Upload
dokhue
View
885
Download
57
Embed Size (px)
Citation preview
1
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Pedagogika fakul`teti
Pedagogika va psixologiya kafedrasi
Katta o’qituvchi Z.Sherimbetova
«UMIMIY PSIXOLOGIYA»
fani bo`yicha o`quv uslubiy majmuasi
(bakalavriat bosqichi talabalari uchun)
NUKUS - 2012
2
MUNDARIJA
1-ma`ruza Psixologiya faniga kirish
2-ma`ruza Psixika va ong taraqqiyoti
3-ma`ruza Bilish jarayonlari sezgi.
4-ma`ruza Shaxs va faoliyat
5-ma`ruza Idrok
6-ma`ruza Xotira
7-ma`ruza Diqqat
8-ma`ruza Tafakkur
9-ma`ruza Xissiyot
10-ma`ruza Xayol fantaziya
11-ma`ruza Iroda
12-ma`ruza Temperament
13-ma`ruza Хarakter
14-ma`ruza Кobiliyatlar
15-ma`ruza Faoliyat. Faoliyatning psixologik tashlili
3
PSIXOLOGIYa FANIGA KIRISh
Reja:
1. Yangi davr va psixologiya
2. Psixologiya fanining soxalari va ularning iziga xos xususiyatlari.
3. Psixologiya fanining asosiy yunalishlari.
4. Psixologiyaning ilmiy tadqiqot metodlari.
5. Psixika xakida tushuncha
6. Aks ettirish psixologik muammo sifatida.
7. Ongning psixologik tavsifi va uning shakllari ti\risida umumiy tushuncha
Tayanch siz va iboralar.
Psixologiya – miyada voqeylikning obrazi sifatida sodir buluvchi psixika xakidagi, psixik
faktlar, qonuniyatlar va psixikaning mexanizmi tugrisidagi fandir, insonning shaxsiy xarakterga ega
bulgan faoliyati vokeylikning miyadagi obrazi asosida va shu obraz yordamida qilinadi.
Psixologiya sizi yunoncha «psyuxe», ya`ni jon va «logos», ta`limot degan ma`noni anglatadi.
Sezgi, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, Iroda, xayol va boshkalarni psixika yoki psixik jarayonlar
deb ataymiz.»
Yangi davr va psixologiya. Psixologiya soxasida mukammal darsliklar yozila boshlangan davrga sal kam
160 yil buldi. Shu davr ichida juda kuplab ilmiy tadkikot natijalarini uz ichiga olgan monografiyalar, darsliklar,
kullanmalar yozildi. Lekin, bu bilan fanning jamiyat xayotida tutgan urni juda oshib ketdi, deb bulmadi. Sababi,
psixologiya soxasida faoliyat kursatgan barcha olimlar kuprok diqqatlarini mavxum shaxe va individual
psixologiyaga karatdilar. Vaxolanki, inson, uning barkamolligi, jamiyat taraqqiyotiga bevosita ta`siri masalasi
utib borayotgan asr imizn ing oxiriga kelib, ita dolzarb va muxim muammolar katoridan joy oldi.
XX asr va uning erishilgan yutuklaridan eng muximi shu buldiki, texnika, elektronika va boshka shunga
uxshash murakkab texnologiyalarni yaratgan inson va uning bevosita kundalik xayoti bilan boglik muammolar
kupayib borishi bilan xarakterlanadi. Vakti kelganda, shunday faktga tugri kelamizki, murakab elektron texnikani
yaratgan ita aklli inson uzi va uz atrofdagilarning ruxiy kechinmalarini tugri baxolay olmasligi sababli, uzini
nochor va kuchsiz sezishi mumkinligini xaet isbotladi.
XXI asr busagachida juda kuplab davlatlarda bulgani kabi dunyo xaritasida munosib urin olgan mustakil
Uzbekiston da xam barcha soxalarda tub isloxatlar boshlandi. Bu isloxatlarning barchasi inson omilini xar
kachongidan xam yukori saviyaga kitarib, un ing kuchi, idroki, saloxiyati, ruxiy xamda ma`naviy barkamolligini
bevosita tarakkkiyot, rivojlanish va tsivilizatsiya bilan uzviy bogladi. Bundam inson va un ing mukammalligi, uz
ustida ishlashi, uz mukammalligi xususida kaygurishi muammosm xar kachongidan xam dolzarb masalaga
aylandi.
4
Inson psixologiyasini bilish, uz taraqqiyotini va iktidorini tashkil etishni bilish, xar kamlay yosh davrda
xam optimal ravishda ishga yaroklikni, turli uzgarishlarga psixologik jixatdan tayyorgarlikni taminlash,
yangicha fikrlash va tafakkur kilish kobiliyatini rivojlantirish muammosini il gari surdi.
Shunday qilib. yangi davr xar bir insondan uz ichki imkoniyatlarini adekvat bilish, shu bilimlar zaxirasi
bilan yakinlari va xamkasblari psixik dunyosini bilishni talab kilmokda. Buyuk Sukrot uz davrida «Uz-uzingni
bil»! degan shiorni urtaga tashlagan edi. Yangi davr bu bilimlar yoniga uz yongdagilarni va ularning
kilayotgan ishlarini xam bil», degan shiorni xar kachongidan xam dolzarb qilib kuydi. Ayn i shu muammoni
echishda xozirgi zamon psixologiya ilmi va amaliyotining roli bbenixoya kattadir.
An`anaga aylanib kolgan xodisalardan biri shuki, psixologiya va u urganadigan xodisalarni fakatgina
Ushbu Fan bilan bevosita shugulnadigan kimsalar urganib kelishgan, zero, psixologik xodisalar bilan xar kanday
inson xam tanish bulishi va u inson xayotining asosini tashkil etishi kerak. Yangi davr va uning uzgarishlarga
boy xayoti endi xar bir k ishining psixik xodisalar qonuniyatlarini bili shva shunga moe tarzda okilona va
omilkorona ish yuritish zaruratini talab kilmokda.
Psixologiyaning predmeti. «Psixologiya» sizi ikkita grek sizlaridan -
«rxusGge» -jon, Rux va «Logos» - ta`limot, ilm sizlaridan iborat bulib, an`anaviy ma`nodagi inson ruxiy
dunyosiga aloqador batcha xodisalar va jarayonlar uning predmetniy tashkil etadi. Boshkacha qi l ib aytganda,
Psixologiyaning predmeti xar birimizning tashki olamni va uz-uzimizni bi l ishimnzning asosida yotgan
jarayonlar, xodisalar, xolatlar va shakllangan xislatlar tashkil etadi. Psixologiya buyicha adabiyotlarda uning
predmetini kiskacha qilib, psixikadir, deb ta`rif berishadi.
Psixika- bu inson ruxiyatining shunday xolatiki, u tashki olamni (ichki ruxiy olamni xam) ongli tarzda aks
ettirishimizni , ya`ni bilishimiz, anglashimizni ta`minlaydi. Lekin bu kiska ta`riflardan psixikaga aloqador
jarayonlar ongning aks ettirish shakllari ekan, degan yuzaki xulosaga kelish notugri buladi. Chunki inson
psixikasi va un ing ruxiy olamiga aloqador xodisalar va jarayonlar shu kadar murakkab va xilma-xilki, biz
ba`zan uz-uzimizni xam tushunmay kolamiz. Shunday qilib, psixologiya fani urganadigan jarayonlar va xodisalar
murakkab va xilma-xil. Ularni urganishning ikki jixati bor: bir tamondan, ularni urganish kiyin, ikk inchi
tamondan oson xam, oxirgi jixatida xusisida shuni aytish mumkinki, bu xodisalar bevosita bizning uzimizda
berilgam, ularni uzokdan kidirish, mavxum analogiyalar kilish shart emas, boshka bir tamondan, ular uzaro bir-
birlari bilan boglik va umumiy qonuniyatlar va printsiplarga buysunadi. 1- jadvalda psixik jarayonlarning
namoyon bulish shakllari, ular urtasidagi uzaro bogliklar aks ettirilgan.
Demak, kiska qilib, Psixologiyaning predmeti konkert shaxe, un ing jamiyatdagi xul k atvori va turli
faoliyatlarining uziga xos tamonlaridir, deb ta`riflash mumkin. Psixologiya konkert Fan sifatida psixik faoliyat
qonuniyatlarini, un ing ruy berishi mexanizmlari va omillarini urganuvchi fandir.
Psixologiya yaxlit va mustakil Fan sifatida odamlarda gumanistik meitalitetning shakllanishiga
xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi uning shu yunalishdagi muammolarni ma`lum ma`noda
urganadigan barcha fanlar bilan bevosita aloqasini takoza etadi. Bular birinchi navbatda ijtimoiy
gumanitar Fan soxalari bulib, psixologiyaningular orasidagi mavkei uziga xos va etakchidir.
5
Psixologiya voqeylikning aloxida soxasi bilgan psixik (yoki ruxiy) xayot soxasini irganadi. Shar
kimga malum xodisalar sezgilarimiz ,idrok tassavurlarimiz, fikr, xis intilishlarimiz va shunga uxshashlar
psixika xodisalari jumlasidandir. Shaxsning psixik va individual xususiyatlari deb ataladigan
xususiyatlari;odamning temperamenti (mijoz), sharakteri fe`l atvori), qobiliyati, extiyoji, mayl va
xavaslari xam psixika soxasiga kiradi.
Psixik (ruxiy) xodisalarning butun majmui odatda psixika degan siz bilan ataladi. Psixika iziga
aloxida bir olam emas: u organikxayotning yuksak formalaridan bilib, faqat xayvonlar bilan odamga
xosdir. Odam psixikasi xayvonlar psixikasidan sifat jixatidan farq qilib odamda psixik xayotning yuksak
formasi-ong bor. Odam ongli zotdir.
Psixik xayot xodisalari juda xilma-xil bilib bir-biri bilan izaro boglangan biladi.
Psixologiyaning vazifasi ana shu bo\lanish va munosabatlarning qonuniyatlarini ochib berishdir.
Psixik xodisalar va butun psixika rivojlanib kelgan va rivojlanmokda.
Psixologiya psixik xayot xodisalari yoki kiskacha qilib aytganda psixikadan baxs yuritadi. Psixika-
bu yuksak tashkil topgan materiyaning sistemali xossasi (xususiyati), subekt tomonidan obektiv borliqni
faol aks ettirish, mazkur borliq manzaralarini sub`ekt izidan izoklashtirmay ifodalashi,xuddi shu asnoda
iz xulkini va faoliyatini shaxsan boshqarishdir. Psixikada utmish,xozirgi davr va kelasi zamon
xodisalari ifodalangan va tartibga solingandir. Utmish xodisalari inson xotirasida mujassamlashib,
shaxsiy tajribalarda namoyon biladi. Psixikani aniqlovchi asosiy belgilar mavjuddir: predmet
muxiti obrazini aks ettirish , tirik tana a`zolarining sharakat qilishi, ularning mazkur muxitda
orientatsiyasi, bu bilan aloqaga kirishish extiyojidan konikish, ti\ri aloqalar teskari aloqalar qilish
printsipi buyicha aks ettirish ti\riligini nazorat qilish kabilar. Teskari aloqa sharofati tufayli obraz bilan
sharakat natijasini taqqoslash amalga oshiriladi, paydo biluvchi xolat bu natijadan oldin sodir biladi,
chunki u borliqning iziga xos modeli sifatida namoyon bilish imkoniyatiga ega. Genetik kelib
chiqishiga binoan psixika iz reflektor tipiga va tarixiga ega bilgan aloxida siklli tizim sifatida yuzaga
kelgan. Reflektorlik organizm xayotining ob`ektiv sharoitlari birlamchiligini va ularni psixika yordami
bilan idrok qilishning ikkilamchiligini bildiradi. Idrok qiluvchi mazkur tizimning tarkibiy qismlari ijro
etuvchanligi sharakatlarning maqsadga yinalganligiga. Obraz ta`siriga «teskari» qonuniy itish jarayoni
xisoblanadi. Psixikaning reflektor tabiatining birinchi shunday ilmiy talqini rus fiziologi I.M.Sechenov
tomonidan amalga oshirilgan bilib, bir qancha asrlar davomida psixika aloxida tanasiz narsa, uni
sharakatga keltiruvchi kuch uning izida yashiringan degan, uning faolligini rad etuvchi, uni nerv
jarayoni bilan almashtiruvchi, unga tenglashtiruvchi mexanik materialistik yinalishga kuchli zarba edi.
Psixikaning faolligi reallik bilan bevosita mulokatga kirishish jarayonida namoyon biladi, chunki
nerv apparatlarida sharakatlanuvchi fizikaviy, kimyoviy kizgatuvchilarni qayta kirish kizda tutiladi.
Kizgatuvchilarda, ularning doirasidagi xatti-sharakatlarga kuch-kuvvat beruvchi, uzluksiz ravishda
intiluvchi, xulk atvor dasturi bajarilishini ta`minlovchi, unga kidiruv jarayoni va variantlar tanlashni
izida qamrab oluvchi faollikning xususiyatlaridir. Psixika biologik evolyutsiyaning ma`lum bir
6
boskichidan vujudga kelgan bilib, uning izi omillarning biri sifatida organizmni ularning yashash
sharoitiga tobora kuchayib boruvchi moslashuvni taminlab turadi. Psixikaning insonda paydo bilishi
sifat jixatdan mutlaqo yangi tizilishga ega, chunki ijtimoiy tarixiy taraqqiyotning qonuniyatlari bilan
shartlangandir. Faoliyat regulyatsiyasining yuksak darajasi sifatida ong vujudga keladi psixika
faolligining yuksak kirinishi manbai tariqasida esa shaxs shakllanadi.
Aks ettirish materiyaning umumiy xususiyatidan iborat bilib , ob`ektlarning belgilari va
alomatlarini turli darajada adekvat ( ti\ri ) idrok qilishga kobilyatliligi, boshka ob`eklarning
munosabatlari va tuzilishining tavsiflarini ifodalaydi. In`ikosning xususiyati materiyaning tashkil
topganlik darajasiga bo\liq, chunki organik va noorganik tabiatda, xayvonot olamida, ijtimoiy xayotda u
ita sodda va yuksak tashkil topgan tizimda sifat jixatdan xilma xildir. Organizmda dastlabki aks
ettirishning vujudga kelishi tirik tananing ichki va tashki tsimullarining javob reaktsiyasiga tanlab
munosabatda bilish manbaidan kelib chikuvchi seskanuvchanlikdan boshlanadi.
Bu psixikagacha bilgan aks ettirishning soda kirinishi bilib,u organikdunyoni rivojlanish jarayonida
sezuvchanlik qobiliyatiga ega bilgani sezgi vazifasini bajaruvchi birlamchi psixologik obrazlar paydo
billa boshlaydi, ular organizm sharakati extiyojini, fazoviy chamalash maqsadini amalga oshirish uchun
xizmat qiladi. Xuddi shu davrdan boshlab muxitga , ekologiyaga ti\ri moslashish va sharakatni idora
qilish funktsiyalari yuzaga keladi. Aks ettirishning sodda shakllari murakkabrok shakllarining
rivojlanishi uchun zarur shart sharoitlar sifpatida xizmat qiladi.Organikdunyoning keyingi evalyutsion
taraqqiyot davrida voqeylikning xam sensor,xam aqliy obrazlarini qamrab oluvchi sodda sababiy
aloqalar va vaktni idrok qilish yuzaga keladi,buning natijasida xatti sharakatni ti\ri ifodalash imkoni va
faollik xususiyati tu\iladi.
Bevosita sharakat qiluvchi kizgatuvchi organizmning ti\ridan ti\ri reaktsiyasigajavobi oldindan
ilgarilab aks ettirishni keltirib chikaradi.Inson faoliyatining ijtimoiy shartlanganligi tufayli inikos faolligi
oshibgina qolmasdan balki sifat jixatdan mutlaqo boshka xususiyat kasb eta boshlaydi.Aks ettirishning
tanlovchanlik va maqsadga yinalganlik xususiyatlari xamkorlik faoliyati jarayonida mexnat kuroli orkali
tabiatni izgartirish darajasi kursatkichi aniqlanadi. Mazkur jarayonlarda psixik aks ettirish nafaqat xissiy
obrazlarni balki mantiqiy tafakkurlar, madaniyat maxsulini izida ifodalovchi ijodiy fantaziya, iz
navbatida til tarkibiga kiruvchi belgilar alomatlar tizimining moxiyatiga qorishib yaratuvchi sifatida aks
ettirishni tubdan radikal izlashtirishga olib keladi. Bunday toifadagi i`nikosning oqibatida ideal
obrazning paydo bilishiga puxta zamin xozirlaydi, imkoniyatlarning ruyobga chiqishi uchun barcha shart
sharoitlarni yaratadi. Aks ettirishning ti\riligi,adekvatligi izini kelib chiqish manbaiga kira,mazkur
manbaaning moddiy tavsifi bilan miyada nerv im`pul`slarini qayta ishlash urtasidagi kiyosiy jarayonni
mujassamlashtiradi va sub`ektning psixologik jixatdan namoyon bilishi , rivojlanishi ,izgarishi
,takomillashishi kabi xolatlarni xam bevosita, xam bilvosita usullar bilan turlicha shaklda tarzda
kirinishda ifodalaydi.
Odam ongining ayrim tomonlari va funktsiyalari tarixan taraqqiy qilib kelgan.
7
Psixologiya faning asosiy kategoriyalari ichida (shaxs,motivatsiya,faoliyat, muomala va xokozo)
ong aloxida urin egallaydi va u borliqda insonning yuksaqlik darajasini egallashga muxim zamin, kafolat
negizini yaratadi. Insonni xayvonot olamidan ajralib chiqishining bosh omili xam ong xisoblanadi, xuddi
shu boisdan u taraqqiyot va kamolotning eng zarur mezoni. Ulchami sifatida muxim rol uynaydi.
Psixologik nuktai nazardan olib qaralganda u ijtimoiy tarixiy (filo-genetik) va individual (ontogenetik)
taraqqiyotning maxsuli xisoblanmish insongagina xos bilib, psixik aks ettirishning va iz-izini
boshqarishning yuksak darajasi sanaladi. Ong kategoriyasi amaliy jixatdan tavsif kilinganda ;
A) u xam xissiy ,xam aqliy obrazlarning uzluksiz ravishda izgarib turuvchi majmuasi sifatida,
B) bevosita sub`ektning oldida uning «ichki tajribasi» tariqasida ,
V) Amaliy faoliyatdan kutiluvchi maxsulni oldindan sezuvchi (paykovchi) psixologik xodisa sifatida
xukm suradi.
Ong muammosi bir qancha fanlarning,jumladan falsafa (uning asosiy masalasi-bu ongning turmushga
nisbatan munosabatidan iboratdir), mantik lingivistika, etnografiya, antropologiya, sotsiologiya,
neyrofiziologiya, pedagogikalarning tadqiqot predmetiga aylangandir.
Psixologiya Fani individda ongning vujudga kelishi, uning tuzilishi rivojlanishi va xukm surishini
tadqiq qiladi. Ong predmetiga faollik,yinalganlik,intentsiallik,xususiyatlariga ega:Ong doimo nimanidir
tushunish sifatida;b)refleksiyaga nisbatan qobiliyatlilik; iz-izini kuzatish,ya`ni izligini
anglash;g)motivatsion kadriyxususiyat yaqqollikning yoki ravshanlikning turlicha darajasi yoki boskichi
ekanligi.
Psixologik ma`lumotlarga qaraganda shar qaysi individningongi noyob betakror,ammou ixtiyoriy
emas,chunki birinchi navbatda maxsus tizimda xukm suruvchi tizilish bilan unga bo\liq bilgantashki
omillar ,shamda xech kanday aloqasi bilmagan omillar shartlangandir.Xuddi shu tufayli ongni tadqiq
kilinishning ikkita muxim kiyinchiligi mavjud:
A)Barcha psixologik xolatlar individning kiz ungida namoyon biladikim,bunda birinchidan,ular kay
tarika anglashilmokda (ongsizlikning roli qanchalik),ikkinchidan,anglash darajasiga etkazishning
maxsus tashki va ichki Mashki natijasida inson tomonidan anglashiniladi,uchinchidan,bilvositalikda ong
funktsiyasida yangilishlik vujudga keladi.
Iz-izini kizatish natijalariga kira ong izining yaqqol psixologik iziga xosligidan maxrumdir,chunki
uning yagona alomati shundan iboratki,uning sharofatibilan individoldida(u yoki bu ravshanlik
aniqlikdarajasida)yaqqol psixologik funktsiyalarmoxiyatini yuzaga keltiruvchi turli xolatlar xodisalar
namoyon biladi.Xuddi shu boisdan ong psixikani xukm surishining sifatiga ega bilmagan umumiy sharti
(sharoiti tariqasida talqin kilingan buning natijasida umajoziy belgilangan.
Jaxon psixologiyasi fani kontsepsiyalarida bu xodisa aksariyat xollarda «ong nuri»,»ongning
maydoni»,xatto «psixik funktsiyalarningumumiiy xokimi»kabi taxlil etilgan,goxo u qaysidir psixik
funktsiyalar bilan gayritabiiy ravisshda (kupincha diqqat,bilan)aniqlashtirilgan.shu munosabat bilan
birinchi galda ongni urganish,tekshirish ti\risida umuman gap bilishi mumkin emas.Ikkinchi xolda esa
8
ushbu masala unga muttanosib Funktsiyasi bilan almashtiriladi.Bunday talqinlarning barchasi shunday
fikrni tugdiradiki, giyoki ong ilmiy psixologiya Fani uchun shunchaki kayd kilinishi. Ya`ni fiktsiya
xalos.Ongni tadqiq qilishdagi ikkinchi qiyinchilik xam bevosita birinchisidan kelib chikad:a)ong bir
kator psixik funktsiyalar kabi tashki fazoda lokalizatsiyalashmydi; b)Ong psixik funktsiyalardan farqli
ularok vaktni (zamonni,davrni) muayyan qismlarga ajrata olmaydi.Tadqiqotchilar ongni urganish uchun
ommabop sodda psixologik metodlarni kullaganliklari tufayli uning ma`lum tavsifini topa
olmadilar,jumladan vaktning aniq birliklari yordamida uni ulchash, muayyan vakt oraligida ongni
solishtirish. Adabiyotlar taxlilining kursatishicha ,ongni kontsruktiv tarzda talqin qilishning muxim
jabxasi I..Kant tomonidan kitarilgan.
Shaxslararo munosabatda xamkorlik faoliyatining tuzilishi ong strukturasini vujudga keltirib, uning
quyidagi asosiy xususiyatlarini aniqlashga xizmat qiladi a)ijtimoiy xususiyati xatto simvolik va verbal
tizilishga ega bilgan belgilar bilvositalanganligini qamrab olganligi b) Refleksiyaga, ya`ni iz-izini
tushunishga nisbatan qobiliyatlilik, v)ichki diologizm,ya`ni nutqqa, fikrlash mexanizmi negiziga
kurilishi; g)predmetlilik,ya`ni shar kanday psixologik xolatmuayyan yaqqol tasvirlarga va alomatlarga
ega bilishligi va xokozo.
Endi ongning psixologik tavsifidan kelib chikkan xolda uning shakllari yuzasidan kiskacha
muloxaza yuritamiz.Ongning genetik jixatidan talqini ongsizlik birlamchiligini bildirib u iziga xos
xususiyatga ega ekanligini,inson xayot iva xatti sharakatida muayyan darajada rol` uynashini tan
olishni takkoza etadi.Chunki inson onginingt yuksakrok shakllari izok ijtimoiy tarixiy taraqqiyotining
keyingi davrida vujudga kelgandir. Xudi shu boisdan ongning paydo bilishi ti\risida muloxaza
yuritilganda ijtimoiy borliq ,ijtimoiy taraqqiyot,ularga nisbatan munosabat uslubi asosiy me`zonlar
vazifasini bajarib kelgan va xozir xam xudi shunday bilib kolaveradi.
Psixologik talqinga kira,ongsizlik birinchidan,voqeylikning xodisalari bilan shartlangan.Ruxiy
jarayonlar,aktlar va xolatlarning majmuasi;ikkinchidan,tashki va ichkita`sirlarga nisbatan sub`ektning
iziga xech kanday xisobat bermasligi;uchinchidan.psixik aks ettirishning shakli yaya`ni voqeylikning
obrazi :tasviri. Timsoli vaungaunga nisbatan sub`ektning munosabati refleksiyaning maxsus predmeti
sifatida vujudga kelmaganligi;turtinchidan,qismlarga ajralmovchi yaxlitlik tarkibiga ega ekanligi va
xokozo.
Ongsizlikning onglilikdan farqi shuki. Uning tomonidan aks ettiriluvchi voqeylik sub`ektning
kechinmalari uning borliqka munosabati bilan kushilib,arulashib ketadi.Shuning uchun ongsizlikda
sub`ekt tomonidan amalga oshiriluvchi xatti –sharakatlar natijasini ixtiyoriy ravishda nazorat qilishi va
baxolash imkoniyati mavjud emas. Ongsizlikdan voqeylik sub`ektning uxshashlik,ayniyat singari
mantiqiy shakllari asoslanib aks ettiriladi.
Bu xolda bevosita emotsional xis qilish.emotsional yukish va identifikatsiyalashga daxldorlik tuygusi
orkali turlicha xodisalar izining tuzilishi,moxiyati jixatidan iziga xoslikdan kati nazar bir tiximga
9
birlashtiriladi.psixologik obektlar urtasidagi uyoki bu xususiyatli alomatlar urtasidagi tafovutllar
mantiqiy qarama-qarshiliklar ochilmasidan namoyon biladi,inikos etiladi.
Ongsizlikda utmish bilan kelajak kupincha bir davrda xukm surayotganday giyoki ular Biron-bir
psixik aktga bevosita birlashgan tarzda aks ettiriladi,bunga tush kirish jarayoni erkin misoldir. Ongsizlik
borliqni bola tomonidan bilishning ilk shakllarida ,ibtidoiy tafakkurida intuittsiyada .affektiv xolatlarda
sarosimaga(paniqaga )tushishda,gipnoz xolatida tush kirishda.,odatiy sharakatlarda subsensor idrokda,
ixtiyorsiz esda olib qolishda shuningdek, intilishlarda, xissiyotda, xulk-atvorda iz ifodasini topib,
ularning sabablari va oqibatlari shaxs tamonidan tubdan anglashilmaydi. Odatda ongsizlikning namoyon
bilishining turt turkumi psixologlar tamonidan tan olinib kelinmokda.
1.onglilik xolatlari.
2.Faoliyatining anglashilmagan kizgatuvchilari. Anglashilmagan motivlar va ma`no anglatuvchi
ustanovkalar, odatda ular shaxsga oid ma`no kasb etib, kelajakka xoxish, istak orkali shartlangandirlar.
Bunday xolatlarning turkumi gipnoz xolatidan chiqib sub`ektning xatti-sharakatini urganishda kulga
kiritilgan, ushbu jarayonda unga aniq sharakat datsuri orkali kuchli ta`sir itkazilgan (masalan bozorga
bori shva aytilgan narsalarni sharid qilish kabilar). Kuyilgan datsuriy topshiriklarni topshirish jarayonida
inson iz xulk atvori sabablarini izoxlash va tushuntira olish imkoniyatiga ega bilmaydi. Mazkur
xodisalarning psixoloigk tartibini psixoanalitik pozitsiyasidan turib tushuntirishga sharakat kilgan
Zigmund Freyd «ongzislikning dinamik kisilishi» terminini fanga olib kirgan. Z.Freyd, ongsizlik deb,
ijtimoiy normalar talabi bilan nizoli xolat, qarama-qarshilik tufayli ongga kira olmagan, amalga oshmay
kolgan mayllar kisilish mexanizmi yordami bilan begonalashib, individ yanglish aytgan sizida, gapda
yanglishib ketishida, tush kirishida va xakozolarda aks etishini tushunadi.
Ongsizlikning shunga uxshash tarzda namoyon bilish xususiyati shundan iboratki, sub`ektining amalga
oshmay kolgan mayllari psixoterapevtik xolatlar bilan sababiy bo\liqligini anglashi mazkur mayllar
bilan shartlangan kechinmalarning yuqolishiga olib kelmaydi (masalan, kurkuvning yuqolishga), chunki
anglanish sub`ekt tamonidan kandaydir u bilan yuz bermayotgan, giyo shaxsga aloqasiz, begona xodisa
sifatida idrok kilinadi.
Xulk atvordagi ongsizlik samaradorligini ularni keltirib chikaruvchi xodisalar shaxsning boshka
odamlar bilan xamkorlikda boshidan kechirishida (masalan, psixologik seans chogida) yoki gurux
psixoterapiya davrida izgalarda kechishda sodir bilsa individni koniktiradi. Chet El psixologiyasida eng
avvalo, Z Freydning psixoanalizida va uning izdoshlari karashlarida ongsizlikning yuzaga kelishini tor
ma`noda cheklanib tushunish uning dinamik shabxalarini shakllanishining bir tamonlama taxlil qilish
bilan shartlanganligidir. Chunki, ongsizlikning inson bilan borliqning izora ta`siridan bevvosita ajratib
olmaslik, ajratib olmaslik bir kator anglashilmovchiliklarga olib keladi, ularni differentsiyalash orkali
shunday konteksdagina uning asl moxiyati, funktsiyalari shaxs xulk-atvoridan ochilishi mumkin xolos.
Bunday cheklanishlar sobik sovet psixologiyasida ustanovka nazariyasida, psixologik xodisalarni
urganishda faoliyati yondoshuvda psixikani dialektik materialitsik tushunishdan kelib chikkan xolda
10
anglashilmagan motivlarning funktsiyalari, tabiati, ma`no anglatuvchi ustanovkalar inson xayotida
shaxsiy ma`no kasb etuvchi \oyalarida bartaraf qilib borildi.
Faoliyatni bajarish usullarining anglashilmovchi regulyatorlarda (avtamatlashgan xulk atvor
tsereotiplari iva operatsion ustanovkalar) uni kechishining barqaror va yinalgan xususiyatini ta`minlaydi.
Ular avtamatlashgan va ixtiyorsiz sharakatlar regulyatsiyasi negizida yotadi (masalan, topshirikni echish
jarayoni) va anglashilmagan xodisalarni oldindan sezish (paykash) obrazlari sharakat usullari bilan
shartlangan bilib, turli vaziyatlardagi utmish tajribalariga bevosita shartlangan bilib, turli vaziyatlardagi
utmish tajribalariga bevosita tayanadi. Avtamatlashgan odatiy xulk-atvor yilida kutilmagan tusiklar
paydo bilganda ular sub`ekt tamonidan anglashinishi mumkin.
Anglashilmagan avtomatlashganxulkning psixolofiziologik mexanizmlari ti\risidagi ilmiy tasavvur,
nazariya N. A. Bernshteynning «Xatti-sharakat tizulish darajalari» kontsepptsiyasida ishlab chikilgan.
IV. Subsensor idrok qilishning vujudga kelishi. Ongsizlikning tabiati ti\risidagi ilmiy tasavvurlarning
tabora usishi, uni paydo bilishining iziga xos xususiyatlari, keltirib chikaruvchi mexanizmlari va
funktsiyalari inson xulk atvorining regulyatsiyasi shaxs xayotining yaxlit ob`ektiv manzarasini
yaratishning zarur shart-sharoiti xisoblanadi. Lekin, bu muammo xali tilakonli ilmiy ma`lumotlarga ega
jemas, xudi shu sabbadan uning psixofiologik asoslari, mexanizmlari, sharakatga keltiruvchi kuchlar
ti\risida atroflicha muloxaza yuritish imkoniyatini bermaydi.
Shar kanday usulda itkaziladigan psixologik tekshirishlar kator prinsiplarga rioya qilishni talab etadi:
sub`ektiv (psixologik) asosga nisbatan ob`ektiv (material) asosning birlamchiligi , psixikaning
taraqqiyotida faoliyatining etakchilik roli, psixik xodisalarning izoro bo\liqligi printsipli, psixik
faoliyatini urganishda ob`ektivlik printsipi, nazariya bilan amaliyotning bo\liqligi printsipi.
Sub`ektiv asosga nisbatan ob`ektiv asosning birlamchiligi printsipi psixika material bilmasa xam
materiyadan ayrim xolda yashay olmasligidan kelib chiqadi. Shuning uchun xam psixologlar
psixikaning tashki material kirinishidan irganadilar. Insonni urganishda biz psixik faoliyatining kuplab
tashki kirinishlariga duch kelamiz. Ulardan asosiylariini kursatib itaylik.
a) ogzaki va yozma nutq. Psixolog uchun kishining iz-izi (shaxsiy xisobot ma`lumotlari) xakidagi
muloxazalari \oyat kizikarli biladi. Nutq orkali kishilarning fikrlari, xissiyotlari, karashlari, intilishlari,
bilimlari va boshkalar xakida xulosaga kelish mumkin.
b) Inson faoliyatining maxsulotlari. Kishilar psixikasi xakida ularning iz kullari bilan yasagan
buyumlar: mexanizmlar, asboblar, kontsruktsiyalari, turli yasamalar, rasmlar va boshkalar ma`lumot
beradi.
v) Psixik faoliyatining balanda namoyon bilishi. Bu kiz karashlari mazmundorligi, yuz mimikasi, imo-
ishorasi,Yu nafas olish va kon aylanishining izgarishi, miya elektr aktivligining izgarishi va xakoza.
Shuni xam ta`kidlab itish joizki, bunday xolda faqat psixikaning tashki namoyon bilishigina emas,
balki psixikaning tashki namoyon bilishiga karb urganiladi. Agar iquvchi, masalan, siz yozishda xatoga
11
yil kuydi. Buning uchun faktni aniqlash (bir sharf urniga boshka sharf yozilgandan) avval xatoning
sabablarini bilish lozim.
Psixikani tashki namoyon bilish shakli orkali urganish izok yillarga kadar psixikani urganishning
asosiy metodi sifatida iz-izini kizatish (introspentsiya) metodidan foydalanib kelingan. Biz iz ichki
dunyomizni bevosita xis kilamiz. Psixologiya uchun iz izini kizatish metodi ita kulay tuyiladi. Lekin
masalaga bunday karash xatodir: iz-izini kizatish kupincha umumiydan shaxsiy, yoki tasodifiyni farq
qilish imkonini bermaydi. Psixik faoliyat jarayonini noti\ri kursatadi. Xayovonlar psixikasini bu metod
bilan urganish mutlaqo mumkin emasligini gapirmasa xam biladi.
Psixika taraqqiyotida faoliyatning etakchi rol` uynashi printsipi inson psixikasining mexnatda yuzaga
kelganligi va faoliyatda tarkib topishidan kelib chiqadi. Shunga kira psixikani kishining Amaliy
faoliyatidan ayrim xolda urganish mumkin emas.
Psixik xodisalarning izoro bo\liqlik prinsipini bizning ichki dunyomiz yagona bir butunligimizdan,
ma`lum shart-sharoitda shakllangan, aniq shaxslarga xos miyaning yagona maxsuli ekanligidan kelib
chiqadi. Shu jixatdan shaxslarning ayrim tamonlari, uning psixikasini urganishning izi asosiy maqsad
bilib qolmasligi kerak. Shar bir tekshirishda Biron psixik xodisaning boshka psixik xodisalar bilan izviy
aloqasini va ta`sirini xisobga olish lozim biladi. (masalan, iquvchi qiziqishlarining iquv materiallarini
esda olib qolish natijalariga ta`siri, xotiraning tafakkurga, tafakkurning idrokka vash u kabilarga ta`siri).
Psixik faoliyatni urganishda ob`ektivlikning printsipi boshka tekshiruvlar katori psixologdan xam real
ma`lumotlarni urganishni va real axvolni tasvirlamaydigan shoshilinch umumlashtirish va xulosalarga
yil kuymaslikni talab qiladi.
Nazariya bilim amaliyotning bo\liqligi printsipi nazariya amaliyotni etaqlab borishini, iz kobigiga
uralib olmasdan amaliyotga yangi-yangi yillarni kursatishni talab etadi. Bu printsip pedagog
psixologiyaga kullanganda ukituvchi uchun juda kimmatli Amaliy axamiyatga ega bilgan tekshirishlar
itkazish zaruriyati tu\ildadi. Xaddan tashkari abstraktlashtirib yuborilgan tekshirishlar Amaliy jixatan
kiymatsiz bilgani singari, etarli nazariy muloxaza kilmay, ukituvchining odatdagi ishini shunchaki
tasvirlab berishnigng xam axamiyati yuk. Psixologik tekshirishlarning prinsiplari birgalikda kullaniladi
va shar bir konkret psixologik metodning asosini tashkil qiladi.
3. Psixologiyaning eng kup tarkalgan metodlari: eksperiment (tajriba sinash) kizatish, suxbat faoliyat
maxsulini urganish, biografik metod, anketa metodi.
Ilmiy tadqiqot metodlari muammosi psixologiya Fani uchun juda muxim axamiyat kasb etib,uning
materiallari ob`ektivlikdarajasini dalillashiga xizmat qiladi.Chunki shar kanday xakikiy bilish tadqiqot
larning ob`ektiv metodlariga asoslanadi,bu esa iznavbatida inson ongidan tashkarida xukm suruvchi
psixik xodisalar xolatlar qonuniyatlar va mexanizmlarini ochishga imkon beradi.Determinizm ong va
faoliyat birligi, psixikaning taraqqiyoti,tarixiylik tamoyillariga asoslangan metodlar izining ilmiyligi
bilan ishonchli nazariy va Amaliy ma`lumotlar tuplash kudratiga egadir.
12
+uyidagi ijtimoiy va individual tajribalarda eng kup kullaniladigan empirik(Amaliy)metodlar
xakida kengrok ma`lumot beramiz.
Kizatish metodi.Kizatish metodi ob`ektiv (tashki)va sub`ektiv (ichki,izini-izi)kizatish deb ikkita
turga ajratiladi.Kizatish uchun quyidagilarga e`tiborqilish talab kilinadi:1)kizatish maqsadi .vazifasi
belgilanadi;2)kizatish ob`ekti tanlanadi;3)sinaluvchining yoshi,jinsi oldindan aniqlanadi;4)tadqiqot
itkazish vakti,sanasi rejalashtiriladi;5)kizatish doimiyligi kat`iylashtiriladi;6)kizatish insonning qaysi
faoliyatida (uyin,ukish,mexnat,sportamalga oshirilishi tavsiya kilinadi;7)kizatish qaysi
shaklda(yakka,guruxiy.jamoa bilan0itkazilishi oydinlashtiriladi;8)kizatish jarayonini kayd qilib borish
vositalari (kundalik,suxbat daftari,kizatish varakasi,magnitafon videomagnitafon va boshkalar)ajrim
kilinadi.
Kizatish orkali ayrim odamlarning diqqati xis tuygusi nerv sistemasidagi tashki
ifodalar,temperament xususiyatlari ,imo ishorasi,xulk-atvor nutq faoliyati kabilar urganiladi.Ammo ita
murakkab psixik protsesslar kechinmalar.yuksak xislar. tafakkur,mantiqiy xotira,aql-zakovattadqiqiga
kizatish metodining kurbi etmaydi.Tashki kizatish yordami bilan ba`zida tafakkurning kechishi buyicha
ma`lumot olish mumkin.jumladan.ish utsidagi kayfiyati fikrning muayyan ob`ektga yunaltirilganligi
tashki kizgatuvchilar ta`siriga berilmasligi yuz alomatlaridagi tashvish va iztirob kizdagi gayritabiylik
iziga qaratilgan (egotsentrik)nutqning namoyon bilishisinchkovligi teranligi termulishikabi ruxiy
xolatlarnikizatish orkali tafakkurni kechishi izgarishiyuzasidan ilmiy Amaliy metodik ma`lumotlarni
tuplash mumkin.Bundan tashkari kul titrashi.asabiylashish.nutqning bizilishi. Xissiyotning
beqarorlashuvi xam inson ruxiyatidagi izgarish buyicha ma`lumot beradi.
Psixologiya fanida iz-izini kizatishdan xam foydalaniladi kupincha tajribali psixolog yoki yukori
malakali moxir ukituvchi iz-izini kizatish orkali ilmiy xulosa chikara oladi,masalan iz tafakkurini ichki
mexanizmlari vujudga kelishi va kechishi yuzasidan ma`lumot olinadi.natijada tafakkurning
sifati.mazmuni, moxiyati va ularning kay tarzda, kay tezlikda.kay shaklda ruy berish kizatiladi.Iz-izini
kizatishning inson ruxiyatini urganishidagi roli ti\risida chet El psixologiyasida ilmiy-amaliy material
tuplangan.Introspektsiya yinalishlarining yirik namoyondalari izlarini –izlari kizatganlar va anna shu
materiallarni taxlil qilish asosida umumpsixologik qonuniyat yaratishga sharakat kilganlar.Lekininson
turli vaziyatlarda iz-izini boshkara oladi deb. Bilmaydi.Shuning uchun ushbu metodning ilmiy kiymati
birmuncha pasayadi
Shunday qilib, kizatish metodining kulay va samarali jixatlari bilan unga zayif tomonlari xam
mavjud. Anna shu sababdan boshka metodlardan foydalanish orkali insonnig murakkab psxikasi tadqiq
kilinadi.
Suxbat metodi. Ushbu metod yordami bilan inson psixikasini urnanishda suxbat maqsadi va vazifasi
belgilanadi, suxbat ob`ekti va sub`ekti tanlanadi, mavzu, sana, vakt aniqlanadi, yakka shaxs bilan guruxi
va jamoa shaklda itkazish rejalashtiriladi.
13
Urganilayotgan narsa bilan izviy bo\liq bilgan savol- javob tartibi tayyorlanadi. Suxbat olida turgan bosh
maqsad muayyan bir vaziyat yoki muammoni xal qilish jarayonida inson ruxiyatidagi izgarishlarini
urginishdir. Suxbat orkali turli yoshdagi odamlarning tafkkuri, aql zakovati, xuk –atvori, qiziqishi,
tiyraqligi, bilim saviyasi, e`tikodi, dunyokarashi,irodasi, sharakteri ti\risida ma`lumot olinadi.Suxbat
chogida izaro ketma-ket boglangan savollar beriladi.
Faoliyat maxsulini tekshirish metodi. Inson xotirasi. Tafakkuri.qobiliyati va xayolining xususiyatlarini
aniqlash maqsadida ushbu metod yosh davrlari psixologiyasida keng kullamda foydalaniladi Bolalarning
chizgan rasmlari.yasaganuyinchoklari modellari.yozgan she`larini taxlil kili shorkali ularning xotirasi.
Tafakkur maxsuldorligi texnik badiiy va abadiy qobiliyati.ijobiy xayoli yuzasidanmateri tuplash
mumkin.Mazkur metoddan foydalanganda maxsulotni yaratgan shaxs bevosita ishtirok etmaydi.Shuning
uchun ob`ekt bilan sub`ekt urtasida mulokat urnatish maqsadida sirtdan turib shaxs ruxiyati ti\risida
muayyan xukm va xulosa chikaradilar.
Ijodiy faoliyat maxsulini taxlil qilish orkali bolalar, iquvchilar talabalar, kotsruktorlar
olimlar.xunarmandlar, ishchilarning ruxiyati xususiyatlari ti\risida ma`lum daraja ma`lumot tuplash
mumkin, lekin insondagi ruxiy izgarishlar taraqqiyot va ularning kechishi yuzasidan material yigish
uchun ushbu metodning kurbi etmadi .Shuning uchun inson psixikasini urganish maqsadida boshka
metodlardan foydalanish makul.
Test (sinash) metodi «test»inglizcha siz bilib sinash tekshirish ma`nosini anglatadi. Shaxsning
aqliy taraqqiyotini ,irodaviy sifatlari va boshka psixik xususiyatlarini tekshirishda kullaniladigan kiska
tsandart masala,topshirik, misoljumboklar test deb ataladi. Test ayniksa odamning kanday kasb egallash
mumkinligini anglashda, kasbga loyikligi yoki yaroksizligini urganishda, is`tedodlilarni va aqli zaiflarni
tanlashda, kishilarni saralashda keng kullaniladi. Test metodining kiymati tajribaning ilmiy darajasiga,
tekshiruvchining ilmiy-amaliy maxoratiga, qiziqishiga yigilgan psixologik omillarning ob`ektivligiga,
ularni ilmiy taxlil kila bilishga bo\liqdir. Anna shunday sharoitlarda test metodini kullash orkali turli
yoshdagi inson shaxsning funktsional, operatsional, kognitiv imkoniyatlari yuzasidan real darajadagi
prognotsik va diognotsik axamiyatga molik ma`lumot tuplash mumkin. Test metodi psixologiya fanida
1905 yildan, ya`ni frantsiz psixologi A.Bine va uning shogirdi A.Simon insonning aqliy taraqqiyot
darajalarini yoshlarga karab ulchash va ularni aqliy is`tedod darajalariga karab taksimlash imkoniyati
borligi xakidagi \oyani olga surgan vaktdan boshlab keng kullanila boshlandi.
Xozirgi davrda nodir, testlar katoriga chet El psixologlaridar Rorshax, Rozentsveyg, Ketell, Vartegg,
Veksler, Meyli., Ayzenk, Anatsazi, Raven kabilarning ijodiy namunalarini kiritish mumkin. Eng keng
tarkalgan testlar katoriga yutukka erishish (maqsadga etish) testlari ular darslik saxifalarida aks ettirili,
bilim, malaka darajalarini baxolashga qaratilgandir, intellekt testlari, (intellektual-aqliy taraqqiyot
darajasini ulchashga muljallangan), shaxs testlari- (inson irodasi, emotsiyasi, qiziqishi, motivatsiyasi,
xulkni boxalashga yunaltirilgan diagnotsik usullardan iboratdir), shaxs loyixasi (proektiv) testlari
(testning savollariga aniq bita javob berish talab kilinadi, sung anna shu javoblarni taxlil kili shorkali
14
shaxsning xususiyati «loyixasi» ishlab chiqiladi) kiradi. Eksperiment (tajriba) metodi. Ushbu metod
turli yoshdagi (chakoloklik, bolalik, iquvchilik, uspirinlik, etuklik, keksalik) odamlar psixikasini
chukurrrok aniqrorok tadqiq qilish metodlari ichida eng muxumi xisoblanadi. Eksperiment metodi
yordamida sun`iy tushunchalarni shakllantirish, nutq usishini tekshirish, favkuloddagi xolatdan chiqish,
mammoli vaziyatni xal qilish, bilish jarayonlari, shaxsning xis tuy\ulari, sharakteri va tipologik
xususiyatlarini urganiladi. Xullas, inson psixikasining nozik ichki bo\lanishlari, munosabatlari,
qonuniyatlari, qonunlari, xossalari, muorrakkab mexanizmlari tajriba yordamida tekshiriladi. Buning
uchun ekspirement material tekshiruvchi tamonidan sinchkovlik bilan tiklanishi , ob`ektiv tarzda shar xil
xolat va vaziyatlar yaratilishi, sinaluvchi yoshiga, aql-idrokiga, sharakter xususiyatiga, xis-tuygusiga,
qiziqish va saviyasiga, turmush tajribasiga, kinikma va malakasiga e`tibor berilishi lozim.
Eksperiment metodi iz navbatida tabiiy va labaratoiya metodlariga ajratiladi. Tabiiy metod psixologik-
pedogogik vazifalarni xal qilishda kullaniladi. Tabiiy metodning ilmiy asosalarini 1910 yilda
A.F.Lazurskiy ta`riflab bergan. Ushbu metoddan foydalanib , ishlab chiqarish jamoasi a`zolari, ilmiy
muassasa xodimlari, ukituvchilar, keksaygan kishilardagi psixologik izgarishlar, shaxslararo
munosabatlar, ishchanlik qobiliyati, mitaxasislikka yaroglilik kabi muammolarni xal qilish nazarda
tutiladi. Tabiy sharoitda inson psixikasi urganilishida sinaluvchilar ulardan boxabar bilishlari, ta`lim
jarayonida berilayotgan bilimlar tadqiqot maqsadiga muofiklashtirilishi , voyaga etgan odamlarga
tarbiyaviy ta`sir itkazish kundalik mexnat tarzi darajasiga etkazilishi, zavod va fabrika esa moddiy
maxsulot ishlab chiqarish samaradorligiga karatilish lozim.
Labaratoriya (klinik) eksperimenti kupincha individual shaklda sinaluvchilarga oshkora ravishda,
maxsus psixologik asboblar, yil-yriklar, tavsiyalar, kursatmalar va ilovalardan foydalangan xolda olib
boriladi. Xozirgi davrda inson psixikasidagi izgarishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab elektr
xisoblash mashinalari (displeylar), kurilmalar, moslamalar, jixozlar mavjud bilib, ular odamlardagi
psixologik jarayonlar, xolatlar, funktsiyalar, yangidan vujudga kelayotgan fazilatni kayd kili shva
ulchash uchun kullaniladi. Kupincha amaliyotda dedektorlar, elektron va radio ulchagichlar,
sekundomer, refleksometer, xronorefleksometer, lyuksmeter, anamaloskop, taxitsoskos, audiometr,
etseziometr,EMG, EEG kabilardan foydalaniladi. Labaratoriya metodi yordami bilan diqqatning
sifatlari, sezgi, idrok, xotira va tafakkur xususiyatlari, emotsional shamda irodaviy zurikish (tsress),
aqliy jiddiylik singari murakkab ruxiy xolatlartekshiriladi. Kupincha labaratoriya sharoitida kishi
faoliyatining ayrim tamonlari (uchuvchi, shofyor, operator, elektronchi) va favkuloddagi kutilmagan
vaziyatlarning (xaloqat, portlash, izdan chiqish, shovkin kitarilish) modellari yaratildi. Asboblar
kursakichiga karab izgarishlar, tarkkiyot dinamikasi, jismoniy va aqliy tolikish, emotsional-irodaviy,
asabiy zurikish, jiddiylik, tanglik kanday sodir bilayotganligi xakida ma`lumot olinadi.
Tajriba-eksperiment (aniqlovchi, tarkib toptiruvchi, tarbiyalovchi) va tekshirish qismlariga bilinadi.
Tajribaning aniqlovchi qismida ruxiy xususiyat, jarayon yoki xolat uyin, mexnat, ukish kabi
faoliyatlarda tadqiq kilinadi. tadqiqot ob`ektining aynan xozirgi davrdagi xolati, darajasi, imkoniyati
15
aniqlanadi, lekin tekshiruvchi sinaluvchiga sub`ektiv ta`sir itkazmaydi. Ushbu Pallad sinaluvchiga
yordam bermaslik, xatto yillovchi savol tariqasida bilsa xam tajriba koidasi xisoblanadi. Tarkib
toptiruvchi tajriba esa sinaluvchilarda u yoki bu faoliyatni shakllantirish, shuningdek.yu ularni
maqsadga yunaltirilgan muayyan malaka, yil-yurikka va usulga urgatish rejalashtiriladi. Ushbu tajriba
yakkama-yakka, guruxiy va jamoa tarzda itkazilishi mumkin. Buning uchnu tajriba materialining xajmi,
kulami, necha minutga muljallanganligi, nimalarga urgatilish, ularni psixologik jixatdan tayyorlash
oldindan belgilab kuyilish shart. Tekshirish tajribasida tarkib toptiruvchi boskichida shakllantirilgan
usul, vosita, yil yurik, kinikma, malaka,shaxs darajsini aniqlash, barqarorligini belgilash,
ta`sirchanligiga ishonch xosil qilish uchun turlicha moxiyatdagi mutsakil topshirik beriladi. tekshirish
tajribasi itkazish orkali tarkib toptiruvchi eksperimentivning samarasi, maxsuldorligi ulchana3di.
Mazkur tajribada tekshiruvchi sinaluvchiga yordam berishi mumkin emas, aks xolda tadqiqot itkazish
printsipi kupol ravishda bizuladi.
