UDK 911,3 711 45 1497.1151 »Peč« = 861

Muharem Cerabregu*

URBANI RAZVOJ PEČI

Tokom č i tave povi jest i čov ječanstva po jam grada i njegova dimenzi ja izražava s tupanj ekonomskog I ku l tu rnog razvi tka jedne sredine. Razvoj i razmještaj u rbane t radic i je na pros toru Kosova počinje od najstar i j ih vremena, čl ja re lat ivno gusta mreža znatno ut ječe na f iz ičk i i funkc iona ln i preobražaj u prostoru jugois točne Evrope.

Med ju č in jen ice koje u t ječu na razvoj i razmješta j nasel ja i urbanih centara na ter i tor i j i Kosova možemo ubroj i t i :

— dvi je največe ravn ice (Dukagj inska i Kosovska) okružene v isok im p lan inama i p lan insk im predje l ima;

— geografsk i položaj — kr ižanje kont inenta ln ih sa pr imorsk im putevima (npr. Lissos — Naisus, S i rmium — Scupi) ;

— podzemno rudno bagostvo, pogodno tle itd.

Spomenut i e lement i uvjetoval i su neprek idan razvi tak jedne guste mreže na-selja i gradova, ko ja je u usporedbi sa os ta l im d je lov ima jugois točne Evrope znat-no gušča. Nj ihova opča osobi tos t jest da su loc i rana duž prs tenastog podnožja na punktov ima sa povol jn im pr i rodn im i s t ra tešk im prednost ima.

GEOGRAFSKI POLOŽAJ PEČI — Peč kao nasel je niče i razvija se zahvia ju juč i š i rokom zaledju, po jam koj i obuhvata šir i prostor od večeg dijela Dukagj inske rav-nice.

Razvoj Peči ima kompleksan sadržaj , uz pr i rodne oko lne uvjete (plodna ravni-ca, p lan insko zaledje sa šumom i pašn jac ima, snažni k rašk i izvori na podnožju, mnogobro jn l tokovi itd.) val ja spomenut i i položaj grada smješten na ivicl dv i ju geografsk ih ci jel ina tj. izmedju p laninsk ih predjela na zapadu i p rostorn ih ravnica na istoku, na mjestu gdje su se susrel i putevi p lan insk ih predjela sa ravn ičarsk im i pr imorsk im.

Glavni put do Peči dolazi iz Prizrena (Theranda) odakle skreče prema is toku poprečno presecajuč i Dukag j insku I Kosovsku ravnicu, u pravcu centra Pokraj ine — Prišt ine, odnosno dardanske Provinci je — Ulpiana. Ovaj put je u toku povi jest i zadržao ulogu t rgovačkog i vo jnog puta.

Drugi važan, ravn ičarsk i put, od Peči ide od Pečke Banje za Mi t rov icu odnos-no Ibarsku k l isuru za Munic ip i j DD (Arrh ibant ium), grad sa pr imarno rudarsk im akt ivnost ima, smješten u podnožju Kopaonika odnosno — Monte Argentar iuma.

• Dr., doc.. Geografski institut Prirodno matematički fakultet, 38000 Priština, glej izvleček na koncu zbornika.

Važni putevi od Peči idu u pravcu zapada i sjevera i to su p laninski putevi. Na zapadu se preko Rugovske k l isure granaju u t r i pravca za Polimlje: Cafa e Diel l i t , Cakor i Qafa e Boges, dok na sjeveru put ide prema Rožaju za Peštersku v isoravan.

PEČ U PROSTORU I VREMENU. Egzistenci ia Peči ima dugu t radic i ju , či ja se po l i t i čko-admin is t ra t ivna i ku l turna uloga razvila od najstar i j ih vremena.

