UGROŽENE BILJNE VRSTE U SRBIJI

tatjanaratknic@yahoo.com

Od ukupno 270.000 vrsta svetskevaskularne flore skoro 12.5% ili 34.000ugroženo je u različitom stepenu i nag j prazličite načine. Iz svetske vaskularneflore već je iščezlo 380 vrsta (EX), dokse za 371 vrsta pretpostavlja da senestale (EX?), ali nema pouzdanih( ), ppodataka.

Danas se na planeti nalazi 6522ugroženih vrsta koje su u opasnosti daugroženih vrsta koje su u opasnosti daiščeznu (EN), oko 7950 ranjivih (VU) kaoi 14504 retkih (R) biljaka, dok je oko 4070vrsta neodređenog satusa (I).

U XXI veku veliki broj vrsta svetskeflore je već nestao ili je u većem ilimanjem stepenu ugrožen, dok setendencija daljeg antropogenouslovljenog izumiranja vrata nastavljanesmanjenim intenzitetom.

Najveći broj ugroženih vrsta jej j g jendemičan, odnosno uskolokaloizovan u rasprostranjenju iekološki stenovalentan pa senestajanje (izumiranje) takvih taksonaj j ( j )ne može nadoknaditi iz nekog drugog“rezervnog” genetičkog izvora., kao štoje slučaj sa regionalno iščezlimvrstama koje se mogu (re)introdukovatij g ( )iz sačuvanih populacija u drugimarealimatakvih biljaka.

Najveći broj iščezlih vrsta pripadao jetropskim ostrvskim florama. Najveći brojnestalih autohtonih vrsta je iz bivšihkolonijalnih oblasti.

Uzrom je pre svega u bahatoj inekontrolisanoj eksplataciji resursa kao inekontrolisanoj eksplataciji resursa kao iu nerazumnoj, neplaniranoj i ekološkineopravdanoj introdukciji različitih biljaka,posebno radi zadovoljenja ljudkihpotrebapotreba.

U tom pogledu prednjače tropska isuptropska ostrvakao što su SvetaJelena, Mauricijus, Kuba, Nova, j , ,Kaledonija, Havaji, Francuska Polinezija,Novi Zeland, ali i čitavi kontinenti u ovojoblasti (Australija) ili delovi kontinenata(južna Afrika, Indija i srednja Amerika.(j , j jOve pojave dešavaju se i u svim drugimkrajevima sveta, koji se karakterišeizuzetno velikim procentom endemita.

Proces antropogeno uslovljenog izumiranjai ugrožavanja vrsta zahvatio je i neumitnot č i d lj i d f kteče i dalje i na sve druge geografskeoblasti na svim kontinentima aročito napodručjima visoko industrijalizovanih ipoljoprivredno razvijenih oblasti.

Za Balkansko poluostrvo ne postoje tačni podaci o broju ugrioženih biljnih vrsta. Nateritoriji Balkana procenat ugroženih biljaka kreće se od 2.6% (u Albaniji) do 11.4% (uGrčkoj).

Procenat ugroženih biljnih vrsta na teritoriji Srbije se kreće oko 20%, ali najveći brojprema IUCN kriterijumima pripada kategoriji retkih.

Prvi, ali najvažniji korak u zaštiti biljnih vrsta je izrada Crvenih knjiga i Crnih lista ievidentiranje problema ugroženosti kao i preduzimanju mera za njihovu zaštitu ievidentiranje problema ugroženosti, kao i preduzimanju mera za njihovu zaštitu iosiguranje trajnog opstanka.