Aniqlovchi,tarkib toptiruvchi (tarbiyalovchi)va tekshiruvchi tajribalarida yigilgan ma`lumot.mikdor
tsatitsik metodlardan foydalangan xolda qaytadan ishlab chiqiladi,shuningdek,mikdor taxlili itkazish
uchun tayyorgarlik kuriladi. Statitsik metodlar yordamida insonning bilish jarayonlari bilan uning
individual-tipologik xususiyatlari urtasidagi korelyatsiyasi,ya`ni izaro bo\liqligi va ta`siri.bilish
jarayonlarining xis-tuygu tomonidan boshkarilishi,aql-zakovatni omiliy(faktor) taxlil qilish amalga
oshiriladi.Sungra,mikdorning shamda kullanilgan metodikaning ishonchlilik aniqlik
darajasianiqlanadi.Ungacha xam matematik tsatitsikaning sodda metodlaridan foydalanib. Ayrim
xisoblashlar amalga oshiriladi.jumladan,urtacha arifmetik kiymat,mikdorlarni tartibga soli shva
medianani xisoblash.kvadrat chetga ogishni topi shva boshkalar.
Xozirgi davrda injener psixologlar matematiklar bilan xamkorlikdainson psixikasining modelini
yaratish utsida tadqiqot ishlarini olib bormokdalar,shuningdek ,mediklar.fiziologlar ,kibernetiklar
ruxiyatini programmalashtirishni nixoyasiga etkazmokdalar.Ishlab chiqarishdagi «sun`iy
intelektlar»,robotlar,EXM kabilar anna shu izlanishlar debochasi bilib xisoblanadi.
Biografiya (tarjimai xoll)metodi.Inson ruxiyatini tadqiq qilish uchun u yoki bu odamning xayoti,
fvoliyati, ijodiyoti ti\risidagi ogzaki va yozma ma`lumotlar muxim axamiyatga. Ayniksa, kishilarning
tarjimai xoli, kundligi, xatlari, turlicha bitiklari, etsaliklari,yodgorliklari, izgalar ijodiga berilgan
izoxlari, tanbexlari, takrizlar aloxida urin egallaydi. Shuning bilan birga izgalar tomonidan tuplangan
tarjimai xoll xakidagi materiallari, jumladan, biografik ma`lumotlar, esdaliklar, xatlar, rasmlar, tasniflar,
baxolash, magnetofon lentasidagi, ovozlar, fotolavxalar, xujjatli fil`mlar, takriazlar urganilayotgan shaxs
ti\risidagi tilarok tasavvur xosilqilish uchun xizmat qiladi.
Tarjimai xoll ma`lumotlariinson psixikasidagi urganishlarni namoyon bilishini kizatish, suxbat va tajriba
metodikalari bilan urganish imkoniyati yuk tomonlarini ochishga xizmat qiladi.
16
Biografik ma`lumotlar odamlarning iz- izini tarbiyalash.iz-izini nazorat qilish. Iz-izini kulga olish , iz-
izini idora qilish,iz individual uslubini yaratish.shaxsiy kamolat chukkisiga erishish jarayonida namuna
vazifasini itaydi.
Jaxon adabiyotida yaratilgan talay asarlar avtobiografik xususiyatga
egadir,masalan,A.N.Tolstoy,A.M.Gorkiy,S.Ayniy,Oybek, Abdulla Kaxxor kabi adiblarning esdaliklari
tarjimai xolga uxshash tusda bilib. Asarlar bilan tanishish natijasida ularning xis tuygusi, temperamenti,
sharakteri ,qobiliyati ,itse`dodi.qiziqishi ,intilishi ,mayl,layokati, dunyokarashi, e`tikodi ma`naviyati
nafosati, axlok va odobi ti\risida ma`lumot olish mumkin.
Anketa (varaka)metodi. Psixologiyada keng kullaniladigan metodlardan biri varaka metodi bilib
xisoblanadi.Ushbu metod yordami bilan turli yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlari,narsa va
xodisalarga munosabati urganiladi.
Anketa odatda uch toifada tiziladi.Ulardan biri anglashilgan motivlarni aniqlashga yunaltirilgan ti\ri
savollardan tizilgan anketadir.Ikkinchisi,tanlash toifasiga taalukli bilib shar bir savolga bir nechtadan
tayyor javob tavsiya kilinadi. Uchinchi toifadagi anketada sinaluvchiga tavsiya kilingan ti\ri javoblarni
ballarda baxolash nazarda tutiladi.Turli yoshdagi odamlar layokatlarini muayyan soxaga qiziqishlari va
qobiliyatlarini. Iz-iziga tengdoshlariga ,katta va kichiklarga munosabatldarini aniqlash maqsadida
anketadan foydalaniladi.
Tarkatilgan anketalar yigishtirilib.elektron xisoblash mashinalarida xisoblab
Chiqiladi,atroflicha mikdoriy taxlil kilinadi,sungra tadqiqotga yakun yasalib.ilmiy va Amaliy
sharakterdagi xulosa chikariladi.Anketa metodi inson psixikasini urganishda juda boy material tuplash
imkonini beradi, lekin olingan ma`lumotlar xamisha xam xolisona xususiyatga ega emas. Anna shu
kamchilikdan xalos bilish uchun anketa ichidagi nazorat funktsiyasini bajaruvchi savollarni puxta ishlab
chiqish maqsadga muofikdir.
Sotsiometriya metodi. Ushbu metod kichik gurux a`zolari urtasidagi shaxslarraro emotsional bevosita
munosabatlarini urganish va darajasini ulchashga qaratilgan bilib, unga amerikalik sotsiolog Djon
Moreno asos solgan. Uning yordamidamuayyaan guruxga taalukli shar bir a`zoning izaro munosabatini
aniqlash uchun ishtirokchidan faoliyatining qaysi turida birga katnashishini yakka tartibda suraladi.
Olingan ma`lumotlarmatritsia, gafik, sxema, jadvaltarzda ifodalanadi. Mazkur mikdor
kursatkichlarigurux ichidagi shaxslararo munosabatlar ti\risida tasavvur yaratadi.
Bu ma`lumotlar guruxiy munosabatning tashki kirinishini aks ettiradi, xolos. Ana shuning uchun xazirgi
davrda sotsiometriyani Ya.L.Klominskiy, I. P.Volkovlar tomonidan izgartirilgan kirinishlari ishlab
chikilgan.Ularning moxiyati izgartirilgan sotsiometrik metodikasi shaxslararo bir-yuirini tanlash
motivlari ti\risida keng kulamda tasnif berish imkoniyatiga. Ega.Ayniksa Ya.L.Kolominskiy tomonidan
ishlab chikilgan sotsiometriyaning izgartirilgan turi bolalar jamoasida shaxslararo munosabat xakida
tilarok axborot beradi.
17
Psixologiyaning tadbikiy va Amaliy soxalari. Xozirgi zamon ilm-fanining kadri va axamiyati
uning nechogli amaliyotga kirib borib, tadbikiy saloxiyati ortib borishi bilan baxolanadi.
Psixologiyaning oxirgi yillardagi taraqqiyoti xam aynan anna shu mezon talablariga javob berishi bilan
xarakterlanadi.
Amaliy xamda tadbikiy psixologiya soxalarining uziga xos jixatlari avvalo shundan iboratki, ular
jamiyatning bevosita bugungi kundagi talablari va buyurtmalariga kura ish yuritadi. Jamiyatimizda esa
psixologik bilimlarni bevosita amaliyotga jamiyatimizda esa psixologik bilimlarni bevosita amaliyotga
tadbik etishga extiyoj katta. Birgina Uzbekistonda kadrlar tayyorlashning milliy dasturini oladigan
bulsak, uning bajarilishi va muvaffakiyatli amalga oshirilishi uchun Psixologiyaning aralashuvi zarur.
Joylarda tashkil etilgan Tashxis markazlarida faoliyat kursatayotgan mitaxasisilar ukuvchilardagi
rivojlanish tendentsiyalari, akliy usish omillari va iktidoriga karab ta`lim tarbiyani tashkil etishlari uchun
kator diagnostik tadbirlarni utkazishlari zarurki , bu tadbirlar oxir- oqibat real Samara berishi lozim.
Amaliy Psixologiyaning aloxida tarmogi bulmish sotsial psixologiya bilimlarga amaldagi extiyojni
uch asosiy sabab bilan tushuntirilishi mumkin:
a) kichik korxona yoki yirik firmalardan tortib, toki xukimat darajasidagi idoralar xam uz faolpyati
va ulardagi rezevlardan omilkorona foydalanishning psixoloik manbalarini kidirish lozimligini tushunib
etmokdalar:
b) professional psixologlarning uzi xam uz ishlaridan keladigan obru e`tiborning Amaliy
soxalarida ishlay olish kobiliyatlariga boglik ekanligini xam agar psixologik tayyorgarlikdan utgan
bulsalar, ishni tashkil kilishga ukuvlari yaxshirok va ishlari unumlirok bulishini tushunib etmokdalar.
V)Amalietda ishlaetgan boshka soxa vakillari xam agar psixologik tayyorgarlikdan utgan bulsalar ishni
tashkil kilishlariga ukuvlari yaxshirok va ishlari unumlirok bulishini tushunib etmokdalar. Shuning
uchun xam kuplab Yangi turdagi markaz va firmalar, kushma korxonalarlarda amaliyotchi psixologlar
ishlamokdalar.
Amaliy Psixologiyaning asosiy yunalishlari. Sanoat va ishlab chikarish soxasi. Sanoat va
maxsulotlar ishlab chikarish soxasida tadbikiy ishlar birinchi navbatda konkert tashkilotli kadrlar
zaxirasini tugri va okilona tashkillashdan tortib, xodimlar ish sharoitlari va mexnat unumdorliga
ta`sir etuvchi omillar komleksini ilmiy ravishda urganib, xayotda natija olib olishga karatilgan xarakatlar
majmuidir .Xozirgi bozor munosabatlari sharoitida Ushbu yunalishdagi tadbikiy ishlarning ikki soxasini
ajratish mumkin.
1.marketing xizmatlari
2.xodimlar bilan ishlash(personal)
Birinchisi eng zamonaviy va eng muxim ish bulib ,bu erda psixologning vazifasi «nimani?» va
«Kim?» xarid qilib olishga extieji borligini urganishga kumaklashishdir. Chunki bu talab bilan extiej
bevosita shaxsga va uning psixologik tizimiga aloqador kategoriyalar bulib ,bozor va rakobat sharoitmda
korxona eki tashkilotlarning samarali ishlab ketishi eng avvalo xaridorgir tovar maxsulotlarni ajratib
18
,ularning odamlar talab extiejiga kanchalik mosligini aniq taxlil kilishdan boshlanadi.Marketing
munosabatlari aslidaodamlar urtasidagi sof psixologik munosabatlar bulib uning negizida odamlar
urtasidagi jonli mulokat va ta`b va didlartarbiyasi yotadi. Shuning uchun biz bugun odamlarda tugri
marketint tafakkurini shakllantirish vositalarini kidirishimiz va talab -taklif munosabatlarini real ishlab
chikarish imkoniyatlari bilan muvofiklashtirishda inson psixologiyasi xususiyatlarini inobatga olib
ishlashga urganishimiz kerak.
Ikkinchi soxa - kadrlar va ular bilan bevosita ishlash soxasi.Bu kadrlarni ishga jalo etishda bilish
zarur yuulgan kobiliyatlar va shaxsiy fazilatlardan tortib, ularni tugri yunaltirish, uz joiga kuyish,
tashkilot doirasida guruxlarni shakllantirish, uz joyiga kuyish, tashkilot doirasida guruxlarni
shakllantirish, xodimlarga ma`lumotlarni uz vaktida etkazish bilan boglik kadrlar siyosatini olib
borishga aloqador xizmatdir. Psixologik bu urinda asosan maslaxatchi - konsul`tant va eksprert sifatida
rol` uynaydi.
Siyosat soxasidagi psixologiya. Xar bir davr uz kishilari ongida beixtiyor siyo'siy ongni
shaklantiradi va odamlar uning tamoyillariga buysunadilar. Siyosat borasidagi psixologik masalalarga
psixologik aralashuvining zarurati xar doim bulsada, ayrim paytlarda - yirik isloxatlar boshlanishi
arafasida, saylov oldi kompaniyalarda, Yangi siyosiy ledirlarning xalk tamonidan kabul kilinishi
jarayonlari, kupchilik auditoriyaga zarur ma`lumotlarni etkazish, ijtimoiy ustanovkalarni uzgartirish,
siyosiy arboblar imidjini omma ongiga singdirish paytlarida psixologik ta`sir vositalaridan urinli
foydalanish, maslaxatlar beri shva ayrim guruxlar e`tikodiga ta`sir etish kerak bulganda kerak buladi:
Siyosiy soxada ishlayotgan psixolog ishininguziga xso jixatlari bulib, unga kuyidagilar kiradi: A)
siyosatda psixolog aralashuvi kupchilik ommaga bevosita aloqador bulmaydi;
B) zarurat tu\ilganda, psixolog shunday tez va ishonchli ulchaydigan metodikalarni ishlatadiki,
ularning natijalari sir saklanib, usha buyurtmachi - siyosatchining talabiga kura izlanishlar olib boriladi;
V) psixolog xar bir siyosatchi uchun shunday ishonchli shaxe bulishi lozimki, undan odamlarning
kayfiyatlari, reaktsiyalari, xis kechinmalari xususida aniq ma`lumotlar suraladi;
G) uziga xos kiyinchilik shundan iboratki, jamoatchilik psixolog kiyofasida kupincha liderning
bevosita «odamini» kurishga moyil bulib, liderning uzi xam ba`zan ita professional psixologdan
xadiksirab kolishi mumkin.
Uzbekistan sharotida siyosiy psixologiyaning uzi juda zaif rifojlangan tarmok bulgani sababli xam
uni rivojlangan davlatlar tajribasiga tayangan xolda rivojlantirish davr talablaridan biridir. Oila va nikox
borasidagi tadbikiy ishlar Uzbekistonda endi shakllanayotgan, lekin nazariy nuktai nazardan ma`lum
an`analarga ega bulgan soxadir. 1998 yilning Prezdentimiz tamonidan « Oila yili» deb e`lon kilinishi
joylarda psixologik xizmat uchoklarining paydo bulishiga va u erlarda psixologik xizmatidan
foydalanishni anglashga turtki buldi. Psixolog bu erlarda yoshlardagi oila va nikox borasidagi
tasavvurlarning tugri shaklanishidan tortib, toki muammoli, xattoki, ajrim bulgan olia a`zolariga
psixologik maslaxatlar berish, «ishonch telifonlari» orkali xizmatlar uyushtirishni uz zimmasiga oldi.
19
Maorif soxasidagi Amaliy ishlar boshka soxalarga nisbatan anchagina yaxshi tajribaga ega.
Ayniksa, Uzbekistonda kadrlar tayyorlashning milliy dasturi kabul kilingandan sung tashkil kilingan
Yangi timdagi ta`lim muassasalari - akademik litseylar va kasb-xunar kollejlariga bir nechtadan
psixologlar shtagi kiritilgan va ular aynan tadbikiy muammolar - bolaning ukuv jarayoniga psixologik
jixatdan tayyorgarligini diagnostika kilishdan tortib, professional va kasb maxoratini rivojlantrishiga
bulgan barcha muammolarni xal kilishga aralashadi.
Xukukbuzarlikning oldini olish va qonunga zidj xarakat kilganlarni psixologik reabelitatsiya
kilish muammosi xam xar doim xam psixolog aralashuvini talab qilib kelgan. Chunki jinoyatchi yoki
xukukbuzar shaxsi uz-uzidan shakllanib kolmaydi, uni shakllantiruvchi omillar, motivlar va bolani qayta
tarbiyalash va reabelitatsiya masalalari ijtimoiy psixologik jarayonlar moxiyatini bili shva ularga faol
ta`sir kursatish talab kiladi. Shuning uchun xam mamalakatimizda yoshlar urtasida xukukiy ma`rifat va
xukukiy madaniyatni shakllantirishga juda katta e`tibor karatilgan va bu ishda amaliyotchi xodim-
psixologning urn iva roli katta buladi.
Mustaxkamlash uchun savollar
1. Psixologiya Fani nimalardan baxs yuritadi?
2. Psixik jarayonlar deganda nimalarni tushunasiz?
3. Psixikaning yuksak shakli ong deganda nimani tushunasiz?
4. Psixologiya fanining falsafa fanidan ajralishida buyuk faylasuflarning roli kanday?
5. Psixologiya fanining rivojlanishida shark muttafakkirlarining roli kanday?
Adabiyotlar:
1. Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. 2. Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. 3. G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. 4. Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. 5. Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. 6. Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. 7. G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
20
Psixika va ong taraqqiyoti.
REJA.
1. Psixika materiya evolyutsiyasi maxsuli ekanligi.
2. Psixikaning taraqqiyot muammosi.
3. Ta`lim, tarbiya va psixik taraqqiyot nisbatlari.
4. Bolalar psixikasining tarakkiy etishida aktiv faoliyatning roli.
5. Odam ongining ayrim tomonlari va funktsiyalarining tarixiy taraqqiyot
Tayanch siz va iboralar
Seskanuvchanlik, instinkt, ontogenez, filogenez, materiya, evolyutsiya.
Psixika materiya evolyutsiyasining maxsulidir.
Kishi psixikasining paydo bulishi va rivojlanishi eng murakkab muammolardan biri bulib, tabiat
qonunlarining moxiyatini tushunib etishga xarakat kiladigan tadkikotchilarni bu muammo xama vakt
kiziktirib kelgan. Materialistik yunalishdagi olimlar psixikaning paydo bulishini materiyaning uzok
davom etgan rivojlanishining natijasi deb ixoxlashadi. Ular materiyaning tabiatini tadkik kilisharkan,
xarakat materiyaning xayot kechirish usuli, uning tarkiban uziga xos ajralmas xsusiyati ekanligi uchun
xam materiya xarakatining terli xil shakllarini urganadilar. Xarakatsiz, xamisha mutlaqo
xarakatsizlikdagi materiya umuman bulmaydi. Odamdagi butun materiya jami noorganikva
organiktabiat xarakatlanish, uzgarish va rivojlanish xolatida buladi.
Jonsiz tabiatda xarakat jism va moddalarning mexaniq, fizikaviy yoki ximiyaviy ta`siri tarzida yuz
berishi mumkin. Noorganiktabiatdagi xarakatning oddiy musollariga e`tibor kiling: dengizdagi koya
suvning ta`siriga muayyan karshilik kursatadi – tulkinlar koyaga urulib qaytadi, lekin koyaning uzi xam
sekin-asta emirila boshlaydi; kuyosh nuri suv yuzasiga kelib urulgach, sinib qaytadi; elektr razryadlari
natijasida ozon molekullari xosil buladi. Jonli mteriyaga utishda uning xarakati tarzi xam sifat jixatidan
uzgaradi. Jonlimateriyaga in`ikosning biologik shakllari xos bulib, jonli materiyaning ma`lum bir
boskichida esa in`ikosning Yangi shakli sifatidagi psixika paydo buladi.
Olarinning gipotezasiga kura, taxminan ikki milliard yil ilgari atmosferada erkin kislorod ajralib chikib,
organikmoddalarda fotoximiyaviy reaktsiyaning va fotosintezning yuz berishiga olib keladi. Birinchi
galgi okean bamisoli xudi organikmoddalardan tayyorlangan allakanday «shurva»ga uxshash bulgan.
Organikbrikmalarning rivojlanishi jarayonida uglerodning juda xam murakkab brikmalari – benixoya
katta molekullar paydo buldi. Molekullar shunisi bilan ajralib turiladiki, ular tarkibiy kismlarga osongina
parchalanishardi. Bu birikmalarning mavjud bulib turishini ta`minlash uchun muxit Bilan doimiy modda
almashinuvi bulib turishi, ya`ni bu molekulalar muxitdan Yangi moddalarni tanlab olib, chatishtirishlari
(uzlashtirishlari) va parchalanish maxsulini uzga tusga kiritgan xolda tashki muxitga ajralib chikarishlari
21
lozim edi. Shunday qilib, bu benixoya katta molekulalar muxit Bilan moda almashinuvini avtokatalitik
tarzda uynaltirib, uzini-uzi qaytadan xosil kiluvchi sistemaga aylanib kolishdi. Oksilli molekula Bilan
muxit urtasidagi moda almashinuvi avval boshlanok faoli jarayon edi. Bu benixoya katta molekulalar
koatservatlar degan nom Bilan atala boshladi. Koattservat tomchilari ma`lum ma`lum manoda tuyimli
moddalar uchun kurashda uzaro rakobat kilishardi, degan taxminlar xam bor. Bu tomchilarning ancha
kulay kimyoviy takibiga yoki strukturaga ega bulgan ba`zi birlari boshkalariga nisbatan tezrok usdi. Ular
ertarok kattalashib, bekaror bulib kolishar va ancha mayda zarrachalarga parchalanib ketishardi. Sungra
jarayon Yana takrorlanardi: usish, parchalanish va xokazo. Kimyoviy tarkibi bir muncha fark kiladigan
tomchilarning kushilishi xam sodir bulib turadi. Shunday qilib, kaotservatlar bir kancha xususiyatlarga
ega edi, shu tufayli ularni tirik moddaning strukturasi sifatida kabul kilish mumkin.
Kontservatlar xayot kechirishi kullab-kuvvatlash uchun zarur moddalarga nsbatan ma`lum darajada
kuzgaluvchanligini namoyon kilgan va uzlarining xayotiy faoliyatida bevosita ishtirok etishini xojati
bulmagan moddalarga nisbatan indefferent (lokayd) bulib kolgan xolda tashki muxitdagi «ozuka»
moddalarni tanlab uzlashtirishardi. Modda almashuvidagi bunday extiyoj uzini tartibga solish
kobilyatining samarasi buladi. Kontservatlar kimyoviy tarkibi turlicha bulgan molekulalarni ajratish va
kushishga, ya`ni tabiiy tanlash chogida evolyutsiyada uzining rolini uynagan turfa materialni yaratishga
layokatli bulib chikdi. Bundan tashkari, bu urinda tashki ta`sirotlarning fakat kuchi va xarakteriga emas,
balki shuningdek organikbirikmalar - kontservatlarning ichki xolatiga xam boglik edi.
Xozirgi tirik organizmlarning extimoldan uzok bulmagan prototiplari- kontservatlarda bulgani kabi
xar kanday jonli materiyada in`ikos jonsiz tabiatdagi in`ikosga qaraganda sifat jixatdan Yangi shakl
kasb etadi. U fakat tashki ta`sirotning kuchi va xarakteriga emas, balki organizmning ichki xolatiga xam
boglikbuladi. Xar kanday jonli organizm barcha tashki kuzgatuvchilarga nisbatan tanlangan xolda
(faol) munosbatda buladi va bu Bilan jonli materiyaning sifat jixatidan Yangi xususiyatini-uz-uzini
tartibga solish xususiyatini namoyon kiladi.
Usimlik va xayvonlarga mansub shakllar evolyutsiyasining barcha boskichlarida jamiki jonli
organizmlar in`ikosning aloxida, bialogik shakli- ta`sirlanuvchanlikka ega buladi. Ta`sirlanuvchanlik
tirik organizmning biologik axamiyatiga ega bulgan(biotik) ta`sirotlarning ta`siriga javob berish
kobiliyati demakdir.
Oddiy ta`sirlanuvchanlik soda, bir xujayrali tirik organizmdayok seziladi. Ular muxitning ta`siriga
xarakatlanish Bilan javob berdi.Muxit biotik ta`sir utkazishi mumkin bulib, buning natijasida jonli
organizmda protoplazmaning xossasi uzgaradi. Kuzgatish ta`siriga uchraydigan uzini tartibga soluvchi
sistema sifatidagi tirik xujayrada kidiruv xarakatlari xosil buladi. Agar muxit ta`siri mazkur xujayraga
xos kimyoviy tarkib va protoplazma strukturasini qayta tiklashga yondam bersa, xujayraning izlash
xarakati tuxtaydi.
Biotik omillarga nisbatan uziga xos xarakatlar bilan javob berish usullari tropizmlar yoki taksirlar
deb ataladi. Uning fototropizm-jonli organizmning yoruglik ta`siri ostida xarakatlanish tendentsiyasi;
22
termotropizm – issiklik ta`siri ostida xarakatlanish tendentsiyasi; xemotropizm – muayyan fizikaviy-
kimyoviy muxitni tanlash tendentsiyasi; topotropizm – mexnat usul Bilan kuzgatuvchining ta`siri ostida
xarakatlanish tendentsiyasi kabi turlari va boshka bir kancha tropizmlar mavjuddri. Usimliklarning
biologik in`iko etish shakli uzini tartibga solishga yordam beradigan tropizmlarning mavjudligi Bilan
mukammallik kasb etadi.
Xayvonlarga mansub shakllarda ta`sirlanuvchanlikning Yangi turi – sezuvchanlik paydo buladi.
A.N.Leont`evning gipotezasiga kura, sezuvchanlik «genetik jixatdan qaraganda, muxitning organizmni
boshka ta`sirotlar Bilan boglovchi, orgaizm muxitda muljal olishga yordam beruvchi, signallik
vazifasini utovchi ta`sirlarga javob ta`siridan bulak narsa emas». Ta`sirlanuvchanlikdan sezuvchanlik
utilishi xayot tarzini uzgachaligi Bilan boglikdir. Yuksak tarkkiy etgan xayvonlarda sezuvchanlik oshib,
sezgi organlari shakllanadi. Narsalarning uzicha (Biron-bir organikextiyojni ular yordamida kondirib
bumasligi ma`nosida) axamiyatsiz belgilari (xidi, shakli, rangi) signallik axamiyatiga ega buladi.
In`ikos etish darajasi kup xujayrali xayvolarda ancha yuksakrokdir. Bir xujayralilarga uxshab suvli
muxitda xayot kechiradigan kovakichaklar eng sodda kup xujayralilar jumlasiga kiradi.lekin bu
organizmlarning kup xujayrali ekanligida emas,balki ulardagi xujayralarning nisbatan bir xil
emasligidadir: masalan; ta`nasining tashki kismida sanchiladigan(chakadigan) xujayralar joylashgan
bulsa, ichki kismi esa ovkat xazm kiladigan xujayralar bilan koplangan buladi. Kup xujayralilarning
organizmida, shuningdek organizmning Biron-bir kismida ruy bergan kuzgalishning utkazgichi
funtsichsini bajaradigan aloxida sezuvchi protoplazmali xujayralar xam buladi.Aloxida sezuvchan
(nerv) xujayralari uzaro birikib, xayvonning butun ta`nasiga yoyilgan nerv shoxoyuchasini tashkail
etadi. Kovakichaklilardagi kisgichlar-uljani ushlab turish organlari yuksak darajada sezuvchandir.
Evolyutsion zanjirda kovakichaklilardan yuksak turadigan va erda xayot kechiradigan kup
xujayralilarda xayot tarzining uzgarganligi munosabati bilan tananing tuzilishi murakkablashadi,
kuzgatuvchilarning ma`lum bir turlarini aks ettiradigan uziga xos organlar-sezgi a`zolari rivojlanadi,
aks ettirish shakllari xam ancha murakkablashadi. Endilikda chuvalchanglarda xam tananing
murakkblashgan (segment) tuzilishini, shuningdek sezgi a`zolari ( kuz murtaklari,sezish, xidi va tam
bilish a`zolari murtaklari) ni kursa buladi. Chuvalchngning xar bir segmentida nerv xujayralarining
tudalari-ganglilar mavjud buladi.
Kup sonli nerv tugunchalarining pado bulishi va xali-veri Yana xam nafisrok aks ettirish va demak
tevarak-atrofdagi tshki muxitga moslashish uchun sharoit tugdirishi mumkin bulagan usha xakikiy
foydali murakkablikni ta`min eta olmaydi.lekin xozirdayok ancha murakkab aks ettirish imkoniyatlari
paydo bulla boshladi-ular asosiy gangly da mujassamlashgandir.Asosiy ganglii funktsiyalari va
boglanishlariga kura bir xil bulmagan nerv xujayralarining birikuvidan tarkib topadi. Bu gangliy
gangliylar zanjirida asosiy etakchi uch xisoblanadi.u xayvon tanasining istalgan kismida yuz beradigan
kuzgalishlarni jamlaydi, ularni taxlil kiladi, boshka xujayralarga utkazadi, impul`slarni segmentlarning
mushak apparatiga yunaltiradi. Sudraluvchilar va kavlovchi xayvonlar sifatidagi chuvalchanglarda
23
asosiy gangliylar mavjud buganligi tufayli tananing bosh kismila ixtisoslashgan sezuvchi organlar:
paypaslash imkonini beradigan tukchalar, muylovchalar, kuz mitaklari paydo buladi.
Gangliy funktsiyali nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlarning aks ettirish imkonlari shartsiz
reflekslar bilangina cheklanmaydi. Xayotkechirish jarayonida ular tugma reaktsyalarga nisbatan Yangi,
ancha xarakatchan reaktsiya shakllari-shartli reflekslar paydo buladi.
Gangliy funktsiyali nerv sistemasining uziyok, cheklanmagan mikdordagi ta`sirlarga javob kilishning
etarli darajada murakkab vositasidan iboratdir. Etakchi gangliy Bilan idora kilinuvchi ganglioz nerv
sistemasiga ega bulgan xayvonning xatti-xarakatlaridan jiddiy ravishda fark kiladi. Chuvulchanglarda
xatti-xarakatlarning nasliy yul Bilan karor topgan, programmalashtirilgan shakllari (genezisiga kura,
instinktlardan xam avval pydo bulgan) yuzaga yaikadi va Ayni paytda aks ettirishning ancha nafis shakli
– shartli reflekslar namoyon bulla boshlaydi.
Bugimoyoklilarda, ayniksa xashoratlarda, muxitning muayyan sharoitlariga munosabat bildirishning
murakkab tugma shukli – instinktlar mavjuddir.Instinktlar izchil raivshda bir kancha moslashuvchi
xarakatlarni keltirib chikargan xolda xalkasimon xarakter kasb etadi.
Instinktiv xarakatlar muayyan shart-sharoitlarga kat`iy boglik buladi.Instinktning amal kilish
mexanizmi shundan iboratki tashki shart-sharoitlar reflektor munosabat bildirishga undaydi ,eng oxirida
esa navbatdagi munosabat bildirish uchun kuzgaydi vax. K.Shu tarzda refleksning butun bir zanjirini
xarakatga keltiridi va bu Bilan nasliy yul Bilan mustaxkamlangan programmani amalga
oshiradi.Instinktiv xarakatlar standart shart-sharoitlar uzgarishi bilanok uzining maksadga muvofikligini
yukotadi.Shunday qilib,xatti-xarakatlarning instinktiv shakllari fakat doimiy sharoitlardagina maksadga
muvofikdir.Yosh xayvonlarda instinktiv xarakatlarni kuzgotib, bu xarakatlarning steriotip tarzda
oldingan urgatilmasdan yuz berayotganini kurish mumkin birok bu xarakatlar yosh xayvonlarda
karilariga nisbatan ancha besunakay tarzda yuz beradi.Jonzotning individual xayot kechirishi jarayonida
orttirilgan va tugma xatti-xarakat programmasining puxta bajarilishini ta`minlaydigan tajriba
instinktlarning rivojlanishiga yordam beradi.
Ganglioz nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlarda biologik jixatdan axamiyatga molik xabar
etkazuvchi belgilari bulgan predmetlarga nisbatan muvakkat boglanishlar ancha oson yuzaga
keladi.Shartli boglanishlar fakat fe`l atvorning instinktiv xattixarakatlar programmalari doirasida xosil
buladi.Shuni xisobga olish kerakki ,ganglioz nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlarda aks ettirishning
asosiy shakli instinktiv xarakatlar Bilan boglikdir.Xarakatning instinktiv shakllarini fakat bugma
oyoklilarda emas, balki yuksak tarakkiy etgan barcha umurtkali xayvonlar (baliklar ,amfibiyalar,
sudralib yoki urmalab yuradigan xayvonlar kushlar ,sut emizuvchilar )da utkazish mumkin .Baliklarning
ayrim turlarida jumladan naslini kuriklashdek juda murakkab instinkt namoyon buladi.
Instinktiv reaktsiyalar xatti-xarakatlarning tugma shakllarini tushurishga olib keladigan oddiy
omillar tufayli sodir buladi .Bu jixatdan xayvonlar xatti-xarakatning tugma shakllarini urganayotgan
24
etologlarning tadkikotlari katta kizikish uygotdi .Mazkur fanning vakillari instinktiv xarakatlar mutloko
aniq shakllangan signallar orkali kuzgotilishini kursatib berdilar.
Ayrim narsalar urtasidagi murakkab munosabatlarning aks ettirilishi intellektual xatti-xarakatlar
negizini tashkil etadi.Kuyidagi tajribada intellektual xatti-xarakatga misol bulla oladi.
Yuksak tarakkiy etgan xayvonlar narsalar urtasidagi munosabatlarni paykash kobiliyatiga va mazkur
vaziyatning natijasini oldindan bilish ya`ni usha narsa agar u xarakat kilayotgan bulsa kaerda paydo
bulishini xisobga olishkobiliyatiga egadir.Bunday xatti-xarakatni endi akliy xattixarakat deb atay
olamiz.
Olimlar yubksak tarakkiy etgan xayvonlar orasida primatlarni (odamsimon maymunlarni0aloxida
uringa kuyadilar.Primatlar kuplab boshka sut emizuvchilardan farkli ularok fakat ozuka emas balki
turli xildagi narsalar vositasida kilingan xiylalarga xam befark karab turishmaydi.
Bu xildagi kizikishni kat`iy va (begaraz) kizikish (I.P.Pavlov), «tadkikot impul`si»
(N.Yu.VOYTONIS)deb atashadi.
Maymunlar intelekti (akli) ular bajaradigan vazifalarning fakat murakkabligi Bilan emas balki ular
faoliyatning yunaltirilganligi Bilan xam belgilanadi.Maymunlar kuliga tushgan narsani soatlab titib
utirishi odamni kafasiga xar xil usullar Bilan maxliyo etishi ,sudralib ketayotgan kurt-kumurskalarni
kuzatishi vax. K .Maymunlar xatti-xaratiningg bunday xususiyatlariga ega ekanligi ularning xayot
kechirish usuli Bilan izoxlanadi.Tabiiy sharoitlarda maymun ozuka izlab uzluksiz ravishda «tekshirish»
faoliyati Bilan mashgul buladi.Yovvoyi shimpanzelarda « tamoillarning»81 ta xili mavjud
.Ularningyarmisi meva chevalar bulsa ,turtdan bir kismi barglardan iborat.
Maymunlar ovkatining rang barangligi ularning analizatorlik kobiliyatini oshiradi.
Maymun shu kadar rang barang ovkalana boshlagach endi ozukaning kat`iyan belgilab kuyilgan
turlariga yoki ovkatlanishning muayyan bir vaziyatiga instinktiv ravishda munosabat bildirib kola
olmaydi.Xar gal u xammasini va atrofdagi xama narsani tekshirishi vash u tarzda uziga kerakli ozukani
topishi lozim .
Birok yuksak tarakkiy etgan katta maymunlarning instinktiv xatti-xarakati bir xujayrali tuban
xayvonlar instinktidan jiddiy fark kiladi.Yuksak tarakkiy etgan maymunlar ( jumladan shimpanze )da
xatti-xarakatning uya kurishdek tugma shakli mavjuddir.Tabiiy sharoitdlarda ular xar kuni daraxtlarda
sho-shabalardan uya kurishadi.Kuzatishlar shuni kursatadiki ,maymunlar uya kurishda materiallarni
tanlash chogida amaliy taxlilga binoan ish kurishadi.
Maymunlarningindividual tajribada xosil kilingan xatti-xarakatlari uziga xos xususiyati bildan ajralib
turadi.
Maymunlarning .intelektual xarakatlariga taxminiy xarakatlar jarayonida konkret amaliy tafakkur
shaklida yuz beradi. Yuksak tarakkiy etgan maymunlardagi xatti-xarakatning uziga xos xususiyati
ularning taklidchiligidir.
25
Aks ettirishning barcha shakllari (tropizmlar,instinktlar ,malakalar, intellektual xatti-xarakatlar) keskin
chegaralanmaydi.Xayvonot olamida rivojlanishning yagona uzluksiz yakinligi mavjuddir.Instinktlar
,jumladan, malakalarin xosil kiladi, malakalar instinktlarga aylanadi.
Lekin rivojlanishning uzluksizligi konkret ifodalanish jarayonida uzilishning mavjudligi xam kurinib
koladi: xayvonlarning bir xil turlarida instinktlar ustun bulsa, boshkalarida shaxsiy tajriba jarayonida
orttirilgan boglanishlar ustunrok buladi.
Xayvonlarning «tilida» fakat bita narsa eshitmaydi- xayvonlarning «tili» odamlarning tilidan farkli
ulaok,tajribani ifoda etish vositasi bulib xizmat kila olmaydi. Shuning uchun xam Biron bir aloxida
buyuk nazoratvakili uzining individual tajribasida anchagina oson ovkat topishning bir kator usullarini
topti deb taxmin kilganimizda xam,u uz tajribasini xayvonlar ixtiyoridagi «til» da mavjud bulgan
vositalar bilan (xatto unda shunday extiyoj paydo bulgan takdirda xam ) ifodalashga kodir emas.
Agar jonli mavjudodlarning xayot kechirish muxiti xama joyda mutlaqo bir xil bulganida, extimol,
Er yuzi bir xil turdagi xyvonlar Bilan tulib ketgan bular edi. Xakikatda esa muxit iklim jixatidan xam,
yashash sharoiti jixatidanxam goyat rang-barang bulib, bu organizmlarning tabakalanishini takozo etadi.
Er yuzasida bir milliondan ziyodrok turdagi xar xil xayvonlar yashaydi. Er yuzasidagi xodisalar rang-
barang bulsaxam, ularning tsikli almashinuvi va xakazolar mavjuddir. Barcha jonzot mavjud shart-
sharoitlarga moslasha boradi.
Aks ettirish usullari kanchalik yuksalgan sari xayvonlarning mazkur turi muxitning bevosita ta`siridan
shunchalik ozod bulla boradi. Muxitning uzgarishida tropizmlar Bilan munosabat bildiradigan bir
xujayrali organizm muxit shart-sharoitlariga tamomila boglik buladi.
Xayvonlar muxitga bevosita bogliklikdan sekin-asta kutila boradi. Lekin jonli mavjudotlar
rivojlanishning xar kanday darajasida xam bunday bogliklikdan xech kachon batamom kutila olmaydi.
Muxit – jonli organizmning xayot kechirish shart-sharoiti, jonli mavjudotlar xayot kechirishining bosh
omili, boshkachasiga aytganda, jonli organizmlarning xayot kechirishi muxitning shart-sharoitlari Bilan
aniq belgilab kuyilgandir (sababli boglikdir).
Aks ettirishning bir-biriga uxshashligi eng avvalo sezgi a`zolari va nerv sistemasining tuzilishiga
boglikdir. Retseptor muayyan turdagi kuzgatuvchilarga kanchalik nafis javob kilsa, reaktsiya xam
shunchalik bir-biriga uxshash buladi. Bunda ma`lum darajada tugridan-tugri boglashish bor. Masalan,
kurish retseptor Kuyoshni tarkok nurini aks ettirishga moslashuv munosabati Bilan rivojlandi.
Retseptorlarning rivojlanishi ma`lum darajada muayyan turdagi nerv sistemasining rivojlanish
darajasi mukarrar ravishda psixik aks ettirishning darajasi va shaklini belgilab beradi.
Rivojlanishning kuyi boskichida (masalan ,kovakichaklilarda nerv sistemasi.butun organizm bulib
tarkalgan va uzaro chatishib ketgan usimtalari bulgan nerv xujayralaridan tarkib topgan nervdan
iborat buladi.Bu tursimon nerv sistemasidir.Tursimon nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlar yukorida
aytib utilganidek asosan tropizmlar orkali reaktsiya bildiradi.Ularda muvvakat boglanishlar kiyinchilik
Bilan boglik buladi .va yaxshi saklanmaydi.
26
Rivojlanishning keyingi boskichida nerv sistemasi sifat jixatidan bir kator uzgarishlarga
uchraydi.Nerv xujayralari fakat turlar emas ,balki tugunlar (gangliylar)xam xosil kiladi.Tugunli yoki
gangliyli nerv sistemasi eng kup mikdordalgi kuzgatuvchilarni kabul kili va qayta ishlash imkonini
beradi. Negaki, sezuvchan nerv xujayralari kuzgatuvchilarga bevosita yakin joylashgan buladi va
kuzgalishni taxlil etish sifatini uzgartirib yuboradi. Ganglioz nervsistemasiga ega bulgan xayvonlarda
etakchi gangliy nerv sistemasining boshka barcha tugunlariga qaraganda ancha murakkab tuzilishga ega.
Tugunli nerv sistemasining murakkablashuvi yuksak tarakkiy etgan umurtkasiz xayvonlarda –
xasharotlada kuzatiladi. Tananing xam `ir kismida gangliylar kushilib, bir-biri Bilan nerv yullari orkali
boglangan nerv markazlarini xosil kiladi. Ayniksa bosh kismida joylashgan markaz murakkab
tuzilgandir. Xasharotlarning nerv sistemasi muxit Bilan etarli darajada murakkab tuzilishga ega bulgan
retseptorlaning yordamida boglanadi. Ganglioz nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlar tashki muxitning
ta`siri xam tugma, xam individual tajribada orttirilgan reflekslarni ishlatgan xolda aks ettiradi. Birok bu
urinda kup sonli tugma reflekslar ustunlik kiladi.
Shubxa yukki, odam psixikasi Bilan eng yuksak tarakkiy etgan xayvonning psixikasi urtasida juda
katta tafovut mavjuddir.
Masalan, xayvonlarning «tili» Bilan odamning tilini bir-biriga takkoslab bulmaydi. Xayvon uz
kabiladoshlariga muayyan, bevosita vaziyat Bilan cheklangan xodisalar xakida fakat xabar berishigina
mumkin bulgan bir paytda kishi til vositasida boshka odamlarga utmish, xozirgi payt va kelajak xakida
axborot berishi, ularga sotsial tajribani etkazishi mumkin.
Insoniyat tarixida til tufayli aks ettirish imkoniyatlarining qayta kurilishi yuz berdi: borliq kishi
miyasida yanada ravshan aks etadi. Aloxida xar bir kishi til tufayli jamiyatning kup asrlik tajribasida
orttirilgan tajribadan foydalanadi, u uzi shaxsan xech kachon uchratmagan xodisalar xakidagi bilimlarga
ega bulishi mumkin. Bundan tashkari, til kishiga kuplab xissiy taassirotlarning mazmuni tugrisida uziga
xisob berish imkoniyatini yaratadi.
Xayvonlarning «tili» Bilan odamlarning tili urtasidagi tafovut tafakkardagi tafovutni xam belgilaydi.
Bu shu narsa Bilan izoxlanadiki, aloxida xar bir funktsiya boshka funktsiyalarning uzaro ta`sirida
rivojlanadi.
Xayvon fakat kurinib turgan tarzida idrok etiladigan vaziyat chegaralaridagina xarakat kilishi
mumkin, u bundan tashkarigi chiqishi, shu vaziyatni mavxumlashgan xolda aks ettirib, mavxum
printsipni uzlashtirish mumkin emas. Xayvon – vosita idrok kilinadigan vaziyatning kulidir.
Kishining xulk-atvori mazkur konkret faziyatdan abstraktsiyalashishiga (mavxumlashishga) va Ushbu
vaziyat munosabati Bilan kelib chiqishi mumkin bulgan oqibatlarni oldinrok paykash layokatiga kura
ajralib turadi.
Xayvonlarning konkret, Amaliy tafakkuri ularni muayyan vaziyatdan bevosita ta`sirotga buysundiradi,
odamning mavxumlashgan tarzda tafakkur yuritishga bulgan kobiliyati uning Ushbu muayyan vaziyatga
bevosita boglikligini bartaraf etadi. Kishi muxitning bevosita ta`sirinigina emas, balki uni xali
27
kitayotgan ta`sirlarni xam qaytarishga kodirdir. Kishi xsusan uzi anglagan zaruratga kura – ongli xatti-
xarakat kilishga egadir. Bu – inson psixikasining xayvon psixikasidan eng birinchi farkidir.
Odamning xayvondan ikkinchi farki uning kurollarni yaratishga va saklashga layokatli ekanligidir.
Xayvon kurolni konkret kurinib va ta`sir etib turgan vaziyatda yaratadi.
Shu tarika xayvonlar doimiy narsalar olamida yashamaydi. Narsa fakat konkret vaziyatda, faoliyat
jarayonidagi muayyan axamiyat kasb etadi. Bundan tashkari, xayvonlarning kurolsizlik faoliyati xech
kachon kollektiv tarzda ruy bermaydi, maymun,nari borsa, uz kabiladoshining faoliyatini kuzatib boradi,
lekin ular xech kachon birgalikda, bir-biriga yordam bergan xolda xarakat kilishmaydi.
Odam xayvondan farkli ularok, oldindan yullangan rejaga binoan kirol yaratadi, uni belgilangan
maksatda foydalanadi va saklaydi. Inson nisbatan doimiy narsalar olamida yashaydi. Kishi kuroldan
boshka odamlar Bilan birgalikda foydalanadi, birdan kuroldan foydalanish tajribasini uzlashtirsa, boshka
odamlar Bilan uni Baxam kuradi.
Inson psixik faoliyatining ajralib turadigan uchunchi belgisi – ijtimoiy tajribaning birdan ikkinchisiga
utkazilib turishidir. Xayvon xam, odam xam kuzgatuvchining muayyan turiga, ajdod0larning instinktiv
xatti-xarakatlari tarzidagi ma`lum tajribaga egadir. Unisini xam, bunisini xam xayot in`om etgan tarli
vaziyatlarda shaxsiy tajriba orttiradi. Lekin fakat odamgina ijtimoiy tajribani uzlashtiradi. Aloxida bir
kishining xulk-atvorida ijtimoiy tajriba asosiy urinni egallaydi. Kishi psixikasini kuprok darajada u
egallab oladigan ijtimoiy tajriba rivojlantiradi.
Xis-tuygularning rivojlanishida, xuddi abstrakt tafakkurning rivojlanishida bulgan kabi, vokealikni
kuprok darajada adekvat (bir xilda) aks ettirish vositasi mujassamlashgandir. Shuning uchun xis-
tuygulardagi tafovut xayvon bilan inson urtasidagi turtinchi, juda muxim tafovut xisoblanadi.
Insonning psixikasidan xayvonning psixikasidan eng farki ularning rivojlanish davomida psixikaning
tarkkiyoti biologik evolyutsiya qonunlariga binoan ruy bergan bulsa, xususan inson psixikasining, kishi
ongining rivojlanishi ijtimoiy-tarixiy tarkkuyot qonunlariga buysunadi. Insoniyat tajribasini
uzlashtirmasdan, uziga uxshaydiganlar Bilan muktda bulmasdan turib, rivojlangan, xususan insoniy xis-
tuygular bulmaydi, ixtiyoriy diqqat va xotira kobilyati, abstrakt tafkkur yuritish kobilyati rivojlanmaydi,
kishining shaxsi shakllanmaydi. Odam bolalarni xayvonlar orasida tarbiyalash xollari shunday dalolat
beradi.
Inson psixikasi materiya evolyutsiyasining butun jarayoni davomida tayyorgarlikdan utdi. Psixika
rivojlanishining taxlili bizga ong bulishining biologik shart-sharoitlari xakida gapirishimizga imkon
beradi. Odamning ajdodi, shak-shubxasiz, konkret xatti-xarakat tafakkuriga layokatli bulgan, kuplab
boglanishlar xosil kila olgan. Odamdan oldingi mavjudotkulga uxshagan oyoklari bulgani xolda oddiy
kurollarni yasab va ulardan konkret vaziyatlarda foydalana olgan. Bularning xammasini biz zozirgi
odamsimon maymunlarda xam kurishimiz mumkin.
Lekin ongli bevosita xayvonlarning evolyutsiyasidan keltirib chiqish mumkin emas: inson – ijtimoiy
munosabatlar maxsulidir. Ijtimoiy munosabatlarning biologik shart-sharoitlari munosabatlar
28
maxsulidir. Ijtimoiy munosabatlarning shart-sharoiti tudadan iborat edi. Odamning ajdodlari tudalashib
yashardi, bu barcha zotlarga dushmundan uzini ancha puxta ximoya kilish, bir-biriga uzaro yordam
kursatish imkonini beradi.
Maymunning odamga, tudaning jamiyatga aylanishiga ta`sir kursatgan omil – bu mexnatfaoliyati,
ya`ni kurollarni birgalikda yaratish va kullanish jarayonida odamlar tomonidan amalga oshiriladigan
tarzdagi faoliyat buldi.
Odam ajdaodlarining tuda ichidagi instinktiv muomalasi asta-sekin «ishlab chikarish» faoliyati
negizida muomala bilan almasha boradi. Tudaningn a`zolari urtasidagi munosabatlarni uzgarishi
birgalikdagi faoliyat, faoliyat maxsulini uzaro ayrboshlash- tudaning jamiyatga aylanishiga yordam
beradi. Shunday qilib,mexnatning paydo bulishi va kishilik jamiyatining tuzilishi odamning odamsimon
ajdodlarining odamga aylanish sababi bulib xisoblanadi.
Mexnatda kishining ongi-aks ettirishning evolyutsion yunalishdagi eng oliy shakli-ashyoviy
faoliyatning ob`ektriv barkaror xususiyatlarini ajrata olish va asosda atrofdagi shakli xam rivojlana
bordi.
Xayvonlar tasodifiy narsalar olamida yashaydi,odam esa uziga doimiy narsalar olamini yaratadi.
Odalar yaaratgan uzidan oldingi avlodlar bajargan ish jarayonlari, xatti-xarakatlar va faoliyatning
moddiy ifodasi xisoblanadi. Kurolar orkali bir avlod ikkinchi avlodga ish jarayonlari, xatti-xarakatlari,
faoliyat tarzida uz tajribasini utkazadi. Kishining faoliyati esa ongli faoliyatga aylanadi.
Mexnatning ta`siri ostida kulning Yangi fuktsiyalari karor topdi: kul xarakatlar kilishda goyat
darajada epchillik kashf etdi, anatomik tuzilish sekin-asta takomillasha borgan sari elka va bilakning
uzaro nisbati uzgara bordi, barcha bugimlarning, ayniksa kul barmoklarining xarakatchanligi oshdi.
Birok kul fakat ushlaydigan kurol sifatida emas, balki ob`ektiv vokelikni bilish organi sifatida xam
rivojlandi. Mexnat faoliyati shunga olib keldiki, faol xarakat kiluvchi kul sekin-asta faol (paypaslab)
sezishga ixtisoslashgan organga aylana boshladi.
Mexnatning paydo bulishi va rivojlanishi kishining ovkatga, `oshpanaga vash u kabilarga bulgan
extiyojlarning bekiyos darajada muvaffakiyatli tarzda kondirilishiga olib keldi. Lekin odamlarning
ijtimoiy munosabatlari biologik extiyojlarni sifat jixatidan uzgartirib yubordi va Yangi, xsusan, insoniy
extiyojlarni keltirib chikardi. Mexnat muxsulotlarning rivojlanishi mexnat maxsulotlariga extiyojni
yaratdi.
Mexnat jarayonida meznat Bilan birga aloqa boglashning kishi tili yordamida amalga oshiradigan
oliy shakli rivoj topdi.
Ongning va vokelikni aks ettirishning ongga xos shakllari rivojlanishi Bilan birgalikda shaxs sifatida
odamning uzi xam uzgarmokda.
