpretim i të drejtave dhe lirive të njeriut, duhet të jetë në përputhje me frymen e përgjithëshme të konventës, synimi i së cilës është mbrojtja dhe nxitja e idealeve dhe vlerave të shoqërisë demokratike. Në zbatim të nenit 1 të Konvetës, karakteri subsidiar i mekanizmit të mbikqyrjes, të themeluar nga Konventa, nënkupton që të drejtat dhe liritë e garantuara prej saj mbrohen në rradhë të parë, nga sistemi gjyqësor vendas dhe të zbatohen nga autoritetet shtetërore. Kjo kërkesë drejtohet ndaj gjithë instancave shtetëroe vendase, si gjykatat, administarta, por edhe legjislativi. Në kuptim të kësaj dispozite, shtetet palë marrin përsipër të ndryshojnë edhe legjislacionin e tyre të brendshëm dhe ta përshtatin atë me standardet e Konventës. Pra,pozicioni supsidiar i Konventës, është i rëndësishëm, pasi u mundëson sistemeve juridike kombëtare ndreqjen e mangësive dhe të gabimeve, kur ato vërehen.

Nga përcaktimi kushtetues i së drejtës ndërkombëtare në rendin juridik të Republikës së Maqedonisë, bashkë me dispozitat që përcaktojnë kompetencën e Gjykatës Kushtetuese, rezultojnë si problematike në më shumë aspekte. E para, nga raporti i Gjykatës Kushtetuese gjatë përcaktimit të vlersimit të kushtetutshmëris së marrveshjeve ndërkombëtare, pastaj gjatë vlerësimit të pajtueshmëris së ligjeve dhe akteve nënëligjore me marrveshjet ndërkombëtare të ratifikuara dhe, së fundi, me burimet e së drejtës ndërkombëtare, që janë marrë parasyshë gjatë vendosjej, nga të gjitha gjykatat në Republikën e Maqedonisë.

Megjithatë, mund të vërehet progres zhvillimi në qasjen e Gjykatës Kushtetuese. Në vitet e para të demokracisë parlamentare, kritikat më të shpeshta ndaj Gjykatës Kushtetuese ishin ndaj arsyetimeve në të cilat shpesh thirrej vetëm në instrumentet

148 | P a g e

ndërkombëtare , e që ishte vlerësuar si “teknika e pamjaftueshme e arsyetimit”. Prandaj, thirja vetëm në disa dispozita pa konsultime, p.sh. të vendimeve të Kartës Evropiane për të Drejtat e Njeriut ose në punimet shkencore të autoriteteve përkatëse në fushat e caktuara. Si përgjigje ndaj kritikave të opinionit professional, ajo filli që në vendimet e mëtejshme që të shfaq gadishmëri për zbatim të drejtëpërdrejt të së drejtës nderkombëtare në vlerësimin e kushtetutshmëris dhe ligjeshmërisë256.

Por, parashtrohet çështja se a duhet të gjitha marrëveshjet ndërkombëtare të miratuara në pajtim me kushtetuten, të zbatohen drejtëpërdrejt nga gjykatat. Gjykata në aktgjikimin e lartpërmendur nr.40/98, duke u thirur në nenin 23 të Ligjit për lidhjen, ratifikimin dhe ekzekutimin e marrveshjeve ndërkombëtare, theksoi se në rendin juridik të Republikës së Maqedonisë, megjithatë ekzistojnë marrëveshje ndërkombëtare për ekzekutimin e të cilave, duhen sjellë akte paraprake.

Qëndrimi evulutiv ndaj të drejtës ndërkombëtare i Gjykatës Kushtetuese, është i theksuar në dhjetë vjeçarin e fundit. Nëse e analizojm vendimin Nr.59/2004, do të shohim se ekziston një ”rezistencë” ndaj të drejtës ndërkombëtare. Me vendimin me të cilën hudhet iniciativa për vlersimin e kushtetutshmerisë Gjykata Kushtetuese theksohet, ”se Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut është pjesë përbërse e rendit juridik të brendshëm. Megjithatë, rangimi i saj është nën Kushtetutën dhe, ajo nuk mund të paraqesë bazë juridike të drejtpërdrejt në të cilën Gjykata do të kishte bazuar vendimet e veta për vlersimin e kushtetutshmëris së ligjit. Në të vërtetë, dispozitat e Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut, si dhe praktika e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, mund të paraqesin vetëm argument plotësues në interpretimet e dispozitave kushtetuese, të cilat gjykata i shfrytëzon gjatë vlersimit të kushtetutshmëris së dispozitave ligjore”.257

Dy vite më vonë Gjykata Kushtetuese me vendimin e saj Nr.31/2006, thekson “rrëndësinë e Konventës Evropiane për të Drejtata e Njeriut jo vetëm si pjesë e mbrendëshme e rendit juridik të Republikës së Maqedonisë, por për shkak të parimeve të përgjithëshme në të cilat mbështetet dhe i promovon”. Me këtë arsyetim, Gjykata Kushtetuese anuli një pjesë të dispozitave të Ligjit për tubimet publike, duke theksuar se ai “nuk është në pajtueshmëri me Kushtetutën, në raport me Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut”.258 Nga përmbajtja e pikes 2 të nenit 11 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe se nga praktika e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë, buron se Konventa lejon realizimin e të drejtës për tubime publike e cila të mund të kufizohet vetem me ligj dhe vetem nëse ajo është e domosdoshme në një shoqëri demokratike, në interes të siguris nacionale apo sigurise publike, për parandalimin e trazirave ose të veprave penale, apo për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të qytetarit. Në pratikën e mëvonëshme, Gjykata Kushtetuese thekson se “interpretimi i dispozitave relevante Kushtetuese duhet të mbështetet në ato parime të përgjithëshme, qe përmban Konventa për të drejtat e njeriut dhe janë të interpretuara në praktikën e punës së Gjykatës për të drejtat e njeriut në Strazburg, që në të vërtet paraqet qëndrim të shprehur të Gjykatës me

256 Shih vendimin u.nr40/38, ”vendimi për hudhjen e iniciativës për inicimin e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së Rekomandimeve të Qeverisë, të ngritur nga SH.A. Makpetrol). 257Vendimi u.nr 59/2004 dhe u.nr 39/2004 të datës 21.04.2004. 258 Shih vendimin 31/2006 të dates 1.11.2006. Aktgjykimi për shfuqizimin e nenit 1 të Ligjit për tubime publike, ( Gazeta Zyrtare e RM, nr.55/1995 dhe 19/2006)

149 | P a g e

aktgjykimet e lartpërmendura u.nr.31/06 të datës 1 nëntor 2006 dhe vendimet u.nr28/2008, të datës 23 prill 2008.

Në arsyetimin e theksuar nga njëra anë, në mënyrë të qartë vërtetohet pranimi i praktikës së Gjykatës së të Drejtave të Njeriut në Strazburg, si burim të së drejtës. Nga ana tjetër, duke u thirrur në qëndrimet e paraqitura në vendimin e lartërpërmendur, theksohet kontiuniteti në punën e Gjykatës Kushtetuese dhe vendosshmëria që të vazhdohet me atë praktikë.

Gjithsesi, vendimi i lartpërmendur sjell një fazë të re në zhvillimin evulutiv të praktikës së punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë.

Vlen të përmendet edhe aktgjykimi Nr.104/2009 i Gjykatës Kushtetuese, i vitit 2010, me të cilën shfuqizohen dispozita të ligjit për pozitën juridike të kishës, bashkësive fetare dhe grupeve religjioze, në të cilën theksohet se “interpretimin e dispozitave të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, nuk e bëjn shtet-anëtare sipas qëndrimeve të veta, por Gjykata Evropiane, sipas praktikës së vet dhe aktgjykimeve që sjell”.259 Me këtë vendim, Gjykata Kushtetuese në mënyrë shumë të qartë pranon nje pozicion shume të avancur të implementimit të Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut konformë standarteve unike dhe të njejta të zbatimit të saj260. Përdryshe, qasja e kundërt, do të lente mundësi të dhëniës së kuptimeve të ndryshme të dispoziatve të njejta, e rrjedhimisht, edhe zbatim jo të unifikuar të Konventës për të Drejtat e Njeriut.

Formulimi i këtillë na jep të kuptojmë se zbatimi efektiv i marrëveshjeve ndërkombëtare, nënkupton zbatimin e praktikës gjyqësore që nuk çon kah zgjerimi i rrethit të burimeve të së drejtës, poqese i mbahemi formulimit tekstual të dispozitave kushtetuese. Me formulimin e mësipërm, Gjykata Kushtetuse e arsyeton nevojën e ekzekutimit të saj, daljen nga pozita pasive dhe, marrjen e pozitës së faktorit kryesor në evropizimin e sistemit juridik të Republikës së Maqedonisë.

Rrëndësi të veçantë në shqytimin e praktikës së Gjykatës Kushtetuese, ze vendimi Nr. 104/2009, për mos inicimin e procedurës për vlersimin e kushtetutshmërisë. Parashtruesi i iniciativës konteston dispozitat nga Ligji për Gjykatat, që parashihte një mjet juridik të ri –përcaktimi i cënimit të drejtës për gjykim në afat të arsyeshëm, kurse në essence, ishte e konstatuar edhe e drejta e precedentit të Gjykatës së Drejtësis në Strazburg, si burim i së drejtës në Republikën e Maqedonisë, Gjykata Kushtetuese, në arsyetimin e saj, shfrytëzon burim të butë të së drejtës -Rekomandimet e Komitetit të Ministrave. Por, më e rëndësishme është theksimi i Gjykatës Kushtetuese se “teksti i Konventës ështe i lidhur në mënyrë të pashkëputëshme me interpretimin nga ana e Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut”.261

259Shih Vendimin u.nr.104/2009 të datës 22.09.2010 260 Në Rekomandimin REC (2004)6 të Komotetit të Ministrave të Këshillit të Evropës për shtetet anëtare”Mbi përmisimin e mjeteve të mrendshme të ankimit” ndërmjet të tjerave thuhet :” Konventa tashmë është bërë pjesë përbërse e kuadrit ligjor të brendshëm në të gjitha shtetet palë. Ky evulim ka sjell prmisime në drejtim të vlefshmërisë së mjeteve ankimore efektive. Për më tepër, ky zhvillim I ri është mbështetur edhe nga fakti se gjykatat dhe autoritetet ekzekutive gjithnjë e më shumë respektojnë jurisprudence e Gjykatës në rocesin e zbatimit të legjislacionit të brendshëm dhe janë të vetëdishme që kanë detyrimin për të vepruar në përputhje me vendimet e Gjykatës në çështjet që lidhen drejtpërsëdrejti me shtetet e tyre( neni 46 I Konventës). Kjo prirje është forcuar më shumë nga përmisimi, në përputhje me Rekomandimin REC (2000)2, I mundësive që kanë autoritetet e brendshme kompetente për të rishqyrtuar ose rihapur disa procedime, të cilat kanë qenë shkaku kryesor I shhkeljeve të vërejtura nga Gjykata” 261 Vendimi u.nr.104/2008 I datës 20.11.2008, i Gjykatës Kushtetuese të RM-së

150 | P a g e

Gjykata Supreme e Republikës së Maqedonisë, në zbatimin e Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, nuk do të arrijë zbatimin real të saj, nëse lidhet vetëm në kontekstin e tekstit dhe interpretimin e saj jashtë jurisprudencës së gjykatës së Strazburgut . Kjo nënëkupton se në qoftë se gjykata e vendit e interpreton dispozitën e Konventës ashtu siç shkruhet, pa mbajtur parasysh dhe qasje në praktikën e Gjykatës për të Drejtat e Njeriut dhe qëndrime parimore të interpretimit, nuk do të mundë të sigurojë mbrojtjen e së drejtës. Edhe me këtë vendim, Gjykata Kushtetuese tregon qartë rolin e saj në akceptimin e praktikës së Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut në sistemin juridik të vendit, që nënkupton edhe ndalimin e interpretimin, ndryshe të Konventë nga kuptimi që mund t’i jepe Gjykata e Strazburgut.