C k ji t b d ćiCrvena knjiga treba da omogući:

• evidentiranje ugroženih vrsta u određenom regionu ili u okviru državnih teritorija

• utvrđivanje stepena ugroženosti vrsta prema prihvaćenim međunarodnimkriterijumima

• alarmiranje (vizuelno crvenom bojom) na opasnost od nestajanja i ugrožavanja vrsta, njihovih staništa i biodiverziteta u celini

• ukazivanje na faktore i uzroke koji dovode do ugroženosti vrsta u određenomregionu ili državni

• popularno prikazivanje globalnog, regionalnog i lokalnog značaja zaštite određeniht i bi di it t li ivrsta i biodiverziteta u celini

• ekološko poznavanje vrsta u opasnosti

• predlaganje adekvatnih zakonskih mera zaštite vrsta, njihovih staništa i čitavihpredela značajnih za očuvanje biodiverziteta

• ustanovljavanje osnova praćenja (monitoring) stanja populacije vrste u opasnosti

Značaj Crvenih knjiga ICrvenih lista u zaštiti prirode i

Crvenih lista u zaštiti prirode ibiološkoj raznovrsnosti jemnogu više od ilustrovanihpublikacija sa osnovnimbotaničkim karaktegristikamabotaničkim karaktegristikamavrsta koje su u opasnosti danestanu, Njihov nesporniznačaj je da su to priručnicikoji pomažu očuvanju živogkoji pomažu očuvanju živogsveta.

Balkansko poluostrvo predstavljafloristički najraznovrsniji deoEvrope i u tom pogledu se možeporediti samo sa Pironejskimporediti samo sa Pironejskimpoluostrvom, Malom Azijom iKavkazom.

Floru Srbije obuhvata 3662Floru Srbije obuhvata 3662taksona što Srbiju svrstava u grupuzemalja sa najvećim florističkimdiverzitetom i gustimom flore najedinici površine. Ovo su uslovilijed c po š e O o su us ogeografski položaj, raznovrsnostklimatskim, orografskih, geoloških ipedoloških faktora.

Na Balkanskom poluostrvu ima 1754endemičnih biljaka, što čini 27% ukupneendemičnih biljaka, što čini 27% ukupnebalkanske flore od 6750 vrsta.

U Srbiji je konstatovano 287 endemičnihbiljnih vrsta . Oni čine 8.06% flore Srbije.biljnih vrsta . Oni čine 8.06% flore Srbije.Osnovni tip endemizma je visokoplaninski,pri čemu se posebno izdvajaju Prokletijskeplanine i Šar lanina. Na ovim planinamaostvarena je geografska, genetska iost a e a je geog a s a, ge ets aekološka izolovanost populacija, kao i da jetrajanje izolovanosti bilo dovoljno zaobrazovanje endemične flore. Konstatovanje i veliki broj lokalnih endemira (na Šarj j (planini 19, na Prokletijama 15).

Na teritoriji Srbije izražen je i edafskiendemizam, odnosno endemizam vezan za,geološke podloge. Posebno se izdvajaserpentinska flora, ali i krečnjačka isilikatna.

IŠČEZLI TAKSONI

I - Globalno iščezli taksoni – u Crvenoj knjizi flore navodi se iščezavanje četirij j jtaksona: kragujevački slez, vranjski slez, bezčekinjasta udivičica i moravski vodeniorah.

IŠČEZLI TAKSONI

II - Taksoni iščezli iz Srbije – navodi se iščezavanje 23 taksona:otrovni jedić, lanolisna žumenica, kaldezijeva vodena bokvica, božardova palamida,dlakavi poponac, banatski šafran, pljosnata prečica, zmajeglafka, polegla grančika,bezlisna perunika glavičasto sito pitoma foja zakrivljena ogledalka žućkasti lanbezlisna perunika, glavičasto sito, pitoma foja, zakrivljena ogledalka, žućkasti lan,prečica, mla žuta pčelica, kaćunak, plavi bran, viseća žalfija, bodljasti pucavac, škorpilovpucavac, mađarska lala, prelazna mešinka,

IŠČEZLI TAKSONI

III – Taksoni za koje se predpostavlja da su iščezli – navodi se 21 takson -močvarna hajdučica, trajnocrveni jedić, aldrovanda, vitki kozinac, trolisna režuha, nežnahorispora, ihtricov žavornjak, panonska odvraćenica, loptasta šaša, radioćolisni trižalj,maršalov trižalj, niška žutenica, pančićeva grahorica, mačkovo uvo, gorka paprat,bodljikava gostanka, loptarka, stepsko devesilje, srpski čistac, bahofenov razgon,trolisna valdštajnija