Bolalarning psixik jixatdan usish masalasi bolalar psixologiyasining markaziy muammosidir.Bu
problemani ti\ri xal etish bolalar psixologiyasining Fan sifatida yanada tarakkiy etishi uchun xam muxim
29
axamiyat kasb etadi.Bolalarning psixik jixatdanusish muammosini chinakkamiga ilmiy asosda xal etish
a)bolalar psixikasining tarakkiy etishini sharakatga keltiruvchi kuchlar rolini va bolalar psixikasining
tarakkiy etish qonuniyatlarini aniqlashga,b)shu qonuniyatlarga asoslanib.ta`lim tarbiya sistemasini
shuningdek, bolalar urtasida olib boriladiganta`lim-tarbiya ishining maxmuni va formalarini tizishga
imkon beradi.Tabiat va jamiyat tafakkur taraqqiyoti ning felosofik nazariyasi esa bolalarning psixik
jixatdan usishiga taalukkli faktlarni tushinishga juda kuchli va xal qiluvchi ta`sir kursatadi.
Bolalarning psixik jixatdan usishi ti\risidagi usishi ti\risidagi xozirgi zamon nazariyalari kelib
chikkuncha asrlar davom etgan izok davrda faktlar tajriba,emperik yil bilan tuplandi.Bu ishda
tabiatshunoslar,vrachlar va pedagoglar katta rol` uynadilar. Bolalar bilan munosabatda bilish praketikasi
bolalarningsh xulx – atvoriga tegishli ta`lukli bir qancha murakkab va kupincha tushinivb bilmaydigan
faktlarni kundalang qilib kuydi. Sekin-atsa tuplana borgan tfaktlarni nazariy jixatdan tushintirib berish
bilib koldi. X V III asrda, ayniksa XIX va XX asrlarda turli psixologik okimlar maydonga kelib, bolalar
psixikasi taraqqiyotining sharakatlantiruvchi kuchlari xakidagi savolga javob berishga urindi.
Bolalar psixikasining tarakkiy etish nazariyasini ishlab chiqishda taraqqiyot faktorlari, yoki
sharakatlantiruvchi kuchlari ti\risidagi masala xal qiluvchi axamiyatga egadir. Bolalar psixologiyasi
avvalo irsiyat psixikaning tarakkiy etishida xal qiluvchi rol uynaydi va xatto takdirni belgilab beradi
degan fikrni inkor kildi. Ammo ikkinchi tamonni xam unitmaydi, ya`ni bolalarning usib kamolga
etishida irsiyatning roli borligini inkor etmaydi. Bolalar iz ota-onasining tashki jismoniy belgilarini
masalan buy – batsini kiz va sochining rangini ayniksayuz tuzilishi vash u kabilarni meros qilib oladi.
Psixik xossalar qobiliyatlar xam naslga utmaydimi degan savol tu\iladi.
Odam bir qancha intsintiktlarni yoki murakkab shartsiz reflekslarni irvsiyat yili bilan meros qilib
oladi. Odam iz-izini ximoya qilish intsinkti (ximoyalanish shartsiz refleksi) bilan tu\iladi, unda barvakt
sinchovkovlik (orentirovka, tadqiqot, «bu nima?» refleks) paydo biladi, odamlarda (ovkat eyish shartsiz
refleksii) va kupayish initsinkti (shartsiz jinsiy refleks) xosdir.
Odam bilan xayvon urtasidagi eng katta farq shuki, xayvonlar intsinktlarning kullaridir, ular muxitni
basharti izgartirsa, faqat yashashlik fakti bilan izgartiradi. Xayvonlarning muxitni ongli ravishda
tarakkiy etgan sayin unda tevarak atrofdagi tabiatni va ijtimoiy xayot sharoitini ma`lum bir maqsad
yilida izgartirish uchun tabora katta imkoniyatlar vujudga keladi.
Odam xayvonlardan farq qilib, intsinktlarning yuzaga chiqishini boshkara oladi va ularni tuxtatib tura
oladi bola usib kamolga etgan sayin iz intsinktlarini boshkara olishga irganadi. Bolalarning xammasi
intsinkt yili bilan ovkatga talpinadi, lekin tarbiya setsemasiga karab, bu intsinktni kondirish formalari va
yuzaga chiqish shakllari turlicha bilishi mumkin. Saqlanish intsinkti barcha bolalarga xos bilib, bu
intsinkt tushunib bilmaydigan, murakkab va xatarli sharoitda, masalan kurkish tarzida yuzaga chiqadi.
Ammo bu kurkuv bexosdan va sarosima bilan yuzaga chiqadimi yoki bola izinin tutib olib, xatto xatarli
sharoitda dadillik kursatadigan biladimi, bu albatta tarbiyaga bo\liq.
30
Yuksak nerv faoliyatining tipii va temprament xususiyatlari naslga itishi mumkin. Lekin tarbiyaga
karab, yuksak nerv faoliyatining bir tipii asosida sharakterning turli belgilari xosil bilishi mumkin.
Irsiyatning qobiliyatlarga dazxli bor. Xosil bilgan qobiliyatlar emas, balki bilgusi qobiliyatlarning
shart-sharoiti yoki anatomik-fiziologik kurtaqlari naslga itadi. Ammo kurtaqlarning izi qobiliyatiga
aylana olmaydi. Kurtaqlarni bilik, yaxshi donga uxshatish mumkin. Ijtimoiy tarixiy sharoit va tarbiya
sharoiti nokulay bilsa, kurtaqlar qobiliyatga aylanmay qolishi mumkin. Yuqorida aytilganlardan
quyidagi xulosalarni chikaramiz: 1) irsiyat takdiri belgilaydigan kuch emas; 2) irsiyat bee`tibor
koldirilmay xisobga olinishi lozim; 3) irsityaning u yoki bu kirinishlari ijtimoiy tarixiy xayot
sharoitiga, bolalarni ukitish va tarbiyalash sharoitga bo\liq.
Bolalarning usib kamol etishini sharakatga keltiruvchi ikkinchi kuch ijtimoiy muxitdir. «Muxit»
tushunchasi ikki ma`noda ishlatiladi. Keng maxnodagi «muxit» sizidan insoniyatning butun xayot
sharoiti: tabiiy-geografik va ijtimoiy –tarixiy sharoiti tushuniladi. Tor ma`nodagi «muxit» sizidan
kupincha oilaviy turmush sharoiti, tevarak –atrofdagi ijtimoiy xayot tushuniladi.
Psixologiya ijtimoiy borliq ongni belgilaydi, degan asosiy koidasiga tayanadi. Uning ma`nosi shuki,
moddiy va ijtimoiy xayot sharoiti kishilarning fikrlar, sezgilar va xatti-sharakatlarini, shaxsning Biron
bir sifati xosil bilishini belgilab beradi.
Bolalar avval boshdanok oilaviy turmush sharoitining ta`sirida usadi, kamol topadi. Bola usgan sayin
muxit doirasi kengaya boradi: tevarak atrofdagi kurshov (oila, xovli, kucha, kishlok) dan tabora keng
kurshov (tuman, viloyat, respublika, butun mamlakat) ga itadi. Oila xayotning umumiy tizumi bola
psixikasining tarakkiy etishiga ta`sir etmasdan kolmaydi. Oilaning uyushkoksizlik, poyma-poy yoki
kat`iyan puxta uylab kursatadigan ta`siri bolada chukur iz koldiradi. Oilaviy pedogogikani urganishga
intilish xudi shu sabadan tobora kiproq kengaymokda.
Bolarning psixik jixatdan usishida ta`lim va tarbiya shakllantiruvchi rol uynaydi. Degan ideya
XIX asrning urtalaridan mutsaxkamlana boradi. Bolalar pisxikasining tarakkiy etishi bilan tarbiya va
ta`limning izaro munosabatlari xakidagi masalani xal etishga urinayotgan nazariyalar xozir kup
topiladi. Xozirgi pedogoika va psixologiyada shu masalaga bagishlangan uch xil nazariya bor.
Birinchi guruxning davo qilishicha, ta`lim tarbiya va taraqqiyot protseslari bir-biridan mutsakil
mavjuddir ikkinchi guruxning davosicha, ta`lim (tarbiya) Ayni vaktda taraqqiyot demakdir. Nixoyat
uchunchi guruxning davosi , ta`lim (tarbiya) va taraqqiyot protseslari garchi boshka boshka protseslar
bilsa xam, bir-biriga mos keladi va bir-biriga ta`sir itkazadi.
Ta`lim va psixik taraqqiyot bir-biridan mutsakil, degan nazariyaning namoyandalari ta`lim va psixik
taraqqiyotni bir-biriga duch kelmaydigan ikkita parallel protsess deb xisoblaydilar. Bu nazariyaning
namoyandalari va ularning xozirgi izdoshlari aqliy qobiliyatni aniqlash uchun dastlabki testlarni
vujudga keltirgan edilar (Bein, Simon). Bu nazariyaning namoyandalari va ularning xozirgi izdoshlari
aqliy qobiliyat «tugma» bilib, unga ta`lim xam, muxit xam ta`sir etmaydi, degan fikrga asoslanadilar.
Ta`lim va psixik taraqqiyot bir-biridan mutsakil degan nazariya amalda ta`lim tarbiyaning ishlarning
31
xammasining bolalarning amalda ta`lim tarbiyaviy ishlarining xammasini bolalarning yosh
xususiyatlarini xisobga olmasdan tizushga olib keldi.
Ta`lim va psixik taraqqiyot bir-biriga mos keladigan nazariyaning namoyandalari (amerikalik
psixologlar Jems, Toridayk va ingliz psixologi Mak- Daugal)ning davo qilishicha: 1) ikala protsess bir-
biriga yakin va parallel xolda boradi-ta`lim va taraqqiyot kadam va bakadam boradi. 2) ta`lim va psixik
taraqqiyot bir vaktda boradi. Bu nazariya ikki protsesni aralashtirib bir-biriga tenglashtirib kuyadi.
Bu-ta`lim protsessii urganilsa, psixik trakkiyot protsessii xam urganilgan biladi, degan xulosaga olib
keladi. Bu nazariya \oyat bir tamonlama nazariya bilib, butun e`tiborini bilish faoliyatiga karatadi-yu,
bola shaxsining xissiyoti va irodasi e`tiborga olinmaydi. Odam ongining roli, odam shaxsin tarkib
toptiruvchi ijtimoiy xayot va praktikaning roli kamsitiladi youi inkor kilinadi.
Ta`lim (tarbiya) va psixik taraqqiyot garchi shar xil protsess bilsa-da, bir-biriga kushiladigan
protseslarlardir, degan uchunchi nazariyaning namoyandasi-Koffkadir. Bu nazariya dastlabki ikki
nazariyani kelishtirishga urinadi., nerv setsemasining etilish va ukitish protseslarining izaro
bo\lanishini va bir-biriga ta`sir etishin aniqlamokchi biladi. Nerv setsemasining etilish protsessii bolani
ukishga tayyorlaydi va ukiy oladigan qilib kuyadi, deb e`tirof etadi. Ukitish esa.yu iz navbatida, nerv
setsemasining etilish protsessni kuchaytiradi va oldinga suradi, deydi. Bu nazariya ikki protsessining
bir kadar izaro boglanganligini ta`kidlashi bilan oldinga karab bir kadam kuyadi. Ammo bu izaro
bo\lanishni abtsrakt ravishda, ijtimoiy-tarixiy xayot sharoitining ta`siridan tashkari, bolalarga ta`lim-
tarbiya berish ta`siridan tashkari tan oladi. Bu nazariyalarning xammasi bolalalr kamolotining xal
qiluvchi tamonini kurmaydi, ya`ni bolalar psixikasining tarbiya va aktiv faoliyat protsessii tarkib
topishini paykamaydi.
Ta`lim (tarbiya) va taraqqiyotning izaro munosabati problemasini psixolog L S Vigotskiy yangicha xal
etdi: ta`lim protsessii taraqqiyotdan ilgarilab ketadi va bolalar psixikasining tarakkiy etishini
ergashtirib boradi, unga yakin itsikbol ochib beradi, deydi u.
Vigotiskiy iz fikrlarini kengaytirib, taraqqiyotning ikki boskichi: aktual taraqqiyot boskichi va eng
yakin taraqqiyot boskichi muayyan davrda bolaning katta yoshli kishilar yordamisiz mutsakil sharakat
kila olishi bilan ta`riflanadi. Bu mutsaxkamlanib kolgan bilimlar, kinikma va malakalardan mutsakil
foydalanish boskichidir. Ikkinchi boskich yakin urtada taraqqiyot zonasi bolaning katta yoshli kishilar
yordami bilan kila oladigan xatti sharakati bilan ta`riflanadi. Bu psixik taraqqiyot yili uning eng yakin
perespektivasidir.
Darxaqiqat, butun ta`lim tarbiyaviy ishda bolaning xozirgi vaktda kanday ekanligi, xozir unda bilim,
kinikma, malakalar va sharakter sifatlari borligini xam, kelajakda bolalarning kanday billa olishini,
uning kanday sifatlar, bilim, kinikma va malakalar xosil eta olishini xam xisobga olish nixoyatda zarur
ishdir. Taraqqiyotning shu ikki boskichini takkoslab, bolaning ish paytidagi taraqqiyot darajasi va
kelajakdagi taraqqiyot imkoniyatlari xakida fikr yurita olamiz.Bu taqqoslash bolaning xususiyatlarini:
32
kiyin va sekinlik bilan, tez usib izi xosil qilib kilgan bilim, kinikma va malakalarning xammmasi
maxkam urnashib kolayotganligini kursatadi.
Psixolog Visotiskiyning nazariya fikrlari pedagog Makarenkoning fikrlariga mos keladi. Makarenko
shar bir bolaning kamolot imkoniyatlariga va taraqqiyotning perspektiv yillarini aniqlashga aniqlashga
katta e`tibor bergan edi. U shaxs loyixasini tizushga iz tarbiyalanuvchilarida xosil bilgan ijobiy
sifatlarni esa tuxtatish yoki ularga barxam berish uchun ijobiy sifatlarga tayanishga intilar edi.
Bollar psixikasining taraqqiyot tatbik etilganda bu sizning ma`nosi shuki, bolalar psixologiyasi
bolaga tarbiyaning passiv ob`ekti deb karamaydi, balki bola psixikasining taraqqiyotida bolaning aktiv
faoliyati rolini xisobga oladi. Tarbiya bolaning aktiv faoliyatini ti\ri tashkil etib, yilga solib tursa,
undagi mavjud sifatlar faoliyatining shar xil turlarida namoyon bilib usayotganini xisobga olib tursagina
tarbiya muvaffakkiyatli biladi.
Bola psixikasi uyin ukish, urganish, mexnat va ijtimoiy faoliyat protsessida tarakkiy etadi.
Faoliyat formalarining tarixan almashinuvi bilan shaxs xayotidagi almashinuvi urtasidagi Tila
parallelizm yuk. Tarixan avval mexnat, sungra ukish, urganish va uyin paydo bilgan. Tarixiy
taraqqiyotning birmuncha keyingi boskichlaridagina ba`zi bir kishilarning ijtimoiy faoliyati ajralib
chikkan. Taraqqiyotning individual yuulida faoliyat formalari tartibi butunlay boshqacha; uyin, ukish,
urganish mexnat va ijtimoiy faoliyat kelib chiqadi.
Uyinning axamiyati bu bola shaxsining usib kamolga etishiga shar tamonlama ta`sir kursatishdan
iboratdir. Uyin shar bir boskichida bolaning tevarak atrofdagi dunyoni va kishilar urtasidagi
munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi. Bolalarning moddiy dunyoga, kishilarga, iziga munosabati
izgarayotgan uyinda namoyon biladi. Bolalarning extiyojlari, istak va qiziqishlari bevosita uyinda
ifodalanadi. Uyin bolalarning xayolparatsligi tufayli narsalar va kishilar dunyosini ular uchun ma`kul
tamonga izgartirish imkoniyatini beradigan faoliyatdir. Pedogogika nuktai nazaridan okilona yilga
kuyilgan uyin shaxsni shar tamonlama utsiradi. Bilish, iroda, va xissiy protsesslarni , sharaktier
sifatlarini tarakkiy ettiradi va sogligin mutsaxkamlaydi. Bolalar uyinlari ma`naviy sifatlarning
mutsaxkamlanishi uchun va odob-axlok koidalarini bilib olish uchun keng imkoniyatlar beradi.
Ukish-urganishda bolalarning mayl va qobiliyatlari namoyon biladi va mutsaxkamlandi. Bilish, iroda
va xissiyot protsesslari ukish va urganishda yuzaga chiqadi va tarakkiy etadi. Bolalar aqliy jixatdan
ancha izgaribgina kolmay, ularning sharakter sifatlari xam izgaradi, axlokiy jixatdan xam izgaradilar.
Ta`lim va tarbiya protsessida psixikaning qanchalik tez va samarali tarakkiy etishi pedagoglarning
diqqat e`tiboriga va uylab ish titishga kup jixatdan bo\liqdir.
Mexnat odam psixikasining tarkib topishi faktorii sifatida buyuk pedagoglardan Yan Amos
Komenskiy, Petsallotsi, Robert Ouen va Ushinskiylarning e`tiborini jalb etgan. Bundan yuz yil ilgari
(1890 yilda) K.D.Ushinskiy katta makola yozib, uni keyinchalik qayta botsirib chikardi. U «Mexnatning
psixologik va tarbiyaviy axamiyati» degan bu makolasida mexnatga katta axamiyat berdi. K.D
Ushinskiy bunday deb yozgan edi. «Mexnatning samarali odamzod mulkidir; lekin mexnatning ichki
33
manaviy, xayotbaxsh kuchi odamzod kadr kiymatining manbai bilib xizmat qiladi. Shu bilan birga odob-
axlok va baxt-saodat manbai bilib xam xizmat qiladi. Ishlayotgan kishi uchun kilinadigan shaxsiy
mexnatgina anna shunday ta`sir kursatadi. Mexnatningn moddiy samaralarini tortib olish, meros
kolidirish xam, Kaliforniyaning jami tillasini berib sotib olish mumkin emas: bu kuch mexnat kilgan
kishida koladi».
K.D.Ushinskiy shu fikrni kengaytirib, davom ettirgan edi. Mexnatning psixik axamiyatidan kelib
chiqadigan, pedagogika uchun uning xam axamiyati katta bilgan Yana bir natija shu koidadan iboratki,
taribya faqat odam aqlini tarakkiy ettiribgina va unga ma`lum bir xajmda ma`lumot beribgina kolmay,
balki unda jiddiy mexnatga kattik xavas utini yokishi kerak, bunday mexnatsiz odam inson sha`niga
yarashidigan xayot kira olmaydi xam, baxtli xayot kechira olmaydi xam mexnat odamning yoshlik va
usmirlik davrini tevarak atrofdan unga kursatilgan ta`sirlarga karab bu extiyoj juda tez avj olishi yoki
sunib qolishmumkin. Ushinskiyning bu chukur mazmunli va progressiv fikrlarini bolalar tarbiyasi
soxasida ishlaydigan xamma kishilar e`tiboriga olishlari zarur.
Mustashkamlash uchun savollar
1.usish va taraqqiyot deganda nimani tushunasiz?
2.Seskanuvchanlik psixikaning elementar shakli ekanligi xakida gapirib Bering?
3.Aks ettirish deganda nimani tushunasiz?
4. Yuksak psixik funktsiyalar ularning tarkib topishi va tuzilishi xakida nimalarni bilasiz?.
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
34
Bilish jarayonlari sezgi.
Reja:
1. Sezgi ti\risida umumiy tushuncha.
2. Psixologiya fanida sezgi nazariyalari.
3.Sezgilarning klassifikatsiya qilish negizlari.
Tayanch siz va iboralar
Sezgi, sezgi turlari, perferik nervlar, retseptor va reflektorlar, muskul sharakat sezgilari.
Jaxon psixologiyasi fanida tuplangan ma`lumotlarning kursatishicha, sezish oddiy psixik bilish
jarayoni xisoblanib, moddiy kizgatuvichlarning muayyan retseptorlarga bevosita ta`sir etishi orkali real
olamdagi narsa va xodisalarning ayrim xususiyatlarini va shuning bilan birga inson organizmining
(uning a`zolarining) ichki xolatlarini aks ettirishdan iborat bilishning dastlabki boskichidir. Sezgi
biosfera va noosferada sharakatlanuvchi jamiki narsalarning, Xox mikro, Xox makro tizulishidan
kat`inazar, sezgi organlariga ta`sir qilish maxsulasining sodda obrazlar, timsollarining ayrim tarkibiy
xususiyatlar tariqasida aks etishidir. Inson atrof muxitdagi moddalar shaklinin, sharakatlar kirinishini,
ularning xossalarini, iziga xos xususiyatlarini sezgi organlari yordamida, sezgilar orkali biladi, xolos.
Sezgilar ti\risidagi ilmiy ta`lumotlarga binoan, narsalar va ularning xossalari, tarkibiy qismlari,
xususiyatlari, shakllari, sharakati birlamchi xisoblanib, sezgilarning izi esa tashki va ichki
kizgatuvchilarning sezgi a`zolariga ta`sir etishning maxsulidir. Ma`lumotlarning kursatishicha, sezgilar
moddiy (ob`ektiv) borliqning, vokelikni xakkoniy tasvirini in`ikos qiladi, binobarinmoddiy olma kanday
kirinishga , shaklga xususiyatga ega bilsa, ular xudi shundayligicha, xech izgarishsiz, aynan aks ettirish
imkoniyatiga egadir.
Psixologiyada sezgilarning fiziologik asosini va mexanizmlarini kizagtuvchining iziga mutlok mos
(adekvat) bilgan anlizatorlar ta`siri natijasida yuzaga keluvchi asab (nerv) jarayoni, uning tizimi,
tizulishi tashkil qiladi. Fiziologlar va psixologlarning ta`limotlariga kira, analizator uch izoro izviy
uygunlikka ega bilgan tarkiyubiy qismlardan iboratdir. Sodda qilib talqin kilinganda, mazkur tarikblar
quyidagi ketma-ketlikdagi tizulishdir.:
tashki kuch-kuvvatni energiyani asab (nerv) jarayoniga aylantirib beruvchi periferiya qismdan, yani
retseptordan; analizatorlarning periferiya qismini markaziy qism bilan boglovchi afferent (markazga
intiluvchi asab tolasi), itkazuvchi asab yillaridan;periferiya qismlaridan keluvchi nerv impulslari
(sharakatlari) qayta ishlanuvchi analizatorlarning miya putsidagi qismlaridan (uchatskalaridan)
ibortadir.
35
Boshqacha siz bilan aytganda, periferik nervlarning uchlari (kiz, kulok, teri, burun kabilar) ta`surotni
eltuvchi (afferent), javob qaytaruvchi (efferent) nerv tolalari, analizatorlarning orka va bosh miya
markazlari analizatorlarni tashkil qiladi.
Jaxon psixologiyasi fanining sungi yutuklari shamda atamalariga binoan sezgilar quyidagicha
klassifikatsiya kilinadi (ushbu tasniflanishning dastlabki kirinishi ingliz olimi Ch Ssherringtonga
talluklidir):
tashki muxitdagi narsa va xodisalarning xususiyatlarini aks ettirishga moslashgan shamda
resseptorlarga tananing sirtki qismiga joylashgan sezgilar, ya`ni ektserioretseptiv sezgilar
(retseptorlar);
ichki tana a`zolari xolatlarini in`ikos etuvchi shamda retseptorlari ichki tana a`zolarida, tukimalarida
joylashgan sezgilar, ya`ni interoretseptiv sezgidar,
tanamiz va gavdamizning xolati shamda sharakatlari xakida ma`lumot (axboarot, xabar) beruvchi,
muskullarda, boglovchi paylarda, mushaklarda joylashgan sezgilar, ya`ni proprioretseptiv sezgilar.
Birinchi turkum sezgilarini kirish, eshitish, xidlash, teri-tuyush, ta`m-maza kabi turlar tashil qiladi.
Kirish 380 dan 770 gacha millimikron diapazondagi elektromagnit nurlaridan iborat jarayondir. Eshitish
esa tebranish chatsotasi 16 tadan to 2000 gacha bilgan tovush tulkinlaridan iboratdir. Kirish sezgilari
bosh miya putsini markaziy burmasining orka qismidan urin olgandir.
Endi sezgilar klassifikatsiyasi moxiyati va uning negizlari yuzasidan kengrok muloxaza bildiramiz.
A.R.Luriyaning fikricha, interoretseptiv sezgilar asl, tub ma`nodagi sezgilar emas, balki emotsiyalar
bilan sezgilar urtasidagi oralik sezgilar sifatida namoyon biladi. Psixologiya fanida mazkur
sezgilarning sub`ektiv ravishda paydo bilish etarli darajada chukur urganilmagan, xudi shu bois ular
“noma`lum xislar” doirasiga kiritilgandir. Ular ti\risidagi bilimlar bilan tanishish, izgarib borishlarini
tekshirish “kasalliklarning ichki manzarasi”ni ifodalab berishda muxim rol uynaydi. Ichki organlarning
xatsaligida vujudga keluvchi mazkur xolatlar ichki kasallikalrni diagnotsika qilishda aloxida axamiyat
kasb etishi turgan gap (A.R. Luriya tadqiqotlaridan).
Bunday xususiyatli ixtiyorsiz sezgilar insonda juda erta uygonadi., shuning bilan birga ularning
ifodalanishi iziga xos shakllarga egadir. Chunonchi, ular «oldindan xis qilish» tariqasida paydo bilib,
xatto inson larni ta`riflab berish imkoniyatiga ega emas, kupincha ushbu kechinmalar tush kirishda
qaysidir kasallik xuruj kilayotganligidan darak beruvchanlik vazifasini itaydi, xolos.
Ular insonning kayfiyatida,emotsional reaktsiyalari izgarishida kizga tashlanadi., bolada esa xatti
sharakatning keskin izgarishiga sabab biladi. Chunki, bola iz tana a`zolaridagi ichki xolatlarning
izgarishini angnlash, sezish, xis qilish iquviga ega emas, xudi shu tufayli undagi xatti sharakatning
umumiy izgarishi belgilaridan buni sezish mumkin. Bu xodisalarning Erkin misoli sifatida quyidagi
voqeylikni taxlil kilamiz. Bola iz ichki interoretseptiv sezgilarin namoyish qilish maqsadida «kasal»
bilib kolgan kugirchogini parvarish kila boshlaydi.
36
Interoretseptiv sezgilarning ob`ektiv axamiyati juda yukori, chunki ular ichki jarayonlarni izora urin
almashtirish balansini taminlab turiishning asosi xisoblanadi. Boshqacha siz bilan aytganda, ular
organizmdagi jarayonlari izaro urin almashib turishning gemotsazi (barqarorligi) deb ataladi. Ichdan
paydo biladigan signallar xatti-sharakatni vujudga keltiradi, tsress, zurikish, affekt xolatlarini yukotish
(bartaraf qilish, pasaytirish), tu\ilib kelayotgan mayllarni esa koniktirishga yunaltirilgan biladi. Oqibat
natijada, ichki tana a`zolarining faoliyatini izdan chiqish xolati yuz berishi mumkin. Xudi shu sabadan
tibbiyot psixologiyasida interoretseptiv sezgilar muxim rol uynaydi. Somatik va visperal jarayonlar,
ruxiy xolatlar (psixosomatika) urtasidagi munosabatlarni urnatish imkonini yaratadi.
Interoretseptiv sezgilarning fiziologik mexanizmlari interotseptsiya bilan birgalikda K.MBikov,
V.N.Chernigovskiylar tamonidan atroflicha urganilgan. Bu narsalarning barchasi shartli reflektor
faoliyati mexanizmlaridan kelib chikkan xolda sharxlab berilgan.
Proprioretseptiv sezgilar tana divigatel apparatining va gavdaning fazodagi xolati ti\risida signallar
bilan ta`minlab turadi. Ular inson sharakatining regulyatorini va afferent asosini tashkil qiladilar.
Periferik retseptorlar muskullarda, paylarda va bugimlarda joylashgan bilib, maxsus nerv tanachalari
shakliga egadirlar. Mazkur tanachalar Puchchini tanachalari deb ataladi.
Tanachalarda vujudga keluvchi kizgatuvchilar muskullarning taranglashuvi natijasida va bugimlar
xolatining izgarishida, nerv tolalari (iplari) yordamida orka miyaning orka utsunidagi (tsolbasidagi) ok
suyukliklarga etkaziladi. Kizgoluvchilar Goll va Burdax yadrosining kuyi bilimlariga etib keladi va
undan puts otsi tugunlaridan utib, bosh miya katta yarim sharining korongulashgan oblatsida (zonasida)
iz sharakatini tugatadi. (yakunlaydi).
Proprioretseptorlar sharaktining afferent asosi ekanligi A.A.Orbeli, P.K.Anoxin (xayvonlarda),
N.A.Bernshteyn (odamlarda) tamonidan urganilgan.
Psixologik ma`lumotlarga kira, gavdaning fazodagi xolati sezgirlig tsatik sezgilarda iz ifodasini topdi.
Uning markazi ichki kulok kanallarida joylashgan bilib, izaro bir-biriga perpendikulyar bushlikda
titash xolatda yotadi. Masaln: bosh xolatning izgarishi quyidagi sxemaga binoan amalga oshiriladi.
a) izgarish endoleimfa suyukligiga bo\liq kizgalish;
b) eshitish nervi;
v) vetsibilyator nerv;
g) bosh miya putsining chakka bilmasi;
d) miya apparatiga itadi;
Vetsibilyator sezgirlik apparati kirish bilan bevosita aloqada bilib, fazoni orientirlash jarayonida ishtirok
etadi. Masalan, avtomobilning yildan itishi (katnovi), kalin urmonni kesib itish payti va xakozo. Xudi
shunday xolat uchishda xam yuzaga kelish mumkin. Patologiya xolatida xam xudi shunday xolatga duch
kelinadi.
37
Ektseroretseptiv sezgilar moddalikdan (5 tadan) tashkari intermodal va nospetsifik sezgi turkumlariga
xam ajratiladi. Masalan, eshitish organi orkali sekundiga 20-30 dan to 30-3000 gacha tebranishi inson
idrok qiladi va undan xam kuyi tulkinlarni kabil qilish imkoniyatiga ega.
Tebranish sekundiga 10-15 tebranishni sezish mumkin, lekin kulok bilan emas, balki suyaklar
yordamida paykash-vibratsiya sezgirlik deyiladi. Masalan, karlarni tovushlarning idrok qilishi, pianinoni
ushlab turish, pol yoki mebelning sharakati kabilar, odatda vibratsion sezgirlik intermodel sezgi deb
xam nomlanadi. Intermodalning boshka bir kirinish manna bunday xolatda namoyon biladi:
a) xid, ta`m va maza sezgilarda;
b) ita kuchli tovushda, ita Erkin yoru\likda;
v) tricheminal, ya`ni uch xil ta`sirining uygunlashgan, intergrativ xolatida kabilar.
Sezigining nospetsefik shakli- terining fato segirligi ranglarning nozik jilolarini ajratish, kul uchlari
bilan sezish orkali ruyobga chiqadi. Terining fato sezgirligi A.N.Leontev tamonidan kashf kilingan bilib,
bu narsa kupgina xolatlarga okilona yondoshish imkoniyatini vujudga keltiradi. Ushbu kashfiyot kul
uchiga yashil va kizil rangli yoru\lik yuborish orkali Dune yuzini kurgan. Rang singnallarining o\riq
kizgatuvchilar bilan munosabati kiyosiy jixatdan olib qaralganda, insonni faol muljallash jarayonida
uning kul uchi terisiga kelib tushadigan rang nurlarini farqlashga urgatish mumkin ekan. Psixologiya
fanida terining fato sezgirligi tabiati xali etarli darajada urganilgani yuk. Shunga karamasdan, talamitik
sistema va puts otsining kizgalganida asb tizimi shamda teri ektodermlaridan kelib chikkan, atrofga
yoyilgan, rudementlar yoru\lik sezish elementlari maxsus sharoitda muvaffakkiyatli sharakat qiladi.
Kupincha «oltinchi tuygu, xissiyot» sharofat bilan imkon tamonidan «masofa»ni sezish, kur odamlarda
tusikni xis qilish ushbu jarayon uchun Erkin misol billa oladi. Extimol, yuz terisining issik xavo
tulkinlarini idrok qilish, tusik oraligida mavjud bilgan tovush tulkinlarini (tebranishlarini) izida aks
ettirish terining fato sezgirligini ilmiy jixatdan izoxlashga muayyan negiz (asos) bilib xizmat qilishi
mumkin.
Tashki olam xususiyatlari ti\risidagi va shaxsning iz gavdasini tita bilish yuzasidan bilimlar,
ma`lumotlar, xabarlar va ta`surotlar manbai-bu sezgilar bilib xisoblanadi. Shuning uchun sezgilar odam
organizmiga, ya`ni uning tana a`zolariga tushadi gan axbarotlarning asosiy kanali sinalib, ular tashki
Dune shamda ichki tana a`zolari ti\risidagi xabarni bosh miya katta yarim sharlari va bosh miyaning
tarkiblariga etkazib turadi, xudi shu boisdan inson izini kurshab turgan tashki makro muxitni
oreintirlash (muljallash) imkoniyatiga egadir. Agarda mazkur kanallar berk bilib kolgan takdirda, sezgi
organlari zarur axbarotlar bilan ta`minlamaydi, binobarin, ongni xukm surish imkoniyati iz-izidan
yukoladi.
Psixologiya fanida shunday ilmiy dalillar mavjudki, maboda inson axborotlarning
shaxobchasidan maxrum bilsa, u xolda u uyku xolatiga shungiydi. Masalan, tasodifan teri-tuyush
sezgilari patalogiyaga uchrasa, unda odam (kupincha vaktincha, muvakkat) kirish, eshitish, xid
sezishdan maxrum bilish mumkin. Maboda axborotlar izatish shaxobchasi ilk bolalik yoshi davrida
38
bizilsa, kar yoki kur bilib kolsa, u takdirda uning aqliy rivojlanishida keskin tuxtalish (vaktincha orkaga
qolish) yuzaga keladi. Agarda bola maxsus usu lyoki uslubga urgatilsa, tabiiy ravishda mavjud
kamchiliklarning urnini tuldirib bilmaydi.
Sezgini bunday tarzda tushuntirilishiga nisbatan shar xil munosabatlar psixologiya tarixida mavjud
bilib, ularning xech qaysisi asosiy manba ekanligiga shubxa bilan karashga moyildirlar. Xozir ularning
ayrimlariga kiskacha tuxtalib itamiz va xakikiy moxiyatini ochib beirshga intilamiz.
Nemis faylasufi Xritsian Volf «Ratsional psixologiya» (1732 yil) va «Empirik psixologiya» (1734 yil)
kitoblarida: ongning ichki xolati, aqliy fikr yuritishga qobiliyatlilik tabiiy moddiy asos zamiridan
kelib chiqib, tashki olamdan kelib tushadigan axborotlar shoxobchasiga, ya`ni sezgi kanali, xech kanday
bo\liq emas, deb tushuntirishga sharakat kildi. Sezgilarga manna bunday yondashish nazariyotchisi
«fanga ratsionalizm» tushunchasi bilan birga kirib keldi. X. Volf va uning tarafdorlari psixik jarayonlar
(sezgi, idrok, xotira va boshkalar) murakkab ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot maxsuli emas, degan \oyani
ilgari surdilar. Shuning bilan birga «Ong», «Aql» tarixiy evolyutsiya natijasi emas deb, inson
psixikasiga izgacha yondoshib, uni izoxlab berish mushkul bilgan 2birlamchi» xususiyat ekanligini
tushuntiirishga intildilar.
Mazkur nazariyaga asoslangan psixologlar insonning sezgilari uning tashki olam bilan boglab
turuvchi birdan-bir shoxobcha ekanligini inkor qilishgacha borib etadilar va voqeylikni manna bunday
tarzda izoxlashga sharakat kildilar: giyoki sezgilar insonni tashki olamdan ajratib turdilar, ular atrof-
muxit urtasidagi bartaraf qilib bilmaydigan devor xisoblanadilar. Berkli, Yum, Max, I. Myiller,
Gelmgolts singari olimlar sezgi organlarining «spetsifik energiyasi» nazariyasini ishlab chikdilar. Bu
\oyaning asoschisi sifatida Iogann Myiller kat`iy poziitsiyada turib, uni butun vujudi bilan ximoya
qilishga intildi. Ushbu nazariyaga binoan, shar qaysi sezgi a`zosi Xox kulok, Xox til, Xox teri bilishdan
kat`iy nazar, tashki dunyoning ta`sirin aks ettirmaydi, artrof-muxitda bilib turgan real, yaqqol
jarayonlar yuzasidan axborot berishga kobil emas, faqat u tashki ta`sirdan shaxsiy jarayonlarning
kizgatuvchisidan turtki oladi, xolos. Mazkur nazariyaga kira, shar bir sezgi a`zolari izining « spitsifik
energiyasi»ga ega, shar kanday ta`sirdan kizgaladi. Masalan kizni bosib, unga elektr toki bilan ta`sir
qilib kurilsa, unda yoru\lik sezgisi xosil kilinadi; kulokka elektr kizgatuvchisi bilan ta`sir itkazilsa, u
xolda tovush sezgisi vujudga keladi. Binobarin, sezgi a`zolari tashki ta`sirni aks ettirmaydi, balki
ulardan, ya`ni ularning ta`siridan kizgaladi, xolos. Inson xech kachon tashki voke, yaqqol dunyoning
ob`ektiv ta`sirlarini idrok kilmaydi, balki sezgi a`zolari faoliyatida izlarining shaxsiy sub`ektiv
xolatlarini aks ettiradi.
Mazkur nazariyaga binoan, inson ob`ektiv dunyoni idrok kila olmaydi, u sub`ektiv jarayonlarni aks
ettiradi, oqibat natijada «Dune element» (mayda kSm) larini idrok qilish vujudga keladi. Psixologiya
tarixida «sub`etiv idealizm» degan yinalish xam yuzaga kelgan bilib, uningcha, «inson faqat izi»nigina
biladi, xolos. Undan tashkari xech narsa xukm surishi mumkin emas. Bu nazariya iziga xos \oyaga ega
bilib, Fan tarixida «solipsizm» (yagona «MEN») nomini olgan edi.
39
Sezgilarning retseptor va reflektor nazariyalari
Sezgilarning retseptor nazariyasiga kira, retseptor yoinki sezgi a`zolari ularga ta`sir qiluvchi
kizgatuvchilarga nisbatan sust (passiv) javob qaytaradi, sezgilar sharakatga qarama-qarshi turuvchi sust
(passiv) jarayondir, sharakatning izi esa aksincha faol (aktiv)dir.
Xozirgi davrda sezgilarning retseptor nazarichsi mutlaqo sezgi jarayonining fiziologik mexanizmini
ochib berishga yaroksiz ekanligini kator tadqiqotchilar tamonidan ishonchli omillarga suyangan
xolda ta`kidlab utilgandir.
Sezgi jarayoninng faolligini tan oluvchi nazariya-sezgilarning reflektor nazariyasi deb ataladi.
Ushbu fikrni asoslash uchun misollarga murojat etaylik va xayvonat olamida aks ettirishni taxlil qilib
kiraylik. Xayvonlar va jonivorlarning sezgilari siz xususiyatga emas, balki tashki olam ta`sirining
biologik axamiyatga molik jixatlarini faol ravishda ajratgan xolda xati-sharakatni amalga oshiradilar.
Masalan, bolari (asalari) bir xil turkumdagi gullarga nisbatan aralash xoldagi gullarga faolrok favob
reaktsiyasini bildiradi: kirgiy Irish-chirish xidlari, undan kira suv utlarining ildizlari xidiga chakon
sharakat qiladi. Mushuk sichkonning kitirlashiga e`tiborini kuchaytiradi, lekin xudi shunga uxshash
kamerton tovushini keltirsak, aslo unga parvo xam qilib kuymaydi.
Bu omillar shuni kursatib turibdiki, birinchidan, sezgirlar, faollik xususiyatiga ega, ikkinchidan,
ularning vujudga kelishda sharakat tarkiblari ishtirok etadi.
AKSshlik psixolog Neffning ta`kidlashicha, mikroskop otsiga olib teriga igna sanchilsa, xudi shu
uchatskada (maydonda) reflektor sharakat reaktsiyalari kizatilgan ; tomirning kisilishi, teri galvaniq
refleks (KGR), goxo kiz sharakati, buyin muskllarining taranglashuvi, kulning sharakat reaktsiyasi
sodir bilishi m umkin.
Jaxon psixologlari tamonidan narsalarning murakkab tamondarini tanish, farqlash sharakatining
ishtirokisiz amlag oshmasligi ta`kidlab utilgan. Masalan, kizni yumib jismni farqlash uchun kul bilan
uni paypaslash kerak, aks xolda uning xolati, shakli, kattik yoki yumshokligi, gadir-budurligini sezib
bilmaydi. I.M.Sechenovning fikriga kira, jismni kiz bilan idrok qilish uchun kiz usha narsani kidirsin,
faqat shundagina maqsadga muofik sharakat yuzaga keladi. Xozirgi davrda psixologiya fanida kiz
sharakatlari nazariyasi ishlab chikilgan bilib, ular makro va mikro, ixtiyoriy va ixtiyorsiz kirinishlarga
ajratiladi. Ular quyidagi nomlar bilan ifodalanadi: konfergent, divergent, gorizontal, vertikal, siklofizion,
torsion, version, vergent, sakkadik, tremor, dreyf, fliki kabilar. Kiz sharakati yordami bilan fazoda urin
almashib turgan jismlarni tanish, bilib olish va indentifikatsiyalash amalga oshiriladi. Kiz sharakatlar
uch juft tashki kiz muskullari, ya`ni miya bosh suyagining III,IV va VI juft nervlari orkali ruyobga
chiqadi. Kizning mikro va makro sharakatlari sezgining mexanizm rolini bajarish imkoniyatiga ega.
Eshitish sezgisi eshitish va toaush apparatilari tarkiblarining yakin ishtirokida vujudga keladi.
Shunday qilib, yuqoridagi muloxazalarga kira, elementlar (sodda) faol reflektor jarayoni, shuningdek,
murakkab faol retseptor faoliyat jarayoni (paypaslash, suratga tiqilish kabilar) mavjud bilib,
40
sezgilarning vujudga kelishni ta`minlab turadi. Psixologik ma`lumotlarning taxliliga kira, faol
sharakatning shar qaysisi sezgining reflektor nazariyasidan iboratdir.
Sezgi turlarining psixologik tavsifi.
Psixologiya fanida uchta katta gurux (turkum)ga ajratilgan sezgilar (ektseroretseptiv, prioretseptiv,
interorretseptiv) iz navbatida quyidagi turlarga bilinadi.
Kirish sezgilari.
Eshitish sezgilari
Xid bilish sezgilari.
Ektserotseptiv
Ta`m bilish sezgilari.
Teri sezgilari.
Muskul- sharakat (kinetsetik).
Statik sezgilar.
Propriotseptiv
Organiksezgilar.
Interotseptiv
Kirish sezgilari.
Inson tamonidan rang va yoru\likni sezish kirish sezgilari tarkibiga kirib.yu seziladigan rangllar esa
xromatik va axromatik turlarga bilinadi.
Psixofiziologik qonuniyatga binoan yoru\lik nurlari uchburchak shisha prizma orkali utib singanda
xosil biladigan ranglar xromatik ranglar deb atalib, ular kamalak ranglari xisoblanadi va tarkibiga kizil,
zargoldok, sarik, yashil, xavorang, Kuk, binafsha, tuslarini qamrab oladi. Birok mazkur ranglarning
turlari, kirinishlari tabiatda xilma –xil va nixoyatda kupdir. Odatda ok rang, kora rang, kul rang va
ularning turlicha kirinishlari axromatik ranglar deb ataladi.
Kirish sezgilarining organi –kiz xisoblanib, u kiz soqqasi va undan chiqib keladigan kuruv nervlaridan
tashkil topgandir. Kiz sokkasini va undan chiqib keladigan kurkuv nervlaridan tashkil topgandir. Kiz
sokkasini tashki tomirli va tur pardalari urab turadi. Tashki pardaning aniq bilmagan ok qismi sklera
yoki kotgan kattik parda deb nomlanadi, uning old tamonida joylashgan bir muncha kavarik qismi tinik
mugizparda deyiladi. Tashki pardaning orka tamonida tomirli pardp joylashgan bilib, uning oldingi
qismi rangdor parda deb ataladi. Mazkur pardaning ranggiga binoan, uning tovlanishiga karab,
odamlarda kiz Kuk, kora, sarik jilo beradi va ularni biz Kuk kiz, kuy kiz, kora kiz va xakazo deb
ataymiz. Rangdor pardaning urta qismida yumalok teshik mavjud bilib, biz uni korachig deb ataymiz.
Xudi shu teshik orkali kiz ichiga yoru\lik nurlari kiradi.
41
Kizning uchunchi pardasi tur parda deb nomlanib, u kiz sokkasining butun ichki yuzasini koplaydi.
Korachig bilan rangdor pardaning orkasida ikki tamoni kovarik, tinik jism kiz gavshari orkali
joylashgan biladi. Yoru\lik nurlari unda tuplanib, sung sinadi va tur pardaga narsa yoki jismning aksi,
surati tushadi. Xalka shaklidagi kipriksimon muskulning izayishi va qisqarishi tufayli gavshar yo
kipriksimon muskulning izayishi yoki qisqarishi tufayli gavshar yo yassilanadi, kizga
yakinlashtirilganda esa u shar shakliga kiradi. Kiz gavsharining mazkur xosiyati tufayli Xox izokda,
Xox yakinda bilmasin, narsalarinng aksi gavshardan utib, sung tur pardasisga tushaveradi.
Kiz sokkasining gavshar bilan tur parda urtasidagi butun ichki yuza shishasimon jismi deb
nomlanuvchi maxsus tinik suyuklik bilan koplangan biladi. Tur parda rang va yoru\likni sezish uchun
muxim axamiyatga ega bilib, unda kuruv nervining tarmoklari joylashgandir. Ushbu tarmoklarning
chekkada uchlarida tayokchalar va kolbachalar deb ataladigan maxsus nerv xujayralari mavjuddir.
Inson kizining tur pardasi 130 millioonga yakin tayokcha va 7 millionga yakin kolbacha bor deb
taxmin kilinadi. kolbachalar yordami bilan xromatik (kundizgi) ranglar kuriladi xolos. Tayokchalar
yoru\likni yaxshi sezuvchan bilib, xira va karongu paytlarda iz funktsiyasini bajaradi, axromatik
ranglarni aks ettiradi.
1. Eshitish sezgilari
Eshitish sezgilari tovushlarni eshitishdan iborat bilib, musikaviy va shovkinli tovushlarni aks ettiradi.
Odatda tovushlar oddiy va murakkab turlarga bilinadi, ularning birinchisi tonlar, ikkinchisi esa bir
necha tondan tashkil topadi. Tonlardan biri asosiy ton xisoblanadi va tovushning balandligini, kuchini
belgilaydi, boshkalari kushuluvchi tovushlar sanalib, ular obertonlar deyiladi. Musika asboblaridan
taralayotgan tovushlarning iziga xosligi Fan tilida tembr deb ataladi. Xatto nutq tovushlari xam oxangli
tovushlar (unli tovushlar) yoki shovkinlardan (undosh tovushlar) tashkil topgan biladi.
Eshitish sezgilari organi kulok bilib, tashki kulok (kulok suprasi bilan) tashki kulok (kulok suprasi
bilan eshituv yilidan iborat), urta kulok (nogora parda va unga yopishgan uchta suyakcha, bolgacha,
sandon va izangidan tashkil topgan), tashki kulok xavo tulkinlarini yiguvchi karanay vazifasini
bajaradi. Nogora parda va unga yopishgan suyakchalar xavo tulkinlarini ichki kulokka izatadi. Urta
kulok maxsus yil orkali ogiz va burun bushligi bilan titashgan biladi. Ichki kulokning yukori ksmi
uchta yarim doira kanaldan, urta qismi kameradan va patski qismi chaganokdan tashkil topgandir.
Ichki kulokning uchala bilimii endolimfa nomli maxsus suyuklikddan iboratdir. Ichki kulokning asosiy
ksmi chagonokdan iborat bilib, uning ichida Kortiy organi mavjud, u gumbaz shakliga ega, asosida esa
membrana joylashgan. Membrana izunligi kiskarib boruvchi elatsik tolalardan iborat bilib, ular tarang
tortilgan turlarga uxshaydi, uning yukori ksmida maxsus tayokchasimon xujayralar mavjud va ular
ingichka killari bor maxsus xujayralar yordamida Kortiy dugalari orkali eshitish nerviga boglanadi.
Eshitish sezgilarining markazlari bosh miya katta yarim sharlari putsining bilagiga joylashgandir.
a) eshitish sezgilarining fizik sabablari.
42
Xavo tulkinlarining sharakati tufayli tovush chikaruvchi jismlar tebranganida eshitish sezgilari xosil
biladi. Agarda musikaviy tovushlar xavo tulkinlarining tekis, ritmik sharakatlari natijasida vujudga
kelsa, shovkinlik tovushlar esa ularning notekis sharakatlari esa ularning notekis sharakatlaridan
tu\iladi.
3.Xid bilish sezgilari
Xid bilish sezgilariga xidlarni xis qilish kiradi va ularning organi kovagining yukori tamoni xisoblanib,
bu erda xid bilish xujayralari shamda sezuvchi nerv tarmoklari joylashgan, ular shillik pardaga botib
turadi.
Xidli moddalar sezuvchi nervni kizgaydi, xid bilish markazi bosh miya yarim sharlari orka
yuzasining patski qismida mavjud deb taxmin kilinadi. xidli moddalar xid bilish xujayralariga gaz
xolatida ta`sir etib, kimyoviy reaktsiyalar yili bilan ularni kizgatadi (ularning barchasi buglanadi va
eriydi). Odatda gaz xolatidagi xidli moddalar xavo bilan nafas olish jarayonida burun kovagiga kirib
keladi, natijada aks ettirish xolati xosil biladi.
4. Ta`m bilish (maza) sezgilari.
Ta`m bilish sezgilari shirin, achchik, nordon, Shur singari mazalarni xis qilish bilan tavsiflanadi. Ular
muayyan turkumga kiritilgan va kirtilmagan xilma-xil turlarga ega bilib, narsalarning, moddalarning
nomlari bilan yuritiladi: nonning mazasi, kovunning mazasi kabilar.
Ta`m bilish sezgilarining organi tilning yuzasi va tanglayning yumshok qismidan tashkil topgandir.
Tilning shillik pardasida maxsus ta`m bilish «kurtaqlari» («sugonlari»)ga ega. Iziga xos xususiyatlari,
sifatlari bilan tafovutlanuvchi ta`m bilish sugonlari til yuzasida bir tekis taksimlanganligi uchun uning
orka qismi achchik mazani, uchi shirin mazani, chetlari esa nordon mazani aniq sezadi, lekin uning
urtasi bilsa ta`m bilish organidagi kizgalishni bosh miyaga izatib turadi, uning markazlari xid bilish
markazlariga yakin joydadir.
Ta`m bilish sezgilari moddalarning kimyoviy xossalari ta`sirida xosil biladi va sugonlar erigan
moddalar ta`siri otsida kizgaladi.
Xid va ta`m bilish sezgilari izaro chambarchas boglangan bilib, kimyoviy moddalarning ta`sir etishi
natijasida yuzaga keladi. A mmo ularning bittasi kontakt, ikkinchisi ditsant sezgilar toifasiga kiradi.
5.Teri sezgilari.
Teri sezgilari tarkibi tuyish va xakorat turlaridan iborat bilib, ularning bunday nomlanishining bosh
omili – bu retseptorlarning ter iva organizmning tashki shillik pardalarida joylashganligidir.