Interpretimi i Gjykatës Kushtetuese, në këtë rast është i qartë dhe udhërrëfyes për gjykatat, veçënarisht për Gjykatën Supreme të Republikës së Maqedonisë, se zbatimi i kësaj pjese të së drejtës ndërkombëtare – Konventa Evropiane për të drejtat e njeriut nënkupton shfrytëzimin e praktikës gjyqësore të Strazburgut. Në këtë mënyrë Gjykata Kushtetuese me vendimin e saj tregoj qartë qëndrimin për mbrojtjen efektive të të drejtave të garantuara me Konventën Evropiane të të drejtave të njeriut.

151 | P a g e

VI.4. Praktika e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë me të drejtën e Bashkimit Europian

Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë në vazhdimësi me vendimet e

saj shpallet si jokompetente për vlerësueshmërin e pajtueshmërisë së ligjeve dhe akteve nënligjore me marrëveshjent ndërkombëtare të ratifikuara, me përjashtim të aktgjykimit u.nr140/2001, të datës 04.12.2002, në të ashtuquajturën rasti OKTA262. Pozita e këtill pasive e Gjykatës Kushtetuese te Republikës së Maqedonisë në njëfarë mënyre është në dobi të proceseve eurointegruese. Në mënyrë analoge, me qëndrimin se Konventën Evropiane për të drejtat e njeriut mund ta interpretoj vetëm Gjykata në Strazburg, përmes praktikës së gjykatës,263 respektivisht me vendimin në fjal pranohet autoriteti përfundimtar i gjykatës “ndërkombëtare,”264 me çka minimizohet mundësia e konfliktit të kompetencës së dyfisht dhe në këtë mënyr hapet rruga e pranimit të së drejtës së Bashkimit Evropian në rrendin juridik të Republikës së Maqedonisë pas antarsimit në Bashkimin Evropian.

Sot, në këtë fazë në të cilën gjendet Republika e Maqedonisë, në pozitën e vendit kandidat për anëtarsim në Bashkimin Evropian, është e rëndësishme që të shqyrtohet qasja e Gjykatës Kushtetuese ndaj të drejtës së Bashkimit Eropian, duke e pasur për bazë Marrëveshjen për Stabilizim dhe Asocim, si dhe faktin e harmonizimit me legjislacionin e Bashkimit Evropian, që zhvillohet me dinamikë të lartë viteve të fundit.

Rasti i parë me të cilën përmendet e drejta e Bashkimit Evropian daton nga viti 2004, një muaj pas hyrjes në fuqi të Marrëveshjes për Stabilizim dhe Asocim265. Në aktgjykimin e saj, numër u.nr 203/2003, të datës 12.05.2004, Gjykata

262 Më gjërësisht shih aktgjikimin u.nr 140/2001 të datës 04.12.2001, “1. Shfuqizohet Ligji për ratifikimin e Marrëveshjes bilaterale mes Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Greqisë për ndërtimin dhe menaxhimin e naftësjellisit, (Gazeta zyrtare e Republikes së Maqedonisë, nr.622/99)…pika 6.Duke pasur parasysh dispozitat kushtetuese, respektivisht neni 108, që është dispozitë gjenerale për kompetencën e Gjykatës dhe neni 110, sipas të cilës Gjykata Kushtetuese mesë tjerash nendos për pajtueshmërin e ligjeve me kushtetutën, i cili nen realisht paraqet operacionalizimin e dispozitës paraprake, Gjykata vendosi se Kushtetuta i jep mundësi Gjykatës që të vlersoj si anën formale ashtu edhe atë material të Ligjit për Ratifikimin e Marëveshjes bilaterale të lidhur midis Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Greqis për ndërtimin dhe menaxhimin e naftsjellësit. Marrëveshjet ndërkombëtare me aktin e ratifikimit bëhen pjesë e rendit juridik të Republikës së Maqedonisë dhe si të tilla ato kanë pozit mbi ligjet, por patjetër të jen në pajtim me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë. Duke pasur parasysh se marrëveshja për investime është pjesë e Marrëveshjes bilaterale, ajo realisht paraqet pjesë përbërse të saj dhe si e till duhet të jetë në pajtim me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë. 263 Aktgjikimi u.nr.104/2009, i datës 22.09.2010, “Gjykata thekson se interpretimin e dispozitave të Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut nuk e bëjnë shktetet- anëtare sipas qasjes së tyre, por Gjykata Evropiane përmes praktikës së saj dhe aktgjikimeve që sjell” 264 Në këtë rastë shprehja “ndërkombëtare” është përdorur si e tillë, për arsye se pas aderimit në Bashkimin Evropian, Konventa Evropiane për të drejtat e njeriut nuk duhet të trajtohet si akt nderkombëtar, sepse e drejta evropiane duhet të trajtohet si e drejt e mbrendëshme e vendit. 265 Shih aktgjikimin unr.203/2003, të datës 12.05.2004.

152 | P a g e

Kushtetuese,konstaton se regjimi juridik i paraparë nga ligjvënësi “ përputhet me regjimin e sigurimit të përcaktuar në të drejtën e Bashkimit Evropian, respektivisht në Direktivën 2002/83/EC”, të datës 5. Nëntor 2002, që ka të bëje me sigurimin e jetës.

Më vonë, aktgjykimi unr. 190/2004, të datës 19.10.2005, me të cilin inicohet procedura për vlersimin e kushtetutshmëris, Gjykata Kushtetuese i ndërton argumentet e saja, duke u thirrur në dispozita konkrete të Marrëveshjes për Satbilizim dhe Asocim dhe në mënyrë plotësuese, thirret në akte juridike të acquis –it, (në rregullativa dhe direktiva),266 duke u lëshuar edhe në sqarimin dhe përmbajtjen e tyre. Në aktgjykimin unr. 30/2005, të datës 09.11.2005, Gjykata Kushtetuese thekson “Pozita e këtillë e përcaktuar e drejtoris, si institucion i veçantë dhe i pavarur, me status të personit juridik, me kompetenca dhe procedur të caktuar, janë kompatibile edhe me përmbajtjen e Direktivës 94/EC dhe 95/EC të Parlamentit Evropian dhe Këshillit të Ministrave të Bashkimit Evropian, që ka të bëjë me mbrojtjen e të dhënave personale. Në kuptim të përpunimit të të dhënave personale”267.

Gjykata Kushtetuese, me vendimet e saja, unr. 132/2005, unr.168/2004, unr. 5/2005, hodhi poshtë iniciativat për vlersimin e pajtueshmërisë së ligjit dhe të akteve nënëligjore me Marrëveshjen për Stabilizim dhe Asocim. Në këtë ras,t gjykata u shpall si jokompetente per vlersushmërin e tyre, ne raport me Marrëveshjen për Satbilizim dhe Asocim.

Duke analizuar praktikën e Gjykatës Kushtetuese, mund të konstatojmë se kur inicohet procedura për vlersueshmëria e kushtetutshmëris së marrëveshjeve ndërkombëtare të ratifikuara, ose vlersueshmëria e pajtueshmëris së ligjeve ose akteve nënligjore me marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara, Gjykata shpallet jokompetente. Kurse, nga ana tjetër, në të gjitha vendimet dhe aktgjykimet tjera, Gjykata Kushtetuese i shfrytëzon, ose i merr për bazë, marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara në argumentimin e saj, dhe u jep tretman të rendit juridik të mbrendëshëm. Gjithashtu, edhe aktet konkrete nga e drejta e Unionit Evropian, si rregullativat dhe direktivat, shfrytëzohen si burim subsidiar i së drejtës.

Në vitin 2007, Gjykata Kushtetuese nxjerr vendimin unr. 85/2007,268 për mosinicimin e procedurës për vlersueshmërin e kushtetutshmëris dhe ligjshmërin së Rregullores nga fusha e fluturimeve civile. Gjykata, argumentimin e saj, e ndërton mbi qëndrimin se akti juridik nënligjor është sjellur në bazë të marrëveshjes ndërkombëtare të ratifikuar, e cila është pjesë e rendit juridik të mbrendëshëm, prandaj pjes e mbrendëshme janë edhe standardet ndërkombëtare dhe e drejta e Unionit Evropian e përcaktuar në dispozitat e përmendura në marrëveshje. Pastaj, pranohet se “standardi ndërkombëtar është pjesë e rrendit juridik të mbrenëshëm” që në mënyr përfundimtare të vlersoj se rregullorja nuk është në kundërshtim me Kushtetutën dhe ligjin.

Vlenë të theksojm se moment interesant që tërhoqi vëmendjen është mendimi i ndarë në Aktgjykimin unr. 134/2008 të datës 17.12.2008, me të cilën u shfuqizuan akte nënligjore, respektivisht rregullore të mbrendëshme, për shkak të mospajtueshmëris me 266 Në vendimin unr.26/2009 të datës 15.04.2009, gjykata Kushtetuese thekson “se edhe pse direktivat e Bashkimit Evropian, si e drejt supranacionale nuk janë pjes e rendit juridik, respektivisht nuk janë burim I së drejtës së republikës së Maqëedonisë dhe sit ë tilla nuk janë object i vlerësimit pranë Gjykatës Kushtetuese, megjithatë, Gykata në argumentimin e mendimit të saj juridik, e kishte parasyshë Direktiven 2002/21/ BE, të Parlamentit Evropian dhe të Këshillit të datës 7. Mars 2002” 267 Shih aktgjikimin unr.30/2005,të datës 09.11.2005 268 Më gjërësisht shih vendimin unr.85/2007 të datës 12.09. 2007

153 | P a g e

Kushtetutën dhe ligjin për rregjistrimin e pagesave me para të gatshme. Gjykatësi Igor Spirovski edhe pse pajtohet me shfuqizimin e përmendur, e ndan mendimin e tij, për shkak të qëndrimit se, Gjykata këtë vendim, duhej ta sillte jo vetëm për mospajtueshmërinë e rregulloreve me Kushtetutën dhe ligjet, por edhe për shkak të mospajtueshmëris së tyre edhe në dispozitat e Marrëveshjes per Stabilizim dhe Asocim. Në vendimin e ndarrë konfirmohet praktika e Gjykatës që të shpallet si jokompetente që të vendos për pajtueshmërin e dispozitave nënligjore me marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara, dhe thekson se marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara “ duhet të jenë objekt i vlerësueshmërisë nga aspekti i pajtueshmërisë me Kushtetuten dhe të jenë bazë për vlersimin e ligjshmërisë së akteve nënligjore”.Kurse, kompetenca konkrete e Gjykatës Kushtetuese në mënyrë parimore, në kontekst të kësaj, mund të gjendet në nenin 110 të Kushtetutës, edhe pse nuk është thënë në mënyr shprehimore. Njëkohësisht, me vendimin e tij të ndarë, gjykatësi thekson se dispozitat e shfuqizura të rregulloreve nuk janë në pajtueshmëri me Marrëveshjen për Stabilizim dhe Asocim. Vëmendje të veçantë meriton vlersimi përfundimtar i Gjykatësit Igor Spirovski se u “lëshua edhe një mundësi që Gjykata Kushtetuese të trajtoj Marrëveshjen për Stabilizim dhe Asocim, si burim efektit të së drejtës së mbrendëshme… dhe me të dhe mundësi që Gjykata Kushtetuese të forcojë rolin e saj si faktor vendimtar në “ evropizimin” e rendit juridik të Republikës së Maqedonisë.269