D a r d a n s k o d o b a — Prva faza urbanizaci je Peči kao i osta l ih urbanih centara Pokraj ine, poč in je sa au toh ton im s ta tusom i l i rskog doba. Urbana jezgra Peči, prema tome pr ipada da rdanskom vremenu tzv. »kasno željezno doba«. U ovom razdobl ju ovi centr i su utvrde i s jedišta poglavara plemena — »fisova«. Gradn ja i organizaci ja naseobina u ovoj fazi — vic i , ispunjava osnovne s t ra teške i pr i rodne uvjete. Ovaj prvobi tn i model urbanog razvi tka je karak ter is t ičan za ci jelu i l i rsku mater i ja lnu kul turu.

Arheološk i nalazi pronadjeni unutar areala današnje Peči i u okol ic i , kazuju da od prapovi jest i se ovdje razvija organiz i ran obl ik ž ivota, koj i do laskom r imskih osvajača i n j ihovog ku l tu rnog ut jecaja trpi preobražaj .

R i m s k o d o b a — Širenjem i zadržavanjem r imske civ i l izaci je u našim kra jev ima se uvodi novi obl ik u rbanog ži tova tzv. c iv i tates. Bi tno je istači da se najviši s tupanj urbanog razvi tka na Kosovu javlja oko 4. s to l ječa n.e. Status mu-nic ipi ja Peč v jero ja tno dobiva oko 1. s to l ječa naše ere, u vr i jeme kad isti uživaju Ulpiana i Munic ip i j DD (Arrh ibant ium).1 Zaniml j lvo je spomenut i da u ovo doba Peč egzist i ra kao ¡edino urbano središte na prostoru Dukagj inske ravnice, š to ukazuje na sta lan uspon i p res t ruk tur i ran je stanovništva.

A R E A L G R A D A . Prvobi tno jezgro grada se razvi ja na Pečkom pol ju, s obi je s t rane r i jeke Bistr ice. Do skoro, točni je do 1960. i 1978. g. bile su sačuvane i ruševine sa konturama pružanja dvi ju utvrda. U s tarom gradu je utvrda tzv. »Gradina« (lokalni naziv pot jekao od mjesnog stanovniš tva) , imala obl ik osmero-kutn ika sa s t ran icama dužine cca 25 metara. Ova ant ička gradjevina unutar koje su pronadjeni razni os tac i mater i ja lne ku l ture kao: posude r imskog vremena, novci sa l ikom Konstant ina Vel ikog itd. je postoja la do jeseni 1978. godine. U ovom area lu pruža se industr i jska zona grada.

Star i grad sa sjeverne s t rane je imao ¡oš jednu utvrdu, koja se u narodu pamt i kao »Kalaja«. Ova utvrda ¡e bila u uporabi do vremena povlačenja Turaka iz ov ih krajeva. I ovaj ob jekat od histor i jske važnost i , unutar ko jeg su pronadjen i mater i ja ln i ostac i razl ič i t ih per ioda — po predanju loka lnog stanovniš tva — sa parc i ja ln im z id inama sa čet i r i kule na čet ir i kuta, je posto jao do 1960. godine. U prostoru Kalaje su izgradiene pr ivatne kuče, prema predv id jenom planu urbanog razvoja grada.

Sa žal jenjem moramo konsta t i ra t i da uprkos posta jan ju ruševina i znanju o posta jan ju s tarog grada, koj i se i od pri je rata spomin je kao histor i jsk i spomenik na l isti Medjunarodne komis i je za zašt i tu spomenika, na to »zaboravl jeno« i ru-šeno s is tematsk i i bezobzirno.

Egzistenci ja ant ičkog grada na Pečkom pol ju sa obi je s t rane r i jeke Bistr ice, pokazuje č in jen icu da se ovdje radi o jednom dosta ve l ikom gradu koji se pružao na nekol iko t isuča četvorn ih metara. Nema sumnje da se veči d io grada pružao na l i jevoj strani ri jeke. Medjut im, pošto star i grad osta je bez zašt i te, a nisu zastupl jeni

1 Kod Ptolomejeve pete predodžbe Arrhibantium se locira na sieveru Scardusc—šare. Ovaj naziv može protumačit i na albanskom kao složenica dviju ri ječi: ARRI (zlato) i BAN (činiti, raditi) što bi se moglo prevesti kao ZLATARA tj . mjesto gdje se zlato obradjuie. Imajuči u vidu oval smisao i funkciju Municipi ja DD — prema mom mišljenju to je jedna ista lokacija.

arheološki radovi, te zbog svakodnevnog razaranja, sve više iščezavaju dokazi o posto janju.