Tuyish sezgilari ikki xil axborotni kabil qilish imkoniyatiga ega bilib, ularning birinchisi tegi shva
tarkalishni tuyish sezgilari, ya`ni taktil sezgilar, ikkinchisi esa sillik yoki gadir-budurni tuyish bilan
tavsiflanadi. Odatda tana a`zosiga narsalarning tegishli sezish tashki kizgalish kuchayganda sikikni
sezishga aylanadi, u yanada kuchayganda siki o\riq sezgisiga aylanadi.
43
Tuyish sezgilari organi- teridagi va tashki shillik pardalardagi tuyish tanachalardan iborat.
Tanachalarning ichida , qisman tashkarisida (epeteliyda) tuyish nervining cheka tarmoklari mavjud, ular
terida va shillik pardalarda bir tekis taksimlangan. Ular barmoklarining uchlarida , til uchida, labda zich
joylashgan, xudi shu boisdan sezgirlik darajasi boshkalardan yuksakrokdir. qaysi erda tanachalar siyrak
bilsa, demak u joylarda sezish kursatkichi shunchalik patsdir.
6. Muskul-sharakat sezgilari va tsatik sezgilar.
Muskul-sharakat sezgilari motor sezgilari, goxo kinetsetik sezgilar deb nolanib, ularga ogirlikni,
karshilikni, organlar sharakatini bilish sezgilari kiradi. Ularning organlari –gavda muskullari, paylar,
bugumlardan iboratdir. Organlarning tarkibida sezuvchi nervlarning cheka tarmoklari mavjud bilib,
ularning ta`sirida sharakat va tsatik sezgilar vujudga keladi.
Muskul-sharakat sezgilarining fizik sababi mukullari ta`sir etuvchi narsalarning mexaniq tazyiki va
gavda sharakatlaridir.
Statik sezgilar gavdaning fazodagi xolatini sezish va muvozanat saqlash sezgilari deb ataladi.
Gavdaning fazodagi xolatini bili shva muvozanat saqlash sezgisi uchun ichki kulokdagi vetsibilyar
apparat retseptor vazifasini bajaradi.
Odatda organizm avtomatik ravishda refleks yili bilan muvozanat saqlaydi.
7.Organiksezgilar.
Organiksezgilarning retseptorlari ichki organlarda: kizillungach, me`da, ichak, kon tomirlari, upka va
shu kabilarda joylashgan biladi.
Ichki organlardagi jarayonlar organiksezgilar retseptorlarining kizgatuvchilaridir. Ular quyidagilardan
iboratdir:
a) o\riq sezgilari;
b) xush tuy\ular;
v) noxush tuy\ular.
Mustashkamlash uchun savollar.
1. Sezgilar deganda nimani tushunasiz?
2. qanday sezgi turlari mavjud?
3. Teri va muskul sezgilari shaqida nima bilaziz?
Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
44
Shaxs va faoliyat.
Reja.
1. Shaxs xakida tushuncha. Shaxs ijtimoiy ta`sirlar mashsuli sifatida.
2. Ijtimoiy normalar, sanktsiyalar va shaxs.
3. Shaxs va uning faolligi. Faoliyat turlari, jismoniy va aqliy sharakatlar.
4. Ijtimoiy xulk motivlari va shaxs motivatsiiyasi
5. Motivlarning anglanganlik darajasi. Ijtimoiy ustanovka va uni izgartirish muammosi.
Tayanch siz va iboralar
Shaxs, individ, shaxs faolligi, shaxs va gurush, shaxslararo munosabat, motiv, motvatsiya, eshtiyoj,
shaxs duneqarashi.
Shaxs - ijtimoiy va shasharlararo munosabatlarning maxsuli, ongli faoliyatining sub`ekti bilmish
individdir. Shaxsga tallukli bilgan eng muxim tasniv xam uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy
munosabatlarga bevosita aloqadorlik,ijtimoiy faoliyatga nisbatan xam ob`ekt, xam sub`ekt bilishlikdir.
«Shaxs» tushunchasi psixologiyada eng kup kullaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi.
Psixologiya urganadigan barcha fenomenlar aynan shu tushuncha atrofida kayd etiladi. Inson ruxiy
olami qonuniyatlari bilan kizikkan xar kanday olim yoki tadkikotchi xam shaxsning ijtimoiyligi va
aynan jamiyat bilan bulgan aloqasi masalasini chetlab utolmagan
Sotsial yoki ijtimoiy muxit - bu insonning aniq maksadlar va rejalar asosida faoliyat kursatadigan
dunyosidiryu Mazmunan xar bir insonning shu ijtimoiy olam bilan aloqasi uning insoniyat tajribasi,
madaniyati va kabul kilingan, tan olingan ijtimoiy xulk normalari doirasidagi xarakatlarida namoyon
buladi. Psixologiya ilmining namoyondalari bulmish olimlarning butun bir avlodi ana shu shaxe va
jamiyat aloqalari tizimida insonning tub moxiyatini anglash uning rivojlanishi va kamol topishi
qonuniyatlarini izlaganlar. Abu Nasr Farobiy, Ayu Navoiy, Ibn Sino, Beruniy kabi yuzlab Shark
allomalari xam bu uzaro boglikning falsafiy va ijtimoiy sirlarini ochishga uzlarining eng durdona
asarlarini bagishlaganlar. Barcha karashlarga umimiy bulgan narsa shu bulganki, odamni, uning
moxiyatini anglash uchun avvalo uning shu jamiyatda tutgan urni va mavkeini bilish zarur.
G. Leybnits (1646-1716) Lokka e`tiroz bildirib, xayotda umuman toza. sof doskaning uzi
bulmaydi, xattoki, eng yaxshi silliklangan marmar yuzasida xam sezilarli teshiklar, dungliklar yoki
tugma asoratlar buladiki, ular layokatlardek, inson takdrida ma`lum rol uynaydi. Bu ikala yirik yunalish
urtasidagi tortishuvlarga chek kuyish maksadida F. Gal`ton kator eksperimental tadkikotlar utkazib, xar
bir individga xos differentsial xususiyatlar mavjudligini «egizaklar metodi» yordamida asoslashga
xarakat kildi. 2 jadvalda Gal`ton tomonidan irsiy ortirilgan sifatlar munosabati yuzasidan aniqlangan
natijalardan keltirilgan.
45
Inson jamiyat a`zosi sifatida uning normalariga buysunadi, uning kutishlariga javob berishga
xarkat kiladi va uz xulkini uning talablariga monand kilishga intiladi. Shu nuktai nazardan kelib chikib,
shaxe fenomeniga ta`rif berish mumkin.
Shaxe - ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning maxsuli, ongli faoliyatning sub`ekti bulmish
individdir. Shaxsga tallukli bulgan eng muxim tasnif xam uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy
munosabatlarga bevosita aloqadorlik, ijtimoiy faoliyatga nisbatan xam ob`ekt, xam sub`ekt bulishlikdir.
Shaxsga tallukli bulgan fazilatlardan eng muximi shuki, u shu tashki, ijtimoiy ta`sirlarni uz ongi va
idroki bilan kabul qilib (ob`ektni), sungra shu ta`sirlarning sub`ekti sifatida faolyait kursatadi. Oddiy
qilib aytganda, inson bolasi ilk yoshlikdanok «mening xayotim». «Bizning dunyo» degan ijtimoiy
muxitga tushadi. Bu muxi tusha biz bilgan va xar kuni xis kiladigan siyosat, xukuk, axlok olamidir. Bu
muxit - kelishuvlar, tortishuvlar, xamkorliklar, an`analar, udumlar, turli xil tillar olami bulib, undagi
kuplab koidalarga kupchilik mutlok kushiladi, ba`zilar kisman kushiladi. Bu shunday koidalar va
normalar olamiki, ularga buysunmaslik jamiyat tamonidan koralanadi, ta`kiklanadi. Shulardan kelib
chikadigan xulosa shuki, shaxe jamiyat nisbatan barcha tartib - koidalarga kabul kiluvchi sub`ekt bulsa,
jamiyat ijtimoiy intizom va tartibning, madaniyatning mufassal kurinishidir.
Shaxe turli ijtimoiy munosabatlar tizimi ta`sirida buladi va kuplab ijtimoiy institutlar (oila,
maxala, ukuv maskanlar, mexnat kollektivlari, norasmiy tashkilotlar, din, san`at, madaniyat va
boshkalar) bilan boglik buladi. Masalan, shaxsdagi turli goyalar, fikrlar va mafkura mafkuraviy
munosabatlar tizimi ta`sirida shaklanib, ular bevosita oila, bogcha, maxala maktab va boshka ukuv va
tarbiya muassasalari orkali ongga singdiriladi. Agar bu ta`sir uning e`tikodi darajasida kitarilsa, va unda
Yana yangidan-yangi fikrlar va goyalarning paydo bulishi va usishiga olib kelsa, shaxe taraqqiyoti
jarayonida shunday faolyait soxasini tanlaydiki, u uz kobiliyatlari, malaka va kunikmalarini rivojlantira
borib, ziyoli sifatida yo uktuvchi, yoki vrach, yoki olim, kashfiyotchi, muxandis bulib, zlu yurtiga
xizmat kiladi.
Iktisodiy munosabatlar xam shaxe ongi va uning insoniy xususiyatlari shaklanishida katta rol`
uynaydi. Masalan, boskichma-boskich bozor munosabatlariga itayotgan Uzbekistan sharoitini oladigan
bulsak, yangicha iktisodiy uzgarishlar, bozor, rakobat, legalizatsiya, ya`ni erkinlashtirish va shunga
uxshash yangiliklar xar bir shaxsning moddiy boyliklar va ularga bulgan shaxsiy munosabatlarida aks
etib, uning iktisodiy ongi, tafakkuri va iktisodiy xulki normalarini belgilaydi.
Ijtimoiy normalar, sanktsiyalar va shaxe. Ijtiomiy norma- shaxe xayotida shunday kategoriyaki,
u jamiyatning uz a`zolari xulk atvoriga nisbatan ishlab chikkan va kupchilik tamonidan e`tirof etilgan
xarkatlar talablaridir. Masalan, uzbeklar uchun biror xonaga kirib kelgan insoning Kim bulishidan kat`iy
nazar, «Assalomu alaykum» deb kelishi - norma; ukuvchining ukituvchi bergan topshiriklarini bajarishi
lozimligi - norma; avtobusda yoki boshka jamoat transportida kichikning kattalarga, nogironlarga urin
bushatishi - norma va xakazo. Bu normalarni ayrim- aloxida odam ishlab chikilmaydi. Ularning paydo
46
bulishi ijtimoiy tajriba, xayotiy vaziyatlarda kupchilik tamonidan e`tirof etilganligi fakti bilan
xarakterlanadi, xar bir jamiyat, davr, millat va ijtimoiy gurux psixologiyada muxrlanadi.
Ijtimoiy normalarning u yoki bu davrda, u yoki bu toifa vakili bulmish shaxe tamonidan kay
darajada bajarilish yoki unga amal kilinayotganligi ijtimoiy sanktsiyalar orkali nazorat kilinadi. Ijtimoiy
sanktsiyalar - normalarning shaxe xakida namoyon bulishini nazoart kiluvchi jazo va raxbatlantirish
mexanizmlari bulib, ularning borligi tufayli biz xar bir aloxida vaziyatlarda ijtimoiy xulk normalarini
buzmaslikka, jamoatchilikning salbiy fikri ob`ektiga aylanib komaslikka xarakag kilam iz.
Xar bir aloxida shaxe jamiyat tamonidan ishlab chikilgan va kabul kilingan ijtimoiy normalar va
sanktsiyalarni u yoki bu ijtimoiy rollarni bajarishi mobaynida xulkida namoyon etadi. Rol- shaxsga
nisbatan shunday tushunchaki, uning konkert xayotiy vaziyatlaridagi xukuk va burchlaridan iborat
xarakatlari majmuini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bulsak, uni bajarish - u yoki bu oliy ukuv
yurtida taxsil olish, uning moddiy bazasidan foydalanish, utubxonasiga a`zo bulish, stependiya olib,
ma`muriyatning ijtimoiy ximoyasida bulish kabi kator xukuklar bilan birgalikda usha oliygox ichki
tartib - intizomi normalariga sizsiz buysunish, darslarga uz vaktida kelish, reyting baxolov talablari
doirasida kundalik uzlashtirish normalarini bajarish amaliyotda bulish, dekanatning bergan jamoatchilik
topshiriklarini xam bajarish kabi kator burchlarini xam ichiga oladi. Bu rol uning uyga borgach
bajaradigan «farzandlik» roli (ota va ona, yakin karindoshlar oldida) talab va imtiyozlaridan fark kiladi.
Ya`ni, konkert shaxsning uziga xosligi va qaytarilmasligi u bajaradigan turli- tuman ijtimoiy rollarning
xarakterlaridan kelib chikadi. Shunga kura kimdir «tartibli, ba`mani, fozil, axlokli va odobli» deyilsa,
kimdir ba`mani, bebosh, uzgaruvchan, ikkiyuzlamachi (ya`ni, bir sharoitda juda kobil, boshka erda -
betartib) degan xayotiy mavkega ega bulib koladi.
Xozirgi ijtimoiy - iktisodiy vaziyat va bozor munosabatlari sharoitidagi rakobat muxiti shaxsdan
bir vaktning uzida kator kobiliyatlar va malakalarni talab kilmokdaki, ayniksa, yoshlar uzgaruvchan
sharoitlarga tezrok moslashish uchun ba`zan bir-biriga zid xislatlarni xam xulkda namoyon kilishga
majbur bulishmokda. Masalan, yosh oila boshligi, talaba, ota-onalarga moddiy jixatdan karam bulmaslik
uchun, bir vaktning uzida xam itoatkor, intizomli talaba va ishdan keyin esa - chakkon va uddaburon,
tadbirkor, tijoratchilik bilan shugullanishga majbur bulishi mumkin. Bu xolat tabiiy, shaxsdan kuchli
iroda, doimiy intiluvchanlik va uz ustidan mitassil ishlashni talab kiladi.
Ijtimoiy ta`sirlarning shaxe tamonidan anglanishi. Ijtimoiy normalar, sanktsiyalar, rollar ijtimoiy
mexanizmlar sifatida shaxe xulk-atvorini ma`lum ma`noda boshkarib, muvofiklashtirib turishga yordam
beradi. Lekin insonning komilagi, uning axlok - ijtimoiy normalar doirasidagi makbul xarakati uning
uziga xam boglikdir. Odamning uz-uzini anglashi, bilishi va uz ustida ishlashi avvalo uning diqqati, ongi
bevosita uziga, uz ichki imkoniyatlari, kobiliyatlari, xissiy kechinmalariga karatilishini takoza etadi.
Ya`ni, ijtimoiy xulk-shaxs tamonidan uni urab turgan odamlar,ularning xulk atvorlariga e`tibor
berishdan tashkari. uzining shaxsiy xarkatlari va ularning oqibatlarini muntazam tarzda taxlili qilibl bori
shorkali, rollarni muvofiklashtirishni xam takoza etadi.
47
Shaxsning uzi, uz xulk-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi mavkeini tasavvur kilishdan xosil bulgan
obraz — «MEN» - obrazi deb atalib, uning kanchalik adekvatligi va reallikka yakinligi shaxe
barkamolligining mezonlaridan xisoblanadi.
«Men» - obrazining ijtimoiy psixologik axamiyati shundaki, u shaxe tarbiyasining va
tarbiyalanganligining muxim olmillaridan xisoblanadi.
Uz-uzini anglash, uzidagi mavjud sifatlarni baxolash jarayoni kupincha konkert shaxe tamonidan
ogir kechadi, ya`ni inson tabiati shundayki, u uzidagi usha jamiyat normlariga tugri kelmaydi, nomakul
sifatlarni anglamaslikka, ularni «yashirishga» xarakat kiladi, xattoki, bunday tasavvur va bilimlar
ongsizlik soxasiga sikib chikarariladi (avstraliyalik olim Z.Freyd nazariyasiga kura). Bu ataylab
kilinadigan ish bulmay. u xar bir shaxsdagi uz shaxsiyatini uziga xos ximoya kilish mexanizmidir.
Bunday ximoya mexanizmi shaxsni kupincha turli xil yomon asoratlardan, xissiy kechinmalardan
asraydi. Lekin shuni aloxida ta`kidlash lozimki, «Men» -obrazining ijlbiy yoki salbiyligida Yana usha
shaxsni urab turgan tashki muxit, uzgalar va ularning munosabati katta rol uynaydi. Odam uzgalarga
karb, guyoki oynada uzini kurganday tasavvur kiladi. Bu jarayon psixologiyada refleksiya deb ataladi.
Uning moxiyati - aynan uziga uxshash omillar obrazi orkali uzi tugrisidagi obrazni shukllantirish,
jonlantirishdir.
Refleksiya «Men» - obrazi egasining ongiga taallukli jarayondir. Masalan, kuchada bir
tanishishngizni uchratib koldingiz. Siz tinmay unga uz yutuklarinigiz va mashgulotlaringiz xakida
gapirmokdasiz. Lekin gap bilan bulib, uning kaergadir shoshayotganligiga e`tibor bermadingiz. Shu
narsani siz uning betokatlik bilan sizni tinglayotganligidan, xayoli boshka erda turganligidan bilib
kolasiz vash u orkali Ayni shu paytda «maxmadona, lakmarok» bulib kolganingizni sezasiz. Keyingi
safar shu urtogingiz bilan uchrashganda, oldingi xatoga yul kuymaslik uchun «Urtok
shoshmayapsanmi?» deb surab xam kuyasiz. Anna shu ilgarigi refleksning natijasidir. Ya`ni, suxbatdosh
urniga turib, uzingizga tashlangan nazar («men unga kanday kurinayapman?») -refleksdir.
Shaxsning uzi xakidagi obraz iva uz-uzini anglashi yosh va jinsiy uziga xoslikka ega. Masalan,
uziga nisbatan ita kizikkuvchanlik, Kim ekanligini bili shva anglashga intilish ayniksa, usmirlik davrida
rivojlanadi.
Kizlardagi «Men» - obrazining yaxshi va ijobiy bulishi kuprok bu obrazning ayollik sifatlarini
uzida mujassam eat olishi, ayollik xislatlarining uzida Ayni paytda mavjudligiga boglik buladi. Shuning
uchun xam usmirlikda ugil bolalardagi buyning pastligi, muskullarning zaifligi vash u asosda kurilgan
«Men» - obrazi mazmunan idrok kilinadi. Kizlarda xam ortikcha vazn yoki terisida paydo bulgan ayrim
toshmalar yoki shunga uxshash fiziologik nuksonlar kupli salbiy emotsiyalarlarga sabab bulsa-da,
baribir, chiroyli kiyimlar, takinchoklar yoki sochlarninguzigaxos turmagi bu nuksonlarni bosib
ketadigan omillar sifatida karaladi.
«Men» - obrazi va uzini-uzi baxolash. «Men» - obrazi asosida xam bir shaxsda uzi-uziga
nisbatan baxolar tizimi shaklanadiki, bu tizim xam obrazga moe tarzda xar xil bulishi mumkin. Uz-uziga
48
nisbatan baxo turli sifatlar va shaxsning ortirilgan tajribasi asosida yotgan yutuklariga boglik xolda
turlicha bulishi mumkin. Ya`ni Ayni biror ish, yutuk yuzasidan ortib ketsa, boshkasi ta`sirida - aksincha,
pastlab ketishi mumkin. Bu baxo aslida shaxsga boshkalarning real munosabatlariga boglik bulsa-da,
aslida u shaxe ongi tizimidagi mezonlarga, ya`ni, uning uzi sub`ektiv tarzda shu munosabatlarni
kanchalik kadrlashiga boglik tarzda shakllanadi.
Uz-uziga baxo nafakat xakikatga yakin (adekvat), tugri bulishi, balki u ita past yoki yukori xam
bulishi mumkin.
Uz-uziga baxoning past bulishi kupincha atrofdagilarning shaxsga nisbatan kuyayotgan
talablarining ita ortikligi, ularni uddalay olmaslik, turli xil e`tirozlarning doimiy tarzda bildirilishi, ishda,
ukishda va muomila jarayonidagi muvaffakkiyatsizliklar oqibatida xosil bulishi mumkin. Bunday usmir
yoki katta odam xam, doimo tushkunlik xolatiga tushib kolishi, atrofdagilarning chetrokda yurishga
xarakat kilishi, uzining kuchi va kobiliyatlariga ishonchsizlik kayfiyatida bulishi bilan ajralib turadi va
bora-bora shaxsda kator salbiysifatlar va xatti-xarkatlarning paydo bulishiga olib keladi. Xattoki, bunday
xolat suitsidal xarkatlar, ya`ni uz joniga kasd kilish, real borligidan «kochishga» intilish psixologiyasini
xam keltirib chikarish xam mumkin.
Uz-uziga baxo ita yukori xam shaxe xulk-atvoriga yaxshi ta`sir kursatmaydi. Chunki, u xam
shaxe yutuklari yoki undagi sifatlarning boshkalar tamonidan sun`iy tarzda burtirilishi, nourin
maktovlar, turli kiyinchiliklarni chetlab utishga intilish tufayli shaklanadi. Anna shunday sharoitda
paydo buladigan psixologik xolat «noadekvatlilik effekti» deb atalib, uning oqibatidagi shaxe xattoki
maglubiyatga uchraganda yoki uzida nochorlik, ukuvsizliklarni sezganda xam buning sababini uzgalarda
deb biladi va shunga uzini ishontiradi xam (masalan, «xalakit berdi-da», «falonchi bulmaganida» kabi
baxonalar kupayadi). Ya`ni. nimaiki bulmasin, aybdor uzi emas, atrofdagilar, sharoit, takdir aybdor.
Bundaylar xakida bora-bora odamlar «oyogi erdan uzilgan», «manmansiragan», «dimogdor» kabi
sifatlar bilan gapira boshlaydilar. Demak, uz-uziga baxo realistik, adekvat, tugri bulishi kerak.
Realistik baxo shaxsni urab turganlar - ota-ona, yaikn karindoshlar, pedagog va murabbiylar,
kuni-kushni va yaiknlarning urinli asosli baxolari, real samimiy munosabatlari maxsuli bulib, shaxe
Ushbu munosabatlarin ilk yoshlikdanok xolis kabul kilishga, uz vaktida kerak bulsa tugrilashga
urgatilgan buladi. Bunda shaxe uchun etalon, ibratli xisoblangan insonlar guruxi - referent guruxning
roli katta buladi. Chunki biz kundalik xayotda xammaning fikri va baxosiga kulok solavermaymiz, biz
uchun shunday insonlar mavjudki, ularning xattoki, oddiygina tanbexlari, maslaxatlari, xattoki, maktab
turib bergan tanbexlari xam katta axamiyatga eta. Bunday referent gurux real mavjud bulishi (masalan,
ota-ona, ukituvchi, ustoz, yakin dustlar), yoki noreal, xayoliy (kitob kaxrmaonlari, sevimli aktiyorlar,
ideal) bulishi mumkin. Shuning uchun yoshlar tarbiyasida yoki real jamoadagi odamlarga maksadga
muvofik ta`sir yoki tazyik kursatish kerak bulsa, ularning etalon, referent guruxini aniqlash katta
tarbiyaviy axamiyatga ega buladi.
49
Demak, uz-uzini baxolash - uz-uzini tarbiyalashning muxim mezonidir. Uz-uzini tarbiyalash
omillari va mexanizmlariga esa, kuyidagilar kiradi:
• uz-uzi bilan mulokat (uzini konkert tarbiya ob`ekti sifatida idrok eti shva uzi bilan mul o
kat tashkil etish sifatida);
• uz-uzini ishontirish (uz imkoniyatlari, kuchi va irodasiga ishonish orkali, ijobiy
xulk normalariga buysundirish);
• uz-uziga buyruk berish (tigiz va ekstremal xolatlarda uzini kulga olish va makbul yulga
uzini chorlay olish sifatida);
• uz-uziga ta`sir yoki augosuggestiya (ijobiy normalardan kelib chikkan xolda uzida
ma`kul ustanovkalarni shakllantirish);
• ichki intizom - uz-uzini boshqarishning muxim mezoni, xar doim xar erda uzining
barcha
xarkatlarini muntazam ravishda korrektsiya kili shva boshqarish uchun zarur sifat. Yukoridagi
uz-uzini boshqarish mexanizmlari orasida psixologik nuktai nazardan uz-uzini boshqarish
mexanizmlari orasida psixologik nuktai nazardan uz-uzi bilan amalga oshiriladigan ichki dialog
aloxida urin titadi. Uz-uzi bilan dialog - oddiy til bilan aytganda, uzi bilan uzi gaplashadilar.
Shaxsning kanday sifatlarga ega ekanligi, undagi baxolarning ob`ektivligiga boglik tarzda uz-uzi
bilan mulokatga kirishib, jadvaldagiga muvofik shaxe uzini nazorat kila oladi. Shuning uchun xam
xayotda shunday kishilar uchraydiki, katta majlisda ishi tankidga uchrasa xam, uziga xolis baxo berib,
kerakli tugri xulosalar chikara oladi, shunday odamlar xam borki, arzimagan xatolik uchun uz «ich-etini
eb tashlaydi». Bu usha ichki dialogning xar kimda xar xil ekanligidan darak beruvchi faktlardir.
Uspirinlik davrida shaxe ijtimoiylashuvi. Shaxe, uning dunyoni bilish, uzini va atrofidagi insoniy
munosabatlarni bilish, tushunishi, uzaro munosabatlar jarayonida uzidagi takrorlanmas individuallikni
namoyon kilishi xamda Ushbu jarayonlarning yoshga va jinsga boglik ayrim jixatlarini taxlil kilish bizga
umumiy ravishda shaxe jamiyatda yashaydigan ijtimoiy mavjudotdir, degan xulosani qaytarishga imkon
beradi. Ya`ni, u tu\ilgan onidan boshlab uziga uxshash insonlar kurshovida buladi va uning butun ruxiy
potentsiali anna shu ijtimoiy muxitda namoyon buladi. Chunki agar insonning ontogeneik taraqqiyoti
tarixiga e`tibor beradigan bulsak, xali gapirmay turib, odam bolasi uziga uxshash mavjudotlar davrasiga
tushadi va keyingina ijtimoiy mulokatning barcha kurinishlarining faol ob`ekti va sub`ektiga aylanadi.
Shu nuktai nazardan, xar birmizning jamiyatdagi urnimiz. uning kanon va kanday sharoitlarda paydo
bulgani, jamiyatga kushilib yashashimizning psixologik mexanizmlari fanning muxim vazifalaridan
biridir. Bu jarayon psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya deb yuritiladi.
Shaxsga tallukli bilgan fazilatlarning eng muximi shuki, u shu tashki, ijtimoiy tasirlarni iz ongi va
idroki bilan kabil qilib (ob`ektni), sungra shu tasirlarning sub`ekti sifatida faoliyat kursatadi. Oddiy
qilib aytganda, inson bolasi ilk yoshlikdanok «mening xayotim», «bizning Dune» degan ijtimoiy
muxitga tushadi. Bu muxi tusha biz bilagn va shar kuni xis qiladigan siyosat, xukuk, axlok, olamidir.
50
Bu muxit kelishuvlar, tortishuvlar, xamkorliklar, an`analar, udumlar, turli xil tillar olami bilib, undagi
kuplab koidalarga kupchilik mutlok kushiladi, ba`zilar qisman kushiladi. Bu shunday koidalar va
normalar olamiki, ularga buysunmaslik jamiyat tamonidan koralanadi, ta`kiblanadi. shulardan kelib
chiqadigan xulosa shuki, shaxs jamiyatga nisbatan barcha tartib koidalarni kabil qiluvchi sub`ekt bilsa,
jamiyat ijtimoiy intizom va tartibning, madaniyatning mufassal kirinishidir.
shaxs tushunchasi keng va kup kirralidir. Shaxsni u yoki bu aspektda urganish bilan bir qancha
gumanitar fanlarning shugillanishi bejiz emas, tarixiy materalizm, siyosiy iktisod( shaxsni ijtimoiy
munosabatlar setsemasida moddiy boyliklar ishlab chikaruvchi va itsemol qiluvchi sifatida irganadi.),
pedogogika (inson tarbiyasining tashkiliy tamonlari, printsiplari, yillari va vositalarini irganadi) va
boshkalar. Psixologiya boshka fanlar bilan bevosita bo\liq xolda inson shaxsini ichki tamondan, ichki
dunyosi tamonidan, boshqacha qilib aytganda, uning psixik faoliyatini irganadi.
shaxs sizi zaminida nimani tushunmok kerak?
Jamiyatning a`zosi xisoblangan va ong egasi bilgan shar bir konkert odam shaxsdir. shaxs xamma vakt
muayyan shaxsiy faqat izigagina xos bilgan murakkab individual sifatlar va xususiyatlarning va
murakkab xususiyatlar inson xulkida, boshka kishilarga munosabatda, uning irodasi va sharakter
xislatlarida, qobiliyatlari, mayllari va qiziqishlarida ifodalanadi.
shunday qilib, shar bir inson shaxsi ijtimoiy va individual, umumiy va xususiy xolatlarni izida
mujassamlashtiradi. Tu\ilishdan normal ijtimoiy muxitda yashagan odam, V.G.Blenskiy iborasi bilan
aytganda «xakikiy inson» bilib tarbiyalanishi, ya`ni shar bir konkert xolda xam aks ettirish faqat ayrim
shaxs formalariga aloqador bilgan takdirda xam, iz intilishlari va izi davrining buyuk vazifalari uchun
kirashni aks ettiruvchi shaxs bilishi mumkin va lozim.
Extiyojlar va faoliyat motivlari.
Biron noasaga bilgan muxtojlik extiyoj deyiladi. Extiyojlar, ularning xatto eng oddiy turlari xam
insonlarga, xam xayovonlarga xos bilib, organizmning moda almashinuvi va xayotini turtib turish bilan
bevosita bo\liqdir. Extiyoj muxtojlikni kondirishga aloqador bilgan ta`surotlarga nisbatan yukori
darajadagi kizgaluvchanligida namoyon biladi. Inson extiyojlarini moddiy va ma`naviy extiyojlar deb
turlarga bilish mumkin. Ular kelib chiqish jixatidan xayoti davomida xosil qiladigan bilishi, tabiiy,
tugma bilishi mumkin.
Moddiy extiyojlarga avvalo ozik ovkatga, kiyim kechakka, uy joyga bilgan extiyojlar, shuningdek
ishlatiladigan ma`lum mexnat kurollariga, aloqa vositalari (asbob uskunalar, mashinalar, kitoblar)
kabilardan foydalanishda xosil kilingan extiyojlar kiradi.
Ma`naviy extiyojlarga boshka kishilar bilan muomila qilishga, mexnat qilishga bilgan extiyojlar,
madaniy extiyojlar kiradi.
Shar kanday extiyojning sharakterli xususiyati uning xamisha konkert ob`ektga yunaltirilgandir,
konkert yinalish extiyojning kondirish usullari va vositalariga bo\liq xolda izgarishi xam mumkin.
Masalan, ma`lum tarzda va extiyojga muofik ravishda tayyorlangan ovkatga bilgan exttiyojni kondirish
51
darajasiga kira kishida umuman ovkatga emas, faqat shunday ovkatga bilgan extiyojimizni
shaklantiramiz.
Mexnat bilgan extiyoj funktsional extiyoj (sharakat aktivlik kursatishlarga extiyoj) zaminida
shakllanadi, busiz, odam organizmining normal rivojlanishi mumkin emas. Lekin funktsional extiyoj iz-
izidan va ti\ridan-ti\ri mexnat extiyojiga aylanib kolmaydi. Bu xolat mexnat aktivligining namoyon
bilish formasi sifatida boshka extiyojlarni, shu jumladan, bilish extiyojlarini kondirishga olib kelgan
takdirda, agar organizmni xoldan toydirsa, boshka extiyojlarni kondirish imkoniyatidan maxrum
kilmasa, agar u majbur qilish vazifasi bilib qolmasagina kelib chiqishi mumkin.
Bilish extiyojlari insonga xam, yuksak darajadagi xayvonlarga xam xos bilgan orientirovka shamda
tadqiqot reflekslari asosida rivojlanadi. Ularning rivojlanish darajasi bir tamondan insonning xayot
sharoitlari va faoliyatining bilish jixatdan xilma-xilligiga, ikkinchi tamondan esa bu extiyojlarning
mexnat extiyojlarining, moddiy shamdav ma`naviy extiyojlarning kondirilishiga qanchalik
aloqadorligiga bo\liqdir.
Inson extiyojlari anglab olish darajasiga, ya`ni ularning inson miyasida aks ettirish darajasiga kira
sharakatga undovchi kuch, yoki faoliyat motivlari sifatida yuzaga chiqadi. shu jixatdan extiyojning
rivojlanishi inson shaxsining rivojlanishi ta`minlaydigan shart sharoit bilib xisoblanadi. Agar siz
iquvchida iz predmetingizni urganishga bilgan extiyojni rivojlantirgan bilsangiz, shuning izi uning kup
jixatdan muvaffakiyatli ukishiga garov xisoblanadi, xech bilmasa, predmetni amalda puxta izlashtirish
uchun raxbatlantiruvchi muxim munosabatni kullash uchun kandaydir chora-tadbirlar kirishga zarurat
kolmaydi.
qiziqishlar deganda, odatda, shaxsning kupincha bilish maslagida ifodalanadigan, predmet va
xodisalarga nisbatan bilgan maxsus munosabati tushiniladi.
qiziqishlar odatda, predmetning yoki faoliyat turining emotsional jixatdan kurkamligiga asoslanadi. Bu
kurkamlik xamisha extiyojlar, qobiliyatlar, burchini anglash bilan izviy ravishda boglanib ketadi.
Darvoke, qiziqishning shakllanish protsessii emotsional kurkamlikdan xam, muxtojlikni, burchni
anglashdan xam bo\lanishi va keyinchalik ular emotsional (xis tuy\ular) bilan mutsapxkamlanib ketishi
xam mumkin.
qiziqishning fiziologik asosini diqqatniki singari bosh miya putslogidagi, miya kobigining faqat shu
soxasi bilan bo\liq bilgan ijodiy faoliyat va barqaror diqqatni ta`minlovchi optimal kizgalish markazidir
deb taxmin qilish kerak. qiziqishlarda dominanta (optimal kizgalish markazi), diqqat yoki kiska
muddatli xavasdan farqli ularok, barqaror sharakterga egadir.
qiziqish xam iz mazmuniga kira extiyojlar kabi moddiy (narsalar, ovkat, kiyim kechak va xakozo) va
ma`naviy ( Fan-san`at uchun xizmat qiladigan, ijtimoiy va xakazo) qiziqishlarga bilinadi.
Faoliyat prtsessining iziga qiziqishlar (shungdek bilishning) bevosita qiziqishlar deb ataladi. Faoliyat
(ukituvchi bilish uchun intsitutni tugatshi, trnzitsor priyomnikni yurib ketayotganda eshitish uchun
tizatish va xakazo)ning moxiyatiga qaratilgan qiziqishlar esa vositali qiziqishlar deb ataladi
52
Kizikshlarning chukurligi, barqarorligi, faolligi shungdek ularning faolityatidagi roli turlicha bilishi
mumkin.
Kupchilik kishliarda turli qiziqishlar orasidan shaxsning kiyofasini belgilab beruvchi asosiy qiziqish
ajralib turadi. Masalan, katta yoshdagi iquvchilarda, ba`zan usmirlarda iquvch ikzikishlari orasida u yoki
bu predmetga – adabiyotga, fizikaga; sport turlaridan gimnatsikaga, lijaga; etsetikadan-rassomlikka,
mizikaga va xakaxolarga nisbatan qiziqish asosiy qiziqish bilib Kurina boshlaydi.
qiziqishlar faoliyatida yuzaga kelib va shgaqllanib bir tamondan, faoliyatga bo\liq bilsa, ikkinchi
tamondan insonning butun xulkida izining muayyan izini koldiradi. Masalan. Faoliyatning sharakteriga
karab u yoki bu professional qiziqishlar shakllanadi, muayyan kasbni (faoliyat shakllari) tanlab olish
esa iz navbatida qiziqishlarning mavjudligiga bo\liq.
Usib kelayotgan avlodni tarbiyalash va unga ma`lumot berishda uni turmushga, ijtimoiy foydali
faoliyatga tayyorlashda xal qiluvchi axamiyatga ega bilgan iquv kizikshlari muxim rol uynaydi.
Iquvchilarda, odatda turli iquv predmetlariga qiziqish, ukishga qiziqishi bilan mos keladi, mexnat
tarbiyasiga asos biladi, chunki bu yoshda ukish mexnat faoliyatining asosiy shakli sifatida kizga
tashlanadi.
qiziqishlarning ukish va mexnatdagi muxim axamiyatini ta`kidlash bilan birga, bu masalaning boshka
tamonini, ayniksa ukish va mexnat xamma vakt yokimli va engil emasligini unitmaslik lozim. Bundan
tashkari, xatto yokimli mexnat kizikarli ukishda xam qiyinchiliklarni engib itish, zur berib kuch sarflash
talab kilinadi.
Maktab yoshida iquv-tarbiya ishlarini tegishli ravishda tashkil kilinsa shaxsining garmonik
rivojlanishida muxim axamiyatga ega bilgan sprotga qiziqishlar aniq namoyon biladi.
Inson xayotida va uning shaxsning shakllanishida qiziqishlar bekiyos axamiyatga egadir. Extiyoj kabi
qiziqishlar xam shaxsning xayotiy yinalishini belgilab va ifodala4b beradilar shamda faoliyatning
motivlari bilib xzizmat qiladi. E`tikod va ideallar bilan izviy boglangan kizikshlar shaxs xayotini
mazmundor va maqsadga intiluvchan qiladi.
Kup jixatdan maktabdagi barcha iquv-tarbiya ishlarining muvaffakiyati ma`lum darajada iquvchilar
qiziqishlarining mazmuni va yinalishiga bo\liqdir. Iquvchilarning muayyan iquv va ijtimoiy faoliyatga
kiziksh faqat bilimlarni izlashtirish uchun emas, balki e`tikod va ideallarni shaklantirish, dunyokarashni
xosil qilish uchun xam maksimal darajada kulay shart sharoitlar yaratadi.
Kizikshlarning insonning emotsional-irodaviy aktivligi bilan izviy bo\liqligini xisobga olar ekanmiz,
kizkishlarni shakllantirish va tarbiyalashni iroda va emotsiyalarni tarbiyalashdan ajratib kuymaslik
kerak. U yoki bu qiziqishlarning rivojlanishini kup jixatdan iz navbatida kishi faoliyatida
shakllanadigan va rivojlanadigan qobiliyatlarga bo\liq. Masalan, rasmga qiziqish faoliyatini shu turiga
bilgan qobiliyatning rivojiga ta`sir kursatishi yoki, aksincha, mavjud musika qobiliyati iquvchi faqat
musika bilan shugullana boshlaganida namoyon bilishi mumkin.
53
Bolalarda kasblarga qiziqish juda erta uygonadi. Avvalo bu kattalarning, ayniksa ota-onalarning tanish
bilishlarning, yakin kishilarning kasbiga bo\liqdir.
Shaxsning dunyokarishi, e`tikodi va ideallari. Dunyokarash keng ma`noda olganda umuman Dune,
tabiat, jamiyat va ong xakidagi, ularning rivojlanishi xakidagi karashlarning umumlashagan
sisitemasidir. Dunyokarash inson faolityaida, uning atrofdagi dunyoga nisbatan xilma-xil
munosabatlarida izining aniq ifodasini topadi. Ideal deganda, inson ishlayotgan narsalarning yoki
kimsalarning obrazi tushuniladi. Gar shaxs obrazi bilsa, kishi izida uning xislatlarini xosil qilishga
intiladi.
Shaxsning e`tikodi va ideallari uning dunyokarashiga izviy ravishda bo\liq biladi., ular dunyokarash
bilan belgilanibgina qolmasdan, shuningdek ma`lum darajada dunyokarashga kushilib ketadi. Uning
muxim kompanentiga ( tarkibiy ksmiga) aylanib koladi. E`tikod va ideallar muayyan dunyokarash
asosida xosil bilish bilan birga bu dunyokarashni shakllantiradi xam.
E`tikod va ideallar xakida siz boganda ularning shaxs extiyojlari va kizkishlari bilan ti\ridan ti\ri
shamda bevosita bo\liq ekanligini takidlab itish zarur. Shaxsning jamiyatning moddiy va ma`naviy
extiyojlarinin mukammal darajada kondirishga intilishlarini ifodalovchi ideallari inson va
insoniyatning porlok va kelajagi uchun kirashda kudratli tsimuldir.
Bu jixatdan ideallar katta e`tikod kuchiga ega bilgan shaxsning mukammal, davomli va barqaror
qiziqishlaridan boshka xech narsa emas. Kishidagi bunday ideallar, Makaroenko aytganidek, shaxsni
«loyixalashtirish»ning zaruriy shart-sharoitlaridir. Faqat shunday ideallargina inson umrini nurafshon
qiladi, jamiyat tarkkiyoti va kamolotida sharaktlantiruvchi kuch bilib koladi.
Insoniyat avlodalrining ajoyib aql va zakovat egalari manna shunday ijtimoiy tizim xakida, jismoniy va
ma`naviykullik zanjiridan kutilib, tabiat utsidan izlari xukmronlik qiladigan kishilar jamiyati xakida orzu
kilagn edilar.
Yoshlarimizning jasorati va ularning mexnat tarbiyasi xakida ma`lum faktlar asosida fikr yuritishimiz
mumkin. Yuz minglab yosh vatanparvarlar kurik erlarni izlashtirishda ishtirok etadilar.
Bizda faqat iz roxatini kizlashni, xayotdan nima olish mumkin bilsa xammasini iziniki deb bilgan
ba`zi xudbin odamlar xam bor. Lekin bundaylar kam, ular bizning jamiyatimizda itsikbolsizdir.
Jamoatchilik fikri intsitutining savollariga javob berishda ishtirok etgan yigit va kizlarning 96% iz
oldilariga yuksak va olijanob fazilatlarni kuyganliklari ma`lum bildi.
Ushbu bobda kurib chikilgan extiyojlar va faoliyat motivlari, kiziksh va mayllar, dunyokarash, e`tikod
va ideallar shaxsning psixologik sharakteritsikasini butunlay qamrab ola olmaydi. Shaxsning asosiy
psixologik xususiyatiga, shuningdek temperament, qobiliyat va sharakter xam kiradiki, bilar mazkur
kullanmaning maxsus boblarida kirib chiqiladi. Ammo shuni Yana qayta ta`kidlab itish joyizki
kishining maqsad yinalishini ifodalovchi iz xususiyatlari, asosiy, tub xususiyatlari bilib, uning ma`naviy
kiyofasining asosini tashkil etadi. Xatto is`tedodli shaxs xam uning itsedodi jamiyat baxt-saodati
yiliga kratilagn bilsagina, jamiyat uchun kimmatli xisoblanadi.
54
2. shaxs va uning faolligi jamiyat bilan doimiy munosabatni ushlab turuvchi, iz-izini anglab, shar
bir sharakatini muvvofiklashtiruvchi shaxsga xos bilgan eng muxim va umumiy xususiyat bu uning
faolligidir. Faollik (lotincha “actus”-xayotdagi barcha xatti sharakatlarini namoyon etishini
tushuntiruvchi kategoriyadir. Bu usha oddiy kulimizga kalamolib, biror chizikcha tortish bilan bo\liq
elementlar sharakatimizdan tortib, toki ijodiy uygonish paytlarimizda amalga oshiradigan mavxum
fikrlarimizgacha bilgan murakkab sharakatlarga aloqador ishlarimizni tushntirib beradi. Shuning uchun
xam psixologiyada shaxs, uning ongi iz-izini anglashi muammolari uning faolligi, u yoki bu faoliyat
turlarida ishtiroki va uni uddalashi aloqador sifatlari orkali bayon etadi.
A. Tashki faollik- bu tashkaridan va iz ichki istak-xoxishlarimiz ta`sirida bevosita kirish, kayd qilish
mumkin bilgan sharakatlarimiz, m ushtaraqligimizning sharakatlari orkali namoyon biladigan faollik.
B. Ichki faollik –bu bir tamondan u yoki bu faoliyatni bajarish maboynidagi fiziologik jarayonlar
(moddalar almashinuvi, kon aylanish, nafas olish, bosim izgarishlari) aslida kurinmaydigan, lekin
faoliyat kechishiga ta`sir kursatuvchi omillarni iz ichiga oladi.
Misol tariqasida xayotdan shunday manzarani tasavvur kilaylik: izok ayrilikdan sung ona iz farzandi
visoliga etdi. Tashki faollikni biz onaningbolasiga intilishi, uni kuchoklashi, yuzlarini siylashi,
kizlaridan okkan sevinch yoshlarida kursak, ichki faollik –usha kiz yoshlarini keltirib chikargan
fiziologik jarayonlar, ichki soginchning asl sabablari (ayrilik muddati,nochorlik tufayli ayrilik kabi
yashirin motivlar ta`siri), kurib idrok kilgandagi izaro bir-birlariga intilishni ta`minlovchi ichki bir
kirashda kiz bilan ilgab bilmaydigan emotsional xolatlarda namoyon biladi. Lekin shu manzarani
bevosita guvoxi bilsak xam, uni ifodalagan rasmni kursak xam, taxminan kanday jarayonlar
kechayotganligini tasavvur qilishimiz mumkin. Demak, ikkala turli faollik xam shaxsiy tajriba va
rivojlanishning asosini tashkil etadi. Bir karashda shar bir kontsert shaxsga va uning extiyojlariga bo\liq
bilib tuyilgan bunday faollik turlari aslida ijtimoiy sharakterga ega bilib, shaxsning jamiyat bilan
biladigan murakkab va izaro munosabatlarining oqibati xisoblanadi.
Inson faollig «sharakat», «faoliyat», «xulk» tushunchalari bilan chambarchars bo\liq bilib, shaxs va
uning ongi masalasiga borib takaladi. Shaxs aynan turli faolliklar jarayonida shakllanadi, izligin
namoyon qiladi xam. Demak, faollik yoki inson faolligi passiv jarayon bilmay, u ongli ravishda
boshkariladigan faol jarayondir. Inson faolligi mujassamlashtiruvchi sharakatlar jarayoni faoliyat deb
yuritiladi. Ya`ni, faoliyat –inson ongi va tafakkuri bilan boshkariladigan, undagi turli-tuman extiyojlar
kelib chiqadigan, shamda tashki olamni va iz-izini izlashtirish va takomillashtirishga qaratilgan iziga xos
faollik shaklidir. Bu yosh bolaning real predmetlar moxiyatini iz tusavurlari doirasida bilishga
qaratilgan uyin faoliyati, bu moddiy nematlar yaratishga qaratilgan mexnat faoliyati, bu yangi
kashfiyotlar ochishga qaratilgan ilmiy tadqiqotchilik faoliyati, bu rekordlarni kupaytirishga qaratilgan
sportchining maxorati va shunga uxshash. Shunisi sharakterliki, inson shar dakikada kandaydir faoliyat
turi bilan mashgul bilib turadi.
55
Faoliyat turlari. Jismoniy va aqliy sharakatlar. Shar kanday faoliyat real shart sharoitlarda, turli
usullarda va turlicha kirinishlarda namoyon biladi. Kilinayotgan shar bir sharakat ma`lum narsaga-
predmetga qaratilgani uchun xam, faoliyat predmeti sharakatlar majmui sifatida tasavvur kilinadi.
predmetli sharakatlar tashki tashki ola3mdagi predmetlar xususiyatlari va sifatini izgartirishga
qaratilgan biladi. Masalan ma`rizani konspekt kilayotgan talabaning predmeti sharakati yozuvga
qaratilgan bilib, u avvalo usha daftardagi yozuvlar soni va sifatida izgarishlar kili shorkali, bilimlar
zaxirasini boyitgan biladi. Faoliyatning va uni tashkil etuvchi predmetli sharakatlarning aynan nimalarga
yunaltirliganiga karab, avvalo tashki va ichki faoliyat farqlandi. Tashki faoliyat shaxsni urab turgan
tashki muxit va undagi narsa va xodisalarni izgartirishga qaratilgan faoliyat bilsa, ichki faoliyat-birinchi
navbatda aqliy faoliyat bilib, u sof psixologik jarayonlarning kechishidan kelib chiqadi. Kelib chiqishi
nuktai nazaridan ichki-aqliy, psixik faoliyat tashki predmetli faoliyatdan kelib chiqadi. Datslab
predmetli tashki faoliyat ruy beradi, tajriba ortirilib borilgan sari, seki natsa bu sharakatlar ichki aqliy
jarayonlarga aylanib boradi. Buni nutq faoliyati misolida oladigan bilsak, bola dastlabki sizlarni kattik
tovush bilan tashki nutqida ifoda etadi, keyinchalik ichida iziga gapirishga urganib, uylaydigan,
muloxaza yuritadigan, iz oldiga maqsad va rejalar kuyadigan bilib boradi.
Shar kanday sharoitda xam barcha sharakatlar xam ichki-psixologik, xam tashki-muvofikliklik nuktai
nazaridan ong tamonidan boshkarilib boradi. Shar kanday faoliyat tarkibida xam aqliy, xam jismnoiy-
motor sharakatlar mujassam biladi. Masalan, fikrlayotgan donishmandni kizatganmisiz? Agar
uylanayotgan odamni ziyraqlik bilan kizatsangiz, undagi etakchi faoliyat aqliy bilgani bilan uning
peshonalari, kizlari, xattoki tana va kul sharakatlari juda muxim va jiddiy fikr xususida bir tuxtamga
kelolmayotganidan, yoki yangi fikrni topib, undan mamnuniyat xis kilayotganidan darak beradi. Bir
karashda tashki elementlar ishni amalga oshirayotgan-misol uchun, izum kuchatini ortiqcha barglardan
xalos etayotgan bogbon sharakatlari xam aqliy komponentlardan xoli emas, u qaysi bargning va nima
uchun ortiqcha ekanligidan anglab, bilib turib olib tashlaydi.
Aqliy sharakatlar –shaxsning ongli tarzda, ichki psixologik mexanizmlar vositasida amalga
oshiradigan turdurli tuman sharakatlaridir. Eksperimental tarzda shu narsa isbot kilinganki, bunday
sharakatlar doimo motor sharakatlarni xam iz ichiga oladi. Bunday sharakatlar quyidagi kirinishlarda
bilishi mumkin.
pertseptiv –ya`ni bilar shunday sharakatlarki, ularning oqibatida atrofdagi predmetlar va xodisalar
ti\risida yaxlit obraz shakllanadi;
mnemik faoliyat. Narsa va xodisalarning moxiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab kolinishi,
esga tushurilishi shamda esda saqlab turilishi bilan bo\liq murakkab faoliyat turi;
fikrlash faoliyati- aql, faxm farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar va jumboklarni echishga
qaratilgan faoliyat;
56
imajitiv- («imagi» - obraz sizidan olingan) faoliyati shundayki, u ijodiy jarayonlarda xayol va fantaziya
vositasida xozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va xayolda tiklashni
takazo etadi.
Yuqorida ta`kidlaganimizdek, shar kanday faoliyat xam tashki sharakatlar asosida shakllanadi va
motor komponentlardan iborat bilishi mumkin. Agar tashki faoliyat asosida psixik jarayonlarga itish ruy
bergan bilsa, bunday jarayonni psixologiyada interiorizatsiya deb ataladi, aksincha, aqlda shakllangan
\oyalarni bevosita tashki sharakatlarda yoki tashki faoliyatga kuchirilish Ektseriorizatsiya deb
yuritiladi.
Faoliyat turlari Yana ongning bevosita ishtiroki darajasiga kira xam farqlanadi. Masalan, shunday
bilishi mumkinki ayrim sharakatlar boshida shar bir elementni jiddiy ravishda, aloxida-aloxida
bajarishni va bunga butun diqqat va ongning ishtiroki kamayib, kupgina qismlar avtomatlashib boradi.