Edhe pse viteve të fundit Gjykata Kushtetuese ka bërë përparim të theksuar në aspektin e pranimit të praktikës së punës së Gjykatës së Drejtësisë në Strazburg, duhet të përmendur edhe një fakt se përcaktimet kushtetuese të burimeve të së drejtës, janë pengesë për aplikimin e tyre. Një gjë e këtill vërehet edhe në punën e gjykatave të rregullta. Sipas nenit 98 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, “ Gjykatat gjykojnë në bazë të Kushtetutës dhe Ligjeve dhe Marrëveshjeve Ndërkombëtare të ratifikuara në pajtim me kushtetutën”. Duke pasur parasyshë kuptimin e kësaj dispozite kushtetuese, që i ka dhënë Gjykata Kushtetuese me aktgjykimin u.nr. 102/2008 të datës 10.09. 2008, sipas të cilit Gjykata Kushtetuese shfuqizon dispozita të Ligjit për procedurëtë përgjithëshme administrative. Kjo për shkak se dispozita e shfuqizuar thirret në “marrëveshjen ndërkombëtare”, pa e saktësuar se ka të bëjë me marrëveshjet ndërkombëtare të rratifikuara, në pajtim me Kushtetutën, siç e parasheh neni 118 i Kushtetutës, duke konstatuar se formulimi i till “ lejon bazë të gjerë për zbatimin e marrëveshjeve ndërkombëtare si burim të së drejtës”.270 Të kuptuarit në këtë frymë të Kushtetutës, duke mos i paraparë disa akte të rrëndësishme ndërkombëtare drejtpërdrejt në Kushtetutë, detyrimisht dikton që ky vakumie burimeve, të plotësohet me ligje. Kështu për shembull, sipas nenit 35 te Ligjit për Gjykatat, i cili parasheh mjetin juridik për përcaktimin e cënimit të së drejtës për gjykim në afat të arsyeshëm, parasheh që procedura të zbatohet ”në pajtim me parimet që përmban

269 Më gjërësisht, shih mendimin e ndarë të gjykatësit Igor Spirovski ndaj aktgjikimit, unr 134/2008, të datës 17.12.2008 270 Shih aktgjykimin u.nr.102/2008, “me me dispoziten që kontestohet percaktohet se organet shtetërore kur veprojnë në procedurë administrative, në bazë dhe në suaza të marrëveshjeve ndërkombëtare, pa mos u theksuar se kemi të bëjmë me marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuar në pajtim me Kushtetuten, jepet kuptim i zgjeruar për zbatimin e marrëveshjeve ndërkombëtare si burim juridik i së drejtës, nga ajo që ka me nenin 118 të Kushtetutës.”

154 | P a g e

Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe, duke u thirrur në praktikën gjyqësore të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut”. D.m.th, praktika gjyqësore me këtë Ligj, pranohet në aspektin normative si burim i së drejtës, por, vetëm kur kemi të bëjmë me gjykimin në afat të arsyeshëm. Gjithashtu vlen të përmendimin edhe nenin 18, pika 5 të Ligjit për Gjykata,t ku theksohet “Gjykatat në rastet konkrete drejpërdrejt i zbatojnë vendimet përfundimtare dhe të ekzekutueshme të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, të Gjykatës ndërkombëtare penale apo të gjykatës tjetër, autoritetin e të cilave e njeh Republika e Maqedonisë, nëse vendimi është i përshtatshëm për ekzekutim.”271

271 Neni 118 i Ligjit për gjykatat:

1. Gjykata do të ngre iniciativë për vlersueshmërinë e pajtushmëris së ligjit me Kushtetuten kur në procedur do të parashtrohet çështja e pajtueshmërise me Kushtetuten, për të cilën gjë do të njoftojë drejtpërsdrejti gjykatën e shkalles me të lartë dhe Gjykatën e Lartë të Republikë së Maqedonisë.

2. Kur gjykata vlerësosn se ligji i cili duhet të zbatohet në rastin konkret nuk është në pajtim me Kushtetuten, kurse dispozitat kushtetuese nuk mundë të zbatohen drejtpërsëdrejti, do ta ndërpresë procedurën deri në sjelljen e vendimit nga ana e Gjykatës Kushtetuese.

3. Kundër vendimit me të cilën ndërpritet procedura në rastet e parapara me pikën (2) të këtij neni, pala ka të drejt në ankesë. Procedura për ankesen është urgjente.

4. Kur gjykat vlerëson se zbatimi i ligjit në rastin konkret është në kundërshtim me marrëveshjen ndërkombëtare të ratifikuar në pajtim me Kushtetuten, do të zbatojë dispozitat e marrëveshjes ndërkombëtare, me kusht që ata të mund të zbatohen drejtpërdrejt.

5. Gjykatat në rastet konkrete drejpërdrejt i zbatojnë vendimet përfundimtare dhe të ekzekutueshme të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriu, të Gjykatës ndërkombëtare penale apo të gjykatës tjetër, autoritetin e të cilave e njeh Republika e Maqedonisë, nëse vendimi është i përshtatshëm për ekzekutim.

155 | P a g e

VI.5. Kontrolli gjygjësoro-kushtetues i marrëveshjeve

ndërkombëtare në Republikën e Maqedonisë.

Raportin e shtetit ndaj rendit ndërkombëtar juridik mund ta vrojtojmë në dy aspekte: Aspekti i pare, ka të bëj me faktin se a munden gjykatat, veçanërisht Gjykata Kushtetuese, gjatë zgjedhjes së rasteve konkrete që janë në kompetencë të saj, në pajtim me Kushtetutën të zbatojnë të drejtën ndërkombëtare, respektivisht parimet e përgjithshme të saja, e veçanërisht marrëveshjet ndërkombëtare. Aspekti i dytë, ka të bëj me faktin se a munden (a janë kompetente) gjykatat, veçanërisht Gjykata Kushtetuese, që të ushtrojnë kontroll gjygjësor, respektivisht kontroll gjygjsorë-kushtetuese dhe mbrojtje të rrendit ndërkombëtar juridik, e veçanërisht të marrëveshjeve ndërkombëtare. Kompetenca gjyqësore çdoherë është kategori ligjore e precizuar sakt, përveç tek marrëdhëniet juridike tnë të cilat shteti ua njeh autonomin e vullnetit të lirë palëve, siç janë kontratat e karakterit tregëtar dhe të detyrimeve. Kurse, kompetenca e Gjykatës Kushtetuese është e përcaktuar me Kushtetutën, si akti më të lartë juridik. Gjykata Kushtetuese ,është krijuar si organ shtetëror që mbron kushtetutshmërin dhe ligjëshmërin dhe që mbron liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit. Domethënë Gjykata themelohet që të mbroj kushtetutën dhe rendin e mbrendëshëm juridik. Shtetet e ndryshme trgojnë kujdes të theksuar tek njohja e ingerencave të gjykatave të rregullta ose të Gjykatës Kushtetuese që të ushtrojnë kontroll gjygjësor të rrendit ndërkombëtar, veçanërisht të marrëveshjeve ndërkombëtare272. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, nuk përmban dispozita të qarta për mundësinë që ajo të ushtrojë kontroll preventive ose represiv, respektivisht që të shqyrtojë pajtueshmërin e akteve juridike ndërkombëtare, e veçanërisht të marrëveshjeve ndërkombëtare me kushtetuten.

272Shih Ligjin për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, nr.8577, të datës 10.02.2000, nenet 49, 52dhe 53.Për shqyrtimin e pajtueshmërisë së ligjit ose të akteve të tjera normative me Kushtetutën ose me marrëveshjet ndërkombëtare, Gjykata Kushtetuese vihet në lëvizje me kërkesë të Presidentit të Republikës, të Kryeministrit, të jo më pak se një të pestës të deputetëve dhe të Kryetarit të Kontrollit të Lartë të Shtetit. Gjykata Kushtetuese shqyrton pajtueshmërinë me Kushtetutën të marrëveshjeve ndërkombëtare para ratifikimit.Marrëveshjet ndërkombëtare, të cilat janë ratifikuar para hyrjes në fuqi të Kushtetutës dhe që janë të papajtueshme me të, mund të paraqiten në Gjykatën Kushtetuese vetëm nga Këshilli i Ministrave. Në rast se Gjykata Kushtetuese konstaton se marrëveshja ndërkombëtare e ratifikuar me ligj përmban dispozita që bien në kundërshtim me Kushtetutën, ajo vendos shfuqizimin e aktit të ratifikimit të saj.

Sipas nenit 160 të Kushtetutës së Republikës së Sllovenisë, i cili parasheh kompetencen e Gjykatës Kushtetuese, krahas kompetencës së rëndomt, përcakton si një kompetenc të veçantë se : “me kërkes të Kryetarit të Republikës, të qeverisë, të jo më pak se 1/3të deputetëve të kuvendit republican, Gjykata Kushtetuese do të jep mendim për pajtueshmërine e marrëveshjeve ndërkombëtare me kushtetuten, që është në procedur të pranimit nga shteti”. Kuvendi republikan është i obliguar nga mendimi i Gjykatës Kushtetuese. Në kuadër të kompetencës së rëndomt të Gjykatës Kushtetuese të Sllovenisë bien edhe vendosja për pajtueshmërine e ligjeve, dispozitave dhe akteve tjera me marrëveshjet ndërkombëtare.