KRAJNJE UGROŽENI TAKSONI

I - GLOBALNO KRAJNJE UGROŽENI TAKSONI – navodi se 11 taksona: kraljevska hajdučiva,pančićev pelen, krilasti zvončić, šarplaninski tičinac, rujanski šafran, berov karanfil,neopčina svećica, rtanjska metvica, nikolićev pucavac, krasnićijev pasji jezik, srpskaneopčina svećica, rtanjska metvica, nikolićev pucavac, krasnićijev pasji jezik, srpskalala.

KRAJNJE UGROŽENI TAKSONI

II - TAKSONI KRAJNJE UGROŽENI U SRBIJI

I - Taksoni sa populacijama do 50 zrelih jedinki

1. Taksoni čiji su areali usled naglog smanjenja tokom poslednjih 50 godinaograničeni na samo jedan lokalitet – navode se 3 taksona: bobovnjasta trnoplodka,tatarski kupus, banatski božur

2. Taksoni čije su krajnje male i opadajuće populacije ograničene na samo jedanlokalitet: navode se 18 taksona: medunolisna crvena stežica, ilirski kozinac,planinski kahris, krestasti kahris, alpski različak, dugocvetna ostruška, krtolastasalata, srpasti ljutić, makedonski mrazovac, makedonska odvraćenica, palasov, p j , , , pšafran, planinska krta paprat, strašna runjavica, puzeća alpska ruža, žbunolikamišjakinja, sitan šarenbubac, testerasti jaglac, dugovača

KRAJNJE UGROŽENI TAKSONI

II - Taksoni sa populacijama od 50 do 250 zrelih jedinki

1. Taksoni čiji se se areali naglo smanjili za proteklih 50 godina: populacije svedene najednu ili nekoliko prostorno bliskih opadajućih subpopulacija – navode se 4 taksona:testikulatni ljutić, borbaševa tamnocrvena kaluždarka, peščarski šušuljak, milanovčistac.

2. Taksoni sa malim arealima: populacije od jedne ili nekoliko prostorno bliskihopadajućih subpopulacija navode se 11 taksona: vererina vlas krimski žuti lukopadajućih subpopulacija – navode se 11 taksona: vererina vlas, krimski žuti luk,bezstablovi kozinac, karpatski dičak, gospina papučica, sedac, čekinjasta selivka,portugalska vijošnica, karpatska kamenika, beli bun, mala mešinka.

KRAJNJE UGROŽENI TAKSONI

III - Taksoni sa populacijama od preko 250 zrelih jedinki

1. Taksoni sa malim arealima: populacije od jedne ili nekoliko prostorno bliskihopadajućih subpopulacija; brojnost jedinki naglo smanjena u poslednjih 50 godina –navodi se 12 taksona: cirilijev luk karpatska maljava breza šafranjika ćafurijanavodi se 12 taksona: cirilijev luk, karpatska maljava breza, šafranjika, ćafurija,muljina oštrica, kladovski karanfil, karanfil kasni, žlezdasta konjeda, peščarskaperunika, šarplaninski čaj, prutasti osak, pikobojka.

KRAJNJE UGROŽENI TAKSONI

III - Taksoni sa populacijama od preko 250 zrelih jedinki

2. Taksoni čiji su se areali naglo smanjili proteklih 50 godina: populacije svedene naj g j p g p p jjednu ili nekoliko subpopulacija, ali još uvek sa većim brojem jedinki – navodi se 26taksona: čeljasta hajdučica, žlezdasti zvončić, tamnocrveni luk, austrijski pelen,lažnohrapavičasta špargla, kasna jezernica, ljutak, trajan karanfil, trocrveni karanfil,šumska gladnica, pobarica, kukurnjak, dvoštitasti šaš, gusto talasinje, peščarskog p j g j psmilje, borak, repratica, poljski kukurek, bledožućkasti samak, ježičasti ljutić, solnjača,žiljata zuka, panonska jurčica, karpatska tocija, primorski trozubac, barski trozubac.