Bu oddiy tilga ugirilganda, malaka xosil bildi, deyiladi. Masalan shar birimiz shu tarzda xat yozishga
urganganmiz. Agar mamlakatlarimiz kat`i tarzda bizdagi bilimlarga tayansa, faoliyatning maqsadi va
talablariga kira sharakatlarni muvaffakiyatli bajarishni ta`minlasa, biz buni kinikmalar deb ataymiz.
Kinikmalar-doimo bizdagi aniq bilimlarga tayanadi. Masalan kinikma va malakalar izaro bo\liq biladi,
kinikma va malakalar shaxsning muvaffakiyatli ukishini ta`minlaydi. Ikkalasi xam mashklar va
qaytarishlar vositasida mutsaxkamlanadi. Agar, faqat malakani oladigan bilsak, uning shakllanish yillari
quyidagicha bilishi mumkin.
oddiy namoyish etish yili bilan;
tushuntirish yili bilan;
kursatish bilan tushuntirish uygunlashtirish yili bilan.
Xayotda kinikma va malakalarning axamiyati katta. Ular bizning jismoniy va va aqliy urinishlarimizni
engillashtiradi va ukishda, mexnatda sport soxasida va ijodiyotda muvaffakiyatlarga erishimizni
ta`minlaydi.
Faoliyatni klassifikatsiya kili shva turlarga bilishning Yana bir keng tarkalagan usuli-bu barcha
insonlarga xos bilgan asosiy faollik turlari buyicha tabakalashdir. Bu –mulokat, uyin, ukish va mexnat
faoliyatidir.
Mulokat-shaxs individual rivojlanieshi jarayonida namoyon biladigan birlamchi faoliyat turlaridan biri.
Bu faoliyat insondagi kuchli extiyojlardan biri-inson bilish, odamlarga uxshab gapirish, ularni
tushunish, sevish, izaro munosabatlarni muofiklashtirishga kra3tilgan extiyojlaridan kelib chikdi. Shaxs
iz taraqqiyotini aynan shu faoliyat turini egalalashdan foydalandi va nutqi orkali (verbal va nutqsiz
vositalar (noverbal) yordamida boshka faoliyat turlarini mukammal egallashga zamin yaratadi.
Uyin –shunday faoliyat turiki, u bevogsita biror moddiy yoki ma`naviy nematlar yaratishni nazarda
tutmaydi, lekin uning jarayonida jamiyatdagi murakkab va xilma xil faoliyat normalari,
sharakatlarining simvolik andozalari bola tamonidan izlashtiriladi. Bola toki uylamaganucha, kattalar
xatti sharakatlarning ma`no va moxiyatini anglab etolmaydi.
57
Ukish- faoliyati xam shaxs kamolatidakatta rol uynaydi va ma`no kasb etadi. Bu shunday faollikki,
uning jarayonida bilimlar, malaka va turli kinikmalar izlashtiriladi.
Mexnat qilish xam eng tabiiy extiyojlarga asoslangan faoliyat bilib, uning maqsadi albatta biror
moddiy yoki ma`naviy nematlarni yaratish jamiyat taraqqiyotiga xissa kushishdir.
Shar kanday kasbni egallash, nafaqat egallash uchun xam unga aloqadormaxorat bilan amlag
oshirishda faoliyatning barcha qonunuiyatlari va mexanizmlari amal qiladi. Oddiygina biror kasb
malakasini egallash uchun xam unga aloqador bilgan ma`lumotlarni eslab koli shva kerak bilganda
Yana esga tushurish orkali uni bajarish bilmay, balki xam ichki (psixik), xam tashki (predmetga
yunaltirilgan) sharakatlarni ongli ravishda bajarish bilan bo\liq murakab jarayonlar yotishini unutmaslik
kerak. Lekin shar bir shaxsni u yoki bu faoliyat turi bilan shugullanishiga majbur kilgan psixologik
omillar sabablar muxim bilib, bu faoliyat motivlaridir.
Ijtimoiy xulk motivlari va shaxs motivatsiyasi. Yuqorida biz tanishib chikkkan faoliyat turlari iz-izidan
ruy bermaydi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulki va izini kanday titishi, egallagan mavkei xam
sabasiz, iz-izidan ruy bermaydi. Faoliyatning amalga oshishi va shaxs xulk atvorini tushuntirish uchun
psixologiyada «motiv» va «motivatsiya» tushunchalari shilatiladi. «motivatsiya» tushunchasi motiv
tushunchasidan kengrok ma`no va mazmunga ega. Motivatsiya –inson xulk-atvori, uning bo\lanishi,
yinalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabalar majmuini bildiradi. Bu tushuncha u yoki
bu shaxs xulkini tushuntirib berish kerak bilganda ishlatiladi, ya`ni: «nega?», «nima uchun?» «nima
maqsadda?», «kanday manfaat yilida» degan savollarga javob qidirish –motivatsiyani qidirish demakdir.
Demak, u xulkning motvatsiyasi tasnifini yoritishga olib keladi.
Shaxsning jamiyatda odamlar orasidagi xulki va izini tutushi sabalarini urganish tarbiyaviy axamiyatga
ega bilgan narsa bilib, masalani yoritishning ikki jixati farqlanadi.
A) ichki sabablar, ya`ni xati-sharakat egasining sub`ektiv psixologik xususiyatlari nazarda tutiladi.
(motivlar, extiyojlar,maqsadlar, muljallar, istaqlar, qiziqishlar va xakazolar)
B) tashki sabablar – faoliyatning tashki shart sharoitlari va xolatlari. Ya`ni, bilar Ayni konkert xolatlarni
kelib chiqishiga sabab biladigan tashki tsumullardir.
Shaxs xulk atvorini ichkaridan, ichki psixologik sabablar tufayli boshqarish odatda shaxsiy
dispozizitsiyalar xam deb ataladi. Ular shaxs tamonidan anglanishi yoki anglanmasligi xam mumkin.
Ya`ni ba`zan shunday biladiki, shaxs izi amalga oshirgan ishi yoki izidagi izgarishlarga nisbatan
shakllangan munosabatning xakikiy sababini izi tushunib etmaydi, «Nega?» degan savolga «Izim xam
bilmay koldim», deb javob beradi. Bu anglanmagan dispozitsiyalar yoki ustanovkalar deb ataladi. Agar
shaxs biror kasbga ongli ravishda kizikib uning barcha sir-asrorlarini egallash uchun atsoydil sharakat
kilsa, bunda vaziyat boshqacharok biladi, ya`ni dispozitsiya anglangan, ongli xisoblanadi.
Shu nuktai nazardan motiv –kengrok tushuncha bilib, u shaxsdagi u yoki bu xulk atvorga nisbatan
turgan moyillik, xozirlikni tushuntirib beruvchi sabani nazarda titadi. Mashxur nemis olimi Kurt Levin
motivlar muammosi, ayniksa,. Shaxsdagi ijtimoiy xulk motivlari borasida katta keng kamrovli
58
tadqiqotlar olib borib, shu narsani aniqlangki, shar bir odam iziga xos tarzda u youi bu vaziyatni idrok
kili shva baxolashga moyil biladi. Shunisi ajablanarliki, usha bir konkert vaziyat xususidagi turli
shaxslarning baxolari xam turlicha biladi. Shunisi ajablanarliki, usha bir konkert vaziyat xususidagi
turli shaxslarning baxolari xam turlicha biladi. Bundan tashkari, bir shaxsning izi xam izidagi xolat,
kayfiyatga bo\liq xolda bir xil vaziyatni aloxida xollarda turlicha idrok qilishga moyil bilarkan.
Motivlarning turlari. Turli kasb egalari faoliyati motivlarini urganishda motivlar sharakterini bili shva
ularni izgartirish muammosi axamiyatga ega. Shunday motivlardan biri turli xil faoliyat soxalarida
muvaffakkiyatga erishish motivi bilib, bunday nazariyaning asosyachilari amerikalik olimlar D.
Maqlelland, D. Atkinson va nemis olimi X Xekxaizenlar xisoblanadi. Ularning fikricha, odamda turli
ishlarni bajarishini ta`minlovchi asosan ikki turdagi motiv bor: muvaffakiyatga erishish motivi shamda
muvaffakiyatsizliklardan kochish motivi. Odamlar xam u yoki bu turli faoliyatlarni kirishishda qaysi
motivga muljal qilishlariga karab farq qiladilar. Masalan, faqat muvaffakiyat motivi bilan ishlaydiganlar
oldindan ishonch bilan shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bilsa xam yutukka erishish ular uchun
oliy maqsad biladi. Ular xali ishni boshlamay turib, yutukni kitadilarva shunday ishni amalga
oshirishsa, odamlar ularning barcha sharakatlarini ma`kullashlarini biladilar. Bu yilda ular nafaqat ux
kuch va imkoniyatlarini, balki barcha tashki imkoniyatlar-tanish bilishlar, mablag kabi omillardan xam
foydalanadilar.
Mustashkam lash uchun savollar
1. Individ nima?
2. Shaxs tushunchasi nima?
3. Shaxs faolligi deganda nimani tushunasiz?
4. muloqotning shaxs rivojlanishi jarayonidagi ashamiyati?
Ma`ruza matnlarini tuzishda foydalanilgan adabiyotlar.
Umumiy psixologiya.P.I,.Ivanov.
Psixologiya V.Karimova.Toshkent.2002y.
Psixologiyadan ma`rizalar matni. Toshkent.1999y
Psixologiya kursi M.V.Gamo Toshkent 2002 y
Umumiy psixologiya M.V.Voxidov
Umumiy psixologiya Moskva1976g
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b.
59
• Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
IDROK.
Reja.
1.Idrok xakida tushuncha va uning asosiy xususiyatlarining sharakteriskasi.
2. Idrok ish sharakat tariqasida.
3.Illyuziya va galyutsenatsiya.
Tayanch siz va iboralar
Idrok, appertsepstya, golitsyunatsiya, illyuziya, payqash sharakatlari.
Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon bilib xisoblanganligi sababli
barcha ruxiy xolatlar, xodisalar, xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni, egallagan
bilimlar, tajribalar kinikmalar bir davrning izida namoyon biladi, aks ettirishda ishtirok etadi.
Idrok tushunchasi lotin tilida “perceptio” kabil qilish idrok deb nomlanadi, uning yukori boskichi esa
«appertsepsiya» deyiladi. Appertseepsiya-idrok jarayonining shaxsning ongini bilimlari, shaxsiy va
ijtimoiy tajribalari, qiziqishlari, motivatsiyasi, extiyojlari va odatlari, umuman, ruxiy xayotning barcha
mazmuni bilan belgilanishidir. Appertsepsiya xodisasi tufayli odamlar izaro idrokning mazmuni bilan
bir-biridan muayyan darajada tafovutlanadilar, ya`ni ular aynan bir xil narsani izining bilim saviyasi,
maslagi, pozitsiyasi, dunyokarashi va ijtimoiy kelib chiqishiga asoslangan xolda turlicha idrok qiladilar
shamda aks ettiradilar. Masalan ildiz tushunchasini biologlar usimliklarning moddiy asosi sifatida,
matematiklar sonilarning ildizi otsidagi vaziyati tariqasida, vrachlar bilsa tishning ildizi kirinishida,
ijtimoiy nuktai nazardan karindosh-urugchilik, umumiylik shaklida kiz ungiga keltiradilar. Mazkur
tushuncha ba``i xollarada idrokning aniqlik, tuliklik, ravshanlik, predmetlik, tanlovchilik (saralash) kabi
sifatlarning ma`nosi urnida kullaniladi. Psixologiya nazariyalariga kira appertseptsiya xodisasi barqaror
va vaktincha (muvaffak) deb yuritiluvchi ikki kirinishga (turga) ajratiladi. Barqaror appertseptsiya
xodisasi shaxsning dunyokarashi, ka`tiy maslagi, ideali, pozitsiyasi motivatsiyasi, qiziqishi, bilim
saviyasi, madaniy darajasi, xulk atvori, ma`naviyati va kasbiy tayyorgarligiga bo\liq bilib, u ita
murakkab tizulishga egadir. Muvakkat (vaktincha) appertseptsiya turi esa shaxsning faqat idrok qilish
jarayonidagi emotsitsional xolatiga, ya`ni uning kayfiyati, ruxlanishi, shijoati, tsress, affektiv
kirinishdagi xis-tuy\ularida, ularning sur`ati, davomiyligi, tezligida iz ifodasinin topadi. Psixologiya
fanida idrok muayyan shakllarga ajratilib tadqiq kilinadi, vakt, sharakat, fazo yordami bilan atrof-
muxitning, beosferaning, ijtimoiy turmushning moxiyati yuzasidan axbarotlar, ma`lumotlar,
60
xususiyatlar aks ettiriladi. Borliqdagi narsa va xodisalarning yashash shakli, uzluksiz ravishda
sharakatda bilishi, muayyan ob`ektiv vakt birligida xukm surishi inson ongida bevosita in`ikos kilinadi.
odatda inson tamonidan vaktni idrok qilish, asosan ruxiy xodisalar, xolatlar, vaziyatlar,
xususiyatlarning izaro urin almashinuvi tufayli namoyon biladi va iziga xos tizulishi bilan mazkur
jarayonning boshka shakllaridan farq qilib turadi. Vaktni idrok qilish (xakkoniy, xolis) mazmuniga,
shaxsning unga nisbatan munosabatiga bo\liq bilib, xudi shu mezon orkali uning maxsuldorligi
ulchanadi. Masalan shaxsning extiyoji, motivatsiyasi, qiziqishlari va intilishiga mos, mitanosib vakt
borligini idrok kilinadi, odatda yoktirmaslik, idrok maydoniga (kamrovigv) nomitanosiblik esa shaxsda
zerikish, vakt «sekin» itish tuygusini uygotadi.
Bilosfera va noosferadagi sharakatlarni idrok qilish jismlarning (ba`zan nisbiy jixatdan boshka
ijtimoiy, siyosiy, tabiiy xolatlarning fazodagi (ijtimoiy xayotdagi) urin almashinuvi bevosita in`ikos
ettirishdan iboratdir. Xudi shu sababdan sharakat nisbatan (kiyosiy) va nisbat berilmasdan
(takkoslanmasdan) idrok kilinishi ilmiy psixologik manbalarda kayd qilib utiladi. Mabodo sharakatdagi
jism uni kurshab turgan sharakatsiz boshka jismlarga takkoslangan xolda idrok kilinsa, bunday toifadagi
sharakat nisbatan idrok ilish deb ataladi. Agarda sharakatlanayotgan jism xech kanday narsa bilan
takkoslanmasdan idrok kilinsa, bu kirinishdagi sharakat esa nisbat berilmasdan (nisbatsiz) idrok qilish
deyiladi. Fazoni idrok qilish- vokealikdagi narsa va xodisalarning fazoda egallagan urnini, shaklini,
mikdorini va bir-biriga nisbatan munosabatlarini uch ulchovda (balandlek, kenglik va izoklikda)
bevosita aks ettirishdan iborat bilish jarayonning shaklidir. Voqeylikni idrok qilish orkaliinson borliq
ti\risida, uning xususiyatlari, xajmi, masofasi (uch tamoni, chukurligi) yuzasidan muayyan ma`lumotlar,
xossalar, axbarotlar tuplash, ularni farqlash imkoniyatiga ega biladi. Idrokning shar uchala shaxsining
yordami bilan dunyoni bilish jarayoni amalga oshadi, vebral va novebral xolatlar bilan bevosita va
bilvosita yil yordamida muayyan obrazlar (timsollar, tasvirlar, imij) mujasamlashadi, natijada yaxlit i
in`ikos etish xolati yuzaga keladi, bilishga oid aksariyat maxsullar tuplandi.
Idrok jarayonida uning fonemalari (yunoncha “pshainomenon”-noyob, gayritabiiy degan ma`no
anglatadi) muayyan xodisalarni aks etitirishda ishtirok etadi, in`ikosning turlicha aniqlikda namoyon
bilish mumkinligi ti\risida ma`lumot beradi. Ular jaxon psixologiyasi fanida gallyutsinatsiya (lotincha
“illusio”-xato, adashish, yanglishish degan ma`noni bildiradi), attraktsiya (frants, “attraktion”-iziga
tortish, maxliyo etish, jalb qilish ma`nosini beradi), yaqqol kirinish (ruscha «yasnovidenie»- yaqqol
oldindan kirish, yaqqol goyibdan xabar olish demakdir) tushunchalar orkali nomlanadi.
Yaqqol vokelikdan narsa va xodisalarning tana a`zolarini kabil qilish analizatorlariga bevosita ta`sir
etmasdan inson ongida turli obrazlarning (ovozlarning eshitilishi, sharpalarning sezilishi) xayolan,
fikran paydo bilishidan iborat idrokning psixopatologik (ruxiy xatsalik) xodisasiga gallyutsinatsiya
deyiladi. Galyutsenatsiya xodisasi muvakkat ruxiy xatsalikning alomati bilib, ba`zan kurkinch xissi
maxsuli xisoblanib, bosh miya katta yarim sharlari kobigidagi kizgalish jarayonlarining nuksonli, sust
(patologik) sharakati natijasida, goxo asab tizimining zasharlanishi, zaiflashuvi, xaddan tashkari
61
tolikikishi tufayli yuzaga kelishi mumkin. Bizningcha, gallyutsinatsiya xodisasi bir necha xil kirinishga
ega bilishi mumkin, ularning eng asosiylari quyidagilardan iboratdir, a) yuk narsalarning kizga kirinishi,
b) u yoki bu ovozlar, tovushlar, kuylar eshitilishi, v) yuk sharpalar, xidlar sezilishi kabilar.
Illyuziya xissiy a`zolarimizga bevosita ta`sir etib turgan narsa va xodisalarning noti\ri (noadvakat),
yanglish, xato idrok qilishdan iborat bilish jarayonining noyob xodisasidir. Ba`zan psixologiya fanida
noti\ri (noadekvat) idrok qilishga olib keluvchi kizgatuvchilar konfiguratsiyasining (lotincha
“sonfiguratio”, tashki tuzilishida uxshashlik, joylashuvda yondoshlik deganidir) izi xam illyuziya deb
ataladi. «Adekvat» tushunchasi lotincha “adae gguatus” ya`ni tepa-teng, mutlaqo mos, Ayni ti\ri
demakdir. Xozirgi kirish idrokni kizatishning eng samaralisi-bu tasvirlarning ikki ulchovli
ifodalanishidir. Illyuziyalarning bir turkumi optik geometrik illyuziyalar deb nomlanib, ular asosiy tasvir
bilan uni kurshab turgan fazoviy joylashuvi bilan farq qiluvchi boshka shakllar urtasida ulchov
munosabatining bizulishida namoyon biladi. Tasvirlar yorug fonda kora fonga nisbatan korarok tuyiladi,
ya`ni kontrats xolat maxsuli deyiladi. Kontrats frantsizcha “Contratse” –keskin qarama-qarshilik
demakdir, boshqacha siz bilan aytganda yoru\lik bilan fon urtasidagi munosabat ifodasidir. «Fon»
tushunchasi frantsizcha “fond” deb atalib, asos, negiz, tag ma`nosini bildiradi.
Aksariyat illyuziyalar kurinadigan sharakatlar bilan bo\liqdir. Chunonchi, a) koronguda sharakatsiz
yoru\lik manbaidan nurlarning tartibsiz tarkalishi (avtokinetik sharakat), b) fazoviy jixatdan yakin
joylashgan ikki sharakatsiz tsumilning tez suratlar bilan namoyon etib turish sharakat taasurotini
vujudga keltiradi (tsroboskopik sharakat) v) sharakatsiz ob`ektni uni kurshab turgan fonga qarama-
qarshi yinalishga kuyish sharakat tuygusini paydo qiladi ( induktsion sharakat) kabilar.
Idrok deb narsa yoki xodisalarning inson ongiga bevosita ta`sir etishi natijasida tartibga solinib,
aloxida sezgilarni narsa va vokealarning yaxlit bir obrazi tarzida birlashtirib aks ettirishiga aytiladi.
Idrok kizgatuvchilarining ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farq qilib narsani
butunligicha, uning xamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiradi. Bundan idrok ayrim sezgilarning
oddiy yi\indisidan iboratdir degan xulosani chikarib bilmaydi. Idrok iziga xos xususiyatlarga ega bilgan
xissiy bilishning sifat jixatidan yangi boskichidir. Idrokning predmetligi, yaxlitligi ma`lum tarbida
tuzilishi, kontsantligi va angalnganligi uning muxim xususiyatlaridandir. Idrokning predmetligi
ob`ektivlash deb atalgan vaktda, ya`ni tashki olamdan olingan ma`lumotlarni shu olamning iziga
karatishda ifodalanadi. Idrok tashki olamdan olingan ma`lumotlarni shu olamning iziga anna shunday
karamasdan turib, odamning Amaliy faoliyatida izining yilovchilik boshkaruvchilik vazifasini itay
olmaydi. Idrokning predmetligi tugma sifat xisoblanmaydi; sub`ektga olamning predmetligini ochib
berishni ta`minlaydigan ma`lum sharakatlar sistemasi mavjuddir. Bu erda tuyish va sharakat sezgilari
xal qiluvchi rol uynaydi. S.M. Sechenov idrokning predmetligini narsaning, ya`ni idrok kilinayotgan
narsaning izi bilan aloqasini ta`minlovchi va oqibat natijada xamisha atshki sharkatldanuvchi
protsesslar asosida tarkib topishini takidlagan edi. Sharakatlar katnashmagan takdirda bizning
idroklarimiz predmetlik sifatida ega bilmagan, ya`ni tashki olam ob`ektlariga karatilmagan bilar edi.
62
Predmetlik idrokning sifatida tarzida ish sharakatlarni boshqarishda aloxida rol uynaydi. Tashki
olamdan olingan ma`lumotlarni anna shu olamning iziga solishtirib kirish idrok obrazining real
predmetlarga adekvat (mos) ekanligini nazorat qilishni ta`minlaydi. Bita gisht bilan portlovchi moda
bloki bir xilda kirinishi va paypaslab kurilganda juda uxshash narsalar tarzida idrok kilinishi
mumkin. Ammo bilar izini juda xilma-xil xolda titishi mumkin. Biz odatda narsalarni ularning
kirinishiga karab emas, balki amalda kullashimizga yoki ularning asosiy xususiyatlariga karab
aniqlaymiz.
Idrok predmetligi keyinchalik pertseptiv protsesslarning tarkib topishida xam katta rol uynaydi.
Tashki olam bilan uning aks ettirilishi mos kelmay kolgan xolda odam ti\rirok aks ettirishni
ta`minlovchi idrokning yangi usullarini qidirishga majbur biladi.
Idrokning boshka xususiyati uning yaxlitligidir. Idrok sezgi a`zolariga ta`sir qiluvchi narsalarning
ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farq qilib, narsalarning yaxlit obrazidir. Iz-izidan
ravshanki, bu yaxlit obraz shar xil modeldagi sezgilar orkali olingan narsalarning ayrim xususiyat va
sifatlari xakidagi bilimlarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Idrokning yaxlitligi uning ma`lum
tartibda tizulganligi bilan bo\liqdir. Idrok kup darajada bizning bir laxzalik sezgilarimizga ti\ri
kelmaydi va bunday sezgilarning oddiy yi\indisi emasdir. Biz aslida anna shu sezgilardan
abtsraktlashtirilgan va ayrim vakt maboynida tarkib topadigan elementlar munosabatining
umumlashgan tizulishini idrok kilamiz. Odam kandaydir bir kuyni eshitayotganda, uning ongida ilgari
eshitgan musika ovozi yangi kuy boshlanganda xam baralla eshitilib turardi. Odatda kuy eshitayotgan
odam musika mavzuini tushunadi, ya`ni uning strukturasini butunligicha, birdan ayrim vaktlarda kuyni
eshitayotganda idrok qiladi. Binobarin, musikani bunday tushunish uchun eng oxirgi marta eshitilgan
oxanglar ayrim xolda asos billa olmasa kerak: musika eshituvchining strukturasi shu strukturaga
kiruvchi elementlarning izaro xilma-xil aloqalari bilan jaranglab eshitilishda davom etadi.
Idrok kilayotgan sub`ektga nisbatan atrof tevarakdagi ob`ektlar erkinlik xolati darajasining kupligi
natijasida va bu atrofdagi ob`ektlar erkinlik xolatining cheksiz kup sharoitlarda namoyon bilishi
(yorugligi, fazodagi xolati, kizatuvchigacha bilgan masofasi) natijasida ular tuxtovsiz iz kiyofalarini
izgartirib turadilar, shar xil tamonlari bilan burilib namoyon biladilar. Bunday xolda pertseptiv
protsesslar xam tegishli ravishda izgarib boradi. Birok pertseptiv sistemaning bu izgarishlarning urnini
bosish, ya`ni tiklash qobiliyatibilmish kontsantlik xususiyati tufayli biz atrofimizdagi narsalarning
shakli, katta kichikligi, rangi va shuning kabilarini nisbatan izgarmas tarzda idrok kilamiz. Idrokning
bu xususiyatini narsalarning katta-kichikligi ya`ni me`yorining kontsantligi misolida tushuntirib
boramiz. Ma`lumki narsaning tasviri (shu jumladan, narsaning kiz tur pardasidagi tasviri) narsagacha
bilgan masofa qisqarishi bilan kattalashadi va aksincha. Lekin garchi kizatish masofasi bilan
kattalashadi va aksincha. Lekin garchi kizatish masofasi izgarganda ob`ekt katta-kichikligining tasviri
kiz tur pardasida izgarsa xam, uning idrok kilinish me`yori deyarli izgarmay koladi. Teatrdagi
tomashabinlarga bir karab kuring: izokda utirgan odamlarning yuzlari yakin atrofimizda utirgan
63
odamlarning yuzlaridan anchagina kichik bilishiga kramay, xama odamlarning yuzlari iz xajmi jixatidan
deyarli birdek kurinadi. Iz kulingizning panjalariga bir karab kuring: bir kulingizni izokka chizib,
ikkinchisini ikki baravar yakin masofada tutib karab kuring: garchi chizilib turgan kulning
panjalarining kiz tur pardasidagi tasviridan ikki baravar kichik bilsa xam, kul panjalari bizga katta-
kichikligi jixatidan birdek, ya`ni bab-barobardek idrok kilinadi. Nixoyat, idrokdagi kontsantlik xodisasi
mexanizmining tugma emasligini tasdiklovchi Yana bir misol keltiramiz. Bolaligida kur bilib kolgan
odamning Kizi katta yoshida operatsiya qilib tiklangandan sung kizatilgan. Bemor operatsiya
kilingandan sung bir oz vakt utgandankeyin, kasalxonaning darvozasidan izimga xech kanday zarar
etkazmasdan erga sakrab tusholsam kerak deb uylagan. Vaxolangki deraza erdan 10-12 metr balandlikda
bilgan. Aftidan bemor patsdagi ob`ektlarni izoklikda emas, balki yakindan idrok kilgan. Idrok
jarayoniga sub`ektning ilgarigi tajribalarining ta`siri xakidagi, ya`ni sub`ekt faoliyatining motivlari va
vazifalari, kursatmalar, xissiy xolatlarining (odamning ishonuvchi va dunyokarashlari, uning qiziqishlari
va xakazolarni xam shular jumlasiga kiritish mumkin) ta`siri xakida yuqorida kirish mumkin bilgan
aktiv jarayondir. Idrok sezgi kabi reflektor jarayondir. Pavlov idrokning asosi tashki olamdagi narsalar
yoki xodisalarning retseptorlarga ta`sir etishi tufayli bosh miya katta yarim sharlarining putsida yuzaga
keladigan shartli reflekslar, ya`ni vaktli nerv bo\lanishlari ekanliklarini kursatib bergan. Bunda tashki
olamdagi narsalar yoki xodisalar kompleks kizgatuvchilar tarzida ta`sir qiladi. Bu kompleks
kizgatuvchilar analizatorlarning miya putsidagi qismlarida murakkab analiz va sintez kilinadi.
I.P,Pavlov bu xakda shunday yozgan edi: «…Tuxtovsiz va turli-tuman ravishda tebranib turuvchi tabiat
bilan uygunlashgan xolda tashki olam agentlari (ya`ni narsa va xodisalar-tarj.) shartli kizgatuvchilar
sifatida miya yarim sharlari tamonidan organizm uchun ba`zan \oyat mayda elementlar tarzida ajratilar
(analiz kilinar)edi». Analiz idrok ob`ektini umumiy fonddan ajratib olishni ta`minlaydi. Analiz asosida
idrok ob`ektining xamma xususiyatlari bir butun obrazga birlashtiriladi, ya`ni sintez kilinadi.
Idrok sezgilarga nisbatan miya analitik-sintetik faoliyatining yuksak formasi xisoblanadi. Analizsiz
anglangan idrokning bilishi mumkin emas. Chunonchi, tanish bilmagan biror xorijiy til uzluksiz
tovushlar okimidek idrok kilinadi. Nutqni ma`nosiga tushunib idrok qilish uchun, ya`ni tushunish uchun
aloxida gaplarga, ma`nosiga karab aloxida gaplarga, ma`nosiga karb aloxida sizlarga ajratish lozim.
Shuning bilan nutqni idrok qilish jarayonida analiz bilan birga sintez xam katnashadi. Sintez
jarayonining katnashishi tufayli biz ayrim bir-biriga bo\liq bilmagan tovushlarni emas, balki sizlarni va
gaplarni idrok kilamiz sintezning asosini muvakkat nerv bo\lanishlari xosil qilish jarayoni tashkil etadi.
Sechenovning fikricha, assotsiatsiya bosh miyada yuzaga keluvchi reflekslarning ketma-ket yoki bir
vaktning izida aloqa kirish, bo\lanishidan iboratdir. Idrokning asosida nerv bo\lanishlarining ikki turi
yotadi. Bita analizator doirasida yuzaga keladigan bo\lanishalar va analizatorlararo yuzaga keladigan
bo\lanishlar. Birinchi xolda bir xildagi kizgatuvchilar kompleksining organizmga ta`sir etishi natijasida
nerv bo\lanishlari yuzaga keladi. Masalan, musika oxangi anna shunday kizgatuvchi xisoblanadi. Bunda
aloxida tovushlarning iziga xos birikmasi eshitish analizatorlariga ta`sir qiladi. Bu tovushlar
64
kompleksining xammasi bita murakka kizgatuvchi tarzida ta`sir qiladi. Bunda nerv bo\lanishlari faqat
kizgatuvchilarning izida emas, balki ularning izaro munosabatlarida, ya`ni vakt xamma fazoviy
bo\lanishlarda yuzaga keladi ( bu munosabat refleksii deb ataladi.). Natijada bosh miya katta yarim
sharlarining putsida integratsiya jarayoni, ya`ni murakkab sintez yuzaga keladi. Kompleks
kizgatuvchining ta`siri otsida yuzaga keladigan boshka turdagi nerv bo\lanishlari shar turli analizatorlar
doirasida xosil biladigan aloqalardir. Sechenov narsalarni yoki fazoni kirish, kinetsezik, tuyu shva
boshka sezgilarning assotsiatsiyasi orkali idrok qilishni tushuntirib bergan. Odamda bu assotsiatsiyalar
tarkibiga mazkur narsa yoki fazoviy munosabatlar ifodalangan sizning tovush obrazi xam albatta
kushiladi. Narsalarning katta kichikligi, ularning izok-yakinligi va shuning kabilarni idrok kilar
ekanmiz, bundagi kirish vaktida xamma vakt sof kirish sezgilari bilan muskul sezgilari assotsiativ tarzda
boglanadi. Ma`lum dorivor moddalarninng ta`siri bilan kiz muskullarini kuchaytirish yoki
zaiflashtirish orkali nerv bo\lanishlarini bir oz izgartirish mumkin. Bunda makroniya (narsalarning
kichiklashgandek bilib tuyilishi) xodisasining ruy berishini kizatish mumkin. Idrokning asosi bilgan
muvakkat nerv bo\lanishlari tashki olamdagi narsalar va x`odisalarga xos xususiyatlarning ob`ektiv
bo\lanishlari xzamirida yuzaga keladi.
Idrok klassifikatsiyasining asosi, sezgilardagi kabi, idrokda ishtirok qiluvchi analizatorlarning shar
xilligidir. Idrok jarayonida kanday analizatorlarning etakchilik rolini uynashiga karab kirish, eshitish,
tuyush, kintestezlik, xid sezish va ta`m bilish idroklari farqlanadi. Odatda idrok jarayoni izaro
munosabatda bilgan bir kator analizatorlar orkali amalga oshiriladi. Sharakat sezgilari idrokning
xamma turida biror darajada katnashadi. Misol tariqasidataktil ( Biron narsaning tegishini idrok
qilish) va kinetsezlik (sharakat idroki) analizatorlari katnashadigan tuyush idrokini kursatish mumkin.
Xudi shuningdek eshitish va kirish idroklarida xam sharakat analizatorlari katnashadi.
Idrokning shar xil turlari sof xolda kam uchraydi. Odatda ular, ya`ni idrok turlari birlashib ketadilar va
natijada idrokning murakab turlari vujudga keladi. Masalan iquvchi tamonidan darsda biror tektsni
idrok qilishda kirish, eshitish va kentitsezik idroklar ishtirok etadi.
Sharakat idrokdir. Idrok aks ettirayotgan ob`ektni tekshirib kirishga va bu ob`ektning nusxasini uning
iziga uxshagan obrazini xosil qilishga qaratilgan iziga xos sharakatdir. Idrokning muxim komponentlari
(tarkibi, qismlari) motor-sharakat komponentlariga narsalarni paypaslab kuruvchi kul sharakatlari,
narsalarning shaklini paykovchi kiz sharakatlari, eshitiladigan ovozlarni chikaruvchi Tomok
sharakatlari va shuning kabilarni kiritish mumkin. Idrokning motor-sharakat komponentlari tuyush
aktida katta rol uynaydi. Ma`lumki, passiv tuyush jarayoni odam organizmi terisining butun yuzasiga
xosdir. Aktiv tuyush jarayoni yuksak aniqligi bilan sharakterlanadi. Bunda aks ettirilayotgan narsaning
adekvatligi (izining iziga mosligi) sharakat kilayotgan kulning idrok kilinayotgan narsaga nisbatan
izgarishi davomida xosil biladi. Sezish jarayonida kul sharakatlarining va kirish jarayonida kiz
sharakatlarining funktsiyasini analiz qilish shuni kursatadiki, bu sharakatlarni ikkita katta guruxga bilish
mumkin. Birinchi guruxga kidiruvchi, aniqlovchi va yunaltiruvchi sharakatlar kiradi. Anna shu
65
sharakatlar yordami bilan berilgan idrok ob`ektini qidirish, kizni (yoki kulni) «dastlabki xolatga»
yunaltirish va bu xolatni ti\rilash amalga oshiriladi. Ikkinchi guruxga obrazni bunyod qilishda va tanish
ob`ektlarni bilishda ularning fazoviy sharakteritsikalarini ulchashda va shuning kabilarda katnashuvchi
sharakatlar kiradi. Bu gurux aslini olganda gnotsik (grekcha gnotsis sizidan olingan bilib, bilish degan
ma`noni anglatadi) perseptik sharakatdan iboratdir. Kiz juda kup turli vazifalarni bajarar ekan, uning
sharakatlari shakl jixatidan shar xildir. Kirish idrokida kiz mikro va makro (ya`ni bilinar bilinmas juda
mayda va sezilarli yirik) sharakat qiladi. Kizning makro sharakatlarini ikki tipga bilish mumkin: payka
shva tez sakrash sharakatlari.
Paykash sharakatlari- iz nomidan ma`lum bilishicha, sillik tekis sharakatlardir: bunday sharakatlar urin
almashtirib turgan ob`ektni uzluksiz kirish imkonini beradi.
Sakkadik sharakatlar-ukishda kizatayotgan yoki sharakatsiz ob`ektlarga karayotganda kizning ildam
sakrash sharakatlaridir. Odam kizning sakkadik sharakatlari mikdorini sinay olmaydi va odatda biror
narsani ukish yoki kirish jarayonida iz kizining sharakatlari xakida noti\ri tasavvurga ega biladi. Idrok
pertseptiv, ya`ni bevosita sezgi a`zolari bilan aks ettirish sharakatlari sistemasidan iborat bilib, uni
egallash maxsus ta`lim va Amaliy mashkni talab qiladi.
Shar turli vazifalarni bajarishda, masalan, kitob ukish, sharakatsiz ob`ektlarni karab chiqish, qidirish va
shuning kabilarda kiz sakkadik ravishda sharakat qilib, birj oy dan ikkinchi joyga urin almashtirib
turadi va faqat sakrash sharakatlari urtasidagi kayd qilish paizalari paytida informatsiyalarni kabil
qiladi.
Idrok kulamini tadqiqot qilish eksprementlarida, odatda kizgatuvchi sifatida, shar xil ob`ektlardan
rakamlar, sharflar, ma`nosiz bugunlar, nuktalar va shuning kabilardan foydalaniladi. Tekshiruvchilarga
kiska muddat davomida shar xil mikdorda ob`ektlar kursatiladi vat ugri bilib olingan ob`ektlarning soni
aniqlanadi. Bir qancha tadqiqotlarda kursatilishicha, izaro bir-biri bilan bo\liq bilmagan ob`ektlar tavsiya
etilganda idrok kulamining chegarasi 4-8 elementga ti\ri kelgan. Ob`ektlar guruxlashganda, masalan,
chiziklar sharflarga, sharflar sizlarga, shakllarning qismlari butun bir shakllarga, nuktalar nuktalarning
konfiguratsiyasiga va shuning kabilarga guruxlashib birlashganda xam idrok kulamining chegarasi
ilgaridek, 4 dan 8 gacha bilgan birlik atrofida kola beradi. Lekin bu izaro bir-biri bilan boglanmagan 5-6
ta sharf emas, balki, 5-6ta yaxlit, guruxlashtirilgan birlik, masalan, sizlardir.
Kizatish ixtiyoriy idrokning muxim shaklidir. Kizatish atrofimizni urab olgan olamdagi narsa va
xodisalarni oldindan uylab, rejali ravishda idrok qilishdan iboratdir.
Kizatishda idrok mutsakil faoliyat sifatida katnashadi. Kizatishda sezgi a`zolaridan foydalanishga,
ya`ni sezishga, kira olishga, eshita bilishga va shuning kabilarga urganmok kerak. Biz kupincha chet
tilida aytilgan ayrim tovushlarning farqiga bormaymiz, musika asarlarini ijro etishda yanglish
tovushlarni eshita olmaymiz yoki surat ranglaridagi bizulishlarni kira olmaymiz. Mana shularning
xammasiga urganish mumkin va urganish kerak. Nutq madaniyati xakida gapirilgandek, idrok, kizatish
madaniyati xakida xam gapirish mumkin.
66
Kizatish muvaffakiyatli itkazish uchun unga taxminiy tayyorgarlik kirish, kizatuvchining ilgarigi
tajribalari va bilimlari katta axamiyatga egadir. Odamning tajribasi qanchalik boy bilsa, uning bilimlari
shunchalik kup, idroki shunchalik boy biladi. Ukituvchi va ukvchilarning faoliyatini tashkil qilishda
kizatishning anna shu qonuniyatlarini xisobga olishi kerak. Iquvchilarning utmish tajribalarini
aktivlashtirib, ilgarigi bilimlarini yangi materiallar bilan boglashi, ularning olidga yangi vazifalar
kuyib, idroklarni yunaltirishlari kerak.
Nixoyat pedagogikada allakachonlardan beri ishlanib kelayotgan ukitishdan kurgazmalilik printsipi
xam xudi shu maqsadga, ya`ni iquvchilarning yangi bilimlarini yanada samaralirok izlashtirilishlarini
ta`minlashga va ularning kizatishlarini tashkil qilishga xizmat qiladi. Narsalarning shaklini, katta-
kichikligini, joylashgan urnini, bir-biriga nisbatan urin almashtirishni aniqlash va Ayni chogda iz
tanamizning atrofimizdagi narsalarga nisbatan xolatini analiz qilish organizmning sharakat faoliyati
jarayonida amalga oshiriladi. Aniqlanishicha, shar xil shakldagi fazoviy analizning asosi kompleks
analizatorlanrining faoliyatidir. Lekin muxitning fazoviy faktorlarini analiz qilishda bu analizatorlardan
brontasi xam etakchilik rolini itay olmaydi. Fazoviy muljalga olishda sharakat analizatorlari aloxida
rol uynaydi. Sharakat analizatorlarining yordami bilan shar turli analizatorlar urtasida izaro munosabat
yuzaga keltiriladi.
Analizatorlar faoliyatida namoyon biladigan shar ikala miya katta yarim sharlari urtasidagi nerv
bo\lanishlarini (ya`ni bnokulyar kirishni, binoural eshitish, bimanual sezish, dirinik xid sezish vash u
kabilar) fazoviy munosabatlarni bilishning maxsus mexanizmlari deb xisoblash mutsmkin.
Narsalarning shakli odatda kirish, sezish va kinetsezik (sharakat) analizatorlarining yordami bilan idrok
kilinadi.
Biron narsaning tekkanini idrok qilishda xam biz xudi shunga uxshagan jarayonga duch kelamiz. Kiz
bilan kirish mumkin bilmagan narsaning shaklini paypaslab aniqlash uchun bir narsani kulga olish,
aylantirib kuri shva unga shar tamondan tegib kirish kerak biladi. Bunda kul engil sharakat qilib,
narsani paypaslab chiqadi, ba`zan bir necha martalab orkaga kaytib, narsaning Birma-bir qismini ti\ri
idrok kilayotganini giyo tekshirib kirayotgandek biladi. Narsaning tarkib topayotgan obrazi tuyish
shamda sharakat sezgilarining birlashishi asosida yuzaga keladi.
Narsaning shaklini kurib idrok qilish kizatish sharoiti bilan belgilanadi: narsaning katta-kichikligi
bilan, kizatuvchining Kizi bilan narsa oraligidagi masofa bilan, yorkinligi bilan, ob`ektning yorkinligi
shamda foni urtasidagi kontratslik va shuning kabilar bilan belgilanadi.
Idrok kilinayotgan narsalarning katta kichikligi bu narsalarning kiz tur pardasidagi tasvirining katta
kichikligi shamda kizatuvchining kizidan izoklig bilan belgilanadi. Kizning shar-xil izoklikdagi
narsalarni aniq kirishga moslashuvi ikkita mexanizm orkali amalga oshiriladi. Bu ikki xil
mexanizmning bittasi akkomodatsiya bilsa, ikiknchisi konvergentsiyadir. Akkomodatsiya kizga ta`sir
kilayotgan nurlar yinalishini izgartirish orkali bu nurlarning kiz gavsharidagi sinishini izgartirishdan
iboratdir. Akkomodatsiya odatda konvergentsiya bilan, ya`ni kirish ukini kayd kilayotgan narsaga
67
yunaltirish bilan bo\liq biladi. Kiz gavsharining ma`lum xolati kirish ukining ma`lum darajada silshini
yuzaga keltiradi va aksincha, kirish ukining Biron bir tamonga siljishi bilan mos xolda ma`lum
akkomodatsiya xolati yuzaga keladi. Odamning chukurlikni baxolash qobiliyati datsavval tugma
xususiyatdek bilib kirinishi mumkin. Emaqlab yuradigan bola taxta tushamaga joylashtirilib kuyilgan.
Anna shu taxta tushamaning oldida chukurlik bor, bu bush chukur fazoning utsiga kalin oyna kuyilgan.
Tajribaning kursatishicha, taxta tushama buylab erkin emaqlab ketayotgan bola taxta tushamadan tushib
ketmaydi va chukurlik utsiga kuyilgan oynaga xam utmaydi. Birok bir muncha chukur tadqiqot qilish
natijasida ma`lum bilishicha, taxta tushamada emaqlab ketayotgan bola jarlikning chukurligidan
tasirlanib tuxtab kolmaydi, balki iziga xali namoyon bilmagan yangi yuzaga sudralish bilan bo\liq
bilgan yangi vaziyat oldida tuxtab koladi.
Narsalarning chukurligi va izokligini idrok qilish asosan binokulyar (ikki kiz bilan kirish) kirish
tufayli amalga oshiriladi. Izokdagi ob`ektlarni masalan omondagi yildizlarni binokulyar ravishda kayd
qilishda shar ikala kizning kirish chiziklari parallel biladi. Bunda izoklikdagi narsalarningn tasviri, kiz
tur pardasiga tushishidan katie nazar , bizga fazoning bir nuktasida turgandek bilib kurinadi. Binobarin,
bir kiz tur pardasining ayrim nuktalariga ikkinchi kiz pardasining ma`lum nuktalari mos keladi. Shar
ikala kiz tur pardasigasimmetrik ravishda joylashgan bu nuktalarni korrespondlashtiruvchi (ya`ni
manbadan bir xil javob qaytaruvchi) nuktalar deb ataladi. Fazoviy munosabatlarni farqlashning muxim
momentlaridan biri narsalarning boshka narsalarga yoki kizatuvchiga nisbatan yinalishlarini idrok
qilishdan iboratdir. Biz kurib turgan narsalarning yinalishlari va bu narsalarning tasvirlarini kiz tur
pardasining ma`lum joyida aks ettirilishi va atrofimizdagi narsalarga nisbatan gavdamizning xolati bilan
belgilanadi. Binokulyar tarzda kurinib turgan narsalarning tamonlari bir xilda yyinalish qonunlari bilan
aniqlanadi. Anna shu qonunga muofik kiz tur pardalarining korrespondlashtiruvchi nuktalariga
tushuvchi kizgatuvchilar biz tamonimizdan aynan bir xil yinalishda kurinadi. Bu yinalishga shar ikala
kiz kirish chiziklari kesishgan joylarining ikkita kiz urtasidagi kok yarim masofaga mos keluvchi erda
joylashgan nukta bilan kushuvchi chiziklar orkali erishiladi.
Uk chiziklari illyuziyasi. Bu illyuziya kesishadigan va kesishmaydigan chiziklar printsipiga
asosalangan.
Temir yil illyuziyasi. Kesishadigan ti\ri chiziklarning torrok joyiga joylashgan chizik izunrok bilib
kurinadi. Aslida shar ikala chizik tengdir.
Tik chiziklarni ortiq baxolash illyuziyasi. Silindrning balandligi xoshisiyasining kengliigidan kattarok
bilib kurinadi.
Elpigich illyuziyasi. Parallel chiziklar fondagi chiziklarning tasiri bilan birinchi xolda egilgandek,
ikkinchi xolda esa burtgandek bilib kurinadi.
Kesishgan chiziklar illyuziyasi. A va X chiziklari bita chizik buylab yotadi. Bunday qaraganda esa
giyo, V va X chiziklari bita ti\ri chizik bbuylab yotgandek kurinadi.
Kontsentrlash aylanalar illyuziyasi. Ti\ri bilaqlar aylanalarning fon bilan kesishgan joylarida kesib itadi.
68
Vakt fazo kabi materiya mavjudligining asosiy shaklaridan biridir. Vaktni idrok qilish vokealikdagi
xodisalarning davomiyligini, tezligini va izchilligini aks ettirishdan iboratdir. Vaktni idrok qilish,
ob`ektiv reallikni aks ettirish bilan birga, odamga tashki muxitni muljallash imkoniyatini beradi.
Vaktni sanab xisoblash faqat odam uchun emas, balki xayvonlar uchun xam muvofiklashuv
faoliyatining nixotda muxim ksmlaridan xisoblanadi. Vaktni idrok qilishda shar turli analizatorlar
katnashadi, birok kinetsezik va eshitish sezgilari vakt oraligidagi farqlarni juda aniq defferentsirovka
qilish imkoniyatini beradi. Ritmni idrok qilishda kenitsezik analizator alaoxida rol uynaydi. Psixologik
nuktai nazaridan ritm deganda bir kator ob`ektlarni bir turdagi tsumullar guruxi sifatida idrok qilish
tushuniladi. Ritmni idrok qilish odatda bir kator sharakatlarning bir xil me`yor bilan davom etishi orkali
amalga oshiriladai. Ritm xissining asosi iz tabiati jixatidan sharakatni sezish, paykay olish qobiliyatidir.
Ritmni idrok qilish bilan birga tuguladigan ichki kechinmalar iz moxiyati jixatidan xamisha aktiv
biladi.
Bolalarda vaktni idrok qilish ancha kech tarkib topadi. Vakt bilaqlarini aniq farqlay olish qobiliyatining
ortishi psixik taraqqiyotning umumiy yili shamda ta`lim jarayonida bilim izlashtirish bilan bo\liqdir.
Maktab bolalari xammadan kira kundalik faoliyatlari bilan bo\liq bilgan vakt bilaqlarini yaxshi
muljallaydigan biladilar. Sharakatni idrok qilish xayotiy muxim axamiyatga ega. Ba`zan bir xayvonlar
uchun sharakat qiluvchi ob`ektlar xavf-xatardan yoki ovkat imkoniyatidan signal bilib xizmat qiladi.
Sharakatni idrok qilishda kuri shva kenitsezik analizatorlar asosiy rolni uynaydi. Tezlik tezlanish va
sharakatning yinalishi sharakat kilayotgan ob`ektning parametri xisoblanadi. Odam ob`ektlarining
fazoda urni almashtirganligi xakida ikki turli yil bilan, ob`ektlarning fazoda urin almashtirish aktinii
bevosita idrok qilish yili bilan va ma`lum vakt davomida boshka joyda turgan ob`ektning sharakati
xakidia xulosa chiqarish assosida ma`lumot olishi mumkin. Eshitish analizatori yordami bilan xam
sharakatni idrok qilish mumkin. Bunda tovush manbai bizga yakinlashgan sari, tovush baland bilib
eshiiladi va tovush izoklashgan sari tovush pasayib eshitiladi.
Mustashkamlash uchun savollar.
1. Idrok nima?
2. Idrokning kilami deganda nimani tushunasiz?
3. Idrok etish deganda nimani tushunasiz?
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y.
69
• G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
Xotira.
Reja.
1.Xotira xakida umumiy tushuncha.
2.Xotira nazariyalari. Xotira turlari.
3.Xotira va urganish. Xotiraning usishi.
Tayanch siz va iboralar
Xotira, esda saqlash, esdan chiqarish, proektiv va rektroetiv tormozlanish, xotira turlari.
Xotira inson xayoti va faoliyatida juda muxim axamiyatga egadir .Xotira odamning iz utmish
tajribasini uzluksiz ravishdv kekngaytirib borishga va amalda foydalanishga imkon beradi. Xotiradan
maxrum bilgan odamni bir dakika tassavur qilib kiraylik bundan odam boshka kishilarni va tevarak-
atrofdagi narsalarni tanish imkoniyatidan maxrum bilgan bilur edi u iz ona tilini unutgan bilib,biror
jumlani Xam ayta olmagan bilur edi .Bundan odamda sharakat xotirasi yukolib, u xech biro sharakatni
kabil kila olmagan bilur edi.
Utmish tajribaning ongimizda iz koldirilishi., saqlanishi va uni keyinchalik qayta tiklanishimizdan
iborat bilgan jarayon xotira deb ataladi. Individning iz xayotiy tajribasini esda olib qolishi, esda saqlab
turishi va keytsinchalik esga tushirishini xotira deb ataladi. Xotira soxasida quyidagi asosiy jarayonlar,
Esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unitish jaranlari bir-biridan farq kilinadi. Ana shu
kursatib utilgan xotira jarayonlari avatonom (ya`ni iz oldiga mutsakil) psixik «qobiliyatlar billa
olmaydi. Bu xotira jarayonlari faoliyatda tarkib topadi va ularni faoliyat belgilab beradi. Ma`lum
materialni esda olib qolish xayot faoliyati davomida individual, ya`ni shaxsiy tajribani tuplash bilan
bo\liqdir. Tuplangan tajribadan keyingi faoliyatda foydalanish qayta esga tushurishni talab qiladi.