156 | P a g e

Fakti, që neni 8 i Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, mes vlerave themelore të rrendit kushtetues, përmend liritë dhe të drejtat e njeriut e të qytetarit të njohura në të drejtën ndërkombëtare dhe të përcaktuara me Kushtetuten, si dhe rrespektimin e normave të njohura përgjithsisht të së drejtës ndërkombëtare, mund të konkludojmë se ato i vendos në pozitë të Kushtetutës. Kurse, fakti që sipas nenit 118 të Kushtetutës, marrëveshjet ndërkombëtare që janë të ratifikuara në pajtim me Kushtetutën, janë pjesë e rrendit juridik të brendëshëm dhe nuk mund të ndryshohen me ligj, mund të nënkuptohet se ky burim juridik nërkombëtar ka fuqi më të lartë se ligji, sepse ato nuk mund të ndryshohen me ligj. Në bazë të dispozitave të lartëpërmendura, mund të konstatojmë se Gjykata Kushtetuese në formë të deduksionit, respektivisht të interpretimit se këto dispozita tërheqin (bartin) kompetencën e Gjykatës që të ushtrojë kontroll gjygjësoro-kushtetues, rrespektivisht mbrojtjen e tyre, edhe përkundër faktit se dispozitat e nenit 110 (përveç alines 3, që ka të bëjë me mbrojtjen e lrive dhe të drejtave që mbron Gjykata), nuk parashohin ndonjë kompetencë të Gjykatës Kushtetuese ndaj tyre. Duke u nisur nga ky fakt, duke e analizuar punën e Gjykatës Kushtetuese nga viti 1991 e këndej, do të vërejm se janë shumë pak tentimet për inicimin e procedurës për vlersimin e kushtetutshmëris të akteve ndërkombëtare juridike pranë Gjykatës.Kurse, kur ndonjë iniciativën e till është parashtruar, Gjykata Kushtetuese ose e ka shmangur kompetencën (është shpallur jokompetente) ose shum pak ka mundur të intervenojë. Nga rrastet më të rrëndësishme që ka shqyrtuar Gjykata Kushtetuese do t’i përmendim këto në vazhdim. Në 1996, VMRO DPMNE273 parashtron iniciativën e për inicimin e procedurës për vlersueshmërrin e kushtetutshmëris së nenit 1 të Ligjit për ratifikimin e marrëveshjes së përkohëshme midis Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Greqisë, të lidhur në Neë York me datë 13 shtatorë 1995, të publikuar në “Gazetën Zyrtare” të Republikës së Maqedinisë – marrëveshjet ndërkombëtare NR . 48/1995, sepse me të ratifikohet Marrëveshja e përkohëshme midis Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Greqisë, kurse nga përkthimi i dhënë në gjuhën maqedonase vërehet se Marrëveshja e përkohëshme është lidhur midis përfaqsuesit të faqes së parë dhe përfaqsuesit të faqes së dytë, se marrëveshja e përkohëshme është nënshkruar në emër të faqes së dytë nga personi fizik, Stevo Crvenkovski. Kjo nënkupton,se ajo nuk është lidhur dhe nuk është nënshkruar në emër të Republikës së Maqedonisë, nga ana e Kryetarit të Republikës ose Qeveria e Republikës së Maqedonisë, siç parasheh neni 119 i Kushtetutës. Kjo sepse, nuk është lidhur në emërtë Maqedonisë si shtet i pavarur dhe nga përfaqësuesit e autorizuar të saj, kërkohet anulimi i nenit 1 të Ligjit, i cili nuk është në pajtim me Kushtetutën.Gjykata Kushtetuese dha vendimin qëtë mos inicojë procedurë për vlersimin e kushtetutshmërisë274.Gjykata Kushtetuese, përcaktoi se Marrëveshja e përkohëshme, si marrëveshje ndërkombëtare në emër të Republikës së Maqedonisë është lidhur në emër të Republikës së Maqedonisë dhe është e nënshkruar nga Stevo Crvenkovski, ministër i punëve të jashtëme. Gjykata, në argumentimin e vendimit të saj, thekson se sipas nenit 8 pika 1, alineja 11 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, respektimi i normave të njohura të së drejtës

273 VMRO-DPMNE, Parti politike djathtiste maqedonase, e cila aktualisht përben koalicionin qeveritar që nga viti 2006 e këndej. Paraprakisht ka qene gjithashtu në pushtet nga viti 1998-2002. 274 Shih vendimin unr.349/95 të datës 24.01. 1996.

157 | P a g e

ndërkombëtare është një nga vlerat themelore të rrendit kushtetues të Republikës së Maqedonisë, dhe se në nenin 68, pika 1, alineja 6 e Kushtetutës, është përcaktuar se Kuvendi i Republikës së Maqedonisë i ratifikon marrëveshjet ndërkombëtare. Argument tjetër është fakti se, sipas nenit 118 të Kushtetutës, marrëveshjet ndërkombëtare, të cilat janë ratifikuar në pajtim me Kushtetutën, janë pjesë e rrendit të brendëshëm dhe se nuk mund të ndryshohen meligjdhe se, sipas nenit 119, pika 1 të Kushtetutës, marrëveshjet ndërkombëtare në emër të Republikës se Maqedonisë,i lidhë Kryetari i Republikës.Kurse, sipas pikës së dytë, marrëveshjet ndërkombëtare në emër të shtetit, mund t’i lidhë edhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë, ndërsa sipas Ligjit për lidhjen dhe ekzekutimin e marrëveshjes ndërkombëtare, Qeveria mund të autorizojë shefin e delegacionit që të nënshkruaj marrëveshjet ndërkombëtare.Duke u nisur nga këto dispozita të Kushtetutës dhe Ligjit, sipas mendimit të Gjykatës Kushtetuese, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, ka bazë juridiko-kushtetuese që ta ratifikojë Marëveshjen e Përkohëshme mes Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Greqisë, si marrëveshje ndërkombëtare dhe, se Ligji për ratifikimin e marrëveshjes së përmendur, është në pajtim me Kushtetutën.Nga kjo mundë të konstatojmë se Gjykata në këtë rast u pononcua për kushtetutshmërin e Ligjit për ratifikim, por jo edhe për vetë marrëveshjen ndërkombëtare,-Marrëveshjen e Përkohëshme midis Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Greqisë275.

Në vitin e njejtë 1996, Gjykata Kushtetuese dha vendimin u.nr. 230/1996, të datës 20.11.1996, për hedhjen edhe të një iniciative për inicimin e procedurës për vlersueshmërin e Ligjit të njejtë përratifikimin e Marrëveshjes së Përkohëshme me Greqinë.276Gjykata, mendon se vlersueshmërin e pajtueshmërisë së marrëveshjes ndërkombëtare me Kushtetuten, e bën Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, në procedurë për ratifikimin e marrëveshjes ndërkombëtare, e cila pas ratifikimit të saj, bëhet pjesë e rendit juridik të brendëshëm, me çka bëhet edhe drejtpërdrejt e ekzekutueshme.

275 Duhet theksuar se po e njejta garniture politike(VMRO-DPMNE, parti politike djathtiste maqedonase) e cila kishte ngritur iniciativ për vlersueshnmërine e kushtetutshmërisë së Marveshjes së përkohshme midis Republikës së Maqedonise dhe Republikës së Greqisë në vitin 1996 pranë Gjykatës Kushtetuese, në 17. Nëntor të vitit 2008 vehet në mbrojtje të po asaj marrëveshje të përkohshme duke kërkuar nga Gjykata Nderkombëtare e Drejtësise që të vendos për mosrespektimin e marrëveshjes nga ana e Grëqisë. Gjykata Nderkombetare e Drejtësise për të njejten gje vendos me date 5.12. 2011, në favor të kërkeses së Republikës së Maqedonisë. 276 Vendimi unr.230/96, “ Duke u nisur nga fakti se Gjykata Kushteuese, duke vendosur ndaj lëndës unr.341/95, tash më e ka vlerësuar kushtetutshmërinë e nenit 1 të Ligjit për ratifikimin e Marreveshjes së përkohëshme midis republikës së Maqedonise deh Republikës së Greqisë, të lidhur në NeëYork me 13. Shtator 1995, e me vendimin unr.341/95 të datës 24 Janar 1996 nuk ka inicuar prcedurë për vlersueshmërine e kushtetutshmërine e këtij neni të Ligjit, sepse ka vlerësuar se aiështë në pajtueshmëri me dispozitat e Kushtetutës. Gjykata Kushtetuese përcakton se për çështjen e njejt tani më ka vendosur dhe nuk gjen bazë për të vendosur ndryshe. Në raport me argumentet e paraqitura në iniciativen për papajtueshmërine e Marreveshjes së përkohëshme me Kushtetuten, duke u nisur nga neni 118 I Kushtetutës…nenei 110… Gjykata Kushteuese vlereson se vlersueshmërine e marreveshjes nderkombëtare me Kushtetuten e bënë Kuvendi i Republikës së Maqedonisë në procedure e ratifikimit të marrëveshjes ndërkombëtare, e cila pas ratifikimit bëet pjese e mbrendëshme e rendit juridik, dhe me të, behet drejtperdreejt e zbatueshme ”

158 | P a g e

Gjykata Kushtetuese me seancën e datës 4. Dhjetor 2002, nxorri aktgjykimin me të cilën shfuqizohet Ligji për ratifikimin e marrëveshjes bilaterale midis Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Greqisë për ndërtimin dhe menaxhimin e naftësjellësit.277 Në këtë rast, Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë, inicoi procedurën për vlersimin e kushtetutëshmëris së Ligjit për ratifikimin e marrëveshjes së lartëpërmendur, sepse mendon se ka dyshim të bazuar për papajtueshmërin e saj me Kushtetutën. Gjykata vlerësoj se cënohet parimi kushtetues i pozitës së barabartë kushtetuese të të gjitha subjekteve në treg. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë, krahas kopetencave të paraparanë nenin 110 dhe në vende të tjera, nuk ka dispozitë tjetër për kompetencën e Gjykatës për kontrollin preventiv ose represive të marrëveshjeve ndërkombëtare. Për këtë shkak, Gjykata Kushtetuese është përmbajtur që të lëshohet në kontroll të tillë, në rastet kur ka patur iniciativa për një gjë të tillë nga ana e Gjykës Kushtetuese. Për plotësimin e kësaj zbrastire në Kushtetutë, nevojitet sjellja e amandamentit që do të rregullonte të njëjtën çështje që përmendet më lartë. 277 Shih vendimin unr.140/2001

159 | P a g e

Kreu i VII Përfundime dhe rekomandime

160 | P a g e

Përfundime dhe rekomandime

Nga shqyrtimet teorike të përgjithshëme, përkitazi me institucionin e drejtësisë kushtetuese, përkatësisht me kontrollin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë,në pajtim me qasjen krahasuese pëgjithësisht dhe qasjen analitike – empirike të punës së Gjykates Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë dhe të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, nuk ka dyshim se mund të nxirren një varg përfundimesh të bazuara, por me këtë rast, për arsye të natyres së kufizuar të punimit, në formë sinteze po paraqesim disa konstatime në trajtë të përfundimeve (konkluzioneve) dhe rekomandimeve.

1. Në teorinë juridike – kushtetuese, nuk ka dyshim se kushtetutshmëria dhe

ligjshmëria paraqesin parimet themelore mbi të cilat ndërtohet sistemi politik dhe juridik i një vendi (shteti). Kjo, me fjalë tjera, do të thotë se parimet dhe rregullat e përcaktuara me aktin më të lartë juridik – kushtetues dhe aktin ligjor të një vendi, në paraktikë duhet të respektohen dhe zbatohen.

Kushtetutshmëria, në kontekstin e trajtimit teorik të gjithëpërfshyrës, pa dyshim se në thelbin e nocionit të vet juridik e nënkupton, para së gjithash, harmonizimin e rendit juridik dhe hierarkinë përkatëse të akteve juridike të një vendi, në krye të së cilës ndodhet akti kushtetues – juridik me relevancë më të madhe politike – juridike, përkatësisht kushtetuta. Pra, kushtetutshmëria, në fakt e nënkupton supremacionin e aktit kushtetues – juridik ndaj të gjitha akteve tjera juridike, në kuadër të rendit juridik nacional.Sot në teorinë kushtetuese – juridike, as që ka më dilema sa i përket nevojës për ekzistencën e institutit të mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, përkatësisht për nevojen e ekzistencënsë drejtësisë kushtetuese. Përkundrazi, drejtësia kushtetuese është një nga konceptet më themelore dhe më novatore të aparatit konceptual për shtetin bashkëkohor juridik. Ajo jo vetëm që shpreh, por edhe materializon idenë e konstitucionalizmit si inkuadrim të vetë shtetit brenda rregullave supreme, si nënshtrim i këtij ndaj vetë rendit juridik themelor të shprehur përmes aktit kushtetues – juridik. Konstitucionalizmi, është shprehje e shtetit të së drejtës, kurse drejtësia kushtetuese është mjeti i tij realizues.