Što se t iče s ta tusa munic ip i ja ovog grada nema sumnje da ¡e Peč uživala ovaj s ta tus u pr i log čemu govore sl l jedeče činjenice:

— Peč ima najprost ran i j i areal an t i čkog mater ia la na Dukagj inskoj ravnici , na prostoru je za vr i jeme r imske v ladav ine posto iao ¡edan munic ip i j ;

— u Peči ¡e pronadieno najv iše štela u odnosu na osta le an t ičke lokaci je Kosova; — kamena ploča dekur iona.

Iz urbanog per ioda Peči sačuvani su mnogobro jn i rel jefi sa f igu rama autohto-nih mot iva (koji se smat ra ju na jdekorat ivn i j im u odnosu na osta le urbane centre Kosova) i nazivi.2 Ova mater i ja lna kul tura sa bro jn im spomenic ima, na mjestu gdje je v jero ja tno posto ja la radlonica za obradu kamena (Mocsy), ukazuje i na značaj -nost grada. Naime, pr isustvo ovakve rad ion ice u jednom mjestu za vr i jeme Rimlja-na jeste pr iv i legi ja ve l ik ih centara. Bi tno je spomenut i da kod vel ikog broja nagrob-nih spomenika nai laz imo na pretstave ar is tokrac i je au toh tonog podr i jek la, š to ogovor i da je i u toku r imske vlast i dardanska v laste la sačuvala vodeče pozici je.

I na kraju, najzrel i j i dokaz o s ta tusu munic ip i ja jest f ragment kamene ploče pronadjen u bližini Peči. Iz teksta sa ove mermerne p loče jasno se ocr tava činje-nlca o posto janju munic ip i ja u neposrednoj bl ižini, najv jero jatn i je u Peči.3 Epigraf-skom anal izom teksta dolaz imo do saznanja da se radi o di je lu nagrobne p loče Marka Ulpia v isokog magis t ra ta sa funkc i jom DEKURION-a i EDIL-a koj i je najv je-ro jatn i je živjeo i radio u munic ip i ju koji se nalazio na t lu današnje Peči.4

OKO IDENTIFIKACIJE NAZIVA GRADA. U konkre tnom s lučaju kada nedosta je konkre tna dokumentac i ja npr. arheološka, neki aspekt i o posto jan ju mogu se os-vi jet l i t i i na osnovu osta l ih izvora.

Naime, pre l is tavanjem kolekci je kara ta Kosova npr. kod Ptolomeja tj. u petoj tabul i njegove »Geograf i je« kod s jevernog izvor išnog kraka DRILONA (Drini-Drim) tj. Bi jelog Drima nai lazimo lokaci ju koja i po miš l jenju poznatog kosovskog arheologa E. če rškova treba da se odnosi na an t ičk i munic ip i j na mjestu današ-njeg grada Peči. Radi se o an t i čko j lokaci j i S iparantum (na kasni j im kar tama Sipa-rant, S iparum, Sipar).5

2 Zanimlj ivo je spomenuti da kod štela nailazimo na karakterist ični aristokratski patronimik svojstven za ovaj dio Dardanije, u originalnom autohtonom obliku. Riječ je o nazivu DASSI-OS koji u pri jevodu sa albanskog znači: ovan, a zadržao se do današnjih dana kod starog stanovništva. Ovaj naziv naiazimo kao prezime, kod Albanaca DASHI a kod Srba Dašlč, i kao nadimak kod Srba — Dašo. Zatim u govornom žargonu i kod Albanaca i kod Srba upotrebljava se termin DASO u smislu sposoban, jak, junak itd.