Ma`lum materialning katnashmay qolishi yoki faoliyatdan tushib qolishi unda esdan chikarib qolishga
olib keladi. Matrialni saqlab turish deb ataladigan narsa xam shaxsning faoliyatida katnashishi bilan
bo\liq, chunki insonning shar bir dakikadagi xatti sharakatlari uning butun xayotiy tajribasi bilan
belgilanadi. Bosh miya putslogida muvakkat nerv bo\lanishlariningzyuzaga kelishi, mutsaxkamlanishi
va keyinchali turli kizgovchilar ta`sirida qaytadan jonlanishi xotira prtsesslari - esga olish, esda
saqlash va esga tushirishning fiziologik asosini tashkil qiladi. Bosh miya putslogida yuzaga kelgan
muvvakkat nerv bo\lanishlar, yaya`ni assotsiatsiyalar deb atalmish bu bo\lanishlarning real
70
voqeylikdagi narsa va xodisalarning fazo va vakt jixatdan izaro yondoshlik aloqalarini ular urtasidagi
uxshashlik va tafovut munosabatlarini va nixoyat ,sabab natija bo\lanishlarini aks ettiradi .Miyaning
izaro bo\lanishlarni aks ettirish faoliyati natijasidagina odam narsa va xodisalarni shuningdek ularni
ifoda qiluvchi sizlarni bir-biridan ajratilgan xolda emas , muayyan izaro aloqada esga oladi, keyinchalik
esa esga tushiradi. Bilish ob`eklari yonma-yon turgan yoki ketma-ket kelgan xollarda fazo yoki vakt
jixatidan yondoshlik assotsiatsiyasi ruy beradi vash u sababdan bunday ob`ektlar baravar esga olinadi
shamda baravar tushiriladi. Masaln,
biron kimsaning ismini eslaganimizda .uning familiyasi .uning tashki kiyofasi .u kishi bilan bo\liq
bilgan xodisalar xam esimizga tushadi .Izimiz yil kuygan biror-bir xatoningesimizga tushishi bizni
ilgarigidek uyalishimizga majbur etadi.Bunday xolat tegishli nerv bo\lanishlari yuzaga kelganligi
tufayli sodir biladi.Uxshashlik assotsiatsiyasining moxiyati shundan iboratki narsa va xodisalarning
obrazlari va ular xakidagi fikrlarni esimizga keltiradi.Masalan:uchib kelayotgan samalyotni
kurgshanimizda kush orazi esimizga tushadi
qarama-qarshilik assotsiatsiyasibiz idrok etayotgan .tasavvur kilayotgan fikr yuritayotgan xodisalarga
qarama-qarshi xodisalarning esimizga tushishini ta`min qiladi .Biz izimizga keraqli familiyani boshka
shunga qarama-qarshi ma`nodagi sizlardan tashkil topgan familiya yordamida esga tushirishimiz
mumkin.(Chernov-Belov)yoki chul kirinishi tog manzarasini xotirada tiklashi mumkin.Esga olish va
esga tushirish jarayonida sabab-natija bo\lanishlarining roli ayniksa muximdir..bu bo\lanishlar narsa-
xodisalar urtasidagi eng muxim aloqalarni aks ettiradiMasalan. Tarix darsida iquvchi muxim bir
vokeani sizlab berishdaavvalgi darsda bayon kilingan anna shu vokeaga aloqador faktlarning izinigina
esga tushirib kolmay, balki shu vokeani keltirib chikargan iktisodiy siyosiy shart-sharoitlarni ,ya`ni
ancha ilgari utilgan dars materiallarin xam eslaydi .Xotira barcha psixik jarayonlarning muxim
sharakteritsikasidan iborat bilishi bilan,inson shaxsining birligi va bir butunligi ta`minlaydi. Xozirgi
kunda xotira soxasida olib borilayotgan tadqiqotlarda xotira mexanizmlari muammosi markaziy
muammo sifatida namoyon bilmokda esda olib qolish mexanizmlari xakida muayyan bir tasavvurlar
xotira xakidagi turli nazariyalarning aosini tashkil qiladi.
Xozirgi zamon fanida barcha psixik jarayonlarni, shu jumladan, xotira jarayonlarini xam tarkib
toptirishga sababchi bilgan faktor asosan shaxs faoliyatidir, deb karovchi nazariya tabora e`tirof
etilmokda. Anna shu kontsepsiya muvofik esda olib qolish, esda saqlash va qayta esga tushirish
jarayonlarining amalga oshirilishi sub`ekt faoliyatida anna shu material kanday urinda turishi bilan
belgilanadi. Tegishli material sharakat maqsadi sifatida namoyon bilib, bo\lanishlarning eng kulay
samarali va aktuallashishi ekspremental ravishda aniqlangan va isbotlangan. Bu bo\lanishlarningn ta`rifi,
masalan bo\lanishlarning mutsaxkamligini, e`giluvchanligini aniqlash tegishli sub`ektning keyingi
faoliyatlarida kay darajada katnashishish, kelajakdagi maqsadlarga erishishida ularning kanday
axamiyatga ega ekanliklari bilan belgilanadi. Shunday qilib, bu kontseptsiyaning asosiy tezisi
quyidagicha ifodalanishi mumkin. Shar turli tasavvurlar urtasida bo\lanishlarni xosil qilish esda olib
71
kolinadigan materialning kandayligi bilan emas, balki datsavval bu material sub`ektga nima uchun
keraqligi bilan belgilanadi. Xotira mexanizmlari xakida fiziologik nazariyadar I P Pavlovning yuksak
nerv faoliyati qonuniyatlari xakida ta`limotning muxim koidalari bilan chambarchas bo\liqdir. Muvakkat
shartli bo\lanishlar xakidagi ta`limot iz moxiyati jixatidan sub`ektning individual tajribasi tarikb topishi
mexanizmining nazariyasidir, ya`ni boshqacha qilib aytganda, «fiziologik jixatidan esda olib qolish
nazariyasining» izginasidir. Darxaqiqat shartli refleks yangi mazmun urtasida xosil kilinadigan bo\lanish
akti sifatida esda olib qolish faoliyatining fiziologik asosinin tashkil qiladi. Olimlarning taxmin
qilishlariga kira, ob`ektning aks etttirilishi, masalan,Yu biror narsani kiz bilan kurib idrok etishda narsa
kirralari tamonlari buylab kiz bilan timirskilanib chiqiladi, unda impulslar tegishli gruppadagi nerv
xujayralari buylab sharakat qilib, idrok kilinayotgan ob`ektni kandaydir yil bilan turgun zamon va
makon asosida neyron strukturasi tarzida modellashtiriladi. Shuning uchun bu nazariya neyronlari
modeli nazariyasi deb xam yuritiladi. Bu nazariya tarafdorlarining fikrlariga kira, neyronlar modelining
yuzaga kelish jarayoni va undan keyingi aktivlashuvi esda olib qolish, esda saqlash va qayta tushurish
mexanizmlarining asosini tashkil qiladi.
Ma`lumki, odamlar vaktincha xushdan ketib kolganlarida xam anna shu xolatga kadar bilib utgan
narsalarni esdan chikarib kuyadilar. Bunda kiska muddatli elektroximik izgarishlarga itishidan oldin
tuxtatib kuyilganligi tufayli mutsaxkamlanib ulgurmagan ta`surot izlari uchib ketadi deb uylash
mumkin.
Eng yakin tadqiqotlarning, jumladan, biolximik tadqiqotlarning erishgan yutuklari inson xotirasini
kelajakda boshqarish yuzasidan bizga optimitsik prognozlar qilish imkonini beradi. Shuning bilan birga,
ana shunday optimitsik prognozlar katorida ba`zi bir asossiz, xayoliy \oyalar xam tarkalgandir,
masalan, kishilarning nerv sistemasiga bevosita ximik ta`sir qilish yili bilan ularni Biron narsaga
urgatish imkoniyati xakidagi va maxsus «tabletkalar» (dorilar) yordami bilan bilim berish xakida va
boshka shuning kabi afsonalar shular jumlasidandir.
Anna shu munosabat bilan shuni ta`kidlab itish zarurki, garchi inson xotirasining jarayonlari xamma
boskichlarida izaro juda murakkab munosabatlar bilan sharakterlansa xam, xotira jarayonlarining
detirmenligi, ya`ni sababiy bo\liqligi yuqoridan inson faoliyati sosida sodir biladi. Bu erda butundan
uning qismlariga karab borish jarayoni ta`sir qiladi. Anna shu printsipga muvofik ravishda tashki
ta`surotlardar kolgan izlarning materiallashuvi kandaydir boshqacha yil bilan emas, balki organizm-a`zo
(organ)- xujayra usulida amalga oshiriladi. Xotiraning fizioloigk asoslarini tushuntirishda farmakologik
katalizatorlardan foydalanish bu jarayonning moxiyatini izgartira olmaydi.
Xotira mexanizmlarini turli boskichlarda tadqiqot qilish ishlari, shubxasiz, bir-birini izaro tuldirib,
boyitib boradi.
Xotiraning shar xil turlarini ajratishda eng umumiy asos qilib xotira sharakteriskasining esda olib koli
shva qayta esga tushirish jarayonlari amalga oishiriladigan faoliyat xususiyatlarirga bo\liqligi olinadi.
Bunda xotiraning ayrim turlari uchta asosiy kretiriya (mezon)ga muvofik ravishda bilinadi.
72
Kiproq faoliyatda kurinadigan psixik aktivlik sharakteriga karab, xotirani sharakat, emotsional obrazli,
va siz mantiqiy xotira turlariga bilinadi.
Faoliyat maqsadi sharakteriga kira, ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira turlariga bilinadi.
Materialni qancha vakt esda olib qolish va esda saqlsha muddatiga karab (faoliyatda xotiraning roli va
urni jixatidan) kiska muddatli, izok muddatli va operativ xotira turlariga bilinadi.
Insaon faoliyatining shar xil turlarida psixik aktivlikning turlicha kirinishlari utsun turishi mumkin.
Masalan, sharakat emotsional, sensor inteluktal psixik aktivlik turlari. Anna shu psixik aktivlik
turlarning shar biri tegishli sharakatlar va ularning maxsulotlarida ifodalanadi. Sharakatlarda
xissiyotlarda, obrazlarda, fiikrlarda iz ifodasini topadi. Bilarga xizmat qiluvchi xotiraning iziga xos
turlariga psixologiyada tegishli nom berilagan. Sharakat, emotsional, obrazli va siz mantiqiy xotira.
Sharakat xotirasi- turli xil sharakatlar va ularning setsemalarini esga olish, esda saqlash va qayta esga
tushirishdan iboratdir.
Xotiraning boshka turlariga qaraganda sharakat xotira turi ochik oydin utsunlik qiladigan odamlar
uchrab turadi. Bir psixologning tan olishga kira, u musika asarini xotirasi mutlaqo qayta tiklay olmas
ekan, yakindagina eshitgan operasini faqat pantomima tarzidagina qayta tiklay olgan. Boshka odamlar
esa, aksincha izlarida sharakat xotirasi bor ekanligini umuman paykamaydilar. Bu xotira turining \oyat
katta axamiyati shundan iboratki, bu yurish yozish va shuning kabi malakalar katorida shar xil Amaliy
mexnat malakalari tarkib topadi. Agar sharakat xotirasi bilmaganda edi, Biron sharakatni amlag oshirish
uchun biz shu sharakatning izini shar gall boshdan boshlab urganar Edik.. odatda, jismoniy chakkonlik,
mexnatdagi maxorat, oltin kullarga ega bilish yaxshi sharakat xotirasiga ega bilshining alomati
xischoblanadi.
Emotsional tuygu xissiyotga xos xotiradir. Emotsiyalar (tuy\ular) bizga extiyojlarimiz va
qiziqishlarimiz kanday kondirilayotganligidan, atirofimizdagi olamga nisbatan bizning
munosabatlarimiz kanday amalga oshirilayotganligidan doim xabar berib turadi. Shuning uchun shar bir
kishining xayot iva faoliyatida emoional xotira juda katta axamiyatga egadir. Biz boshimizdan
kechirgan va xotiramizda saqlab kolgan xissiyotlar va sharakatga undovchi yoki utmishda salbiy
kechinmalarga ega bilgan sharakatlardn saqlab koluvchi signal tarzida namoyon biladi. Izga kishiga
shamdard bilish qobiliyati, kitob kaxromoni bilan birga kaygurish emotsional xotira asoslanadi. Agar
siz yuoshdan kechirganlarni bir laxzada eslash bilan kizarish, okarshi qobiliyatiga ega bilsangiz agar siz
kachonlardir boshdan kechirgan baxtsizlik xakida uylashdan kursangiz, sizda tuygu xissiyot xotirasi
yoki emotsional xotira bor deyish mumkin.
Obrazli xotira tasavvurlar, tabiat va xayot manzaralari, shuning bilan birga, tovushlar, xidlar, ta`mlar
bilan bo\liq bilgan xotiradir. Xotiraning bu turi –kirish, eshitish, tuyish, xid bili shva ta`m bilish
xotiralaridan iboratdir. Agar normal tarakkiy etgan barcha kishilarning xayotiy sharoitlarida kuri shva
eshitish xotirasi odatda, yaxshi rivojlangan bilib, etakchi rol uynasa, tuyish xid bili shva ta`m xotiralarini
xotiraning ma`lum ma`noda professional (Biron kaab bilan bo\liq) turlari deb atash mumkin. Xudi
73
tegishli sezgilar kabi xotiraning bu turlari xam, maxsus faoliyat sharoitlari bilan bo\liq xolda ayniksa
tez rivojlanadi. Masaln, krlar, karla rva boshka shuning kabi nogiron odalar da xotiraning
etishmaydigan turlaridan nixoyatt darajada yuksak taraqqiyot boskichiga erishadi.
Badiiy, kasb egalarida obrazli xotirasi ayniksa rivojlangandir.
Ba`zan eydetik deb atalgan (eydos-yunoncha sizdan olingan bilib, obraz degan ma`noni anglatadi.)
xotira turiga ega bilgan odamlar uchrab turadi. Xotiraning eydetik obrazlari yoki konkert kurgazmali
obrazlari tashki tasurotlar tufayli sezgi a`zolarning kizgalish natijasidir. Xotiraning eydetik obrpazlari
shu jixatdan tasavvurlarga uxshaydiki, ular ta`sir kilayotgan narsalarsiz yuzaga keladi, birok xotiraning
eyditek obrazlari shu kadar shar tamonlama yaqqolki, bunday yaqqollik oddiy tasavvurlarga mutlaqo
uxshamaydi.
Siz mantiqiy xotira mazmunini bizning fikrlarimiz tashkil qiladi. Sizlar bilmasa, fikrlar xam bila
olmaydi, shuning uchun xam fikrlarimizga xos xotira shunchaki mantiqiy xotira deb atalmay, balki siz
mantiqiy xotira deb ataladi.
Fikrlar turli xil til formalari yordamida ifodalanganligi tufayli, ularni ifodalash faqat materialning
asosiy ma`nosini aytib berish yoki materilani sizma siz ifodalanishining izini aytib berishga qaratilgan
bilishi mumkin.
Ta`lim jarayonida iquvchilarning bilimslarini izlashtirishning taminlashda siz mantiqiy xotira
etakchi rol uynaydi.
Ixtiyorsiz xotiraning xayotimizda nakadar katta urin egallaganligini shar kim xam iz turmush
tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotira asosida maxsus mnemik maqsadlarsiz va zur berishsiz iz xayotiy
axamiyati shamda xajmi jixatidan tkjribalarimizinng kupchmilik qismi tarkib topadi. Birok inson
faoliyatida kupincha inson xotirasining boshqarish zarurati tu\ilib koladi.
Manna shunday sharoitlarda keraqli narsalarni ixtiyoriy ravishda urganib olish yoki eslash
imkoniyatini beradigan ixtiyoriy xotira katta rol uynaydi.
Sunggi paytlarda xotira tadqiqotchilarning diqqatini esda olib qolishning dastlabki dakikalarida
yuzaga keladigan jarayondir.
Ya`ni tashki ta`surot izlarining mutsaxkamlanishicha bilgan djarayonlar va shuning bilan birga , tashki
ta`surotlarning mutsaxkamlanish paytlarida jiddiy jalb kilmokda.
Juda kup qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida materialni izok muddat davomida esda saqlab
qolish sharakterli bilgan izok mudddatli xotiradan farq kilgan xolda, kiska muddatli esda olib qolish
bilan sharakterlanadi.
Operativ xotira tushunchasi inson tamonidan bevosita amalga oshirilayotgan aktual sharakatlar,
operatsiyalar uchun xizmat qiluvchi mnemik jarayonlarni bildiradi. Bunda ishni bajarish uchun ayrim
oralik natijalarni yordamida saqlab turamiz, bajarayotgan ishimizining oxirgi natijasiga
yakinlashganimiz sari, konkret ishlangan materiallar esdan chiqib qolishi mumkin. Xudi shunga
uxshagan xammasini biz biron tektsni ukishda, kuchirib yozishda va umuman ozmi-kupmi
74
murakkabrok ishni bajarishda kizatishimiz mumkin. Anna shu ishni bajarishda inson duch keladigan
material qismlari shar xil bilishi mumkin. Xotiraning operativ birliklari deb ataladigan ana shu
qismlarning xajmi ma`lum bir faoliyatning muvaffakkiyat bilan bajarishag muxim ta`sir kursatadi.
Xotira optimal operativ birliklarning tarkib topishida anna shu qismlarning aniqlovchilik axamiyati
kattadir.
Xotirani turlarga bilish uchun bu erda asos qilib olingan mezon ayrim-ayrim xolda emas, balki inson
faoliyatining organikbirligida namoyon biladigan turli tamonlari bilan bo\liqdir. Xotiraning tegishli
turlari xam xudi anna shunday birlikdan iboratdir. Masalan, fikr va tushuncha xotirasining shar
ikkalasi siz mantiqiy xotiradan iborat bilishiga karamay , shar bir jiz`iy xolda yo ixtiyorsiz yoki
ixtiyoriy xotira tarzida namoyon biladi. Ayni shu chokning izida xotiraning bu turi, ya`ni fikr va
tushuncha xotirasi yo kiska muddatli yoki izok muddatli xotira tarzida namoyon biladi.
Ixtiyorsiz xotira bilan ixtiyoriy xotira urtasida xam murakab izaro bo\lanish mavjuddir. Bu
bo\lanishlarning moxiyati esda olib qolish jarayoni tariflashda ochib beriladi.
Kiska muddatli xotira bilan izok muddatli xotira masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, ular iz
moxiyatlari jixatidan bita jarayonning ikkita boskichi xisoblanadi. Kiska muddatli xotira shunday bir
itkazuvchidirki, bu itkazuvchidan tashkari biron boshka yil bilan xech narsa izok muddatli xotiraga ita
olmaydi. Xotiraning xamma jarayonlari xamisha kiska muddatli xotiradan boshlanadi.
Xotirani shar xil turlarga ajaratishda biz, yuqorida kurib uttkanimizdek, uning faoliyatda kanday
konkret vazifani bajarishidan materialni mutsaxkamlash, esda saqlash yoki materialni esda
aktuallashtirish vazifasini bajarishdan kat`i nazar, xotirani sharakterlab berishda ayrim barqaror
xususiyatlari va tamonlarini nazarda tutgan Edik. Masalan xotirani obrazli, siz mantiqiy, sharakat va
demotsional turlarga bilishda uning ob`ektini esda olib qolish, esda saqlash va qayta esga tushurishni
amalga oshiradigan formalari sifatida aks etgan.
Ammo xotira turlaridan tashkari, uni jarayonlarga xam ajratiladi. Bunda albatta xotiraning xayot va
faoliyatda bajaradigan vazifalari asos qilib olinadi. Xotira jarayonlariga esda olib qolish
(mutsaxkamlash), esga tushurish, aktuallashtirish, qayta tiklash shamda esda saqlash va unitish
jarayonlari kiradi.
Anna shu yuqorida kursatilgan jarayonlarda xotiraning faoliyat bilan aloqasi va xotira aktlarining
aloxida mutsakil (mnemik) sharakatlar tarzida namoyon bilishi ayniksa yaqqol kurinadi.
Xotira jarayonlarini bir-biriga taqqoslashda, garchi ularning funktsional yinalishlaridagi shunchaki bir
qarama-qarshilik kizga tashlanib tursa xam, bu jarayonlarni yagona birilikda karash lozim.
Vaxolangki, qayta tiklash materialni avtomatik ravishda qayta karab chiqishdan iborat emas, balki
materialni ongli ravishda kuri shva qayta kirishdan iborat ekan, shunday bilgach materialni qayta esga
tushirishga albatta kiska muddatli esda olib koli shva esda saqlash jarayonlari kushilib ketadi.
75
Bundan tashkari qayta esga tushirish jarayonida shar doim izok muddatli esda saqlash xam olib
oshiriladi. Materialni qaytarish deb atalgan narsaning izi materialni qayta esga tushirishdan bilak narsa
emas, ammo, shuning bilan birga , materialni qaytarish uni yod olishdan iboratdir.
Esda saqlash va uni unitish jarayonlari xam xudi shu yuqoridagiga uxshash analiz kilinishi mumkin.
Birok buning uchun ular avvalo xudi jarayonlar sifatida anglamoklari lozim. Chunonchi, esda saqlash
xotira materialning individ faoliyatida katnashishish funktsiyasi (vazifasi) sifatida tushunilishi mumkin.
Bunday katnashish ti\ridan-ti\ri, ya`ni anglanmaagan xolda bilishi mumkin. Birok odamning itsalgan
sharakatldarida shaxsning xamma tajribasi ta`sir edtadi. Anna shu ma`noda olganda, ma`lum bir
materialninng xotiradan tushib qolishi (unitilishi) shu materialning faoliyatidan tushib qolishidan
boshka narsa emas. Boshqacha siz bilan aytganda, batomam unitish bilmaydi, bu tushuncha ya`ni
unitish tushunchasi oddiy xayotda kullanilganda xudi shu ma`noda (ozmi kupmi chukur unitish
ma`nosida) kullaniladi. Birok unitish jarayon sifatida genitik jixatidan diqqatning ob`ektidan
chalgitishidan boshlanadi.
Shunday qilib, xotiraning xammasini juda murakkab, ammo bita va uzluksiz jarayon deyish mumkin.
Inson ongining xotiradan xoli bilgan xolatini tasavvur qilib bilmaydi. Xotira jarayonlarining namoyon
bilishi shaxs faoliyatiga, shaxs faoliyatlarining oldida turgan maqsadlariga erishishga karatishiga
bo\liqdir.
Xotiraning ayrim jarayonlarini oddiy shunchaki analiz kilgan paytimizda biz ularning murakkab
dialektik bo\lanishlaridan abtsraktlashimiz, ya`ni chetlashamiz va ma`lum jarayonni tegishli utsun
turish sharakteritsikalari orkali beligilaymiz.
Xotira jarayoyonlarining izaro bo\liqligini unitmagan xolda, bu jarayonlarning shar biriga xos bilgan
eng muxim xususiyatlarni karab chikamiz.
Esda olib qolishni xotira deb ata`riflash mumkin: buning natijasida yanig materialdni oldin
izlashtirilgan material bilavn boglash orkali yangi material mutsaxkalanadi. Esda olib qolish individ
tajribasini yangi bilimlar va ish sharakat formalari bilan boyitishning zaruriy shartidir. Esda olib qolish
xamma vakt tanlovchvnlik sharakteriga egabizning sezgi organlarimizga ta`sir kilayotgan xamma
narsalar xam esimizda saqlanib kolavermaydi.
Eksperimental ravishda isbot kilinishga kira, shar kanday esda olib qolish, shu jumladan, ixtiyorsiz
esda olib qolish xam, sub`ektning ob`ekt bilan kilgan sharakatlaridan xosil bilgan qonuniy maxsulidir.
Bir tajribada tekshiruvchilariga kartochkalarda tasvirlangan narsalarni sinflarga ajratish tavsiya
kilingan. Shar bir kartochkada narsalardan tashkari, rakam xam tasvirlangan edi. Tekshiruvchilardan
kartochkalarda nimalarni kurganliklarini tajribadan sung esga tushirish iltimos kilingan. Ma`lum
bilishicha, mana shu xolda narsalar esda syaxshi saqlanib kolgan. Rakamlar masalasiga kelganda shuni
aytish kerakki, ayrim tekshiruvchilar, biz rakamlarni umuman kurmadik deb aytganlar. Boshka bir
tajribada tekshiriluvchilar shu kartochkalarning izini ularda tasvirlangan rakamlar tartibi bilan kuyib
chiqishlari lozim edi. Bu xolda xamma narsa teskaricha bilib chikdiyu rakamlar esda yaxshi sakalanib
76
kolib , suratlar deyarli paykalmagan. Shunday qilib, inson sharakat kilgan (shugullangan) narsalarnigina
esda saqlanib kolar ekan. Bu qonuniyat Amaliy mexnat sharakatlari bilan itkazilgan tajribalarda xam
aniqlangan.
Xotirlash utmishdagi obrazlarimizni zamon va makonda lokallashtirilgan xolda esga tushirishdan
iboratdir. Xotirlashda biz utmish obrazlarini faqat qayta esga tushiribgina kolmay, balki bu obrazlarni
ma`lum vakt va joylar bilan boglaymiz, biz bu obrazlarni kachon va kanday sharoitlarda idrok
kilganimizni eslaymiz, ularni iz xayotimizining ma`lum davrlari bilan boglaymiz, bu obrazlaning vakt
oraligidagi izchillligini anglaymiz.
Shar bir insonning xayot tarixi ijtimoiy xayot bilan bo\liq biladi. Ijtimoiy xayot xodisalari inson
xotiralarining mazmunini vakt jixatidan lokallashtirish uchun tayanch punkt bilib xizmat qiladi.
Xotirlash, shuning bilan birga, qayta esga tushirilayotgan xodisalarning mazmunlarini, ularning
izchilligini va ular urtasidagi sababiy bo\lanishlar angalsh uchun zarur bilgan murakkab aqliy faoliyat
bilan xam bo\liqdir.
Unitish jarayoni ozmi yoki kupmi chukur bilishi mumkin. Unitilgan obrazlar yoki fikrlarninng
aktuallashtirilishi shunga kira ozmi kupmi kiyinlashadi. Yoki umuman mumkin bilmay koladi.
Proaktiv (oldinga karab sharakat qiluvchi) va retroaktiv (orkaga karab sharkat qiluvchi) tormazlanish
kandaydir bir faoliyat doirasida xam, chunonchi kandaydir materialni yod olish jarayonida xam
namoyon bilishi mumkin. Ma`lumki materialning urta qismi oldingi va oxirgi qismlariga qaraganda
yomon esda saqlanib koladi. Materialning urta qismi, agar material xajm jixatidan ayniksa katta bilsa ,
piroaktiv va retroaktiv tormozlanishning salbiy ta`siriga uchraydi.
Vaktincha unitish tegishli miya putsi xujayralarining zurikishi natijasida paydo biladigan xaddan ortiq
tormozlanish sababli xam yuzaga kelishi xam mumkin. Tolikkan apaytda esda olib qolishning keskin
pasayib ketish sababi anna shunda.
Materialni eslash uchun bilgan xaddan tashkari kuchli xoxish natijasida tormozlanish yuzaga keladi.
Bu esa matkrialni qayta esga tushirishdagi qiyinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vakt itishi bilan
odam kandaydir. Boshka ishga chalgib ketgach, tormozlanish tarqilib ketadi. Anna shu paytda esga
tushirilishi narsa kupincha xotira yuzasiga giyo iz-izicha sizib chiqadi.
Materialni mutsaxkamlashga qiziqishning bilishi materialni izokrok esda olib qolishga oilb keladi.
Unitsh vaktga bo\liq biladi. Buni birinchi marta ekspremental ravishda Ebbungaiz aniqlagan.
Ebbungaizning kursatilishicha unitish material yod olingandan sung darxol ayniksa tez ruy beradi.
Undan keyin esa unitish ancha sekinlashadi. Ebbungaiz bu qonuniyatni ma`nosiz ayrim buginlarni
unitish utsida olib borgan ishlarida tasdiklangan.
Unitish faqat vaktinchagina funktsiyasi emas. Xudi esda olib qolish va qayta esga tushirish kabi
unitish xam tanlab, ya`ni saralab unitish sharakteriga egadir. Iz mazmuni bilan inson extiyojlari ,
insonning chukur qiziqishlari, inson faoliyatlarining maksuadlari, bilan bo\liq bilgan barqaror
axamiyatlim material sekinrok untiladi. Odam uchun ayniksa katta xayotiy axamiyatga ega bilgan
77
narsalarninng kuplari mutlaqo esdan chikmaydi. Materialni esda saqlash shaxs faoliyatdia uning
katnashishish funktsiyasidir. Unitish esda olib koladigan materialning xajmiga bo\liqdir. Itkazilgan
tadqiqotlardan ma`lum bilishicha, yod olingan materialninng esda saqlanish protsenti ma`lum vakt
oraligidan sung son va sifat jixatidan bir xilda ish oilb borilgan bilsa, shu materialningn xajmiga
nisbatan teskari professional munoskabatida biladi.
Xotira jarayonlaridagi individula farqlar esda olib qolishning tezligida, aniqligida mutsaxkamligida
va qayta esga tushirishga tayyorligida ifodalangan.
Yuksak nerv faoliyatining xususiyatlari va ular bilan bo\liq bilgan xotira jarayonlaridagi individual
farqlar xayot shamda ta`lim tarbiya sharoitlarining ta`siri bilan izgaradi. Shuning uchun xotiraningg
yuqorida kursatilgan xususiyatlari xotirani tarbiyalash sharoitlari bilan belgilanadi. Va birinchi
navbatda shar bir odamda esda olib qolishning ratsional usullari qanchalik tarkib topganini bo\liqdir.
Xotiraning tayyorligi undan tashkari bilim egalashning sitemali bilishi va mutsaxkamlanib borishi
bilan xam bo\liqdir.
Xotiradagi individual farqlar Yana shundan farq qiladiki bir xil odamlar obrazli materiallarni
(narsalarni, tkasvirlarni, tovushlarni, ranglarni, va shuning kabilarni) birmuncha samaraliva mutsaxkam
esda olib koladilar, boshka Ir odamlar esa siz materiallarini (tushunchalarni, fikrlarni, sonlarni vash u
kabilarni) yaxshi esda saqlab koladilar., uchun bir toifa odamlarda esa ma`lum materialni esda olib
qolishda yaqqol utsunlik sezilmaydi. Shunga muofik ravishda, psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari
farqlanadi. Kurgazmali obrazli xotira, siz- abtsrakt xotira tipidagi xotira. Xotiraning bu tiplari
odamlarning yuksak nerv faoliyatlaridagi birinchi va ikkinchi signal setsimasining izaro munosabatiga
ma`lum darajada bo\liqdir. Xayot faktlarining tasdiklashicha, esda olib qolishda obrazlar yoki
fikralarning utsunlik qilishi, asosan kishilarning xayot sharoitlari va faoliyatlari bilan belgilanadi.
Xayot talablari, odamlarning kasbiy faoliyatlari ozmi-kupmi xotira tiplari turining yorkinrok namoyon
bilishiga sabab biladi.
Odam shar turli taassurotlarni esda olib kolayotganida qaysi analizatorning eng maxsuldor bilishiga
karab, xotiraning kurgazmali-obrazli tipii defferentsiyalvanadi. Shunga muofik ravishda, xotiraninng
sharakat kurii shva eshitish tiplari farqlanadi. Lekin xotiraning kirish- sharakat, kirish-eshitish, eshitish-
sharakat, kabi aralash tiplari uchrab turadi. Odam iz xotirasining tegishli xususiyatlaridan xotira
maxsuldorligini oshirrish usuli sifatida foydalaniladi.
Mustashkamlash uchun savollar
1. Xotira nima?
2. Esda SAqlash nima?
3. Unutish nima degani?
78
4. Ixtiyoriy esda olib qolish deganda nimani tushunasiz?
5. Ong osti tushunchasi?
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
79
Diqqat.
Reja.
1.Diqqat utgrisida tushuncha.
2.Diqqatning psixologik mexanizmi.
3.Iquvchilar diqqatini rejali ravishda shakllantirib borish.
4.Diqqat va faoliyat.
Tayanch siz va iboralar
Diqqat, diqqat va faoliyat, diqqatning bilinuvchanligi, diqqatning yinaltirilganligi.
Odamga juda kup tashki qiz\aluvchilarr ta`sir qilib turadi, odamda shar turli bir xil extiyojlar biladi.
Shu extiyojlarga mos keladigan tashki kizgalish shaxs uchun shar xil axamiyat kasb etadi. Ayni paytda
juda katta axamiyat kasb etgan ichki mayllar bilan tashki kizgatuvchilarning izora munosabati psixik
faoliyatning tanlovchilik sharakterida ifodalanadi. Ma`lum ob`ektni mukarrar tanlab olish diqqatning
ishtiroki bilan amalga oshiriladi.
Diqqat psixik faoliyatning yunaltirilishi. Va shaxs uchun ma`lum axamiyatga bilgan ob`ekt utsida
tuplanishidan iboratdir. Yunaltirilishi psixik faoliyatning tanlovchilik sharakteri, ob`ektni ixtiyoriy
psixik faoliyatning tanlovchilik sharakteri ob`ektni ixtiyoriy yoki beixtiyoriy tanlash tushuniladi.
Psixik faoliyatning yunaltirilishi deganda, faqat anna shu faoliyatni tanlashgina tushinilib kolmay,
balki anna shu tanlanganligini saqlab qolish va kulllab-kuvvatlash xam tushuniladi. Iquvchilar diqqatini
jalb qilish anchagina kiyinligini shar kanday pedogog biladi. Lekin iquvchilar uchun kerak bilgan
vakt davomida xamisha saqlab turish ason bilavermaydi. Buning uchun maxsus pedogogik
ususllardan foydalanish zarur biladi. Shuning uchun psixik faoliyatning yunaltirilish deganda, faqat
uning tanlovchilik sharakterigina tushunilib kolmay, balki uni ozmi-kupmi vakt davomida saqlab
turish tushuniladi. Diqqat psixik faoliyatning yunaltirilish bilan birga uning tuplanishini xam takozo
qiladi. Psixik faoliyatning bir joyga tuplanishi mazkur faoliyatga xech kanday aloqasi bilmagan
xamma boshka narsalardan boshka xamma faoliyatdan diqqatni chalgitish demakdir. Diqqat ma`lum
nerv markazlarining kizgalishi va miyadagi boshka nerv markazlarining tormozlanishi bilan bo\liqdir.
Bu esa sub`ekt uchun axamiyatli bilgan kizgatuvchilarni ajratishi, ya`ni psixik faoliyatning
yunaltirilishining sodda misoli sifatida orientatsiyarefleksini kursatish mumkin. Shar kanday yangidan
yuzaga kelagan kizgatuvchi, agar u etarli darajada intensiv (kuchlanishga ega) bilsa, tegishli kizgalish
jarayonini yuzaga keltiradi, bu refleks I.P.Pavlov aytganidek, «nima u» degan refleks bilan ifodalanadi.
Bu esa sodda turdagim diqqatning fiziologik asosidir. Diqqatning kup daraja murakkabrok tarzda
namoyon biladigan turlariga nisbatan nerv va sekretor jarayonlari bu tarika sinchiklab urganish ishlari
xali amalga oshirilmagan. Birok «aktivatsiya reaktsiyasi» diqqatning shar kanday turi uchun muayyan
80
darajada sharakterli deb taxmini qilish mumkin. Orengatsiya (bilib olish) anchagina murakab bilishi
mumkin. Bu faoliyat yangi ob`ektni tushunib olishga qaratilgan shartsiz refleks bilangina
cheklanmaydi. Diqqat assotsiatsiya yili bilan anglash va izining yangiligi bilan farq kilmaydigan, lekin
sub`ekt uchun favkulodda aloxida axamiyat kasb etgan ob`ektlarni idrok qilish bilan bo\liq bilishi
mumkin.
Jiddiydiqqat , odatda, iziga sharakterli bilgan tashki ifodalar bilan bo\liq biladi: narsani yaxshilab idrok
qilishga qaratilgan sharakatlar bilan (tiqilib karash, diqqat bilan eshitish) ortiqcha sharakatlarni
tuxtatish, nafas olishni sekinlashtirish, diqqat uchun sharakterli bilgan yuz sharakatlari bilan bo\liq
biladi.
Biz diqqatni karatishi maqsad qilib kuygan paytimizda psixik faoliyatning yunaltirilishi va tuplanishi
ixtiyorsiz sharakterga ega bilishi yoki kutilmaganda favkuloddaligi bilan odamni iz-izicha jazb etib
oladi. Odam iziga ta`sir kilayotgan narsalarga, xodisalarga yubajarilayotgan faoliyatiga berilib ketadi.
Bizga tanish va yokimli ovozni radio orkali eshitar ekanmiz, diqqatimiz beixtiyor ishdan chalgib ,
radioga kulok sola boshlaymiz.
Ixtiyorsiz diqqat kanday sabablarga kira yuzaga keladi? Nima sababdan diqqatni ba`zan biron narsa
jalb qiladi?.
Bu urinda biz, odatda, diqqatni jalb qilish xususida bir-biri bilan ziyach boglanib ketgan murakkab
sabalar komleksiga egamiz. Bu sabalarni analiz qilish maqsadida biz ularni shartli suratda turli
kategoriyalarga bilamiz, bunda eng oddiylaridan boshlab, eng murakkablarga itamiz. Xaqiqatda esa
faqat bir kategoriyadagi sabalarning ta`sir qilishi kamdan-kam uchraydi. Kupchilik xollarda biz bir
necha kategoriyadagi sabalarning izaro birlashgan xoldagi ta`siriga duch kkelamiz.
Birinchi xoldagi kategoriyadagi sabablarga tashkaridan kizgatish sharakteri kiradi. Bunga,
datsavval, kizgatuvchining kuchi va intensivligini (tezligini) kiritish mumkin. Faraz kilaylik,
iquvchilar maktabda, sinf xonasida kandaydir yozma ishni bajarib utiribdilar. Xamma yok nisbatan
jimjit, binobarin, maktab iquvchilari ozmi-kupmi iz mashgulotlari bilan band bilib ketishgan. Ular
kuchadagi shovkin suron ovozlarni, masalakn utib ketayotgan tramvaylar, avtobuslar va boshka
shuning kabilarni ovozlarini paykamaydilar birok tusatdan kaerdandir, juda yakin bir joyda
kutilmaganda ogir bir narsaning yiqilishidan kattik bir ovoz eshitiladi. Ravshanki, buk attik urilish
ovozi iquvchilarning diqqatini beixtiyor jalb qiladi. Etarli darajadl kuchli bilgan shar kanday
kizgatuvchi: katik ovoz, Erkin nur, kuchli silkinish diqqatimizni beixtiyor iziga jalb etadi.
Bunda kizgatuvchining absolyut kuchidan kira, nisbiyo kuchi muximrok rol uynaydi. Kizgalishlar
urtasidagi kontrats aloxida axamiyatga egadir. Kizgalishning izok vakt davom etishi va shuning bilan
birga, narsaning fazodagi tutgan urninng kattaligi muximdir. Atrofdagi narsalarga nisbatan iz xajmi
jixatidan katta bilgan ob`ekt diqqatimizni iziga tezrok jalb qiladi. Kiska muddatda ta`sir etilsa, u
osonrok paykaladi. Kizgatuvchining tuxtab-tuxtab ta`sir qilishi muxim axamiyatga egadir. Bizga doim
ta`sir qilib turuvchi yoru\likka qaraganda ma`xlum vakt oraligidagi yonib-uchib turuvchi yoru\lik
81
diqqatimizni iziga tezrok jalb qiladi. Xudi shuningdek, kizgaluvchining tuxtatilishi xam kontrats
asosida diqqatimizni jalb qilishi mumkin. Agar iquvchi bir xil shovkinda , masalan ventiltor shovkinida
dars tayyorlayotgan bilsa, u shovkinni paykamay kuyishi mumkin.. ammo shovkinning tuxtatilishi essa
iquvchining diqqatini jalb qiladi. Izgatuvchining tashki sharakteriga bo\liq bilgan diqqatni biz diyarli
«majburiy diqqat» deb xisoblashimiz mumkin. Pedogogik amaliyot, albatta, diqqatni tugdiruvchi ana
shu kategoriyadagi sabablar bilan xisoblashmogi lozim.
Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi ikkinchi kategoriya sabablarga tashki kizgatuvchilarning
odamning ichki xolatiga va avvalo odamda mavjud bilgan ex-tiyojlarga mos kelishi kiradi. Kornimiz
och paytida ovkatdan darak beruvchi shar kanday kizgatuvchilar, ya`ni ovkat xakidagi gap,
tarelkalarning kushni xonadan eshtilayotgan takur-tukur ovozi, mazali xid diqqatimizni beixtiyor iziga
jalb qiladi. Korni tuk va shuning bilan birga, shu chogda boshka bir ish bilan band bilgan odam
bilarning birontasin6i xam sezmasligi mumkin. Fiziologik jixatdan olaganda , bu sabablarning ta`sirini
Uxtomskiy tavsiya etgan dominantga jarayoni asoslash mumkin.
Diqqatning yuzaga keltiruvchi ikki sabablarga Yana ilgarigi tajribalarning ta`siri, jumladan, mavjud
bilimlarimizning va tasavvurlarimizning ta`siri shamda , shuning bilan birga , kupincha, diqqatni
tashkil qilishda juda katta axamiyatga ega bilgan malaka va odatlarning ta`siri kiradi. Diqqatni jalb
qilishga inson shaxsi umumiy yinalishining va jumladan, diqqatni yuzaga keltirishningn mxim
sabalaridan biri bilgan qiziqishlarning ta`siri nixoyatda kattadir. Nimaiki narsa bizag bevosita kizikarli
bilsa , diqqatimizni iziga beixtiyor jalb qiladi. Bu xoll shar kimga izining shaxsiy tajribasidan juda
yaxshi ma`lum. Bolaning ilk yoshida xam, maktab yoshidagi paytlarida xam, diqqatni jalb qilish
uchun kiziktirishning ta`siri ayniksa kattadir.
Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan shunisi bilan farq qiladiki, u narsalarga kabil kilingan qarorlar
ta`siri va ongli suratda kizlangan maqsadlarimiz asosida karatiladi. Agar ixtiyorsiz diqqatda ish bizni
iziga shunchaki iz-izicha jalb qilib olsa, ixtiyoriy diqqatda biz diqqatimizni karatishimiz uchun iz
olidmizga ongli suratda maqsad kuyamiz, qiyinchiliklarni engib, diqqatni tuplash uchun kirashib va
shar kanday boshka narsalarga berilmaslik uchun iroda kuchini sarflab, diqqatimizni ongli suratda biror
ishga karatamiz. Demak ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan sifat jixatidan farq qiladi. Birok bu xoll
ixtiyoriy diqqatning bizning xissiyotlarimiz bilan mutsaxkam bo\liq bilishiga mutlaqo xalakit
bermaydi. Ammo ixtiyoriy dikatga anna shu xamma momentlar bevosita ta`sir etmay, balki bavosita
ta`sir etadi. Bu ta`sir ongli suratda kizlangan maqsad vositasi bilan amalga oshiriladi. Ixtiyoriy diqqat,
xudi ixtiyorsiz diqqat kabi odamning qiziqishlari bilan bo\liqdir. Lekin agar ixtiyorsiz diqqatda
qiziqishlar bevosita bilsalar, ixtiyoriy diqqatda qiziqishlar , asosan, bavositalik sharkteriga ega
biladilar. Bunday qiziqishlar-maqsad bilan bo\liq bilgan, faoliyat natijalari bilan bo\liq bilgan,
qiziqishlardir. Faolityaning izi bizni bevosita kiziktirmasligi mumkin. Ammo faoliyatni bajarishda
yuklangan vazifani xal qilish uchun zarur bilgani tufayli anna shu maqsad nuktai nazaridan faoliyat
biz uchun kizikarli bilib koladi. Ixtiyoriy diqqatdan tashkari, diqqatning Yana bita turini kayd etib
82
itish lozim, bu diqqat, ixtiyoriy diqqat kabi, maqsadga kartilgan turi bilib, lekin doimiy irodaviy zur
berishni talab kilmaydi. Kiyin bir arofmetika masalasini echib utirgan iquvchini tasavvur qilib
kuring. Datsavval bu masala iquvchini kiziktirmasligi mumkin. Iquvchi bu masalni echishga faqat uni
xal qilish lozim bilganligi uchun kirishadi. Masala juda kiyin , u kuvchi uni avval boshda xech kanday
yil bilan xao kilolmaydi, xa deb boshka narsalarga chalgiy beradi: iquvchi ba`zan derazaga karaydi,
ba`zan koridordan eshitilayotgan ovozlarga kulok soladi, ba`zan xech kanday maqsadsiz, kogozga
nimaqlarnidir chizib utiradi. Iquvchining diqqati ixtiyoriy diqqatdan muvofiklashtirilgan ixtiyoriy
diqqatga aylanadi. Muvofiklashtirilagn ixtiyoriy diqqatni ixtiyorsiz diqqat bilan almashtirilib
bilmaydi, chunki, muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqat ongli suratda kizlangan maqsadlar bilan bo\liq
biladigan ongli qiziqishlar bilan kullab turiladi. Ikkinchi tamondan, muvofiklashtirilgan ixtiyoriy
diqqat sof ixtiyoriy diqqatga uxshamaydi, chunki muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqat paytida irodaviy
zur berish yuk yoki diyarli bilmaydi. Shuning uchun diqqatning bu maxsus turi ixtiyorsiz diqqatga
nisbatan xam, ixtiyoriy diqqatga xam sifat jixatidan farq qiladi.
Diqqat kup tamonli jarayondir. Datsavval diqqatning barqarorligidan iborat bilgan tamonini ajratib
kursatishimiz mumkin.
Diqqatning bilinishi – psixik faoliyatning shunday tashkil kilinishiki, bunda Ayni bir vaktning izida
ikkita yoki undan xam kup ish-sharakat bajariladi. Iz diqqatini billa olish bir kator kasblar, uchun
masalan, uchuvchilar, shofyorlar, pedogoglar va boshkalar uchun katta axamiyatga egadir. Ukituvchi
darsda iquv materialini bayon etar ekan, izining fikrini kizatib borishi, gapirayotgan gaplarini izi
eshitish va shuning bilan birga , iquvchilar uni kanday eshitayotganlarini bilish uchun butun sinfni
kizatib borishi kerak.
Diqqatning muxim tamoni uning keuchishidir. Ya`ni uning bir faoliyat turidan boshka bir faoliyat
turiga tez itish qobiliyatidir. Diqqatning kuchirilishiga ba`zan Ayni bir ivaktning izida idrok
kilinadigan, ikkita izora farqlanadigan kizgatuvchini aks ettirishda murojat qilishga ti\ri keladi, bir-
biridan farq qiluvchi ikkita kizgatuvchining ta`sirini Ayni bir vaktninng izida darxol bilib bilmaydi.
Misol tariqasida komplikatsiya deb atalgan , ya`ni bir vaktning izida ta`sir qiluvchi, uygkunlashgan
ikkita kizgatuvchining ta`sirini tekshirish yuzasidan itkazilgan tajribani keltirish mumkin.
Parishonxotirlik diqqatning salbiy tamonini tashkil etadi. Parishonxotirlik deganda, kupincha, ishga
nixoyat darajada berilliyu ketish shungib ketish natijasi deb tushiniladi, shunday paytda odam atrofdagi
narsalarni mutlaqo paykamay kuyadi. Albatta, ishga bunchalik chukur berilib ketish bita faoliyat bilan
batamom band bilib ketsakgina mumkin biladi. Xaqiqatda esa kandaydir birok ish bilan shugullanar
ekanmiz, biz, kupincha, tevarak-atrofdagi sharoitning izgarishini xam kizatib turishimiz, ya`ni iz
diqqatimizni billa olishimiz lozim biladi. Iquv jarayoni ixztiyoriy diqqatni tarbiyalash uchun aloxida
axamiyatga egadir maktab mashgulotlarining intizomlashtiruvchi ta`siri, dars davomida sinfda utirish,
ukituvining sizlarini eshitish zarurati, chalgimaslik bilarning xammasini ixtiyoriy diqqatni
83
tarbiyalashda katta rol uynaydi. Shar turli ta`lim shilari maktabdagi iquv mashguloti utsudia ongining
yinalganligi va tuplanganligini saqlab turish talab kilinadi.
Mustashkamlash uchun savollar.
1. Diqqat nima?
2. Diqqatning bilinuvchanligi deganda nimani tushunasiz?
3. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat nima?
4. Parishonxotirlik nima?
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
84
TAFAKKUR.
Reja.
1.Tafakkur xakida umumiy tushuncha, tafakkur sharakteristikasi.
2.Tafakkur jarayon sifatida. Tafakkurni tadqiq etishning ijtimoiy axamiyati.
3. Tafakkur va xissiy bilish. Tafakkur turlari.
4. Tafakkurning individual xususiyatlari.
5. Mustaqil fikrlash so\lom ma`naviyatning mezoni sifatida.
Tayanch siz va iboralar
Tafakkur, bilish, anglash, bilish turlari, tafakkur turlari.
Tafakkur- nutq bilan chambarchas bo\liq muxim bir yangilik qidirish va ochishdn iborat psixik
jarayondir, boshqacha qilib aytganda, tafakkur vokelikni analiz va sentiz qilishda uni bevosita va
umumlashtirib aks ettirish jarayonidir. Tafakkur Amaliy faoliyat asosida xissiy bilishlardan paydo
biladi va xissiy bilish chegarasidan ancha tashqariga chiqib ketadi.
Bilish faoliyati sezish va idrok qilishdan boshlanadi va keyin tafakkurga utib ketishi mumkin. Birok
itsagan tafakkur, xatto eng rivojlangantafakkur xam xamisha xissiy bilish bilan, ya`ni sezgilar, idroklar
va tasavurlar bilan boglangan biladi. Tafakkur faoliyati izining butun materialini faqat bita manbadan,
ya`ni xissiy bilishdan oladi. Tafakkur sezgilar va idrok qilish jarayonlari orkali tashki olam bilan
bevosita boglanadi shamda shu tarika tashki olamni aks ettiradi. Kandaydir bir tanaga tegib turgan
kuldan kelayotgan sharakat sezgisi anna shu tananing sharorat xolatini bir xilda sharakterlab Bera
olmaydi. Mana shu sharorat sezgisi, birinchidan, mazkur narsaning issiklik xolati bilan, ikkinchidan
odamning iz xolati bilan (ya`ni ikkinchi xolatda xamma narsa odamning shu gall kulni kanday narsaga
tekgizib turganligiga bo\liq) belgilanadi. Sub`ektning bilish lozim bilgan ob`ekt bilan izaro ta`siri
natijasini faqat xissiy bilish doirasidagina anna shunday umumiy, majmui bevosita bilaqlarga tila
ajratish mumkin emas ekan, demak sezgi va idroklardan tafakkurga itish lozim biladi. Tafakkur qilish
davomida tashki olamni bundan keyingi, yanada chukurrok bilish amalga oshiriladi. Buning natijasida
narsalar, vokealar, xodisalar va boshka shuning kabilar urtasida murakkab izaro bo\lanishlarni ajratish,
echish mumkin biladi. Tanning sharorat xolatini aniqlash bilan bo\liq bilgan yuqoridagi oddiy
misolning izidan Yana foydalanamiz. Bu xolda –tafakkur tufayli-yuqoridan kursatilgan shar ikki izaro
bo\lanish xolatini bir-biridan kandaydir ajratish, abtsraktsiyalashtirish imkoniyati tu\iladi. Bunga
bevosita bilish yili bilan erishiladi. Odam tafakkur jarayonida sezgi, idrok va tasavvur
ma`lumotlaridan foydalanadi, lekin shu bilan birga , odam tafakkur jarayonida xissiy bilish
chegarasidan chetga chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, odam tafakkur jarayonida tashki olamdagi
shunday xodisalarni , ularning xususiyatlari va izaro munosabatlarini bila boshlaydiki, ular sezgi va
idroklarimizda bevosita mutlaqo berilmagan biladi shamda shuning uchun ummuiy bevosita kizatish
85
mumkin bilmaydi. Abtsarakt , mavxum, bavosita tafakkur tufayli, bunday kizga kurinmaydigan
elementlar zarrachalarninng vokelikda xaqiqatdan borligi va ma`lum, mutlaqo ob`ektiv xususiyatlarga
ega ekanligini isbotlash mumkin biladi. Bevosita kizatib bilmaydigan zarrachalarning bu
xususiyatlarini xam tafakkur jarayonida ti\ridan-ti\ri yil bilan emas, balki boshqacha yil bilan, ya`ni
bavosita yil bilan bilinadi. Shunday qilib xissiy bilish etarli bilmay kolgan yoki xatto ojizlik qilib
kolgan joyda tafakkur boshlanadi. Tafakkur sezgi, idrok va tasavvurlarning bilish bilan bo\liq bilgan
ularning chegaralaridan tashqariga xam chiqib ketadi. Odamning tafakkur faoliyati uchun faqat xissiy
bilish bilan izaro aloqada bilishgina bilan izaro aloqada bilish xam muxim axamiyatga egadir. Anna
shunda inson psixikasi bilan xayvonlar psixikasi urtasidagi printsipial farqlardan biri namoyon biladi.