3. Nga studimet bashkëkohore komparative,hasim disa forma të kontrollit

kushtetues: sistemin e vetëkontrollit legjislativ, apo kontrollin nga vetë organi ligjvënës; sistemin e kontrollit të kushtetutshmërisë nga organi politik i veçantë; sistemin e kontrollit të kushtetutshmërisë nga gjykatat e rregullta; dhe sistemin e kontrollit të kushtetutshmërisë dhe të ligjëshmërisë nga gjykatat kushtetuese si institucione të veçanta jashtë sistemit të gjykatave të rregullta.

4. Në sistemin kushtetues – juridik të Republikës së Maqedonisë dhe sistemin

kushtetues – juridik të Republikës së Shqipërisë, është konstituar (ndonëse në periudha të ndryshme kohore), sistemi i drejtësisë kushtetuese me funksionimin e institucionit të Gjykatës Kushtetuese, si institucione të veçanta të drejtësisë, jashtë gjykatave të rregullta.

161 | P a g e

Duhet theksuar se nëpër këto vende kemi pasur të bëjmë me një mentalitet të dalë nga sistemi monist, me shtete të vogla, me ekonomi të pazhvilluar, me probleme të karakterit nacional, social, si dhe më një kulturë juridike që nuk ka njohur vlerat e konstitucionalizmit përëndimor. Të gjthë këta faktorë kanë pasur ndikim edhe në zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese të këtyre vendeve sepse kemi pasur të bëjmë me vendosjen e një sistemi te ri, që dallon nga ai paraprak, me parime të reja të rregullimit, me vlera të tjera dhe me organizim të ri të pushtetit shtetëror. Një nga prezumimet kryesore të funksionimit të sukseseshëm dhe realizimimit të rolit që ka Gjykata Kushtetuese, është edhe ekzistenca e raporteve të zhvilluara demokratike në shoqëri, opinioni i zhvilluar publik, qytetarë të informuar, komunikim të zhvilluar në sistemin politik, veçanërisht ndërmjet pushtetit dhe qytetarëve. Në vitet e para, ka pasur vështirësi në krijimin e një institucioni të fuqishëm, qoftë për shkakë mungesës së përvojës në fushen e drejtësisë kushtetuese, apo për shkak të trysnisë së atyre që nuk e pranonin një institucion të tillë.

5. Së këndejmi, me anë të kontrollit kushtetues të ushtruar nga ana e Gjykatës

Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë dhe Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, sigurohet harmonizimi (pajtueshmëria) i të gjithë akteve juridike me kushtetutën, si akt me fuqi juridike më të lartë të këtyre vendeve dhe, njëkohësisht sigurohet uniteti i rendit juridik nacional. Kjo, për arsye se aktet juridike të krijuara në kundërshtim me kushtetuten dhe ligjet, determinisht eliminohen nga rendi juridik si antikushtetuese, respektivisht si të kundërligjshme. Me këtë mbrohet rendi juridik objektiv dhe, njëkohësisht mbrohen edhe të drejtat subjektive të personave fizikë dhe juridikë, pasi që aktet normative paraqesin burim juridik për nxjerren e akteve individuale me të cilat vendoset ose është vendosur për të drejtat dhe detyrimet e subjekteve të së drejtes.

6. Sistemi i garancive të pavarësisë së Gjykatës Kushtetuese në Republikën e Maqedonisë, ashtu si dhe në vendet tjera nuk mund të jetë i përkryer dhe as që gjë gjë e tillë është e mundëshme. Por, marrë në mënyrë të përgjithshme, tregohet si i mirmenduar, ka një përvojë të veten dhe relativisht efektiv. Por, kuptohet se pa integritetin personal të vetë gjyqtarve, asnjë system i garancive të pavarësis së gjyqësisë kushtetuese, nuk mund ta arrijëidealin për një gjyqësi të pavarur, të panëshme gjatë vendosjes dhe arritjes së besimit në të. Por, pa ekzistimin e një sistemitë tillë edhe integriteti personal humbet në vlerën e saj. Karekteristikë e veçant e këtij sistemi të garancave të pavarsisë së gjyqësisë kushtetuese në Republikën e Maqedonisë, në aspektin krahasimor, është rregullimi i të gjitha çështjeve të Gjykatës Kushtetuese vetëm me Kushtetutën dhe me akte të sjella nga vet GjKRM, pa patur mundësi që Kuvendi Republikan, ta bëjë atë me ligj. Edhe pse një mundësi e këtillë mund të merret si mangësi në strukturën e garancave, veçanërisht se me ligjin e veçantë për Gjykatën Kushtetuese, ajo mund të fitonte garansi më të forta, në kuptim të pavarësisë finaciare dhe organizative.Megjithatë, mendojmë se mënyra e këtillë, më së miri i përgjigjet realitetit në Maqedoni. Në kuptim të kësaj, duhet pranuar si vlerë e përgjithëshme që garancitë për statusin dhe mandatitn, mënyren e zgjedhjes dhe kompetencat e Gjykatës Kushtetuese, të rregullohen ekskluzivisht vetem me Kushtetutë. Përforcimi i disa garancive dhe faktorve të pavarësisë së Gjykatës Kushtetuese janë të mirëseardhura, madje edhe të domosdoshme. Shumica e kualifikuar me rastin e zgjedhjes

162 | P a g e

së gjyqtarve, parimisht do të përbënte një faktor më të fuqishëm në pranimin e gjykatës si institucion i pavarur nga të gjithë degët e pushtetit, si dhe nga opozita parlamentare.Por, duhet paraparë edhe mekanizma të mbrojtjes së stabilitetit të përbërrjes së Gjykatës, edhe ne rast të dështimit të procedurës zgjedhjes së gjyqtarve. Kurse sa i përket pavarsisë financiare të GjKRM, shihet nevoja e ndërhyrjes urgjente, në mënyrë që garancitë individuale të pavarësisë së gjyqtarve, të përfërcohen me kushtet stabile funksionale të veprimtarisës së Gjykatës.

7. Gjatë trajtimit studimor tëpunës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së

Maqedonisë dhe Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, konstatohet se këto dy institucione, në pajtim me kompetencat e veta, kanë bërë vlerësimin e kushtetutshmërisë së një numri të konsiderueshem të ligjeve ose të dispozitave të tyre, të miratuara nga organi ligjvënës. Ndësa një numër të konsiderueshëm të tyre, edhe i kanë konstatuar si antikushtetuese, respektivisht i kanë abroguar ose anuluar, me çka nënkuptohet se kanë vepruar kundër vullnetit të organit ligjvënës, respektivisht kundër vullnetit të organit, i cili ka sjell aktin e tillë. Në lidhje me këtë kompetencë të tyre, në teorinë parlamentare, aty këtu parashtrohet dilema se a nënkuptohet kjo si ndërhyrje e Gjykatës Kushteuese në veprimtarinë e pushtetit ligjvënës, e cila gjë nuk duhet të ndodh. A është kjo në pajtueshmëri me parimin e ndarjes së pushteteve, dhe a nënkupton kjo vetem ndarjen e pushteteve apo edhe ndërhyrjen e njërit pushtet në tjetrin, por kuptohet në një nivel të përmbajtjes dhe balancës në bazë të funksioneve kushtetuese që i kanë. Jemi përkrahës i pikpamjes që e kundërshton këtë mendim të theksuar për veprimtarinë e Gjykatave Kushtetuese të Maqedonisë dhe Shqipërisë, për shkak se gjykatat kushtetuese në këta dy vende, janë jashtë sistemit të gjykatave të rregullta. Në këtë situatë kuptohet që Gjykata Kushtetuese gjatë marrjes së vendimeve, duhet ta respektojë mënyren e organizimit të pushtetit shtetëror, të cilin e ka përcaktuar kushtetuta. Por, njëkohësishtë përkujdeset edhe për mbrojtjen e kushtetutës, e kushtetutës nga vetë titullari i pushtetit ligjvënës, për të mos i tejkaluar kompetencat e veta ligjvënëse.

8. Në bazëtë nenin 110 të Kushtetutes së Republikës së Maqedonisë, Gjykata Kushtetuese ka këto kompetenca:

- Vendos për pajtueshmërinë e ligjeve me Kushtetuten; - Vendos për pajtueshmërinë e dispozitave tjara dhe të kontratave

kolektive me Kushtetutën dhe ligjet; - I mbron liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me

lirinë e besimit, ndërgjegjes, mendimit dhe shprehjes së lirë të mendimit , bashkimit dhe veprimtarisë me qëllime politike dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në bazë të gjinisë, racës, fesë, përkatësisë nacionale, sociale dhe politike;

- Vendos për konfliktin për kompetencë mes pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor;

- Vendos për përgjegjësinë e kryetarit të Republikës; - Vendos për kushtetutshmërinë e programeve dhe statuteve të partive

politike dhe të organizatave qytetare; - Vendos edhe për çështje të tjera të përcaktuara me Kushtetutë.

163 | P a g e

Nga trajtimi studimor empirik të punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, lehtë konstatohet se kjo gjykatë në punen e vet merret me vlerësimin e kushtetutshmërisë së ligjeve dhe vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisësë akteve të tjera. Me çka lehtë, gjithashtu konstatohet, se kompetencen në lidhje me mbrojtjen e lirive dhe të drejtave kushtetuese të njeriut, kjo gjykatë e ka fare pak të përfshirë në vëllimin e punë së saj, sadoqë mundësia për të aplikuar është shumë e gjërë me anë të actio popularis. Një konstatim tjetër i rëndsishëm në analizën empirike të punës së Gjykatë kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, i referohet mënyrës së marrjes së vendimeve, pavarësishtë nga kompetenca. Në të vërtetë, Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë, si rregull, në pajtim me Kushtetuten dhe Rregulloren e Punës së Gjykates Kushtetuese, vendimet i merr gjithnjë me votat pro të mazhorances së numrit të përgjithshëm të gjyqtarëve, pavarsishtë nga lloji i aktit ligjor dhe pavarsishtë nga kompetenca ( përveç për rastet e përfshira për përgjegjësinë e Kryetarit të shtetit).

Ndërkaq, jemi të mendimimit se kjo formë e vendimarrjes duhet ndryshuar në mënyrë që kur janë në pyetje trajtimet e pajtueshmërisë kushtetuese të ligjeve që në pajtim me Kushtetuten e Republikës së Maqedonisë, miratohen me mazhorancë specifike të cilësuar ( 2/3, dhe me të ashtuquajturën shumicë të Badenterit), abrogimi i këtyre ligjeve , apo pjesëve të tyre nga ana e Gjykatës Kushtetuese të mund të bëhet me vendim i cili miratohet nga një mazhorancë e cilësuar ( 2/3 e gjyqtarëve etj). Kjo do të thotë se ligjet, që me vështërsi miratohen në parlament, dhe nëse abrogohen me anë të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese që kërkojn një impenjim më të madh të Gjykatës Kushtetuese, të mazhorances.

9. Gjatë trajtimit studimor të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë,

konstatohet se kjo gjykatë ka nxjerrë disa vendime interpretuese (me interpretim të dispozitave konkrete kushtetuese), që kanë efekt retroaktiv. Respektivisht, kuptimin e drejtë atyre dispozitave kushtetuese ua ka caktuar vetë Gjykata kushtetuese, me çka lehtë konsiderohet se një kuptim i tillë i normës kushtetuese ka ekzistuar që nga çasti i miratimit të kushtetutës, e jo nga çasti kur është nxjerr vendimi interpretues.