3 Ova ploča ¡e informativno publicirana od strane N. Vullča (Spomenik SKA XCVIII, 104) i sa-čuvani tekst glasi:

M VL DE O M . . . DE O M . . . AEDI . . .

Sve naknadne komentare i objašnjenja dao je kolega Naser FERRI — arheolog kao i podatke fus-note.

4 U svom radu koji je u rukopisu I ja mu se zahvaljujem na nesebičnoj pomoči koju ml |e pružio pri pripremj ovog rada.

5 E. čerškov: Rimljani na Kosovu I Metohlj i , Beograd 1969, str. 29-30 i 48 I na kasnij im kar-tama koje sadrže pomiješane geografske podatke antičke i moderne, i rekonstruirane sa ant ičkim sadržajem, Siparant se stalno locira na izvorištvu Bijelog Drima.

Prema tome, od gore spomenut ih č in jenica možemo pretpostav i t i da je stara Peč bila munic ip i i i da se u dardansko- r imsko doba nazivala Siparant , odnosno Siparantum.

B i z a n t s k o d o b a — Sa razdvajanjem r imskog Imperi ja na Istočno-Bizant i Zapadno r imsko Carstvo-Rim godine 395. provinci ja Dardani ja potpada pod juris-d ikc i ju Bizanta, o čemu govore mnogobro jn i arheološk i nalazi u razl ič i t im d je lov ima Kosova.

U početku Ranog Srednjeg v i jeka stara Peč kao i svi urbani centr i u jugois-točnoj Evropi, po lagano gubi ekonomsku, ku l tu rnu i admin is t ra t i vnu ulogu. Naime, prv im prodorom barbarsk ih hordi (Goti — Vst.) i kasn i j im neprek idnim napadima gradovi u ovom di jelu Evrope bivaju p l jačkani , rušeni i pal jeni.

Bi tno je istači da u ovo doba Bizantom vlada car Just in ian dardanac iz Ulpiane, poznat kao vel ik i obožavo lac gradova. Ovaj, posl i je prv ih razaranja poduzima mjere za izgradnju jednog obrambenog sistema utvrdjenja na ci je lom ter i tor i ju ju-go is točne Evrope.

Ovom pr i l ikom samo na područ ju Dardani je je pod ignuto ili renovi rano 69 utvrd jenih gradova, ko jom pr i l i kom se mi jenjaju prvobi tn i nazivi.6 Na l isti ovih utvrdjenja nalazimo i lokac i ju Pantza — koja treba da se odnosi na kor i jen na-ziva Pek — koj i u kasni j im var i jac ima nalazimo na a lbanskom: Pekia, Peja; a na s rpsko-hrva tskom Peč, te na tu rskom jeziku Ipek.

Spomenut i s istem utvrda kasni j im neprek idnim napadima raspada se zauvi jek.

PREPOROD GRADA. Uprkos razaranju život ovog mjesta nije isprekidan. On se nastavl ja sukces ivnom izgradnjom na zapadnoj ivici s ta rog grada. Najza-padni ja točka grada jeste Pečka Patr i jarš l ja izgradjena u XIII. st., koja ujedno evi-dent i ra i pr isustvo feuda lnog perioda.

Dolaskom Turaka u XIV st. mi jenja se i koncept gradnje i organiz i ranost gra-da. Snažan razvoj preuzimaju obr t i osta le nepol jopr lvredne akt ivnost i . U ovo vri-jeme prevlada u f iz ionomi j i grada or l jenta ln i izgled, od kada se i pojedini dl je-lovi grada or i jent l ra ju na s ta lne funkc i je : npr. čarš i ja, mahale, tabhana itd. Pre-ma tome u ovoj fazi imamo znatno jačanje sloja obr tn ika i t rgovaca, zat im pomi-ješano sa pr imarn im, i s tanovn iš tvo koje se bavi samo pr imarn im akt ivnost ima.