Xayvonlarning elementar, juda sodda tafakkuri xamma vakt ayoniy-sharakat tafakkuri boskichida
koladi; ularning tafakkuri xech vakt mavxum, bavosita bilish darajasiga etmaydi. Faqat siz paydo
bilgach, bilinayotgan ob`ektdan ma`lum bir xususiyatni ajratib olib, uni maxsus siz yordamida
tasavvurda yoki tushunchada mutsaxkamlash, kayd qilish imkoniyati tu\iladi. Tafakkur sizda izining
zaruriy moddiy kobigiga ega biladi. Tafakkur faqat siz orkali boshkalr uchun va izimiz uchun xam
bevosita reallikka aylanadi. Inson tafakkurini, u kandlay shaklda amalga oshirilmasin,. Tilsiz amalga
oshirib bilmaydi. Fikrning nutqida ifodalanishi uning tarkib topishidagi muxim shartlardandir.
Shunday qilib, inson tafakkurininng ijtimoiy tarixiy moxiyatini ochik oydin namoyon qilib beradi.
Bilish insoniyat tarixi davomida egalalangan barcha bilimlarning izchilligini zaruriy tarzda taqozo
qiladi. Bilimlarning bu tarixiy vorisligi ularni kayd qilish, mutsaxkamlash va esda saqlaganda bir
odamdan boshka odamga, bir avloddan boshka bir avlodga itkazish yili bilangina sodir bilishi
mumkin. Bilishning barcha bunday asosiy natijalarining anna shunday kayd kilinishi til yordami bilan
kitoblarda, jurnallarda, chizmalarda va boshka kabilarda amalga oshiriladi. Tafakkukr faoliyati
insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida bilimlarni izlashtirish uchun xam (masalan, bolalar
tamonidan izlashtirilishi) va mutldako yangi bilimlarni ochish, egallash datsavval olimlar tamonidan
kashf etilishi uchun xam zaruriy asos bilib koladi. Bilishning til yordami bilan kayd kilingan asosiy
yutuk va natijalarining majmui, ya`ni Fan sistemasi shaklida tarkib topgan bilimlar –fizika, ximiya,
biologiya, sotsiologiya, psixologiya va boshka shuning kabilar xosil biladi. Bilishning mazkur tarixiy
taraqqiyoti va natijasi xosil bilgan ilmiy bilimlar sistemasi bilish nazariyasi (ya`ni falsafaning bir qismi
bilgan gnoseologiya) va logika predmetini tashkil qiladi. Bilish nazariyasi falsafiy predmet bilib ,
butun bilish faoliyatininng eng umumiy qonuniyatlarini irganadi. Bilish nazariyasining falsafiy
nixoyat darajada umumiy jarayonlari asosida inson tafakkurlari bir-birini izaro tuldiruvchi ikkita
konkert aloxida fanlar tamonidan, ya`ni formal logika va psixolgiya tamonidan urganiladi. Logika
tafakkurning mantiqiy formalarini -tushuninchalarini, xukmlarni va xulosa chiqarishlarni irganadi.
Tushuncha shunday bir fikrki, bu fikrda vokelikdagi narsa va xodisalarningn umumiy, muxim, farq
qiladigan (maxsus) belgilari aks ettiriladi. Masalan odam tushunchasining tarkibiga mexnat faoliyati,
86
mexnat kurollarini ishlab chiqarish, nutq vash ular kabi nixoyatda muxim belgilar kiradi. Manna shu
zaruriy beelgilar odamlarni xayvonlardan farqlaydi.
Tushunchalarning mazmuni xukmlarda ochiladi, xukmlar xamisha siz shaklida , ya`ni ogzaki va
yozma shaklda, ovoz chikarib yoki iz ichida va boshka shuning kabi shakllarda ifodalanadi. Xukm
vokelikdagi narsa va xodisalar urtasida mavjud bo\lanishlarning yoki shu narsa va xodisalarga xos
bilgan xususiyat va belgilar urtasidagi bo\lanishlarningn aks ettirilishidan iboratdir. Xukmlar ob`ektiv
vokelikni kanday aks ettirilishlariga karab, ular chin yoki yolgon bilishlari mumkin. Chin xukmlar
narsalar bilan ularning xususiyatlari urtasidagi vokelikda mavjud bilgan bo\lanishlarni ifodalaydi.
Xukmlar umumiy, jiz`iy va yakka biladi. Umumiy xukmlarda mazkur guruxdagi mazkur sinfdagi
xamma narsalar ti\risida nimalardir tasdiklanadi. (yoki inkor kilinadi). maslan , «Xamma baliklar oy
kuloklari (jabrasi) bilan nafas oladi» . Jiz`iy xukmlarda tasdiklash yoki inkor qilish xamma narsaga
talukli bilmaydi, balki ayrim narsaga tallukli biladi. Yakka xukmlarda tasdiklash yoki inkor qilish
faqat bita narsaga tegishli biladi. Boshka xukmlarni keltirib chikaradigan asosiy xukmlar xulosa
chiqarishning asoslari deb ataladi.
Ikkita asosiy tur xulosa chiqarish bir-biridan farq kilinadi.
indivud xulosa chiqarish (indutsiya.
deduktiv xulosa chiqarish (deduktsiya).
Indutsiya jiz`iy xodislardan, misollardan va boshka shuning kabilardan (ya`ni jiz`iy xukmlardan)
umumiy koidalarga karata (umumiy kxukmlarga karata) xulosa chiqarishdir. Masalan, temir xam,
miss xam, alyuminiy xam, platina xam va boshka shuning kabilar elektr tokini itkazish xususiyatiga
ega ekanliklarini aniqlanganidan sung bu barsa jiz`iy, ayrim-ayrim, yakka faktlarni bita umumiy
xukmda: «Xamma metallar elektr tokini itkazadi» deb umumiylashtirish imkoniyati tu\iladi.
Deduktsiya aksincha, umumiy koidalardan (xukmdan) jiz`iy xodisaga, faktga, misolga, vokeaga va
boshka shuning kabilarga karata xulosa chiqarishdan iboratdir. Deduktiv xulosa chiqarishning eng
keng tarkalgan turlaridan biri sillogizmdir. quyidagicha muxokama yuritish induktiv muxokama
yuritmay,… balki umumiydan jiz`iyga va yakkaga karata muxokamani yuritish sillogizmga misol
billa oladi.
Xamma metallar elektr tokini itkazadi.
Kalay-metaldir.
Demak, kalay elektr tokini itkazadi.
Mana shunday sillogitsik deduktiv formula yordami bilan ikkita asosdan (umumiy va jiz`iy asosdan)
kalayning elektr tokini itkaza olishligi ti\risida xukm chikarildi.
Sillogizm tafakkurning juda sodda va shuning bilan birga, juda tipik, mantiqiy formasidir. Anna
shunga uxshash fikr yuritish usullari va formularlari asosida odam izining tafakkur faoliyati
davomida foydalanadigan ma`lum bir tushunchlarini xukmlarni bir-biri bilan solishtirib kirishi
mumkin. Barcha isbotlash jarayoni masalan, matematika teorimasini isbotlash, oqibat natijada shar
87
turli xukmlarni tushunchalarni va shuning kabilarni bir-biri bilan solishtiruvchi soillogizm zanjiri
sifatida kurilgan biladi.
Sillogizm va deduktsiya shamda induktsiyaning barcha formalari tufayli, shar kanday tafakkur
isbotli, ishonchli, qarama-qarshiliksiz biladi, demak, ob`ektiv vokelikni ti\ri ( adektiv) aks ettiradi.
Shuning uchun tafakkurning tushuncha, xukm va xulosa chiqarish bu formalarini maxsus ravishda
urganuvchi formal loika, shuning bilan birga , fikrlash faoliyatining \oyat muxim qonuniyatlarini xam
irganadi.
Formal logika predmeti- tafakkurning xamma tamonlarini iz ichiga olmaydi, balki uning faqat bir
tamonini iz ichiga oladi, u biz yuqorida kurib utkanimizdek, tafakkurning nixoyatda muxim tamonidir
(tafakkurning mantiqiy formalari). Formal logika fikrning allakachon yuzaga kelgan giyo tayyor
tamonalrini – tushunchalarni, xukmlarni va boshka shuning kabilarni tekshiradi shamda ular urtasidagi
ma`lum munosabatlarni irganadi. Shuning bilan birga formal logika bu fikrlarning ya`ni
tushunchalar, xukmlar va xulosa chiqarishlarning paydo bilish shamda rivojlanish bevosita
sharoitlaridan chetlashadi, abtsraktlashadi.
Umumiy va jiz`iy xamma vakt ajralmas izaro bo\liqlikda namoyon biladi.
Formal logika , chunonchi, tafakkurning xissiy bilish bilan izaro bo\lanishdan Tila suratda chetlashadi.
Boshqacha qilib aytganda formal logika psixologiyadan farq qilib, bizning tafakkurmiz sezgilar, idrok
va tasavvurlar asosiad konkret kanday paydo bilishini shamda mazmunan boyishini aslo tadqiq
kilmaydi. Mantiqiy formalarda, masalan, sillogizmda giyo allakachonlar qotib kolgan, butunlay
tugullangan, Tila, aniq va oxirigacha ifodalangan fikrlar, ya`ni tafakkurning tayyor maxsulotalari,
natijalari bir-biri bilan solishtirib kuriladi.
Psixologiya individning tafakkur jarayonini irganadi, ya`ni psixologiya ma`lum bir fikrning kanday
paydo bilishi va rivojlanishini tadqiq qiladi.
Madomiki, tafakkur jarayoni va uning natijalari chambarchas bo\liq va biri ikiknchisisiz yashay omas
ekan, demak psixologiya logika bilan izaro maxkam boglangan shamda tafakkurni urganishda biri
ikkinchisini tuldirib boradi.
Tafakkurni jarayon sifatida psixologiya jixatidan tadqiq qilish ma`lum bir bilish natijalarini xosil
bilishiga olib keladigan ichki, yashirin sabablarini urganish demakdir.
Boshqacha qilib aytganda ,masalan, istagan pedogogik ta`sir odamga ti\ridan-ti\ri va bevosita
emas, balki bavosita ravishda , giyo izimcha, mazkur odamning psixik xolati orkali, ya`ni odaining
xisssiyotlari, fikrlari va boshka shuning kabilari bilan bo\liq ravishda ta`sir qiladi.
Tafakkur jarayoni avvalo analiz, sintez va umumlashtirishdir. Analiz-ob`ektning muayyan bir
tamonlarini, elementlarini, xossalarini, bo\lanishlarini, munosabatlarini va boshka shuning kabilarni
ajratib olib, urganilayotgan ob`ektni shar xil bilaqlarga va komponentlarga (tarkibiy qismlarga) bilish
demakdir.
88
Biron bir narsani analiz qilish davomida bu narsaning \oyat muxim axamiyatli, keraqli, kizikarli va
boshka shuning kabi muayyan bir xususiyatlari juda kuchli kizgatuvchisi biladi va shuning uchun
bunday xususiyatlar olidngi katorga chiqib oladilar. Bunday kizgatuvchilar kuchli kizgalish jarayonini
(datavval bosh miya qismida) yuzaga keltiradi.
Analiz bilan sentiz xamma vakt izaro bo\liqdir. Ular urtasidaga ajralmas birlik taqqoslash bilan bo\liq
bilgan bilish jarayonining izidayok yaqqol namoyon biladi. Tevarak atrofdagi olam bilan tanishishning
dastlabki boskichlarida turli ob`ektlar avvalo taqqoslash yili bilan bilib olinadi.
Takkoslanayotgan narsalarni umumlashtirish davomida-ularni analiz qilish natijasida –kandaydir
umumiylik ajraladi.
Demak shar kanday muxim xususiyat shuning bilan birga bir xil narsalarning mazkur guruxi uchun
umumiy xususiyat xam xisoblanadi, ammo aksincha emas: shar kanday umumiy (uxshash) xususiyat
mazkur guruxdagi ob`ektlar uchun muxim xususiyat bilolmaydi. Iquvchiga masalaning shartlarini
(chizmaning va shuning kabilarni xam) izgartirib tavsiya qilish iquvchining ishi bilmay, balki
ukituvchining ishidir. Izlashtirilgan bilimlarni kuchirishni ti\ridan ti\ri shart sharoitni izgartish bilan
boglash-tashki, pedagogik ta`sirni (ukituvchi tamonidan masala shartini izgartirish) iquvchilar fikrlash
faoliyatlarining natijasi bilangina, ya`ni kuchirish yoki kuchirmaslikning tashki fakti bilan boglash,
munosabat urnatish degan ma`noni bildiradi. Bu erda xali iquvchi tafakkur jarayonining izi xakida,
manna shu tashki natijaga olib keluvchi faoliyatining ichki, spetsifik qonuniyatlari xakida xech narsa
deyilmaydi.
Xaqiqatda masala shartlarini izgartirish psixologik jixkatdan iquvchining fikrlash faoliyati uchun
kulay sharoit yaratildi, degan ma`noni anglatadi. Masala shartlarini izgartirish iquvchiga tavsiya
kilingan masalani analiz qilishi, masalaning eng muxim momentlarini ajratishi va ularni
umumlashtirilishi uchun yordam beradi.
Bir masalaning echish usulini boshka maslaga kuchirish uchun bu masalalar urtasidagi eng muxim
umumiy tamonlari ochish kerak biladi.
Analiz (sentiz xam) umuman tafakkur odamning boshka shar kanday faoliyati kabi xamma vakt
shaxsning kandaydir extiyojlariga asoslanadi. Agar extiyojlar bilmasa xech kanday faoliyati xam
bilmaydi.
Sof tafakkurning izi, fikr yuritish jarayoni iz-izicha fikr yurtimaydi, ulmaydi, balki ma`lum qobiliyat,
xis-tuygu va extiyojlarga ega bilgan odam, individ, shaxs fikr yuritadi. Fikr yuritish faoliyatning
xtiyojlar bilan chambarchas bo\liqligida shunday muxum bir fakt namoyon biladiki, shar kanday
tafakkur shar doim shaxsning tabiat, jamiyat va boshka Tila aks ettiruvchi tafakkuridir.
Masalan iquvchi izi biror yangilik ochish yoki biror narsani bilib olish ishtiyokida emas, balki
kattalarning talablarini bajarish majburiyati orkasida yoki urtoklaridan orkada kolib ketishdan kurkani
uchun dars tayyorlay boshlaydi, maslani echishga kirishadi, bilar utsuda uylay boshlaydi. Birok
tafakkurning datsavvaligi motivi kanday bilmasin, tafakku jarayoni davomida xususiy bilish motivlari
89
ta`sir kilv boshlaydi. Kupincha bunday biladi: iquvchi kattalarning majbur qilishi natijasida , dars
tayyorlashga utiradi, lekin iquv ishlari jarayonida uki yotgan, echayotgan va shuning kabi ishlar
jarayonida iquvchida sof bilish bilan bo\liq bilgan kiziishlar yuzaga keladi.
Tafakkur maqsadga qaratilganlik sharakteriga egadir. Agar xayot va amaliyot davomida odam oldida
yanig maqsad yangi muammo,yangicha axvol va yanig faoliyat sharoitlarinning sharoitlari pydo bilsa,
odamda datslab taakkur qilishga zaruriyat tu\iladi.
Tafakkur yangilikni izlash ochish demakdir. Sharakatning ilgaridan ma`lum bilgan usulllari eski
bilimlar va malakalar bilan cheklanish mumkin bilgan xollarda muammoli vaziyat yuzaga kelmaydi.
Va shuning uchun tafakkur xam mutlaqo talab kilinmaydi.
Muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarurdir. Muammoli vaziyatda odam faoliyat davomida
kupincha kutilmaganda, kandaydir tushunib bilmaydigan narsaga, no`ma`lum, tashvishli narsalarga
duch kelib koladi. Masalan, uchuvchi samoliyot xaydab ketayotganida, tusatdan matorga kandaydir
izgacha noaniq shovkinni paykay boshlaydi. Darxol uchuvchi faoliyatiga sodir bilgan xodisa ma`nosini
ochish uchun zarur bilgan tafakkur kushiladi. Shu tarika yuzaga kelgan muammoli vaziyat anglash
mumkin bilgan masalaga aylanadi. Tafakkur anna shu muammoli vaziyatning qilish natijasida sof
ma`nodagi masala (muammo) paydo biladi va tarkib topadi.
Masalaning yuzaga kelishi muammoli vaziyatdan farq qilib, garchi oldindan bilsa xam mazkur
(ma`lum) va noma`lum (kildirayotgan) narsani taxminan bilaqlarga bilishga ulgirildi. Degan ma`noni
anglatadi. Bu bilaqlarga bilish masalaning siz bilan ifodalangan qismida namoyon biladi.
Noma`lum narsa darxol ma`lum bilib kolar, ya`ni echishlishi uchun tafakkur qilishni talab etadigan
xech kanday masala yuzaga kelmas edi. Aksincha, agar noma`lumni qaysi bir soxada izlash keraqligini
taxminan belgilovchi masalani dastlabki ifodasi bilmaganda-kidirilayotgan narsani minimal darajada
olidndan kira bilish bilmaganda noma`lumni topish mumkin bilmas edi. Noma`lumni qidirish uchun
xech kanday taxminiy ma`lumot, biror tayanch, biror muljal kolmagan bilar edi.
Masalani echish davomida tafakkur jarayoni sifatida xususan yaqqol namoyon biladi. Tafakkurni
jarayon sifatida talqin qilish datsavval fikr yuritish faoliyati determinatsiyaning izi (sababiy
boshlanish) jarayon sifatida amalga oshirilishini bildiradi. Boshqacha qilib aytganda, odam masala
echish davomida masalaning iziga shu chokkacha noma`lum bilgan yangi-yangi shartlarni va
talablarni namoyon qiladi.
Jarayoning dastlabki paytlarida uning bundan keyin sodir bilish yili ilgaridan butunlay va Tila
ravishda programmalashtirilgan biladi. Masalani echish davomida uni amalga oshirishning yangi
shartlari uzluksiz paydo bilib va tarakkiy etib turadi. Vaxolanki, olidndan xamma narsani Tila
programmalashtirib bilmas ekan, fikr yurtish jarayoni davomida doim ti\rilab boirsh, aniqlab itkazib
turish lozim biladi.
Masalani echish yilini topish kupincha birdaniga, tusatdan, bir ondayok ochish, birdan yorishib ketish
vash u kabilar sifatida tasvirlanib koladi. Tafakkurning natijasi, maxsuloti anna shunday kayt kilinadi.
90
Lekin psixologiyaning vazifasi vazifasi anna shu natijaga olib keluvchi fikr yurtish jarayoning ichki
tamonlarini ochishdan iboratdir.
Fikr yurtishning asosiy «mexanizmlarni yaxshi aniqlash uchun, noma`lumni fikran oldindan kira
bilishiga qaratilgan quyidagi uchta izaro qarama-qarshi fikrni kurib chikamiz. Bu fikrlar pisxolgiyada
aytilgan bilib, masalni echish davomida iquvchilarda tafakkurning tarkib topish yilini beligilab beradi.
Bunday tezis ti\ri, lekin etarli emasdir. Xaqiqatda tafakkur davomida noma`lumni minimal darajada
oldindan kirish bir kadamdan kira kiproq biladi.
Ikkinchi qarama-qarshi fikr, aksincha, tafakkur qilish davomida xali kulga kiritilmagan, namoyon
kilinmagan natijani (maxsulotni) ya`ni xali noma`lum qarorni olidindan kira bilish momentini ortirib
absolyutlashtirib va ortiq baxolab yuboradi. Oldindan kirish xamisha faqat qisman va taxminan biladi.
Undan sung darxol natijaning (echimning ) tayyor va Tila tarifiga aylanadi. Tajribali ukituvchi
iquvchiga xech kachon maslaning butun echilish yilini birdaniga aytib bermaydi. Ukituvchi
iquvchiga atsa-sekinlik bilan va kerak bilgan paytda ozgina maslaxat berib, ishning asosiy qismini
iquvchining izi bajarishi uchun imkoniyat yaratadi. Faqat manna shunday yil bilan iquvchining
xakikiy mutsakil tafakkurini tarkib toptirish va rivojlantirish (lekin almashtiri emas) mumkin. Agar
masala echishning asosiy yilini iquvchiga darxol aytib bersak, ya`ni tafakkurning bilajak natijasini,
vaktidan ilgari ma`lum qilib , unga shu tarzda yordam beradigan bilsak, unday paytda bilarning
xammasi iquvchining fikr yurtitish faoliyati taraqqiyotini faqat tormozlashtirish mumkin. Iquvchi
masalani echishning xamma yilini boshidan oxirgi boskichigacha bilsa, uning tafakkuri umuman
ishlamaydi yoki juda passiv minimal darajada ishlaydi. Shunday qilib, ana shu biz yuqorida kurib
utgan shar ikki fikr garchi ulardan birinchisi fikran oldindan kirishga etarli baxo bermasa,
ikkinchisining esa ikkinchi rolini oshirib yuborishiga karamay noma`lumni qidirish jarayonida fikran
olidndan kurshining borligini tonaladi. Uchunchi fikr bilsa, aksincha, masalani echish davomida
oldindan kurshni umuman inkor qiladi.
Oqibat natijada bu xususiyatlardan kandaydir. Birortasi, extimol, mazkur xolat uchun xech kachon
masalani echishninng barcha yoki ayrim taxminiy variantlarini kur-kurona tasodifiy mexaniq ravishda
saralab, karab chiqish usuli bilan ishlamaydi.
Tafakkur qilish davomida karab chikilayotgan ob`ektninng xususan qaysi belgilari ajratilishi , analiz
kilinishi va umumlashtirilishi, garchi minimal darajada bilsa xam, oldindan kuriladi. Ob`ektninng
kanday bilishidan kat`iy nazar, itsalgan xususiyat emas, balki faqat ma`lum xususiyati oldinga itadi va
va nazar doirasidan yukolib ketadi.
Odam izining bilish faoliyatida noma`lumni fikran oldindan kira bilishni kanday qilib amalga
oshirishni aniqlash muximdir. Bu tafakkur psixologiyaninng asosiy vazifalaridan biridir. Bu
vazifalarni amalga oshirishda psixologiya Fani noma`lumni fikran oldindan kira bilish xakidagi
yuqorida kurib utilgan uchta xato fikrni bartaraf qiladi. Bu vazifani xal qilish-tafakkurning asosiy
mexanizmini ochish demakdir.
91
Noma`lum uning bilan umuman ishlab bilmaydigan kandaydir absolyut bushlik emas. Noma`lum
xamisha biror bir ravishda kandaydir ma`lum faktlar bilan bo\liq biladi. Yuqorida ta`kidlab
utilganidek, itsalgan masalada xamma vakt nimadir ma`lum biladi (masalaning asoiy shartlari ,
talablari, savollari). Ma`lum va noma`lum urtasidagi bo\lanish shamda munosabatlarga asoslanib, shu
paytgacha yashirin, noma`lum bilgan kandaydir yangilikni qidirish va topish mumkin biladi.
Tafakkur jarayonida ob`ekt tabora yanigdan-yangi aloqalarga kirishadi va anna shu munosabat bilan
yangi tushunchalarda kayd kilinadigan izining yangidan-yangi xususiyatlari va sifatlari bilan
namoyon biladi. Shunday qilib , ob`ektdan giyo barcha yangi mazmun olinadi. Ob`ekt giyo shar gall
izining boshka tamoni bilan ugriladi, unda yanigdan-yangi xususiyatlar namoyon biladi.
Analiz kilayotgan ob`ekt kirishgan aloqa va munosabatlar setsimasini ochish davomidagina odam
bu ob`ektninngsh xali ma`lum bilmagan yangi belgilarini ocha boshlaydi va analiz qilib, ularni
paykay boshlaydi.
Tasodifiy aytib berish kupincha biror yangilikni ochishga va kashf qilishga yordam beradi. Birok
anna shunday aytib berishdan foydalanishda, tafakkur jarayonining yuqorida kursatib utilgan
qonuniyati namoyon biladi. Masalani echish utsuda zur berib uylaydigan kishigigna baxtli baxtli
fursatni anglash va undan foydalanishi mumkin. Xamma gap biror tashkaridan aytib berish borib
tushadigan zamin umuman ichki sharoit sistemasini qanchalik tayyorlanganligidadir.
Boshka bir xolda esa, aksincha fikr yuritish jarayonining bita boskichining izida shar xil darajadagi
aytib berish (masala echish qismlarining kiproq yoki ozrok qismi) tavsiya etilgan. Bunda asosiy
eksperemental masalani echish uchun lukma tariqasida kushimcha yordamchi, birinchi masalani
echish printsipida xal kilinadigan , unchalik kiyin bilmagan ikkinchi masala berilgan.
Umumlashtirish va uning natijasi bilmish kuchirish datsavval shar ikki masalani faoliyatining bita
yaxlit analiz va sentiz jarayonida kushishiga bo\liqdir. Umumlashtirishningn borishi (kuchirishning
xam) masala va ay tib berish urtasidagi aloqaning analizninng qaysi boskichida (oldingi yoki oxirgi
boskichida) amalga oshirilishiga bo\liq biladi. Jaranyon natijasi (kuchirish va aytib berishdan
foydalanish) masalaning analizi yuzasidan tekshiriluvchining izi kilgan ishga bo\liqdir.
Iquvchininng tashkaridan berilgan yordami kanday kabil qilishiga karab psixik jarayonninng itishi
xakida fikr yurtitish mumkin. Tashkaridan aytib berishning ekspremental metodikasi fikr yuritish
faoliyatining ichki, iziga xos qonuniyatlarini tekshirish imkoniyatini beradi.
Tafakkur va masala echish izaro bir-biri bilan maxkam boglangandir. Lekin tafakkurni masala
echish vositasida aylantirib, ularni bir-biriga tenglashtirish mumkin emas. Masalani echish faqat
tafakkur yordami bilan amalga oshiriladi, masala echishning xech kanday boshqacha yili yuk. Birok
tafakkur masala echishdagina namoyon bumaydi. Yuqorida kursatib utilganidek, fikr yurtish jarayoni
faqat iquvchilar oldiga kuyilgan , tarikb topgan (chunonchi maktab masalasi tipidagi) masalalar uchun
zarur emas. Tafakkur jarayoni masalani izining kuyilishi uchun xam yangi muammolarni namoyon
92
qilish va analiz uchun xam zarurdir. Tafakkur masal echish bilan bo\liq bilgan xollarda emas, balki
shuning bilan birga bilimlarni izlashtirish, ukish jarayonida matnni tushunish va boshka xollarda
xam kerakdir.
Garchi tafakkur masala (muammo) echish vositasiga aylantirilmasa xam, lekin uni aynan masala
echish davomida , yangi iquvchininng izi iz kuchiga yarasha muammo va savollarga yondoshib,
ularni ifodalab echish davomida tarkib toptirish xammadan kira yaxshirokdir. Sunggi yillarda
muammoli vaziyatni va masalani psixologik tadqiqot qilish asosida iquvchilarga beriladiagn muammoli
ta`limninng metodlari ishlanmokda.
Psixologiya Fani iquvchining yilidagi xamma qiyinchiliklarni bartaraf etish kerak emas, degan
xulosaga kelinmokda iquvchi anna shu qiyinchiliklarni bartaraf qilish jarayonidagina izining aqliy
qobiliyatini rivojlantira oladi. Pedogogikaninng yordami va raxbarligi zarur qiyinchiliklarining
yukotmay balki iquvchilarni bunday qiyinchiliklarni izlashtirishninng engishiga urgatishdan iborat
bilmogi lozim.
Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi sodda va birmuncha shartli klassifikatsiyasi
tarkalgandir: 1) kurgazmali sharakat; 2) kurgazmali obrazli va 3) mavxum (nazariy tafakkur.
Tarixiy taraqqiyot davomida odamlar iz oldilarida turgan masalalarni datslab Amaliy faoliyat nuktai
nazaridan echganlar; keyinchalik undan nazariy faoliyat ajralib chikkan. Masalan, bizning izok
avlodimiz erni datsavval Amaliy (kadamlab ulchash) ravishda ulchashga urgangan va shunday
keyingina manna shunda yamaliy faoliyat davomida tuplangan bilimlar asosida atsa sekin maxsus
nazariy Fan sifatida geometriya Fani yuzaga kelgan va rivojlangan. Bu shuni anglatadiki sof nazariy
faoliyat birlamchi emas, balki Amaliy faoliyatninng izi birlamchidir. Amaliy faoliyatning taraqqiyoti
davomida undan nisbatan mutsakil nazariy fikr yuritish faoliyati ajralib chiqadi.
Kurgazmali obrazli tafakkur sodda formada kupincha bogcha yoshidagi bolalarda ya`ni 4-7
yoshdagi bolalarda paydo biladi. Bu yoshdagi bolalarda tafakkurninng Amaliy sharakatlar bilan
aloqasi garchi saqlanib kolsa xam, lekin bu aloqa avvalgidek bor, ti\ri va bevosita bilmaydi.
Bolalarda yassilantirib non shakliga keltirilgan sokkaga ozgina bilsa xam xamir kushilmagani , faqat
uning shakli izgartilganini kurib turadilar. Shunga karamay tekshirilayotgan bolalar non shaklida
kelitirilgan sokkada xamirning mikdori ortgan deb xisoblaydi.
Bolalar Amaliy va kurgazmali –xissiy tajribalari asosida ularning maktab yoshidagi davrlarida
avval sodda shakldagi mavxum tafakkur , ya`ni mavxum tushunchalarga asoslangan tafakkur
rivojlanadi. Tafakkur bu erda faqat Amaliy sharakatlar tarzida va kurgazmali obraz shaklida emas
(idrok va tasavur kabi), balki avval mavxum tushunchalar va muxokamalar shaklida namoyon biladi.
Maktab iquvchilarining matematika , fizika, tarix va boshka Fan asoslarini izlashtirish davomida
tushunchalarni egallashlari ularning aqliy taraqqiyotlari uchun katta axamiyatga egadir. Matematika ,
geografiya, fizika, biologiyaga oid va boshka tushunchalarni maktab ta`limi davomida tarkib toptirish
va izlashtirish juda kup tadqiqotlarning predmetini tashkil etadi.
93
Maktab ta`limining oxiriga kelib , bolalarda ma`lum darajada tushunchalar setsemasi tarkib topadi.
Iquvchilar faqat ayrim tushunchalarni emas (masalan, solishtirma ogirlik, sut emizuvchi, tankidiy
realizm, va boshkalar), balki tushunchalarning butun bir sinflari yoki setsemalarini xam (masalan,
geografik tushunchalar sitemasi) muvaffakkiyatli ravishda ishlata boshlaydilar.
Xatto eng muxim tafakkurning xam xissiy bilish chegarasidan ancha chiqib ketishiga karamay, xech
kachon sezgi, idrok va tasavvurlarda Tila-tukis ajralib ketmaydi. Fikr yurtish faoliyatiining kurgazmali
xissiy tajriba bilan bunday chambarchas bo\liq bilishi iquvchilarda tushunchalarni tarkib toptirish
davomida Yana xam katta axamiyatga egadir.
Shar kanday kurgazmalilik xam shar kanday sharoitda maktab iquvchilarida mavxum tafakkurning
tarkib topishi uchun kulay sharoit yarata bermaydi. Kurgazmali kurollarda va illyutsratsiyalarda
Erkin, konkert xissiy tavislotlarning xaddan tashkari kupayib ketishi bilib olinayotgan ob`ektninng
asosiy muxim xususiyatlaridan iquvchining diqqatini chalgitib yuborishi mumkin.
Iquvchilarning tushunchalarni izlashtirishlari davomida mavxum tafakkurlarning rivojlanishi ularda
kurgazmali sharakat, kurgazmali obrazli tafakkur bundan keyin tarakkiy etmay kuyishini yoki
umuman yukolib ketishini anglatmaydi. Aksincha, shar kanday fikr yurtish faoliyatining bu
boshlangich va dastlabki shakllari mavxum tafakkur bilan birga shamda uning ta`siri ositida
rivojlanib ilgarigidek takomilashib boradi.
Tafakkurning individual xususiyatlari turil odamlarda shu tarika namoyon biladiki, fikr yurtish
faolityaining bu shar xil va izaro bir-birini tuldiruvchi turlarga shamda shakllarining munosabati
ularda xam shar xil tarzda yuzaga keladi. Tafakkurning individual xususiyatlariga bilish
faoliyatining mutsakillik epchillik, fikrning tezligi va boshka sifatlari xam kiradi.
Tafakkurning mutsakillig datsavval yangi masla yangi muammoni kira bilish va kuya bilishda
namoyon biladi. Taakurning ijodiy sharakteri xudi manna shunday mutsakillikka Erkin ifodalanadi.
Tafakkurning ixchamligi shundan iboratki, masalani echishining boshda belgilangan yili atsa-sekin
yuzaga chiqadigan va avvaldan xisobga olib bilmagan muammo shartlarini kanoatlantirmasa, anna shu
yilni izgartira olishdan ibortadir.
Masalan, ayrim yaxshi iquvchilarni, xatoyu kori sinf iquvchilarni doskaga chikarib , ulardan yangi
maslani echish talab kilinganda , xayajonlanib, butun sinf oldida izlarini yuqotib kuyadilar. Bu salbiy
emotsiyalar giyo ularning tafakkurini tormozlab kuyadi. Fikr juda sekin va juda tez-tez
mvaffakkiyatsiz ishlay boshlaydi. Garchi izlari uchun tinch sharoitda (doskaning oldida emas, uyda
yoki partada utirganda), usha iquvchilar usha maslaning izini xatto undan kiyinrok masalalarni xam tez
va yaxshi echadilar. Fikrning tormozlashtiruvchi xis va tuy\ular ta`sirida jiddiy sekinlashuvi kupincha
imtixonlarda xam namoyon biladi. Boshka bir iquvchilar aksincha, imtixon paytida xayajonlansalar,
ularning tafakkuri sekinlashmaydi, balki tezlashadi. Anna shunday sharoitda ular odatdagidek tinch
sharoitdagiga qaraganda ancha yuksakrok natijalarga erishadilar. Ayrim iquvchilarning anna shu
94
individual xususiyatlarini, ularning aqliy qobiliyatlarini ti\ri baxolash uchun maxsus xisobga olish
zarurdir.
Tafakkurning yuqorida kursatilgan barcha va boshka juda kup sifatlari uning asosiy sifati yoki
belgisi bilan chambarchas bo\liqdir. Shar kanday tafakkurning eng muxim belgisi, uning ayrim
individual xususitlaridan katie nazar muxim tamonlarni ajratib, mutsakil ravishda tabora yangi
umumlashtirishlarga kela bilishdan iboratdir. Odam uylayotgan paytda, bu uyning xatto juda Erkin,
kizik, yangi va favkulodda bilishiga karamay biror narsa yoki xodisalarni sharxlash bilan
cheklanmaydi.
Tafakkur mazkur xodisaning moxiyatini chukurrok ochib, tashki jixatdan bir-biridan qanchalik farq
qilishidan katie nazar ozmi yoki kupmi bir xil xodisalarni barchasining umumiy taraqqiyot qonunini
kash etib, zarur ravishda oldinga karab boradi.
Maktab iquvchilarining tafakkuri xali juda katta etarli foydalanilmayotgan rezervlar shamda
imkoniyatlarga egadir psixologiya va pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri anna shu rezervlarni
Tila ochish asosida ta`limni yanada samarali shamda ijodiy qilishdan iboratdir.
Tushunish va tafakkur kilishning ijtimoiy moxiyati. Inson idrok kilgan, xotirasida saklab kolgan
narsalarning barchasi uning uchun ma`lum ma`no va moxiyatga ega buladi. Aks xolda u eslab kolmaydi
xam, keyingi safar analogii ob`ekt Bilan tuknash kelganda, unga diqqatini karatmaydi xam, figura fonta
aylanib kolaveradi. Ya`ni, biz kurgan, eshitgan, xis kilgan narslarimizning barchasi ma`noli, kerak bulsa
ma`nili bulishini xoxlaymiz. Shunisi xarakterliki, anna shunday narsa va xodisalarga biz tamondan
beriladigan ma`no xar bir aloxida shaxs tamonidan turlicha idrok kilindai. Masalan olim uchun xar
kanday kitob xayotining ma`nosi bulsa, lexkon uchun er va undan olinadigan xosil - axamiyatli
xisoblanadi. Xattoki, bita narsaning uzi turlicha odamlar uchun turli xil ma`no va mazmun kasb etadi.
Bu xulosalar aslida tafakkur va fikrlash jarayonlarining nakadar murakkab tabiatiga ega ekanligidan
daloalt beradi. Lekin shunday bulsa xam shuni ta`kidlash joizki, birinchidan, tafakkur va fikrlash
jarayonlari - bu bilish jarayonlari;
*ikkinchidan, ular xam shaxs tamonidan borliqni aks ettirish shakli, umumlashtirilib, bilvosita aks
ettirish shakli;
*uchunchidan, bu jarayonlar xam eksperemental psixologiya tamonidan urganiladi;
*turtinchidan, tafakkur bilishning eng oliy va yukori darajadagi shaklidir.
Tafakkurning oliyligi va murakkabligi shundaki, u idrokdan farkli, bevoista aks ettirish bulmay,
narsalar va ularning xossalarini ular yuk paytda xam aks ettirishga imkon beradi.
Taafkkur kilishimizni ta`minlovchi organ - bu bizning miyamiz. Barcha xisob kitob ishlari - eng
elementar xarakatlarni rejalashtirishdan tortib. murakkab mavxum teoremalarni isbot kilishga karatilgan
operatsiyalar miyada sodir buladi. Shuning uchun xam charchab turgan paytda odamdan biror kiyinrok
masala xususida fikr bilidirishin surasangiz, xozir boshim ogrib turibdi, juda charchaganman, biroz
uzimga kelay, keyin fikrlashamiz.
95
Kallamizga kelgan barcha uy xayollar-bu fikrlardir. Normal insonli fikrimiz tasavvur qilib
bulmaydi.
Tafakurning turlari. Insoning fikrlarsh jarayoni taxlil kilinganda, uning kanday shakllarda kechishi
axamiyatli bulib, bu uning turlari va shunga kura fikrlashdagi individuallik masalasidir.
Xaet maboynida ukiganlarimiz, ma`lum shart-sharoitlarda konkert dalillar va nazariy bilimlar
asosidagi mushoxada kilgan dalillar va nazariy bilimlar asosidagi mushoxada kilgan bilim va
goyalarimiz asosidagi yuritgan fikrlash jarayoni nazariy tafakkurdir. Undan farkli Amaliy tafakkur
bevoista xayotda va xarakatlarimiz maboynida xosil bulgan fikrlarimizga asoslanadigan tafakkurimizdir.
Kurgazmali tafakurning xususiyati shundaki, u xam odamning real predmetlar Bilan ish kilayotgan
paytdagi fikrlash jarayonini nazarda titadi. Kurgazmali-obrazli tafakkur esa kurgan kechirgan narsalar va
xodisalarning konkert obrazlari kuz oldimizda gavdalangan chogda ularning moxiyatini umumlashtirib,
bilvosita aks ettirishimizdir.
Mantakiy tafakkur. - bu muxim taafakur bulib, sizlar, sizdla ifodalangan bilim, goya
tushunchalarga tayangan xolda bevosita idrokimiz doirasida bulmagan narsalar yuzasidan chikargan
xukmlarimiz, mushoxadalarimiz bu tafakurga misol bulla oladi. Mashxur olim K Yung insonlarni
fikrlarshag kura asosan ikki toifaga bulgan edi.
1. Intuitiv tiplar. Bu shunday toifali kishilarki, ularda kupincha xissiyotlar mantikdan ustup keladi
v amiya faoliyati buyicha xam ung yarim sharlar faoliyati chapnikidan ustunrok buladi.
2. Fikrlovchi tiplar. Bunday kishilarda doimo mantik, muloxaza xissiyotlardan ustun buladi va
miyasining chap tamoni uziga nisbatan dominatga (ustun) xisoblanadi. Bundaylar gapira boshlasa,
kupincha, Faylasuf bulib ket-e, deb xam kuyishadi.
Tafakur shaklari va operatsiyalari. Tafakkur kilish shaklari yoki uning maxsuliga tushunchalar,
xukmlar va xulosa chikarish kiradi.
Tushunchalar - tafakurning shunday shakli yoki maxsuliki, unda narsa va xodisalarga xos bulgan
eng umumiy va xarakterli xususiyatlarga xos bulgan eng umumiyva xarakterli xususiyatlarni uzida aks
ettiradi. Xukmlar- atrofimizdagi narsalar va xodisalar urtasidagi bogliklikni aks ettiradi.
Xulosalar - mantikiy tafakurning Yana bir shakli, maxsuli bulib, ular fikrlar, xukmlar va
tushunchalar urtasidagi boglanishdan Yangi bir fikrlarni keltirib chikarishni nazarda titadi.
Mustashkamlash uchun savollar.
1. Tafakkur nima?
2. «Tafakkur buyuk mijiza» iborasini sharxlang?
3. Mantiqiy bilish nima?
4. Bilish chegaralari bormi?
96
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
Xissiyot.
Reja.
1. Xissiyot xakida umumiy tushuncha.
2. Xissiyotning ma`lum qiluvchilik va boshkaruvchilik funktsiyasi.
3. Xissiyotning muxim sifatlari.
4. Emotsional xolatlarning fiziologik asoslari.
5. Odamlar bilan xayvon emotsiyalarining sifat jixatidan farqi.
6. Xissiy kechinmalarning formalari.
Tayanch siz va iboralar
Xissiyot, xis qilish, xissiy bilish, azobdanish va roshatlanish, qirqish
Xissiyot vokelikning aks ettilishidir. Odam Ayni bir vaktning izida tirik organizm va jamiyat a`zosi
bilishi bilan birga, iz miyasida, aloxida shaxs sifatida, ayrim ob`ektlar bilan qiladigan ob`ektiv
munosabatlarini aks ettiradi.
Xissiyot – odam miyasida uning real munosabatlarining, ya`ni extiyojlar sub`ektining uning uchun
axamiyatli ob`ektlar bilan bilgan munosabatlarining aks ettirilishidir.
Xissiyot inson psixikasining iziga xos soxalari, shaxs faoliyatining ayrim tamoni sifatida
sharakatdagi va iz miyasida tevarak atrofdagi olamni aks ettirayotgan odam tamonidan turli xilda
ichdan kechiriladi. Birinchidan, xissiyot olamda sodir bilayotgan xodisa va narsalardan shaxs
97
sifatidagi odam uchun axamiyatli bilganlari xakida darak beruvchi signallar setsimasi xisoblanadi.
Mazkur xolda sezgi a`zolariga ta`sir qiluvchi cheksiz mikdordagi kizgovchilardan ayrimlari aniq bilib
ajraladi. Bir-birlari bilan kushilib ketadi va paydo bilgan xissiyot giyo sementlangandek maxkam
birlashib ketadi va maxkam birlashib ketadi. Natijada ular tasurot uygotib, biror xissiy ton bilan
ifodalangan xotira obrazlari tariqasida saqlanib koladi. Buni fiziologik jixatdan shunday tushuntirish
mumkinki, ma`lum kizgalishlar tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik yoki notinchlik xakida signalga
aylanadi, xissiy kechinmalar esa insoning shaxsiy tajribasi tarkib topadigan shartli reflekslar
setsimasining mutsaxkamlanishi sifatida namoyon biladi. Xissityoning manna shu signal funktsiyasi
psixologiyada xissiyotning imperessiv tamoni deb ataladi. (Latincha impessio- sizidan olingan bilib,
taassurot degan ma`noni anglatadi.)
Ikkinchidan, xissiyot tasavvur kilinayotgan va fikrdagi maqsadlarga mayl intilishni uygotib,, inson
faoliyati va ayrim sharakatlarning (shuning bilan birga ularning bajarish usullarining) izok yoki kiska
muddatli motivga aylanadi. I.P. Pavlov tirik mavjudotlarning atrofimizdagi muxitga moslashuvida
xosil kilinadigan yoki bizuladigan dinamik tseroteplar orkali biror xissiyotning va emotsional
kechinmalalrning ijobiy yoki salbiy sharakterlarini tushuntirib berdi. Bunda dinamik tserotip deganda,
tashki tasurotlarning ma`lum tartibda qaytarilishi natijasida xosil kilingan shartli reflektor nerv
bo\lanishlarining barqaror setsemasi tushunilgan. Shar turli qiyinchiliklar va karshiliklarga duch kelish
natijasida dinamik tsereotipning «izgarishi» salbiy emotsional xolatni yuzaga keltiradi.
Olamni biluvchi va izining maqsadga muofik faoliyatida uni izgartiruvchi shaxs xissiyotining
sub`ekti , uning namoyondasi va uni ichdan kechiruvchi zotdir. Xissiyot ma`lum sub`ektdan
tashkarida paydo bilmaydi va yashamaydi. U xamma vakt kimningdir xissiyoti biladi. Odamning
Amaliy va nazariy faoliyati qaratilgan shamda shuning bilan birga unda emotsional taasurot va yuzda
tegishli ifoda tugdiradigan narsa va xodisalar xissiyotning ob`ekti deb ataladi.
Barcha sub`ektiv narsalar iz kelib chiqishi va iz moxiyati jixatidan xamma vakt kandaydir ob`ektiv,
real, ya`ni moddiy bilib, odam boshiga itkazilgan, unda qayta ishlangandir. Ob`ektiv olam paydo
qiladigan sub`ektiv xissiyot faqat tanadagi izgarishlarda emas, balki sharakatlarda, muloxazalarda,
shaxsning xatti sharakatlarida xam real namoyon biladi.
Odatda shaxsning xayot faktlariga nisbatan bilgan emotsional munosatlari asosiy ikkita sifatga- ijobiy
va salbiy sifatlarga ajratiladi. Bu shu narsa bilan bo\liqki, xissiyot paydo bilgan extiyojni
kondiradigan, kondirgan yoki kondirishi mumkin bilgan yoki, aksincha, bunday kondirilishiga xalakit
beradigan, karshilik qiladigan narsalarning kursatgichi xisoblanadi. Masalan, ovkatga bilgan
extiyojning kondirilishi roxatlanish xissini yuzaga keltiradi. Extiyojlarning normal kondirilishiga
xalakit beradigan narsalar noxushlik, norozilik xissini xissini yuzaga keltiradi. Xatto extiyojlarni
kondirishga xalakit beradigan kamchiliklar xakida eslashning va bu kamchiliklarning takrorlanishidan
xavsirashninng izi ba`zan nixoyatda yokimsiz biladi.
98
Birok emotsional xolatlarning iziga xos asosiy turtta sifati xakida gapirish ti\rirok bilar edi.
Shaxsning iz xissiyoti ob`ektiga ijobiy va salbiy munosabatlaridan tashkari, ikilanish xolatlari va,
shuning bilan birga , noaniq tushunish munosabatlari xam biladi. Bilarni roxatlanish va
kanoatlanmaslik xisslariga kushib bilmaydi.
Ikki taraflama xissiyotda (boshqacha qilib aytganda, ambivalent xissiyotda) roxatlanish va
azoblanish kushilib va biri ikkinchisiga utib ketmaydigina emas, balki bunday birga bilish
kechirilayotgan xissiyotning zarur sharakterli sifatlaridan birini tashkil qiladi. Masalan rashk xissida
muxabbat bilan nafrat nixoyatda iziga xos ravishda birlashib ketgan biladi. Xissiyotning ikki
taraflama bilishini shuning bilan tushuntirish mumkinki real narsalar, kiyofa va xususiy sharakatlar,
xususan, xayotiy vaziyat odatda iz mazmuni jixatidan \oyat murakkab biladi, shamda ular bilan
odamning aloqasi kupincha kandaydir sodda munosabat bilan tugallanmaydi. Turits tashnalikdan
azoblanib iz extiyojini mizdek suv bilan kondiradi va bundan u giyo roxatlanishi kerak edi. Birok
shunday vokea yuz berishi mumkinki, suvda, masalan, neft xidi bilishi mumkin. Bunda Ayni bir
ob`ektning izida Ayni bir vaktning izida odam birdaniga xam roxatlanish va xam noxushlik xissini
kechiradi. Badiiy adabiyotda bunday ikki taraflama xissiyotga juda kup misollar bordir: «sevaman va
nafratlanaman», «roxatlanaman va uyalaman», «xijron shirin kaynu, yokimli azoblanish» va xakazo.
Sub`ektning xissiyot predmetlariga nisbatan emotsional munosabatlarning turtinchi sifati odatda
kiska muddatli emotsional reaktsiyaning noaniqligidir,lekin, ba`zan, ayrim ob`ektlarga –ularni
tushunish bilan bo\liq bilgan ob`ektlarga nisbatan ancha vaktga davom etgan xisiyotlar xam
emotsional munosabatlarning sifati billa oladi. Odam yangi narsaga duch kelar ekan, bu narsa
kupincha, uni tulkinlashtiradi, idrokida mazkur narsani tevarak atrofdagi muxitdan ajratib olib, unga
nisbatan ajablanish, xayratlanish, xavas va qiziqish xissiyotini kechiradi. Bu yangi taasurotlarni
dastlabki anglashning emotsional tamonidir. Narsa tirik mavjudot, tabiiy yoki ijtimoiy muxitning
notanish yoki tushunib bilmaydigan xodisasi kandaydir biror yaqqol ifodalangan extiyoj bilan boglanib
qolishdan va iziga nisbatan birmuncha barqaror munosabat yuzaga keltirishdan oldin, iz moxiyati
jixatidan bilish faoliyati bilan kushilib ketadigan emotsional xolatning predmetiga aylanib koladi.
Yuqorida kursatib utilgandek, xissiyotlar iz mazmuni jaxtidan nixoyatda xilma-xildir. Xissiyotlarning
mazmuni odamning xayoti keyingi taraqqiyot imkoniyatlari bo\liq bilgan narsalarga nisbatan
munosabatlari, ba`zan esa, bevosita roxatlanish yoki azoblanish xislarini yuzaga keltiradigan narsalarga
nisbatan bilgan munosabatlarni tashkil qiladi. Boshqacha qilib aytganda, odamning xisiyotlari
turlicha moddiy va madaniy extiyojlarga asoslanadi. Paydo bilgan extiyojni kondiradigan yoki
kondirishga yordam beradigan narsa ijobiy emotsional xolatni yuzaga keltiradi. Keyinchalik bu
barqaror xissiyot tariqasida mutsaxkamlanib koladi.