Ndërkaq për dallim nga Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë, duhet theksuar se Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë nuk ka një kompetence të këtillë, që të bëjë interpretimin autetentik të dispoziatve të kushtetutes, ( kjo është kompetenc e Kuvendit), por ajo interpreton kushtetuten, përgjithësishtë me rastin e hartimit të arsyetimeve të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese, në relacion me vlerësimin e pajtueshmërisë së ligjeve me kushtetuten, apo me rastin e vlerësueshmërisë së pajtueshmërisë së akteve nënligjore me kushtetuten dhe ligjet.

10. Me rëndesi është konstatimi i nxjerrë nga puna studimore e prezentuar në

këtë punim, se mënyra e punës së punës dhe zhvillimi i procesit në Gjykaten kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, konform me Kushtetuten, përcaktohet me aktin autonom të vetë Gjykates kushtetuese, përkatësisht me Rregulloren e Punës së Gjykates kushtetese. Në lidhje me këtë, shprehim bindjen tonë se një mundësi autonome e gjykates kushtetuese për të rregulluar punen e vetë, le të kuptohet se ky institucion është i pavarur, që mund të vlerësohet si atribut pozitv. Mirpo, nga ana tjeter, duke qenë Gjykata Kushtetuese shumë autonome në mënyren e punes së vetëka mundësi që të ketë edhe qasje subjektive në procedurat e vlerësimit të pajtueshmërisë sëligjeve me kushtetuten

164 | P a g e

dhe të akteve nënligjore me kushtetuten dhe me ligjet, por edhe në ushtrimin edhe të kompetencave të tjera. Prandaj, duke pasur parasysh praktiken konstitucionaliste të shumicës së vendeve të Europës, e më gjërë, ku si rregull përcaktohet që organizimi dhe puna e brendëshme e gjykates kushtetuese, procedura e miratimit të vendimeve dhe ekzekutimi i tyre, sikurse edhe çështje të tjera të rregullohet me Ligj Organik, mbase edhe me Rregullore në bazë të Kushtetutes dhe ligjit, konsiderojmë se në këtë pikpamje, duhen bërë rishikime në Kushtetuten e Republikës së Maqedonisë. Së këndejmi, rekomandojmë që të ndryshohet neni 113 i Kushtetutes së Republikes së Maqedonisë.Për ashtu që në vend të Rregullores së punës të nxirret ligj organik pë Gjykaten Kushtetuese, ( që të nxirret me një shumicë specifike – me shumicen e Badenterit), ku do të rregulloheshin puna e brendëshme, procedurat e trajtimit të kushtetutshmërisë dhe ligjëshmërisë, mënyra e marrjes së vendimeve, përdorimi i gjuhëve zyrtare etj.

11. Një rishikim i mënyres së punës së Gjykates kushtetuese të Republikës së

Maqedonisë, është edhe kërkesë e zhvillimit të marrëdhënieve, përkatësisht e diktojnë edhe vetë reformat kushtetuese të kryera në implementimin e Marrëveshies së Ohrit, sidomos në raport me natyren specifike të ligjeve përkatëse që në Kuvendin Republikan miratohen me një shumicë specifike. Së këndejmi, në praktiken e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë duhet siguruar mekanizëm, përkatësisht instrumente juridike adekuate për një drejtësi kushtetuese. Këssoj, që Gjykata Kushtetuese, me vendimet e veta që sjell, të mos jetë shkak i tensioneve ndëretnike dhe burim i krijimit të mosbesimit te qytetaret e një komuniteti, por përkundrazi institucion i sigurisë juridike dhe i mbrojtjes juridiko – kushtetuese ( ashtu siq ka ndodhur me disa vendime të saja, të cilat janë përmendur më sipër).

12. Në lidhje me trajtimin studimor të kompetencave të Gjykatës kushtetuese të

Republikës së Shqipërisë, konsiderojmë të rëndësishem rekomandimin në drejtim të rishqyrtimit të kompetencës për “ gjykimin pëfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një process të rregullt ligjor, pasi të jenë shterur të gjitha mjetet juridike pë mbrojtjen e këtyre të drejtave”, me qëllim të saktësimit të kësaj kompetence. Në të vërtet, nga vrojtimi studimor empirik i kësaj kompetence, lehtësisht mund të nxirret një përfundim se Gjykata kushtetuese e Republikës së Shqipërisë me anë të trajtimit ankimor, e shqyrton vlefshmërinë e një procesi të rregullt ligjor të zhvilluar pranë gjykatave të rregullta, me ç’ka mund të paraqitet si instancë e katërt e një sistemi gjyqësor në Republikën e Shqipërisë, që padyshim nuk ka qenë qëllim i kushtetutvënësit. Në të vërtet abuzimet në lidhje me shkeljen e të drejtave kushtetuese të qytetarëve, përveç me procesin e rregullt ligjor të karakterit procedural, mund të jenë pasojë edhe e zbatimit të gabuar të së drejtës materiale.

13. Natyrisht se me prezantimin e trajtimit studimor në kontekstin e “Zhvillimi i

gjyqësisë kushtetuese në Republikën e Maqedonisë”, në kontekst të punimit të doktoraturës, janë nxjerrë edhe përfundime dhe rekomandime të tjera, që mbase mund të jenë me interes për kontribute anësore, ndaj edhe nuk janë selektuar si të veçanta në sintezën përfundimtare të kësaj pjese të punimit të doktoraturës, por, mund të jenë pjesë përbërse e vepres, me rastin e botimit të mundëshëm.

165 | P a g e

Baza kushtetuese e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë

Kushtetuta Ee Republikës së Maqedonisë

Neni 108

Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë është organ i Republikës i cili mbron kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë.

Neni 109

Gjykatën Kushtetuese e përbëjnë nëntë gjyqtarë. Kuvendi i zgjedh gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese me shumicën e votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve. Mandati i gjyqtarëve zgjat nëntë vjet, pa të drejtë rizgjedhjeje. Gjykata Kushtetuese nga radhët e veta zgjedh kryetarin me kohëzgjatje prej tre vjetësh dhe pa të drejtë rizgjedhjeje. Gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese zgjidhen nga radhët e juristëve të shquar.

Neni 110

Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë: - vendos për përputhshmërinë e ligjeve me Kushtetutën; - vendos për përputhshmërinë e rregullave të tjera dhe të marrëveshjeve kolektive me Kushtetutën dhe me ligjet; - i mbron liritë dhe të drejtat e njeriut e të qytetarit, që kanë të bëjnë me lirinë e bindjes, ndërgjegjes, mendimit dhe shprehjes publike të mendimeve, bashkimin dhe veprimin politik dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve mbi bazë të gjinisë, racës, fesë, përkatësisë kombëtare, sociale dhe politike; - vendos për konfliktin e kompetencave midis bartësve të pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor; - vendos për konfliktin e kompetencave midis organeve të Republikës dhe njësive të vetadministrimit lokal; - vendos për përgjegjësinë e Presidentit të Republikës; - vendos për kushtetutshmërinë e programeve dhe statuteve të partive politike dhe të shoqatave civile; dhe - vendos edhe për çështje të tjera të përcaktuara me Kushtetutë.

Neni 111

Funksioni gjyqtar i Gjykatës Kushtetuese nuk pajtohet me ushtrimin e funksionit dhe profesionit tjetër publik ose me anëtarësimin në parti politike. Gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese gëzojnë imunitet. Për imunitetin e tyre vendos Gjykata Kushtetuese. Gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese nuk i nënshtrohen detyrimit në forcat e armatosura.

166 | P a g e

Gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese i pushon funksioni nëse paraqet dorëheqje. Gjyqtari i Gjykatës Kushtetuese do të shkarkohet nga detyra nëse dënohet për vepër penale me dënim të pakusht me burg me më së paku gjashtë muaj ose kur përgjithmonë do ta humb aftësinë për ushtrimin e funksionit të tij, të cilën e verifikon Gjykata Kushtetuese.

Neni 112

Gjykata Kushtetuese do të abrogojë ose shfuqizojë ligjin nëse konstaton se nuk është në përputhje me Kushtetutën. Gjykata Kushtetuese do të abrogojë ose shfuqizojë rregull tjetër ose akt të përgjithshëm, marrëveshje kolektive, statut apo program të partisë politike ose të shoqatës, nëse konstaton se të njëjtat nuk janë në përputhje me Kushtetutën ose me ligjin. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese janë të formës së prerë dhe të ekzekutueshme.

Neni 113

Mënyra e punës dhe procedura para Gjykatës Kushtetuese rregullohen me akt të Gjykatës.

AMENDAMENTI XV

1. Kuvendi i zgjedh gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese. Kuvendi zgjedh gjashtë gjyqtarë të Gjykatës Kushtetuese me shumicën e votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve. Kuvendi zgjedh tre gjyqtarë me shumicën e votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve, me ç’rast medoemos duhet të ketë shumicë të votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve të cilët u takojnë bashkësive të cilat nuk janë shumicë në Republikën e Maqedonisë. Mandati i gjyqtarëve zgjat nëntë vjet, pa të drejtë rizgjedhjeje. 2. Me këtë amendament zëvendësohet paragrafi 2 i nenit 109 të Kushtetutës së Republikës të Maqedonisë.

167 | P a g e

Baza kushtetuese e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë

KUSHTETUTA E REPUBLIKËS SË SHQIPËRISË

PJESA E TETË

GJYKATA KUSHTETUESE Neni 124

1. Gjykata Kushtetuese garanton respektimin e Kushtetutës dhe bën interpretimin përfundimtar të saj.

2. Gjykata Kushtetuese i nënshtrohet vetëm Kushtetutës. Neni 125

1. Gjykata Kushtetuese përbëhet nga 9 anëtarë, të cilët emërohen nga Presidenti i Republikës me pëlqimin e Kuvendit.

2. Gjyqtarët emërohen për 9 vjet, pa të drejtë riemërimi, nga radhët e juristëve me kualifikim të lartë dhe me përvojë pune jo më pak se 15 vjet në profesion.

3. Përbërja e Gjykatës Kushtetuese përtërihet çdo tre vjet në një të tretën e saj sipas procedurës së caktuar me ligj.

4. Kryetari i Gjykatës Kushtetuese emërohet nga radhët e anëtarëve të saj nga Presidenti i Republikës, me pëlqimin e Kuvendit, për një periudhë prej 3 vjetësh.

5. Gjyqtari i Gjykatës Kushtetuese vazhdon në detyrë deri në emërimin e pasardhësit të tij. Neni 126 Gjyqtari i Gjykatës Kushtetuese nuk mund të ndiqet penalisht pa pëlqimin e Gjykatës Kushtetuese. Gjyqtari i Gjykatës Kushtetuese mund të ndalohet ose të arrestohet vetëm në qoftë se kapet në kryerje e sipër të një krimi ose menjëherë pas kryerjes së tij. Organi kompetent njofton menjëherë Gjykatën Kushtetuese. Kur Gjykata Kushtetuese nuk jep pëlqimin brenda 24 orëve për dërgimin në gjykatë të gjyqtarit të arrestuar, organi kompetent është i detyruar ta lirojë atë. Neni 127

1. Mandati i gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese mbaron kur: a) dënohet me vendim të formës së prerë për kryerjen e një krimi; b) nuk paraqitet pa arsye në detyrë për më shumë se 6 muaj; c) mbush moshën 70 vjeç; ç) jep dorëheqjen; d) me vendim gjyqësor të formës së prerë deklarohet i paaftë për të vepruar.

2. Mbarimi i mandatit të gjyqtarit deklarohet me vendim të Gjykatës Kushtetuese. 3. Në rast se vendi i gjyqtarit mbetet vakant, Presidenti i Republikës emëron, me pëlqimin e

Kuvendit, një gjyqtar të ri, i cili qëndron në detyrë deri në përfundimin e mandatit të gjyqtarit të larguar.