Tokom XIV-XVIII stol ječa u ovom gradu Dubrovčani su imal i svoja sk lad iš ta i s ta lne t rgovačke veze. U ovom razdobl ju Peč se razvi ja pod intenzivnim ut jeca-jem or i jenta lne kul ture.

Spomenut ču i č in jen icu da se u fazi preporoda i izgradnje vel ik ih zgrada, upot reb l javao več obradjeni mater i ja l (kamen) iz ruševina an t l čkog grada.

P e k i a — s j e d i š t e Dukag j inskog Sandžakata. Za Peki ju nam nisu saču-vani opis i i s ta t is t ičk i podatc i sve do vremena prvog popisa s tanovniš tva 1485. g., kada je nabrojeno 7 mahala i 58 kuča. Takodjer i za kasni ja razdobl ja nema-rno dovo l jno podataka, prema tome vel ič ina grada se može proci jeni t i kao i funk-ci ja prema bro ju mahala, bro ju obr tn ičk ih dučana u čarš i j i idr.

Medju t im, konsu l tac i jom star i j lh karata možemo doč i do novih podataka. Ta-ko napr. na predodžbama poznatog venec i janskog geografa i kar togra fa Coronel l i - ja na jednoj kar t i iz cca 1688. g. je zabi l ježeno: Pechia — Residenza del Sang iaco di Ducagln i . Za ovu Ikoaci ju u kasni jo j revld i ranoj edic i j i — 1689. g., bil ježi 600 ku-ča tj. oko 4.000 stanovnika.

Prema tome, od spomenut ih podataka možemo konsta t i ra t i da se Pekia u ovo vr i jeme, u pogledu razvl tka t j . prema funkc i j i admin is t ra t lvno- reg iona lnog ka-raktera nalazi još u fazi obnav l jan ja i v račanja izgubl jene uloge, koju je imala pri-

6 Procopli Caesarensis: DE AEDIFICIS, IV, 3

¡e t isuča godina. Nema sumnje da je ova razvojna faza naselja još u s ta lnom us-ponu, al i još znatno niža u odnosu na nekadašnj l s ja j munic ip i ja .

Prema kar togra fsko j evidenci j i Coronel l i - ja spomenuta admin is t ra t ivna funk-cija Pekie se prekida 1689. g., kada se s jedište Sandžakata premješta u malo rnjesto Jakovu-D jakov icu koja tada ima oko 200 kuča. Uzrok promjene ove regi-onalne uioge se ne zna, medjut im, imajuč i u v idu da je tokom XVII st. u ovom gradu harala kuga, upravo se ova bolest može uzeti kao uzrok premještanja sje-dišta Sandžakata i opadan ja važnost i Peči.

A u t o k t o n a a r h i t e k t u r a — Sa jačanjem turške v last i t j. pre laskom stanovniš tva na is lamsku v jeru i jačanje lokalne ar is tokrac i je , os im or i jen ta lnog načina gradnje, po gradu se podižu i ku le-svojevrsne utvrde koje su svojstvene samo ovom gradu.

Period XVII, XVIII i XIX kao i početak XX sto l ječa se odl iku je tirne da u izgle-du Peči domin i ra ju kule na dva ili tri kata. Ova arh i tek tura je au tok tona, preni jeta le iz oko ln ih kra jeva, a nastala je iz težnje da se v lastela zašt i t i i os ječa što bezbjedni je.

Drugi sloj grad jana, obr tn ic i i t rgovci , borave u kučama ug lavnom drvene konst rukc i je č is to or i jen ta lnog st i la. Dvor iš ta ov ih kuča su prost rana i ob ično sa s tab lom duda (murve) u sredini . Pr isustvo ove bi l jke ukazuje i na č in jen icu da je u ovom vremenu uzgajana i svi lena buba. Naime, u ovom razdobl ju Peč je bi la poznato središte gdje se izgradj ivala svi la i svi leni proizvodi. Po gradu su tekl i mnogobro jn i jazevi i potoc i , dok su sokac i v i jugavi , uski al i ka ldrmisani .