KRAJNJE UGROŽENI TAKSONI

III - Taksoni sa populacijama od preko 250 zrelih jedinki

3 T k i li li l ij d j d ili k lik ih bli kih3. Taksoni sa malim arealima populacije od jedne ili nekoliko prostornih bliskihsubpopulacija koje su još uvek sa većim brojem jedinki – navodi se 21 takson:dalmatinski luk, zelena jova, mahovinasta gušarka, maslinolisni zvezdan, omanolikapalamida, prokletijska odvraćenica, oliverov šafran, kranjska prkosnica, makedonskak k i t b l č ilj čj h št b j i t itkockavica, cevasto baloče, smilje, mačje uho, oštrozuba runjavica, trocrveno sito,runolist, nojeva paprat, dugocrvena jagorčika, zeleniče, jankin ljutić, pančićevažablja trava, galičićki pucavac.

KRAJNJE UGROŽENI TAKSONI

VI - Taksoni za koje se predpostavlja da mogu biti krajnje ugroženi

navodi se 14 taksona: alpsko medveđe grožđe, merksmilerova vučja jabuka, razdeljenit ik iti lik d ilj t ž i l dl k ipapratnik, vitinoliko devesilje, purpurna zanovet, nežni lan, dlakavocrvena masnica,

alpska vrba, alpska kosmatica, skopolijeva žablja trava, mali ježorast, alpska očobojka,šatlevortov rogoz, žbunoliki razgon.

FAKTORI UGROŽAVANJA BILJNIH VRSTA

Poljoprivreda – ekstenzivnog i ekspanzivnog tipa

• Ekstenzivna ispaša

• Paljenje primarne vegetacijej j p g j

• Isušivanje močvara i bara

• Eutrofizacija vodenih ekosistema

ŠŠumarstvo

• Neadekvatno pošumljavanje

Vodoprivredap

• Regulacija vodotoka

• Zagađivanje ili presušivanje podzemnih vodapodzemnih voda

• Hidromeliorativni radovia) Nalazi za CR i EX taksone (ex,dd,cr)

Rudarstvo

Urbanizacija i izgradnja infrastrukture

• Eksplatacija kamena –kamenolomi

• Površinski kopovi uglja –Površinski kopovi uglja deponovanje jalovišta

Turizam i rekreacija

Lov i robolovLov i robolov

Nedozvoljena trgovina divljim vrstama

Introdukcija alohtonih vrsta

Zagađenje vazduha

Zagađenje vodac) Nalazi za CR i EX taksone (ex) g j

Zagađenje i uništavanje zemljišta

c) Nalazi za CR i EX taksone (ex)d) Nalazi za EX taksone (ex,dd)

Gubitak svake biljne vrste dovodi ozbiljno u pitanjei opstanak čoveka kao organske vrste. Nesvesnoili svesno čovek sve više “seče tanku zelenugranu” od koje zavisi i njegov sopstveni opstanak.

Poslednjih godina shvativši da je “vrag odneošalu” sve više se okrećemo zaštiti biljnih (iživotinjskih vrsta) i njihovih staništa , odnosnozaštiti ekosistema svesni da samo na taj načinzaštiti ekosistema, svesni da samo na taj načinmožemo osigurati i svoju sopstvenu budućnost.

Kao rezultat neophodnosti zaštite biljnih (iživotinjskih vrsta) donet je veći broj deklaracija,j ) j j j ,rezolucija i konvencija na globalnom iliregionalnom nivou, ali i nacionalnih strategija iprograma zaštite retkih i ugroženih vrsta i područjakao što su nacionalni parkovi, opšti i specijalnip , p p jrezervati prirode, spomenici prirode i sl.

EEkološkokološko--šumarski centar “Sylva”šumarski centar “Sylva”

tatjanaratknic@yahoo.com