Neni 128 Gjyqtari i Gjykatës Kushtetuese mund të shkarkohet nga Kuvendi me dy të tretat e të gjithë anëtarëve të tij për shkelje të Kushtetutës, për kryerjen e një krimi, për paaftësi mendore a fizike, për akte e sjellje që diskreditojnë rëndë pozitën dhe figurën e gjyqtarit. Vendimi i Kuvendit shqyrtohet nga Gjykata Kushtetuese, e cila, kur vërteton se ekziston një nga shkaqet e mësipërme,

168 | P a g e

deklaron shkarkimin nga detyra të anëtarit të Gjykatës Kushtetuese. Neni 129 Gjyqtari i Gjykatës Kushtetuese fillon detyrën pasi bën betimin para Presidentit të Republikës. Neni 130 Qenia gjyqtar i Gjykatës Kushtetuese nuk pajtohet me asnjë veprimtari tjetër shtetërore, politike ose private. Neni 131 Gjykata Kushtetuese vendos për: a) pajtueshmërinë e ligjit me Kushtetutën ose me marrëveshjet ndërkombëtare, siç parashikohet në nenin 122; b) pajtueshmërinë e marrëveshjeve ndërkombëtare me Kushtetutën para ratifikimit të tyre; c) pajtueshmërinë e akteve normative të organeve qendrore dhe vendore me Kushtetutën dhe me marrëveshjet ndërkombëtare; ç) mosmarrëveshjet e kompetencës ndërmjet pushteteve, si dhe ndërmjet pushtetit qendror dhe qeverisjes vendore; d) kushtetutshmërinë e partive dhe të organizatave të tjera politike, si dhe të veprimtarisë së tyre, sipas nenit 9 të kësaj Kushtetute; dh) shkarkimin nga detyra të Presidentit të Republikës dhe vërtetimin e pamundësisë së ushtrimit të funksioneve të tij; e) çështjet që lidhen me zgjedhshmërinë dhe papajtueshmëritë në ushtrimin e funksioneve të Presidentit të Republikës dhe të deputetëve, si dhe me verifikimin e zgjedhjes së tyre; ë) kushtetutshmerinë e referendumit dhe verifikimin e rezultateve të tij; f) gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave. Neni 132

1. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese kanë fuqi detyruese të përgjithshme dhe janë përfundimtare. Gjykata Kushtetuese ka vetëm të drejtën e shfuqizimit të akteve që shqyrton.

2. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese hyjnë në fuqi ditën e botimit në Fletoren Zyrtare. Gjykata Kushtetuese mund të vendosë që ligji ose akti tjetër normativ të shfuqizohet në një datë tjetër. Mendimi i pakicës botohet bashkë me vendimin.

Neni 133

1. Pranimi i ankesave për gjykim vendoset nga një numër gjyqtarësh, siç përcaktohet me ligj. 2. Gjykata Kushtetuese vendos me shumicën e të gjithë anëtarëve të saj.

Neni 134 1. Gjykata Kushtetuese vihet në lëvizje vetëm me kërkesë të:

a) Presidentit të Republikës; b) Kryeministrit; c) jo më pak se një së pestës së deputetëve; ç) Kryetarit të Kontrollit të Lartë të Shtetit; d) çdo gjykate sipas rastit të nenit 145 pika 2 të kësaj Kushtetute; dh) Avokatit të Popullit;

169 | P a g e

e) organeve të qeverisjes vendore; ë) organeve të bashkësive fetare; f) partive politike dhe organizatave të tjera; g) individëve.

2. Subjektet e parashikuara nga nënparagrafët dh, e, ë, f dhe g të paragrafit 1 të këtij neni mund të bëjnë kërkesë vetëm për çështje që lidhen me interesat e tyre.

Baza kushtetuese e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës Kushtetuta e Republikës së Kosovës Kapitulli VIII Neni 112 [Parimet e Përgjithshme] 1. Gjykata Kushtetuese është autoriteti përfundimtar në Republikën e Kosovës për interpretimin e Kushtetutës dhe përputhshmërisë së ligjeve me Kushtetutën. 2. Gjykata Kushtetuese është plotësisht e pavarur në kryerjen e përgjegjësive të saj. Neni 113 [Juridiksioni dhe Palët e Autorizuara] 1. Gjykata Kushtetuese vendos vetëm për rastet e ngritura para gjykatës në mënyrë ligjore nga pala e autorizuar. 2. Kuvendi i Kosovës, Presidenti i Republikës së Kosovës, Qeveria dhe Avokati i Popullit janë të autorizuar të ngrenë rastet në vijim: (1) çështjen e përputhshmërisë së ligjeve, të dekreteve të Presidentit e të Kryeministrit dhe të rregulloreve të Qeverisë, me Kushtetutën; (2) përputhshmëria e Statutit të Komunës me Kushtetutën. 3. Kuvendi i Kosovës, Presidenti i Republikës së Kosovës dhe Qeveria janë të autorizuar të ngrenë çështjet në vijim: (1) konflikti në mes të kompetencave kushtetuese të Kuvendit të Kosovës, Presidentit të Republikës së Kosovës dhe Qeverisë së Kosovës; (2) përputhshmëria e referendumit të propozuar me Kushtetutën; (3) përputhshmëria e shpalljes së Gjendjes së Jashtëzakonshme dhe veprimeve të ndërmarra gjatë Gjendjes së Jashtëzakonshme me Kushtetutën; (4) përputhshmëria e një amendamenti të propozuar kushtetues me marrëveshjet e detyrueshme ndërkombëtare, të ratifikuara sipas kësaj Kushtetute dhe rishikimi i kushtetutshmërisë së

170 | P a g e

procedurës së ndjekur; (5) nëse është shkelur Kushtetuta gjatë zgjedhjes së Kuvendit. 4. Komuna është e autorizuar të kontestojë kushtetutshmërinë e ligjeve ose të akteve të Qeverisë, të cilat cenojnë përgjegjësitë komunale ose zvogëlojnë të hyrat e komunës, në rast se komuna përkatëse është prekur nga ai ligj ose akt. 5. Dhjetë (10) a më shumë deputetë të Kuvendit të Kosovës, brenda një afati prej tetë (8) ditësh nga dita e miratimit, kanë të drejtë të kontestojnë kushtetutshmërinë e çfarëdo ligji ose vendimi të miratuar nga Kuvendi, si për përmbajtjen, ashtu edhe për procedurën e ndjekur. 6. Tridhjetë (30) a më shumë deputetë të Kuvendit të Kosovës, janë të autorizuar të ngrenë çështjen nëse Presidenti i Republikës së Kosovës ka kryer shkelje serioze të Kushtetutës. 7. Individët janë të autorizuar të ngrenë shkeljet nga autoritetet publike të të drejtave dhe lirive të tyre individuale, të garantuara me Kushtetutë, mirëpo vetëm pasi të kenë shteruar të gjitha mjetet juridike të përcaktuara me ligj. 8. Gjykatat kanë të drejtë t’i referojnë Gjykatës Kushtetuese çështje përkitazi me përputhshmërinë kushtetuese të një ligji, nëse ajo përputhshmëri është ngritur gjatë procedurës gjyqësore dhe gjykata referuese nuk është e sigurt për përputhshmërinë e ligjit të kontestuar me Kushtetutën dhe nëse vendimi i gjykatës referuese për rastin e caktuar, varet nga përputhshmëria e ligjit në fjalë. 9. Kryetari i Kuvendit të Kosovës duhet të referojë amendamentet kushtetuese të propozuara para miratimit në Kuvend, me qëllim që të konstatohet nëse amendamenti i propozuar i zvogëlon të drejtat dhe liritë e garantuara me kapitullin II të Kushtetutës. 10. Juridiksioni shtesë mund të rregullohet me ligj. Neni 114 [Përbërja dhe Mandati i Gjykatës Kushtetuese] 1. Gjykata Kushtetuese përbëhet nga nëntë (9) gjyqtarë, të cilët do të jenë juristë të shquar dhe personalitete me moralin më të lartë, jo me më pak se dhjetë (10) vjet përvojë profesionale përkatëse. Kualifikimet e tjera përkatëse rregullohen me ligj. Parimet e barazisë gjinore do të respektohen. 2. Gjyqtarët emërohen nga Presidenti i Republikës së Kosovës, me propozimin e Kuvendit, për një mandat nëntëvjeçar, pa mundësi vazhdimi. 3. Vendimi për të propozuar shtatë (7) nga gjyqtarët, varet nga miratimi i dy të tretave (2/3) të deputetëve të Kuvendit të pranishëm dhe që votojnë. Vendimi për të propozuar dy (2) gjyqtarët e tjerë, merret me shumicën e votave të deputetëve të Kuvendit, të cilët janë të pranishëm dhe që votojnë, por që mund të bëhet vetëm pas pëlqimit të shumicës së deputetëve të Kuvendit, të cilët i

171 | P a g e

mbajnë vendet që janë rezervuar ose garantuar për përfaqësuesit e komuniteteve që nuk janë shumicë në Kosovë. 4. Nëse mandati i gjyqtarit përfundon para mbarimit të mandatit të rregullt, emërimi i gjyqtarit të ri bëhet në pajtim me këtë nen, me mandat të plotë, pa të drejtë rizgjedhjeje. 5. Zgjedhja e Kryetarit dhe Zëvendëskryetarit të Gjykatës Kushtetuese, bëhet nga gjyqtarët të Gjykatës Kushtetuese me votim të fshehtë të gjyqtarëve të Gjykatës, për mandat trevjeçar. Zgjedhja në këto funksione nuk e zgjat mandatin e gjyqtarit. Neni 115 [Organizimi i Gjykatës Kushtetuese] 1. Gjykata Kushtetuese përcakton organizimin e vet të brendshëm, rregulloren e punës, proceset e vendimmarrjes dhe çështje të tjera organizative në pajtim me ligjin. 2. Gjykata Kushtetuese publikon raportin vjetor. Neni 116 [Efekti Juridik i Vendimeve] 1. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese janë të detyrueshme për gjyqësorin dhe të gjithë personat dhe institucionet e Republikës së Kosovës. 2. Përderisa procedura të mos përfundojë para Gjykatës Kushtetuese, ajo mund të suspendojë përkohësisht veprimin ose ligjin e kontestuar, derisa të merret vendimi i Gjykatës, nëse konsideron që aplikimi i veprimit a ligjit të kontestuar, mund të shkaktoj dëme të pariparueshme. 3. Përveç nëse është përcaktuar ndryshe me vendim të Gjykatës Kushtetuese, shfuqizimi i ligjit, i aktit ose i veprimit hyn në fuqi në ditën e publikimit të vendimit të Gjykatës. 4. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese shpallet në Gazetën Zyrtare. Neni 117 [Imuniteti] Gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese gëzojnë imunitet nga ndjekja penale, paditë civile dhe shkarkimi nga detyra për vendimet e marra, mendimet e shprehura dhe veprimet e marra Brenda fushës së përgjegjësive si gjykatës të Gjykatës Kushtetuese. Neni 118 [Shkarkimi] Gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese mund të shkarkohen nga Presidenti i Republikës së Kosovës me propozimin e dy të tretave (2/3) të gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese, vetëm për kryerjen e krimeve të rënda ose për mospërfillje të rëndë të detyrave.