Peč kao šehir sa dominan tnom obr tn i čkom u logom i or i jen ta lnom koncep-c i jom razvoja odražava se sve do raspada evropske Turške.

PEČ U PERIODU IZMEDJU SVJETSKIH RATOVA. Sa prestankom turške vla-dav ine u našim kra jev ima, i odred j ivan jem gran ične l ini je sa A lban i jom Peč kao i ostal i gradovi Kosova t rpe nazadovanje zbog izgubl jenog zaledja i gubl jenja važ-nost i geogra fskog položaja, zatvaran jem pr imorskog puta.

URBANI RAZVOJ PEČI

I u ovom razdobl ju posto ječ i koncept or i jen ta lnog urbanog života, več nije suvremena stvar. Uz to tešku s i tuac i ju uvjetuju, ekonomska kr iza i po l i t ička pre-sija nad s tanovniš tvom. U ovo vr i jeme su izgradjene neke admin is t ra t ivne zgra-de i Gimnazi ja.

Tokom okupaci je od s t rane Tal i jana i Njemaca, Peč u urbanom pogledu ne bil ježi n ikakav prosper i tet , dapače, čarš i ja s t rada u požaru, dok se drugi di jelovi razaraju bombard i ran jem.

Može se reči da se organiz i ranost grada sa funkc i jama obr t i , t rgov ine i po-I joprivrede, bez gradske kanal izac i je i u pogledu arh i tek ture se nije mnogo izdva-jala od c je l ine okoln lh sela.

MODERNI RAZVOJ PEČI — Posli je rata u konceptu razvoja grada se pri-mjenjuje suvremena planska gradnja, kada počinje i brza t rans formac i ja or i jenta l -ne f izonomi je i funkc iona lnost i .

Sa izgradnjom tvorn ica (Šečerane, Plvovare, Kombinata kože i obuče, Tvor-nice auto-d je lova idr.) i razvojem drug ih ekonomsk ih i ku l tu rn ih momenata, mije-nja se i soc i ja lna s t ruk tura s tanovn iš tva u pr i log sekundarn ih i te rc i ja rn ih ak-t ivnost i . Zbog ovih inovaci ja imamo i pojavu intenzivne migrac i je s tanovniš tva iz oko ln ih sela, prema tome i ekspanzi ja grada u sv im pravc ima osim prema zapadu gdje za to ne postoje uvjet i .

Muharem Cerabregu

URBAN DEVELOPMENT OF PEC (PEJA)

Dur ing human history the not ion of ci ty and its d imension, is express ing the level of economica l and cu l tu ra l development of an env i ronment .

Development and d is t r ibu t ion of urban centres in Kosova began f rom the oldest t imes, and those densi ty had a s t rong inf luence on physcial ana func t iona l t rans format ion of the h in ter land of Southeastern Europe.

Among the fac tors that in f luenced the development and d is t r ibut ion of sett le-ments and urban centres in Kosova can be stressed:

— two large plains (Dukagj in and Kosova) enc i rc led by high mounta ins and mo-unta inous hinter land;

— geographica l posi t ion on c rossroad point where cont inenta l and medi ter ranean roads are crossed (e. g. L issus-Naissus, S i rmium-Scupl ) ;

— natura l sonoces (minerals, fer t i le soi ls, etc.).

Ment ioned fac tors caused a long s tand ing development of a dense net of set t lements and ci t ies in Kosova. Their common charac te r is t i c is locat ion a long the footh i l l c i rcumference as it have been, at the same t ime, had some natura l wel l -protected sites.

Besides favorable natura l cond i t ions of the town 's h in ter land (fert i le plain, mounta inous h inter land w i th woods and grasslands, kars t ic water sources, ma-ny s t reams etx.) the pos i t ion of Pec, on the border of two large geographica l uni ts: mounta inous h in ter land in the Wets and large plaines in the East had been a lso Im-por tant for the develop of Pec.

Archaeo log ica l f ind ings w i th in the area of the city and its v ic in i ty ind icate that a l ready in prehis tor ic t imes there have been l iving an organ ised human society.