172 | P a g e

Literatura e shfrytëzuar dhe e konsultuar Luan Omari- Aurela Anastasi, “E drejta Kushtetuese”, Shtëpia Botuese “ABC”, Tiranë, 2010 Bajram Pollozhani, “ Krijimi i së drejtës dhe roli i teknikes juridike”, Logos, Shkup, 2003 Bajram Pollozhani, “Një shqyrtim komparativ kushtetues- juridik për mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë”, Universitas, Viti V, Nr.8, Tetovë, Tetor 2006 Kurtesh Saliu, “E drejta Kushtetuese”, ( Libri I ), Prishtinë, 1998 Krisatq Traja, “Drejtësia Kushtetuese”, Shtëpia Botuese “Luarasi”, Tiranë, 2000 Sokol Sadushi, “Kontrolli Kushtetues”, Shtëpia Botuese BOTIMPEX, Tiranë, 2004 Kranar Loloçi, “Kushtetuta dhe nevoja për një mentalitet të ri”, “Horizont”, Tiranë, 2002 Luan Omari, “ Parime dhe institucione të së drejtës publike”, botimi i shtatë, Botimet “Elana Gjika”, Tiranë, 2004 Vesela Mukovska- Çingo, “Ustavno sudstvo”, (Teorija i praktika), Shkup, 2002 Osman Kadriu, “Rregullimi kushtetues i Maqedonisë”, Shkup 2006 Lazar Kitanovski, “Podelba na vlasta”, Skopje, 1996 Savo Klimovski, “Ustaven i politiçki sistem”, Prosvetno delo, Skopje, 1997 Svetomor Shkariç, “Sporedbeno i makedonsko ustavno pravo”, Matica, Skopje, 2002 Svetomor Shkariç,” Ustavno pravo” (prva kniga ), Skopje, 1994 Svetomor Shkariç,” Ustavno pravo” (vtora kniga), Union –Trade, Skopje, 1995 Dimitar Kuliç, “Ustavno sudsvo u svetu”, Beograd-Zajeçar, 1982 Kudret Çela, Nazmi Biçoku, etj. Bazat e së drejtës civile të RPSSH, Tiranë, 1983 Kurtesh Saliu, E drejta Kushtetuese, ( Libri I ), Prishtinë, 1998 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, Shtëpia Botuese BOTIMPEX, Tiranë, 2004 Luan Omari, Parime dhe institucione të së drejtës publike, botimi i shtatë, Botimet “Elana Gjika”, Tiranë, 2004 William E. Nelson, Marbury v. Madison, The Origins and Legacy of Judicial Review(University Press of Kansas: Kansas, 2000) Helen Fenwick, Gavin Phillipson and Roger Masterman (eds.), Judicial Reasoning Under the UK Human Rights Act (Cambrdige University Press: Cambridge, 2007), Hans Kelsen, Pure Theory of Law (The Laëbook Exchange LTD: Clark, New Jersey 2002, Hans Kelsen, General Theory of Law and State (Harvard University Press: Cambridge, MA, 1945) Michael Rosenfeld and Andras Sajo (eds.), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Law (Oxford University Press: Oxford, 2012 ) Slobodan Samardzic (ed.), Norma i Odluka. Karl Smit i Njegovi Kritiçari (“Filip Visnjic”: Beograd, 2001), Herman Schwatrz, The Stuggle for Constitutional Justice in Post – Communist Europe (The University of Chicago Press: Chicago, 2000) Levent Gonenc, Prospects for Constitutionalism in Post – Communist Countries (Martinus Nijhoff Publishers: The Hague, 2002, Jean – Pierre Massias, Droit Constitutionel des Etats d’ Europe de l’ Est (2eme edition entierment revue), Presses Universitaires de France: Paris, 2008 Sistemi e Modeli di Giustizia Costituzionale, Vol. I (2009) et Vol. II (2010) (CEDAM: Padova, 2009 et 2010)

173 | P a g e

Dr. Dimitrije Kulic, Ustavno Sudstvo u Svetu (NASA REC: Leskovac , 1972) Wojciech Sadurski (ed.), Constitutional Justice, East and Ëest. Democractic Legitimacy and Constitutional Courts in Post-Communist Europe in a Comparative Perspective (Klwuer Law Publisher: The Hague, 2010) Pietro Costa and Danilo Zolo (ed.), The Rule of Law. History, Theory and Criticism (Springer: The Netherlands, 2010). Adam Czarnota, Martin Krygier and Ëoijciech Sadurski (eds.), Rethinking the Rule of Law After Communism (CEU Press: Budapest, 2005) Laszlo Solyom, Constitutional Judiciary in a Neë Democracy (University of Michigan Press: Michigan, 2000) Radoslav Prochazka, Mission Accomplished. On Founding Constitutional Adjudication in Central Europe (CEU Press: Budapest, 2002) S. E. Finer, The Hsitory of Government (I-III) (Oxford University Press: Oxford, 1999), Scott Gordon, Controlling the State. Constitutionalism From Ancient Athens to Today (Harvard University Press: Massachusetts, 1999) Jane Stromseth, David Wippman & Rosa Brooks , Can Might Make Rights? Building the Rule of Law After Military Interventions (Cambrdige University Press: Cambridge, 2006) Maujro Capelleti, Judicial Review in the Contemporary World (The Bobbs-Merrill Company Inc.: USA, 1971), John Bell, French Constitutional Laë (Clarendon Press: Oxford, 1992) Allan R. Brewer-Carias, Constitutional Courts as Positive Legislators. A Comparative Law Study (Cambridge University Press: Cambridge, 2011 Andrea Gams, Hyrje në të drejtën civile, pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 1876. Ardian Nuni, Hyrje në të drejtën civile, Tiranë, 2006 Arsen Grupçe, Imotno (gradjansko) pravo, pjesa e përgjithshme, Shkup, 1983. Vesela Mukovska- Çingo, Ustavno sudstvo, (Teorija i praktika), Shkup, 2002 Osman Kadriu, Rregullimi kushtetues i Maqedonisë, Shkup 2006 Lazar Kitanovski, Podelba na vlasta, Skopje, 1996 Savo Klimovski, Ustaven i politiçki sistem, Prosvetno delo, Skopje, 1997 Dimitar Kuliç, Ustavno sudsvo u svetu, Beograd-Zajeçar, 1982 Christa Tobler, Indirect Discrimination: A Case Study Into the Development of the Legal Concept of indirect Discrimination under EC laë, Oxford, 2005 Embodying inequality: a revieë of concepts, measures, and methods for studying health consequences of discrimination, International Journal of Health Servieces, Volumi 29, Nr. 2/1999, www.sph.uth.edu Petar Klariç&Martin Vedrish, Gradjansko pravo, Zagreb, 2006

174 | P a g e

Kushtetutat:

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë (me praktik gjyqësore), Luarasi, Tiranë, 2004

Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë ( me amandamentet kushtetuese), Botim i Gazetës Zyrtare të Republikës së Maqedonisë, Shkup 2002(teksti në gjuhen maqedone)

Kushtetuta (Bullgari, Francë, Greqi, Gjermani, Hungari, Itali, Kanada, Rumani, ShBA), Botim i Albin, Tiranë, 1995 Kushtetuta 2 ( Austri, Holandë, Kroaci, Maqedoni, Norvegji, Rusi, Slloveni, Spanjë, Suedi, Turqi) Botim i Albin, Tiranë, 1998

Ligjet: Ligji për mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Shqipërisë Ligji për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë Ligji nr. 9970, datë 24.07.2008 "Për barazinë gjinore në shoqëri" Ligji mbi trashëgiminë i Republikës së Maqedonisë Ligji mbi familjen i Republikës së Maqedonisë Ligji mbi marrëdhënie të punës i Republikës së Maqedonisë Ligji për pronësi dhe të drejtat tjera sendore i Republikës së Maqedonisë Ligji për nëpunës shtetëror i Republikës së Maqedonisë. Legjislacioni nërkombëtar: Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut Konventa Kuadër “Për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare” Direktivën e Këshillit 2004/43/KE të 29 qershorit 2000 për “Zbatimin e parimit të trajtimit të barabartë ndërmjet personave pavarësisht prejardhjes racore apo etnike”. Direktivën e Këshillit 2000/78/KE të 27 nëntorit 2000 për “Përcaktimin e një kuadri të përgjithshëm për trajtimin e barabartë në punësim dhe marrëdhëniet gjatë punës”. Direktivën e Këshillit 2004/113/KE të 13 dhjetorit 2004 për “Zbatimin e parimit të trajtimit të barabartë ndërmjet burrave dhe grave në mundësinë për të pasur dhe për t’u furnizuar me mallra dhe shërbime”. Direktivën e Parlamentit Europian dhe të Këshillit 2006/54/KE të 5 korrikut 2006 për “Zbatimin e parimit të mundësive të barabarta dhe të trajtimit të barabartë të burrave dhe grave në çështjet e punësimit dhe marrëdhëniet gjatë punës” Raporti i Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë për vitin 2011. Raporti vjetor i vitit 2011 të Avokatit të Popullit të Maqedonisë

Ligjet dhe rregulloret 1. Ligji Nr. 8577, datë 10.02.2000 për organizimin dhe funksionimin e Gjykates

Kushtetuese të Republikësë Shqipërisë

175 | P a g e

2. Regullorja e Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë, e vitit 2002, Gazeta Zyrtare e RM-së, 1992

3. Ligji për Gjykatat, Gazeta Zyrtare e RM-së, nr. 45/95 4. Ligji për Gjykatat, Gazeta Zyrtare e RM-së, nr. 58/06 5. Ligji për përdorimin e flamujve të bashkësive në Republiken e Maqedonisë,

Gazeta Zyrtare e RM-së, nr. 58/05

Burime nga interneti

1. www. Gjk.gov.al 2. www. Usud. Gov.mk 3. www.Gjk-ks.org 4.http:/www.venice.coe.int.

Përmbledhje Vendimesh të Gjykatës Kushteuese të Republikës së Shqipërisë

1. Vendime të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë (permbledhje

vendimesh), 2000-2001 2. Vendime të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë (permbledhje

vendimesh ) , 2002 3. Vendime të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë (permbledhje

vendimesh) 2003 Vendime të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë (permbledhje), 2004

4. Vendime të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë (permbledhje vendimesh), 2005

Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë

1. Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë 1994- 2003, Shkup,

2. Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë për vitin 1998

3. Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë për vitin 1999

4. Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë për vitin 2001

5. Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë për vitin 2002

176 | P a g e

6. Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë për vitin 2003

7. Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë për vitin 2004

8. Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë për vitin 2005 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë për vitin 2006

Botime të tjera

1. “ 5- vjet Kushtetutë” (1998-2003) Buletin i posaçem, Gjykata kushtetuese e

Republikes së Shqipërisë dhe Komisioni i Venecias, Tiranë, 2004 2. “ 10 – vjetë Gjykatë kushtetuese”, (1992-2002), Tiranë, 2003 3. “Ustavno sudska zashtita – realnost i perspektivi”, 2-5 Korrik,2004, Shkup 4. Të drejtat kushtetuese n interpretimin e Gjykatës së Lartë të Shteteve të

Bashkuara të Amerikës, (Vendime të përzgjedhura), Tiranë ,2012 5. Vendime të zgjedhura të Gjykatës Kushtetuese Federative të Republikës

Federative të Gjermanisë, Botimi jubilar, Konrad Adenauer Stiftung, 6. Dokumente ndërkombëtare për gjyqësi efikase dhe të pavarur.

177 | P a g e

178 | P a g e