Ayrim xissiyotlar ularni yuzaga keltiruvchi sabablarning kqayta ta`siri natijasida mutsaxkamlanib,
shaxsning xukmron emotsional xususiyatiga aylanadi. Odamlarni xushfe`l yoki, aksincha, jaxolatli,
99
kurkok yoki botir, kizikuvchan yoki sovkkon, mexribon yoki kurs va xakazo kishi sifatida sharakterlash
mumkin.
Odamning xissiyotlarida barqaror va izgaruvchan komponentlar birligi mavjuddir. Xissiyotlar, xatto
shaxsning xukmron emotsional xususiyati bilib kolsa xam \oyat murakkab izgarishlarga uchraydi.
Xissiyot taraqqiyotining yinalishini tushunish, uning oqibatlarini oldindan kira bilish va xissiyotlar
izgarishlar dinamikasini paykash nixoyatda muximdir.
Xissiyotlarning dinamikasi bir kator xollarda boshqacha sharakter va yinalishga ega biladi. Xissiyot
tariqasida jarayon bilan bir katorda pasayish, uchib qolish xollarini xam kizatish mumkin.
Ukituvchi iquvchilarning bir kolipdagi turlicha pand-nasixatlarga, tartibga chakiruvchi gaplarga,
kaytra beradigan, lekin amalga oshirilmaydigan pupisalarga vash u kabilarga emotsional adaptatsiya
xosil qilish imkoniyatlarini xisobga olish lozim. Agar shaxs uchun xissiyot ob`ektida mazmun
tugallangan bilsa, bunday xolda emotsional tuyinish xolati paydo biladi. Anna shunday ilgari odamni
kiziktirgan narsa keyinchalik kishining jaxlini chikaradi va zeriktiradi, yokimli narsa yokimsiz narsaga
aylanadi. Odamga yokkan musikali pessa, ashula shunga uxshash narsalar bir necha martalab
surunkasiga eshitila bergach, odam xayojonlanmaydi, xissiyotlavri uygonmaydi., kayfiyat
yaxshilanmaydi, aksincha, kishining gashini keltiradi.
Barcha psixik jaraayonlar singari, emotsional xolatlar xam miya faoliyatiningn natijasidir.
Emotsional xolatlarning paydo bilishiga tashki olamda yuz beradigan izgarishlar xayot faoliyatining
ortishi yoki pasayishiga bir xil extiyojlarning uygonishi va boshkalarning yuqolishiga shamda odam
ogrganizmning ichida sodir biladigan jarayonlarning izgarishiga olib keladi. Emotsialar uchun
sharakterli bilgan fiziologik jarayonlarning asosi murakkab shartsiz va shartli reflekslardir. Ma`lumki,
shartli reflekslar setsemasi katta miya yarim sharlari putsida xosil kilinadi.
Miya katta yarim sharlarining putsi noral sharoitda putslok otsi markazlariga boshkaruvchilik,
asosan tormozlashtirish tarzida ta`sir kursatadi va shunday qilib xissiyotlarning tashkarida ifodalanishi
ushlab kolinadi. Bildirilmaydi. Agar miya putsim nixoyat darajada kuchli kizgolish xolatiga kelsa va
kuchli kizgovchilarning ta`siri bilan uning boshkaruvchilik funktsiyasi bizulsa, chunonchi odam ita
charchasa , mats bilsa , irradatsiya natijasida putslok otsidagi markazlar xam kizgoladi, ifodali
sharakatlarni nazorat qilish yukoladi. Odam izini odatdagidek tita olmay koladi. Shunday qilib
emotsional xolatdagi vaktlardla insonda xayot faoliyatining turli tamonlariga talukli intensivliekning
izgarishini kizatish mumkin.
Ma`lum bilishicha, emotsional xolatlar izining fiziologik moxiyati jixatidan katta yarim sharlar
putsining v amiya putsi boshkaradigan putslok otsi sitemasi markazlarining funktsiyasigina bilib
kolmay, balki nerv sitemasi kat`iy ma`lum bilimlarning, chunochi, birinchidan, vazifasi bilmagan, faqat
miyaning boshka mexanizmlari faoliyatini aktivlashtiradigan retikulyar formatsiyaning funktsiyasidir;
ikiknchidan miyaning talamus (kirish tepachlari) deb atalgan va xususan gipotalamus (tepacha otsi
100
qismidagi) deb atalgan joyning kadimgi putslok otsi tizulishlari bilan yarim sharlar yangi putsloki
urtasidagi limbik setsemasining funktsiyasidir.
Ijobiy va salbiy emotsiyalarning xudi shunga uxshash markazlari bosh miyaning yuqorida aytilgan
boshka bilimlaridadir. Ammo roxatlanish va azoblanish markazlari bir-biriga juda yakin joylashgan.
Elektrodlar yordami bilan anna shu juft markazlardan birida xosil kilingan kizgolish ma`lum salbiy yoki
ijobiy extiyoj bilan bo\liqu bilgan ikkita qarama-qarshi emotsiyadan bittasinigina yuzaga kelitradi. Shar
xolda, agar kizgolish yonma-yon joylashgan markazlarga tarkalsa, ambivalent, ikki taraflama reaktsiya
xosil biladi.
Iz sifati jixatidan ijobiy bilgan turli emotsialar, salbiy kechinmalarning ayrim turlariga qaraganda, bir-
biridan ancha yaxshi farqlanadiyu markazlarning joylashishi xakidagi yuqorida tariflangan xususiyatlar
kupchilik emotsiyalarning juftt va karama krashi sharakterga ega ekanligini tushuntirishga yordam
beradi Emotsiya uchun qarama-qarshi emotsiyani topish mumkin: yokadi yokmaydi, kulay-nokulay,
sevgi-nafrat, xursandchilik-gamginlik va xakazo.
«Azoblanish» va «roxatlanish» markazlariga elektr kizgovchisi orkali ta`sir qilish yili bilan
itkazilgan eksprementlardan chikarilgan muxim xulosa, shu bildiki, aynan shu markazlarning
kizgotilishi shartli reflekslar xosil kilinish uchun mustaxkamlovchi omil bildi. Binobarin, ana
shunday elektr kizgovchisi orkali miya katta yarim sharlarining putsida- idrok, xotira, xayol, tafakkur,
malakalar, odatlar, maqsad sari yinalish va xatti sharakat tsereotiplarining asosini tashkil qiluvchi
muvakkat bo\lanishlar (ya`ni indivudning butun ongli faoliyatini tashkil qiladigan xamma narsalar)
xosil kilinadi. shuning bilan birga shartli reflekslarning uchib qolishi, ularning tormozlanish va
binobarin, katta miya yarim sharlari putslogining butun ixcham selektiv (tanlash ajratish) sitseasi miya
tsvolining izunasi buylab, tepalik otsi qismidagi nerv tugunlarida joylashgan bu emotsional
markazlarning doimiy ishlashi bilan bo\liqdir.
Insoning emotsional tamonlarining tadqiqotchilar tamonidan ekspremental ravishda aniqlangan
fiziologik mexanizmlari datsavval karaganimizda yuksak xayvonlardagi emotsiyalarning fizitoligik
mexanizmlaridan nisbatan kam fakr qiladi. Birok biz xissiyotlar mazmuning sifat tamonlariga va
ularni ifodalash formlariga itashimiz bilanok odam xissiiyotlari bilan xayvon xissiyotlari urtasida farq
nixoyatda katta ekanligin kiramiz. Juda kup olimlar xayvonlarda emotsional reaktsiyalarning borligin
etirof etsalar xam, ammo xayvonlarda kanday bilmasin murakkab xissiyotlarning borligi xakida
gapirish mumkin emas deb xisoblaydilar.
Odamda juda kup mikdorda xissiyotlar borki, bunday xissiyotlar xayvonlarda yuk va bilishi xam
mumkin emas. Shuning bilan birga odam va xayvon uchun umumiy bilgan (gazablanish, kurkish,
jinsiy xissiyot, kizikuvchanlik, xursandchilik, gamginlik kabi) emotsiyalar xayvonlarda sifat jixatidan
farqlanadi.
Inson xissityolari tarixiy jixatdan determinlashgan, ya`ni sababiy bo\lanishlarga egadir. Shuning
uchun juda sinchiklab kilingan biologik va fiziologik analiz xam inson xissiyotlarining aniq
101
mazmunini ochib bermaydi shamda bu xissiyotlarning inson shaxsi ongli va ongsiz xatti sharakatlarini
amalga keltiruvchi kuchga, ya`ni motivga aylanish yillarini belgilab Bera olmaydi.
Emotsiyalarning «insoniylashuvi» shunda namoyon biladiki, em otsiyalarda ichdan kechiriladigan
xissiyotlar mazmuning sifatlari xayvonlardagina karaganada solishtirilib bilmaydigan darajada boy
va murakkabdir. Odamlar bilan mexnat, siyosat, madaniyat, oila xayoti urtasidagi paydo bilgan real
izaro munosabatlar shamda, shuning bilan birga tabiat bilan odamlar urtasidagi izaro munosabatlar
juda kup yangi , sof insoniy xissiyotlarning va ularni ifodalash usullarining paydo bilishiga olib keladi.
Odam yuz ifodalari bilan, boshini tebratish bilan, chukur xursinish orkali boshka odamga izining
shamdardligini bildiradi, bolalarga odob bilan javob berishni, suxbatidoshiga ochik chexra javob
berishini, kariyalarga va invalidlarga xurmat bilan joy bushatib berishni va kichik bollarga
mexribonlik bilan munosabatda bilishni urgatadi. Odam iz emotsiyalarini izi boshkaradi, ularning
urinsiz namoyon bilishidan tiyib koladi, ularni axlok, birgalikda yashash koidalari, rasm bilib kolgan
odatlar va qonunlar nuktai nazaridan izi makulllaydi yoki koralaydi.
Emotsiyalarning tashki ifodasi Ayni bir vaktning izida fiziologik va psixologik jixatdan yoritilishni
talab kitladigan muammodir. Bu maslaning murakkabligi, masalan shundan iboratki, shaxsning
xayotida ancha chukur va muxim xissiyotlar oddiy xissiyotlarga qaraganda birmuncha yaqqol
ifodalangan biladi. Chunonchi xayot yilini tanlayotgan yosh uspirindagi xissiyotlar kirashi ularning
jismoniy izgarishlarida va ifodali sharakatlarida tasodifan iflos yilga yiqilib tushganda, biror joyi
uncha jaroxatlanmasa va ogrimasa xam ifodalanadigan uyalish va alam qilish xisiga qaraganda ancha
kuchsiz ifordalanadi. Chamasi emotsional kechinmalar ikkinchi signallar setsemasining faoliyati bilan
maxkam bo\liq bilganda, emotsiyalarni ifolashning oddiy formalari ortiq darajada tormozlansa
kerak: agar emotsiyalar ixtiyorsiz yoki odatdagi oddiy reaktsiyalarinng ma`lum bir tamonidan iborat
bilsa ifodali sharakatlar ancha bevosita va bir ma`noli biladi.
Emotsiyalarning tashki ifodasiga mimika imo ishora, vajoxat va kadi komatning izgarishi, ayrim
tashki sekretsiya bezlarining faoliyati (yosh sulak,ter ajralishi) va ayrim sharakatlarning
xususiyatlaridagi izgarishlar (ularning tezligi,, kuchi, yinalishi, koordinatsiyasi va xakazo kiradi).
Bunga nutqning fonetik izgarishlari, tutilmasdan gapirish yoki aloxida silliklik shamda ifodalikning
yuzaga kelishi, nixoyat xissiyotlar izining Tila yoki qisman ifodasini topadigan xatti sharakatlar
taluklidir.
Xissiyotlar shaxs faoliyatining bir tamoni sifatida kishining keng emotsional soxasidir. Shaxs
emotsional soxasining boylig va kup tamonligi xakida xissiy ton, emotsiyalar, affektlar, jiddiylik
xolatlari va kayfiyat kabi tushunchalar ma`lum tasavvurni bera oladi.
Xissiyot kupincha faqat emotsional tus sifatida psixik jarayoning iziga xos sifat tamoni tariqasida
namoyon biladi. Xissiyot bu erda iz-izicha emas, balki bilayotgan va sharakat kilayotgan shaxsda
ma`lum munosabatni tugdiruvchinarsalar yoki sharakatlarning aloxida xususiyati sifatida anglanadi.
102
Manna shunday emotsional tus-xissiy ton ( affektiv ton) –ayrim xollarda xamma (yoki diyarli xamma)
odamlarda tugma nasliy sharakterga ega biladi. Masaln o\riq va bir kator xaddan tashkari kuchli
kizgovchilar yaqqol ifodlangan yokimsiz xissiy ton bilan ajralib turadi. Merkaptan bir kator boshka
organik organikbirikmalardan chikkan ma`lum xidlar sharkanday normal odam uchun jirkanchdir.
Ayrim shaxslarda ka`tiy ifodalangan xissiy ton iziga xos idiosinkraziya sharakteriga ega biladi.
Ya`ni bunda y shaxs boshka odamlar uchun deyarli befarq yoki xatto yokimli bilgan ma`lum
kizgovchilarga nisbatan xatsalarcha jirkanish bilan munosabatda biladi. Masalan duxobaga tegishni
balik xidini, oyna artilganda chikkan boshka shu xil tovushlarni yoktirmaydigan, kitara olmaydigan
sub`ektlar uchrab turadi.
Kirish, eshitish, xidlash va kinetsetik (sharakat) sezgilar shamda idroklarga tegishli xissiy toni
urganish katta Amaliy axamiyatga egadir. Masalan, xonalarning, devorlarning va troansport
vositalarining rangi ma`lum ranglarning tusi va xususan ularning kushilishidan xosil bilgan yokimli
yoki yokimsiz xissiy ton bilan bo\liq xorlda kishilar mexnatning maxsuldorligiga va umumiy
kayfiyatlariga sezilarli darajada ta`sir qilishi mumkin. Ximiyaviy ugitlardan xosil bilgan yokimsiz xid,
kartoshkalarning boshka xususiyatlarin saqlab kolsa xam, ularning ximmatini keskin tushurib yuboradi.
Emotsiyalar, jarayonlar va xolatlar yoki emotsiyalar (termin tor ma`noda olingan) xissiy
kechinmalarning odatdagi va sharakterli formasidan iboratdir. Emotsiya-bu kandaydir bir
xissiyotning bevosita kechirilishidir (itishidir). Masalan odamda mutsaxkamlanib kolgan xususiyat
sifatida musikani sevishning izi emas, balki u kontsertda yaxshi musikani yaxshi ijrochi tamonidan
eshitib, kechirish, xis qilish natijasida roxatlanish, xayratda qolish kabi xolatlar emotsiya deb ataladi.
Ba`zi xollarda emotsiyalar tasirchanligi bilan ajralib turadi, tsenik biladi (grekcha tsshenvs sizidan
olingan bilib, kuch degan ma`noni anglatadi). Bunlay emotsiyalar ish sharakatlarga , muloxazalar
aytishga undovchi, odamning zur berishin kuchaytiruvchi kuchga aylanadi. Xursandchilikdan odam
toni talkon qilishga tayyor biladi. Urtogiga raxmi kelib, unga yordam berish yilini axtaradi. Faol
emotsiya paytida odam jim tura olmaydi, aktiv sharakat kilmay tura olmaydi. Boshka xollarda
emotsiyalar passivligi yoki xayolchanligi bilan sharakterilanadi. Ba`zan odam kuchli xissiyotni
kechirar ekan, iz xayoliga chumib ketadi. Bunday paytda raxmdillik yaxshi, lekin foydasiz emotsional
kechinma bilib koladi, uyalish yashirin vijdok azobiga aylanadi.
Nixoyatda tez itishi bilan ongda sodir bilib, odamni tez egallab oladigan, jiddiy izgarishlar,
sharakatlarni irodaviy nazorat qilishning bizulishi (izinin tita bilishning yuqolishi) va shuning birga
organizmdagi barcha xayot faoliyatlarining izgarishi bilan sharakterlanadigan emotsional jarayonlarga
affektlar deb ataladi.
Sunggi chorak asr davomida jiddiylik vaziyati yoki tsress deb ataladigan keskin vaziyat sababli
yuzaga keladigan emotsional xolatlarni tabaro katta axamiyat kasb etmokda. Jiddiylik- turli jismoniy
va aqliy ishlar xaddan oshib ketib, xafvli vaziyat tu\ilgan paytlarda zaruriy choralarni tezlik bilan
topishga ti\ri kelganda vujudga keladigan sharakatdir. Iz-izidan ravshanki, manna ushnday
103
sharoitlarning sharakatlarning xammasi biror xil emotsiya xolatlarning paydo bilishi shamda
itishining psixologik xussiyatlarini bilish faqat uchuvchilar , koscherlar , mashinitslar, shofyorlar
uchun emas, balki masalan, sud qarori ayblanuvchi uchun katta axamiyatga ega bilgan sudyalar
uchun, korxona raxxbarlari, iquvchilardan, imtixon oluvchi pedagoglar va boshkalar uchun xam juda
muxim dir.
Odamning xatti sharakatlari va ayrim psixik jarayonlariga ancha vakt davomida tus berib
turuvchi umumiy emotsional xolatga kayfiyat deyiladi.
Kayfiyat nixoyatda shar xil , yakin va ancha izok manbalarga ega bilishi mumkin. Kayfiyatni
kitaradigan asosiy manba odamlarning jamiyatda tutgan nuk`tai nazaridandir. Kichik yoshdagi
bolalarda kayfiyat kup darajada tasodifan paydo biladigan emotsiyalarga bo\liqdir, lekin umuman
ularning kayfiyati izgaruvchanligi, nisbatan kiska muddatliligi bilan ajralib turadi. Katta yoshdagi
bolalarda \oyaviy ta`sir adabiy asarlarning , kinofelmlarning ta`siri, urtoklariva kattalari bilan shaxs
sifatlari, burch, layokat, axlokiy talablar va ularni bajarish xakidagi masalalarni muxokama qilish
axamiyat kasb etadi.
Yuzlab va minglab kechirilayotgan emotsiyalarda, affekitlarda, kayfiyatlarda konkeritlashadigan bu
umumlashtirilgan xislar yuksak xislar deb ataladi. Yuksak xislar iz tarkibiga birmuncha soddarok
turli xsilarni oladi. Lekin yuksak xislarni oddiy xislar yi\indisidan iborat deb bilmaydi, chunki yuksak
xislar izining sifatli mazmuniga va aloxida belgilariga egadir.
Masalan, komsomol topshirigini bajarish uchun bilgan javobgarlik xissi xam tashvishlanish
emotsiyasi bir tamondan, senga ishonib topshirilgani uchun xursandlik bilsa, ikkinchi tamondan
topshirikni bajara olmay qolishdan kurkish xissi sifatida, xam iz kuchiga , gayratiga, iftixoriga
ishonish emotsiyasi sifatida va topshirilgan vazifaga jiddiy karamaydigan urtoklardan gazablanish
emotsiyasi sifatida, xamma shart-sharoitlar xisobga olinganligiga shubxalanish va xakazo sifatida
kechiriladi. Ammo javobgarlik xissininng moxiyati mana shularinng xammasinining oddiy
yi\indisidan iborat emas.
Inson faoliyatining qaysi bir turi qaysi bir soxasi xislardan qaysi birining asosi ekanligiga karab,
yuksak xislarning muxum turalrini sanab itamiz: itsalgan mexnat Faoliyatida kechiriladigan xislarning
muxim turlarini sanab itamiz. Itsalgan mexnat faoliyatida kechiriladigan xislar –praksisi xislar
(yunoncha- praxis sizidan olingan bilib, ish, faoliyat, yumush degan ma`noni anglatadi): axlokiy
xislar(lotincha marolis sizidan olingan bilib, axlokiy degan ma`noni bildiradi);
Etsetik xislar (yunoncha aitseses sizidan olingan bilib) xissiy idrok degan ma`noni bildiradi.
Birinchi navbatda oda biror maqsadni anglabgina kolmay, uni e`tirof etadigan yoki inkor qiladigan,
bu maqsadlarga erishishi yillarini baxolaydigan, ta`sir qilish usullari va kurollarini makullamaydigan,
ularning ti\ri tanlanganligia shubxalanadigan, nixoyat muvaffakiyat yoki mvaffakiyatsizlik xissini
kechiradigan mexnat faoliyatida kizatiladi.
104
Mexnat inson xayotining asosi bilib, insoning mexnatga bilgan emotsional munosabati yuksak xislar
orasida muxim urinni egallaydi. Masalan mexnatni oddiy mexnat sifatida «kiyin», lekin shodlik ishi
sifatida, qiyinchiliklarga uchraganda bardamlik jangovar kayfiyat manbai sifatida, xis kilinadi, biror
ishni mvaffakiyatli tugallanganda kishi aynisa tantana xissiga tiladi.
Axlokiy xislarda odamning boshka kishilarga, kollektivga va izining ijtimoiy burchlariga bilgan
munosabatlari ifodalanadi. Odam bu xislarni kechirar ekan, ma`lum axlokka, ya`ni ijtimoiy axlok
printsiplari va normalari majmuiga asoslanib, boshka kishilarning xatti sharakatlariga yoki psixik
xususiyatlariga shamda izining xususiy xatti sharakatlariga baxo beradi.
Muxabbat xissi tarkib topadigan va namoyon biladigan ijtimoiy munosabatlar insonning xamma
kechinmalariga xam albatta ta`sir qiladi.
Xakikiy muxabbat xissi odamning aqliy va jismoniy kuchlarini aktivlashtiradi, uni ijodiy yuksaqlikka
kitaradi. Odamning xakikiy muxabbati iz ichki kechinmalarini dunyosiga berilib ketib, passiv xolatga
tushib qolishga emas, balki faollikka undashi, kuch-kuvvat bagishlashi kerak.
Axlokiy xislar izlarining taraqqiyoti uchun yakin xisoblangan etsetik xisga doimiy ravishda
tayanadi. Odamlar xayotning turli faktlariga va ularning san`atda aks ettirilishga kandaydir gizallik
yoki xunuklik, fojiali yoki kulguli, olijanob yoki razil, nozik yoki dagal xodisalar sifatida
munosabatda biladilar. Bu xislar tegishli baxolarda, etsetik didlarda namoyon biladi va iziga xos badiiy
lazzatlanish xolatida kechiriladi.
Intellektual xislarda odamning xam xakkoniy fikrlarga, xa soxta, ajablanarli, shubxali, tushunarli
yoki tushunib bilmaydigan, xayratda koldiradigan fikrlarga bilgan munosabatlarni ifodalanadi.
Intellektual xislarga datsavval ajablanish kiritilishi mumkin. Ajablanish inson bilish faoliyatining
ajralmas tamonidir. Ajablangan kandaydir tushunib bilmagan xayratda koldiradigan narsa emotsionalga
berilib ketgan odam izining bilish extiyojlarini kondirishga intiladi.
Xaqiqatni izlash shubxalanish xissi sifatida kechirilishi mumkin.
Nixoyat masalaning echilishi, xaqiqatni topish (yoki xaqiqatni izlashtirish) ishonch xissi bilan bir
vaktda amalga oshishi mumkin. Bu xis odam aktiv bilish faoliyati orkali xosil kilgan \oya shamda
e`tikodlarini xayotga tatbik qilish uchun bilgan kirashning kiyin munitlarida unga madad biladi.
Mustashkamlash uchun savollar
1. Xissiyot, xis qilish nima?
2. Xis qilishda inson sezgilarining irni?
3. Emotsiya nima?
4. Mushabbat xissi deganda nimani tushunasiz?
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s.
105
• Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
Xayol fantaziya.
Reja.
1. Xayol va uning asosiy turlari va jarayonlari xakida tushuncha.
2. Xayol va muammoli vaziyat.
3. Bolalarning uyi va kattalarning ijodiy faoliyatida fantaziyaning roli.
4. Badiiy va ilmiy ijodiyotda fantaziyaning roli.
Tayanch siz va iboralar
Shayol, iy, fikr, fantaziya, tasavvur,
Xayol yoki fantaziya, tafakkur kabi, yuksak bilish jarayonlari katoriga kirib, kishining iziga
xos insoniy sharakteriga ega bilgan faoliyatlarida namoyon biladi. Mexnatning tayyor natijasini
106
xayolga keltirmay turib., ishga kirishib bilmaydi. Fantaziya yordami bilan kutilayotgan natijani
tasavvur qilish-inson mexnatining mexnat jarayoni iz tarkibiga zarur tarzda xayolni iz ichiga oladi,
Xayol inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bilib, mexnatning oxirgi va oralik maxsulotlarida iz
ifodasini topadi. Xayol mexnat natijalarini narsalarda gavdalantirishga undaydi va shuning bilan
birga muammoli vaziyat aniq bilmagan xollarda ish sharakat programmasini tizishni taminlaydi.
Shuning bilan birga xayol aktiv faoliyatni programmalashtiruvchi emas, balki uning urnini
almashtiruvchi obrazlar xosil qilish vositasi sifatida yuzaga chiqadi.
Xayolning psixik jarayon sifatidagi birinchi va muxim vazifasi shundan iboratki, u mexnatni
boshlamasdan oldin uning natijasini tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Xayol mexnatning faqat
sungi natijasinigina emas (maslan, bitkazilmagan tayyor maxsulot sifatidagi tsol), balki mexnatning
oralik maxsulotlarini (mazkur xolda tsolni yasab bitkazish uchun tayyorlanadigan detallarni xam)
tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Binobarin, xayol odamga faoliyat jarayonida mexnat
maxsulotlarining oxirgi va oralik psixik modellarini xosil qilish yili bilan yil-yurik kursatadi. Bu esa
mexnat maxsulotlarini narsalar sifatida gavdalantirishga yordam beradi.
Xayol tafakkur singari, muammoli vaziyatda, ya`ni masala echishning yangi usullarini kidirib
topishda yuzaga keladi. Xayol tafakkur singari, shaxsning extiyojlariga asoslanadi. Extiyojlarni
kondirishning soxta, xayoliy jarayoni sodir biladi, ya`ni bu extiyojlarning kondirilishi mumkin bilgan
vaziyatni jonli, Erkin, tasavvur qilish mumkin. Xayol jarayonlarida amalga oshiriladigan vokelikni
oldindan aks ettirish Erkin tasavvurlar tarzida va konkert obraz shaklida sodir biladi. Shuning bilan
bir paytda tafakkur jarayonlarida oldindan aks ettirish olamni umumlashtirib, vositali tarzda bilish
imkonii beruvchi tushunchlalar bilan ishlashda sodir biladi.
Tafakkur va xayolning uxshash shamda farqlanuvchi tamonlarini karab chikar ekanmiz, muammoli
vaziyat oz yoki kup noaniqlik bilan sharakterlanish mumkinligini kursatib itish lozim. Masalaning
dastlabki ma`lumotlari, chunonchi, ilmiy problemaning dastlabki ma`lumotlari aniq bilsa, masalni
echish yilining moxiyati oldingi bobda yoritilgan tafakkur qonunlariga kiproq tobe biladi. Agar
problemali vaziyat kup jixatdan izining noaniqligi bilan ajralib tursa, dastlabki ma`lumotlarni aniq
analiz qilish juda kiyin bilsa, boshqacha bir xolni kiramiz. Bunday xollarda xayol mexanizmlari ishga
tushadi. Chunonchi dastlabki ma`lumotlarning birmuncha noaniqligi yozuvchining ishiga zarar qiladi.
Muammoli vaziyat sharakterlanadigan turli sharoitlarga bo\liq ravishda aynan bir masalaning izi
xam xayolning yordami bilan, xam kat`iy tafakkur bilan echilishi mumkin. Vaziyatning noaniqligi
nixoyatda katta bilganda, ya`ni bilish shu darajaga kelganda xayol ishlay boshlaydi, deb xulosa
chikarshiga asos bordir. Vaziyat qanchalik odatdagidek, aniq va ma`lum bilsa, fantaziya uchun
shunchalik kam urin koldiradi.
Xayol izining aktivligi va faolligi bilan sharakterlanadi. Shuning bilan birga xayol apparati faqat
atrofdagi olamni izgartirishga qaratilgan shaxs ijodiy faoliyatining sharti sifatida foydalanish mumkin.
Xayol odamni Amaliy aktivlikka undovchi extiyojlarga javob tariqasida ishlaydi. Lekin ayrim xollarda
107
xayol faoliyatining urnida, ya`ni soxta faoliyat sifatida sharakat qilishi mumkin. Manna shu xollarda
odam iziga xal qilib bilmaydigandek kurinadigan masalalardan, turmushning ogir sharoitldaridan, iz
xatolarning takibidan vash u kabilardan yashirish uchun real tasavvurlardan izok bilgan fantatsika
olamiga vaktincha kirib ketadi. Fantaziya xayotda gavdalanmaydigan obrazlarni yaratadi, amalga
oshmaydigan va kupincha amalga oshirib bilmaydigan ish-sharakat programmalarini belgilaydi.
Xayolning bunday formasi passiv xayol deyiladi.
Odam passiv xayolni ixtiyoriy ravishda yuzaga keltirishi mumkin. Ixtiyoriy ravishda yuzaga
keltirilgan, lekin xayotda gavdalantirishga qaratilgan, iroda bilan bo\liq bilmagan xayolning manna
shunday obrazlari shirin xayol deb ataladi. Kandaydir kuvonchli yokimli, kizikarli xakida shirin xayol
surish xamma odamlarga xosdir. Manna shunday shirin xapyollarda fantaziya maxsulotlari bilan
extiyojlar urtasidagi aloqa engil namoyon biladi. Ammo inson xayoliy jarayonlarda shirin xayol surish
xollari kiproq bilsa, bu shaxsning passivligidan dalolat beruvchi nukson xisoblanadi. Agar odam passiv
bilsa, u kelajakda yaxshi xayot uchun kirashmasa, uning xozirgi xayoti esa kiyin, kungilsiz bilsa,
bunday xolda u izining extiyojlari Tila kondiriladigan, itsagan narsasini kulga kirita oladigan, xozirgi
paytda umid xam kila olmaydigan biror mansabni egallaydigan soxta xayotni kup vakt xayol qiladi.
Passiv xayol ixtiyorsiz ravishda xam yuzaga kelishi xam mumkin. Bunday ixtiyorsiz ravishda yuzaga
keladigan passiv xayol asosan ong faoliyatining, ikiknchi signal setsimasining susayishida, odam
vaktincha sharakatsizlik xolatida, uykusirash xolatida, uyeusirash xolatida, affekt xolatida, uyku (tush
kirishda), ongning kasallikka uchrab bizulishida (gallyutsinatsiyada) vash u kabilarda sodir biladi.
Agar passiv xayolni ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlarga bilish mumkin bilsa, aktiv xayolni ijodiy va qayta
tiklovchi xayol turlariga bilish mumkin biladi.
Iz asosida yozilganlarga muovik keladigan obrazlar sistemasini yaratuvchi xayol qayta tiklovchi
xayol deyiladi. Xox darsliklarni, Xox badiiy adabiyotlarni ukishda, geografik kartani yoki tarixiy
tasvirlarni urganishda xayol xayol yordami bilan bu kitoblarda, suratlar va xikoyalarda aks ettirilgan
narsalarni qayta tiklashga ti\ri keladi. Stereometriyani urganishda kerak biladigan fazoviy xayol
chizmalarni va shar xil rasmdagi natural xajmli narsalarga diqqat bilan karashda rivojlanadi.
Ijodiy xayol qayta tiklovchi xayolning bajaradigan vazifasi aniqlab olingach, fantaziya obrazlarining
yaratilishini amalga oshiradigan jarayonlar karab chiqilishi va ularning strukturalarini aniqlash lozim.
Odamga Amaliy va ijodiy faoliyatlarida yil kursatiuvchi fantaziya obrazlari kanday qilib paydo biladi
shamda ularning tizulishi kanday? Fanataziya yaratgan shar kanday yangi obrazda eskilik, ilgaridan
ma`lum bilgan belgilar kurinib turadi, yangilik bilan eskilik urtasida izchillik saqlanib koladi.
Bu xolat badiiy ijodda katnashadigan xayolga nisbatan K. Pautsovskiyning aytgan quyidagi gaplari
bilan ifoda kilinishi mumkin: «Shar bir minut bexosdan tashlangan shar bir siz va nigox, shar bir
chukur ma`noli yoki xazilomiz fikr, odam yuragining uchub tushgan terak momigi yoki tungu suvdagi
yildiz shulasi singari, bilinar bilinmas shar bir sharakati- bilarning xammasi oltin changi
zarrachalaridir. Biz, adabiyotchilar, bu millionlar zarrachalarni un yillar davomida tuplab olamiz,
108
izimiz sezmagan xolda yigib kotishmaga aylantiramiz va undan sung anna shu kotishmadan izimizning
«oltin gulimiz» bilmish- roman yoki poemalarni tayyorlaymiz».
Fantaziya obrazlarining paydo bilishi odam miyasi faoliyatining natijasidir. Xayol boshka xamma
psixik jarayonlar kabi, katta miya yarim sharlari putslok qismining finktsiyasi xisoblanadi.
Xotiraning fiziologik asosi muvakkat nerv bo\lanishlarining titashi va ularning keyinchalik
aktuallashishidan (qayta tiklanishi, tormozlanishidan) iboratdir. Agar xotira jarayonlarida paydo
bilgan bo\lanishlar keyinchalik qayta tiklanscha, xayol jarayonida odamning xayoti davomida xosil
kilingan bo\lanishlar sistemasi giyo emiriladi. (bizulib ketadi) va yangi sistemaga birlashadi. Bunday
birlashish exztiyoj yoki kandaydir bevosita taassuot orkali miya putsida etarli darajada kuchli kizgolish
manbaini xosil qilish natijasida bilishi mumkin biladi. Shunday qilib xayol kilayotgan odamda nerv
xujayoralarining gruppalari yangicha boglanadi. Xotira obrazlariga nisbatan fantaziya obrazlariga
sharakterli bilgan yangilik va qisman uxshashlik anna shunga, ya`ni nerv xujayralarining yangicha
bo\lanishiga bo\liqdir.
Xayol katta miya yarim sharlari putsining funktsiyasi xisoblanadi. Shuning bilan birga xayol
strukturasining murakkabligi va uning xissiyotlar bilan bo\liqligi xayolning fiziologik mexanizmlari
faqat miya putsi bilan emas, balki miyaning chukurrok qismlari bilan bo\liq deb taxmin qilishga asos
beradi.
Fantaziya obrazlarining tarkib topishi va ularni faoliyat jarayonlariga kushishga miya yarim sharlari
putsi bilan birga katnashuvchi miyaning anna shunday chukur qismlari- gipotalam-limbik
sistemasidir. (gipotolomus uning kadimgi putslok va putslok otsi qismlari bilan bo\lanishi miya
tsvolining yarim sharlarga chikaverishida, oldingi qismi atrofida «limb» yoki chegara xosil qiladi.)
Eksperementlar bilan shular aniqlanganki, lipotalam-elimbik sistema zarralanganda, odam psixikasida
iziga xos bizulish sodir biladi; odamning xatti-sharakatlari giyo ma`lum programma bilan
boshkarilmayotgan va bir-biri bilan boglanmagan, aloxida-aloxida, shu bilan birga iz-izicha etarli
darajada murakkab va bir butun sharakatlardan iboratdek tasavvur tu\iladi.
Mazkur xolda xatti-sharakatni rejalashtirishga, kelajakdagi sharakatlarning programmasini tizushga
javobgar bilgan miyaning strukturasi zararlangan deb taxmin qilish mumkin. Yuqorida kursatib
utkanimizdek, xayolning eng oddiy, kundalik lekin extimol, shuning bilan birga eng muxim roli Ayni
shu xati-sharakat rejasini, programmasini ishlab chiqishdan iboratdir.
Bolaning etakchi faoliyati uyin bilib koladigan bogcha yoshidagi davrida maktabda ta`lim olishning
dastlabki yillari xayol jarayonlarining bark urib rivojlanishi bilan sharakterlanadi.
Xayolga boy ozuka beruvchi rolni uyinlar bolaga shaxsning kimmatli sifatlarini chukurlashtirish va
mutsaxkamlash imkonini beradi. (dadillik, barqarorlik, kattiylik, batartiblik, topkirlik vash u kabilar);
xayolik vaziyatda izining va izgalarning xatti-sharakatlarini tasavvurdagi real personajning xati-
sharakati bilan takkoslab, bola zarur baxolash va solishtirishlarni amalga oshirishni irganadi.
109
Faoliyatni amalga oshirish va tashkil qilish uchun \oyat muxim axamiyatga ega bilgan xayolning izi
faoliyatning shar xil turlarida tarkib topadi va bola sharakat kilmay kuygandan sung yukolib ketadi.
Bogcha yoshidagi davrda bola xayoli atsa-sekin tashki tayanchga (datsavval uyinchoklarga)
suyanadigan faoliyatdan sizlar bilan sodda ( chupchaqlar tukish, tarixiy vokealarni aytish, she`r tukish)
va badiiy ijodiyotni amalga oshirishga imkon beradigan mutsakil, ichki faoliyatga aylana boradi.
Bolaning xayoli nutqni izgartirish munosabati bilan, binobarin , katta odamlar bilan qiladigan
munosabatlari jarayonida rivojlanadi. Nutq bolalarga shu paytgacha xech kachon kurmagan
narsalarini tasavvur qilish imkonini beradi. Shu ransa ayonki, nutq taraqqiyotidan orkada qolish
xayolning taraqqiyotiga xam ta`sir va xayolning orkada qolishiga, kambagallashiga olib keladi.
Kichik bolalarda (bogcha yoshidagi davrda) fantaziya ijtimoiy tajribaning izlashtirishning muxim
shartlaridan biri sifatida yuzaga chiqadi. Tashki olam xakida ti\ri, adekvat (mos) tasavvurlar bola
ongida xayol prizmasidan utib tasdiklanadi. Bu jixzatdan «teskari kursatkich» juda ibratlidir. «teskari
kursatkich»ni xamma bolalar yaxshi kiradilar (turt yoshli kizcha shunday ashula aytadi: «Bir burda sut
va bir xurmocha pirogman».) . «Teskari kursatkichlar» bolalar xayolining maxsulidir. «Teskari
kursatkichlar», fantaziyaning boshka obrazlari kabi, odatdagi obraz xosil qiladigan elementlarning
urnini almashtirish yordami bilan shamda emotsional kulgili xollarga bilgan extiyojlarning ta`siri
otsida yasaladi. Shu narsa muximki, vokelikni ataylab bizub kursatadigan bu «Teskari kursatkich»ning
yonida, bu bilmogur narsalarni inkor qiluvchi etalon sifatida, olamni ti\ri tasvurlash mavjuddir. Aks
xolda ular yanada chukurrok urnashib kolgan bilar edi. Narsalarni noti\ri, fantatsik boshqarish («Kizil
kalpokcha burini eb kuydi») narsalar urtasidagi qonuniy bo\lanishlarni angalshga yordam beradi va
bolaning bilish faoliyatida ishonchli tayanch biladi.
Ijodiy faoliyatga xamma vakt fantaziya kushilgan biladi. Birok xamma vakt xam odamning
Amaliy sharakatlarida xayol jarayonlari darxol amalga Osha bermaydi. Kupincha xayol jarayonlari
odam amalga oshirishni itsaydigan obrazlar shakliga, ya`ni aloxida ichki faoliyat shakliga kirib oladi.
Manna shunday kelajakda odam xoxlaydigan obrazlar orzu deb ataladi.
Orzu- odamning vokelikni izgartirishga qaratilgan ijodiy kuchlarni xayotga tadbik qilishning zarur
shartlaridan biridir. Orzu xayotni ilmiy kira bilishning eementidir. Xayotni oldindan ilmiy kira bilish
xususan xalk xujalgini rivojlantirishning davlat rejalari \oyat katta rol` uynaydigan bizning
mamlakatimiz uchun katta axamiyatga ega.
Iz-izidan ravshan kurinib turibdiki, fantaziya eng kup kullaniladigan soxa bilmish san`at va
adabiyotning ijodiy faoliyatida zaruriy element bilib xizmat qiladi. Rassom yoki yozuvchining ijodiy
faolitida katnashadigan xayolning muxim xususiyati uning kiz jixatdan emotsionalligidir.
Yozuvchining miyasida x`osil bilgan obraz, vaziyat syujetining tusatdan izgarishi ijodiy shaxsning
emotsional soxasi uchnu xizmat qiladigan iziga xos «Boyituvchi mexanizmdan» itkazilgan biladi.
Yozuvchi, rassom va musikachi turli tuy\ularni boshidan kechirar va ularni badiiy obrazlarda
gavdalantirar ekan, iz navbatida kitobxok, tomashabinlarni, eshituvchilarni xissiy kechinmalarni
110
kechirishga, azoblanishga va xursand bilishga majbur etadi. Genial Betxovenning simfoniyalari va
sonatalarida musikali-obrazli ifodalangan jushkin xissiyotlari juda kup musikachilar avlodi va
tinglovchilarda xudi shunday xissiyotlarni uygotmokda.
Xozirgi vaktda xozirgi zamon psixologiyasining eng itsikbolli soxalaridan biri ilmiy ijodiyot
psixologiyasidir. Mitaxasislar tamonidan bu soxa buyicha amalga oshirilgan juda kup tadqiqotlar
ilmiy va texnika ijodiyoti jarayonlarida xayolning rolini aniqlashga bagishlangan. Bu bilim soxasi ish
olib boradigan yillaridan biri ilmiy kashfiyotlar tarixidir. Agar zarur darajada yuksak tarakkiy etgan
biror fanning tarixiga karaydigan bilsak, nazariy kontseptsiyaning etarli rivojlanganligini ,
matematikaning keng kullanilishini va shuning kabilarni kiramiz. Ishonch bilan aytish mumkinki,
fanning dastlabki tarkkiyot boskichlarida u boshdan oxirigacha fantatsik farazlar bilan tulib toshgan
edi, chunki usha paytlarda xali juda kup narsalar ravshan emas edi va farazlar, taxminlar bilan
tuldirilar edi. Bilimlar soxasi rivojlanishi bilan birga unda juda kup narsalar barqarorlashadi va
xayolga zarurot kolmaydi. Lekin narsalarning bunday xolati izok davom etmaydi. Ilmiy bilimlarning
tuplanishi va tadqiqot metodalariningn takomilashishi tufayli xatto eng barqaror Fan soxasi xam iz
taraqqiyoti yilida kupchilik tamonidan kabil kilingan sexemalarga sigmaydigan va bu sxemalar bilan
tushuntirib bilmaydigan faktlarga duch keladi.
Mustashkamlash uchun savollar
1. Shayol deganda nimani tushunasiz?
2. fantaziyaning ijobiy shislatlari?
3. Shayol surish nima?
4. Fantaziyaning meshnat jarayonidagi irni?
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
111
IRODA.
Reja.
1. Iroda xakida tushuncha.
2. Shaxs va irodaviy faoliyat.
3. Iroda akti va uning strukturasi.
4. Shaxsning irodaviy sifatlari va ularning tarikb topishi
Tayanch siz va iboralar
Iroda, inson irodasi, iroda kuchi, qat`iylik.
Tabiiy va madaniy, moddiy va ma`naviy extiyojlar tufayli yuzaga keladigan va maqsadga
muofiklik sharakterini kasb etadigan shaxs aktivligi turli sharakatlarda amalga oshiriladi. Oila shu
sharakatlar yordamida odam tevarak atrofdagi olamni qayta izgartiradi. Manna shu sharakatlarning
xammasi ixtiyorsiz va ixtiyoriy sharakatlardan iborat ikki kategoriyaga bilinishi mumkin.
Ixtiyorsiz sharakatlar anglashilmagan yoki etarli darajada anglanmagan mustaqqil (mayllar,
kursatmalar vash u kabilar)ning paydo bilishi natijasida amalgan oshiriladilar. Bilan aql impulsiv
sharakterga ega bilib, ularning aniq rejasi bilmaydi. Odamning sarosimalik affekti, daxshat, ajalanish
va shuning kabi boshka xolatdagi xatti sharakatlari ixtiyorsiz sharakatlarga misol bila oladi.
Ixtiyoriy sharkatlar maqsadni anglashi va maqsadning amalga oshirilshini ta`minlaydigan
operatsiyalarni taxminan tasavvur qilishni taqozo qiladilar. Ixtiyoriy sharakatlarning aloxida guruxini
irodaviy sharakatlar deb atalgan sharakatlar tashkil qiladilar. Maqsadga erishish yilida turgan karama
krashiliklarni bartaraf qilish uchun zur berish bilan bo\liq bilgan va ma`lum maqsadga yunaltirilgan
ongli sharakatlar irodaviy sharakatlar deb nomlanadi.
Iroda inson aktivligining aloxida formasidan iboratdir. Iroda odamning iz xatti sharaktalarini izi
boshkarshini, bir kator boshka intilish bilan aqllarni tormozlashini taqozo qiladi; iroda ongli ravishda
kuyilgan maqsadga muofik turli sharakatlar katorini tashkil qilishi kizda titadi. Irodaviy faoliyat
shundan iboratki, bunda odam iz-izini idora qiladi, izini kulga oladi, izining xususiy ixtiyorsiz
impulslarini nazorat qiladi va kerak bilib kolgan paytda ularni yukotadi. Irodaning namoyon bilishi,
ya`ni odam tamonidan turli ishlarning va irodaviy sharakatlarning setemali tarzda amalga oshirilsh
bunday ish sharkatlarda ongning ishtirok qilishi bilan bogli shaxs aktivligidir.
Bu erda yuzaga kelgan vaziyatni baxolash, kelajakdagi sharakatlar uchun yil-yurik tanlash, maqsadga
erishish uchun kerak bilgan vositalarni tanlash, qarorga kelish va shuning kabilarni kursatshi mukin.
Shuning uchun bunday irodaviy sharkatlarni amalga oshirishga odam ongli sharakat qiluvchi shaxs
sifatida butunlay jalb kitlingan biladi.
Irodaviy faoliyat psixologik jixatdan bir kator muxim xususiyatlar bilan sharakterlanadi.
112
Umumiy irodaviy faoliyatni yoki aloxida iroda aktinii amalga oshirishning muxim xususiyatlaridan
biri amalga oshirilayotgan sharakatlarning erkin ekanligini angnlashdan «xoxlasam unday xoxlasam
bunday kilaman» deyishdan iboratdir.
Iroda shaxsning tarkib topgan kiyofasi, odamning ishtimoiy xayoti sharoitida shar xil tasurotlarning
natijasi sifatida paydo bilgan simtivlarning sharakteri va xayotiy maqsadi bilan bo\liqdir. Shuning
bilan birga irodaviy faoliyatning bevosita sababchisi sifatida irodaviy sharakatlarni belgilab
beradigan turli tuman xayotiy sharoitlar bilishi mumkin.
Odamning irodaviy faoliyati ob`ektiv jixatdan boglangandir, lekin bunday iroda psixologik
jixatdan amalga oshirilishiga odam javobgar bilmagan kandaydir majburiy tashki zaruriyat degan
ma`no kelib chikmaydi. Bunday tasavvur qilish xatodir.
Irodaviy faoliyatning sharakterli xususiyati shundan iboratki, irodaviy sharakatlarni odam oila vakt
shaxs sifatida amalga oshiradi. Xudi manna shuning bilan bo\liq ravishda irodaviy sharakat odam
Tila ravishda javob beradigan ish siftaida ichdan kechiriladi. Irodaviy faoliyat tufayli odam kup
jixatdan izini shaxs sifatida angalydi, iz xayot yili va takdirini izi belgilashligini anglaydi.
Odamning irodaviy sharakterlari murakkab psixologik mazmun bilan sharakterlanadi.
Psixologik jixatdan iroda aktining nimadan ibrot ekanligini, uning zvenolari, strukturasi (tizulishi)
kanday ekanligini ochish juda muximdir.
Shar kanday irodaviy sharakat datsavval odam oldida tu\iladigan maqsadni taqozo qiladi.
Boshqacha qilib aytganda, odam u yoki bu sharkat orkali nimaga erishmokchi ekanligini anglaydi.
Odam iz sharakterini izgartirishi lozimligini, kandaydir extiyojlarni kondirish keraqligini va shuning
kabilarni anglaydi.
Odam muayyan maqsadga intilayotganini, uning belgilangan maqsadini kulga kiritishga nima
majburp qilishini tushuntirish sharakat motivlaridir.
Odatda odamning oldida u yoki bu xildagi jalb qilish xususiyatiga ega bilgan turli maiqsadlar paydo
biladiyu odamga bu maqsadlarni tanlashga, ularning ma`kulligi yoki noma`kulligini, uning xozirgi
xayoti uchun yoki xayotining ancha izok boskichlari uchun axamiyati baxolashga va xozirgi payt
uchun eng muxitm shamda eng keraqli xisoblanganini ajratishga ti\ri keladi. Kishida muayyan
maqsadga erishish itsagi tu\iladi. Masalan kasbni izgartirish, ukishga kirish.
bilan shu munosabat bilan irodaviy sharakatning muxim boskichi, ya`ni kuyilgan mmaqsadga
kanday erishishni unga erishish yillari kanday bilishni, kanday sharakatlar bu maqsadga olib
borishini uylash boskichi paydo biladi bunday uylavb kirishda ba`zan u yoki bu yilning maqsadga
muofikligini chamalab kirish , maqsadga erishini real qiladigan vositalarni tanlash amalga oshiriladi.
Anna shu jarayonlarning xammasi iz moxiyati jixatidan iroda akti tarkibiga kirgan intellektual
momentalr xisoblanadi.
113
Faqat qarorga kelishni e`tirof kilmaydigan muloxazalarni chamalab kirishgina emas, balki izaro bir-
birini inkor qiluvchi sharakatlarni amalga oshirishga undovchi extiyojlar ob`ekti izining axamiyati
jixatidan qanchalik izaro barobor bilsa, bunday kirash xam shunchalik kuchli biladi.
Motivlar kirashi natijasida qarorga kelish paydo biladi: shubxalanish va ikkilanishlarni chetga
surib tashlab, qarorni amalga oshirish kerak biladiyu agar qarorga kelingandan sung xam
«shubxalanish kurti» odamni bezovta qilishda davom eta bersa, bunday irodaviy sharakat xakikiy
xayratdan, kuyilgan maqsadga intilishdan maxrum biladi.
Bir kator xollarda qarorga kelishning izi boshka kuchli extiyojlarning ta`sirini zaruriy tarzda engish
bilan bo\liq bilgan deyarli jiddiylik sharakterilagi nixoyat darajadagi ichki zur berish bilan bo\lik
biladi. Izidagi karshiliklarni engish uchun bilgan bunday zarurat (izining ayrim istaqlari,
mutsaxkamlanib kolgan yaramas odatlari, turmush xodisalariga nisbatan urganib kolgan, lekin
ma`kullanmaydigan axlok jarayonlari vash u kabilar bilan kirashi) kechirilish irodaviy aktning
sharakterli sifati bilgan irodaviy zur berish bilan bo\liq.
Biz iroda akti xakida gapirganimizda shuni esdan chikarmasligimiz kerakki, irodaviy zur berishni
ichdan kechirish faqat qarorga kelishda paydo bilmaydi. Irodaviy zur berish juda kup xollarda kabil
kilingan qarorni ijro etishda \oyat intensiv darajaga erishadi. Buning sababi shundaki, kabil kilingan
qarorni ijro etish kupincha sub`ektiv va ob`ektiv tartibdagi bir kator karshiliiklarga duch keladi.
Ti\ri iz-izi bilan bilgan kurashda qazongan galaba ijobiy sharakterdagi xissiyotlarni yuzaga keltiradi:
iz utsinglan xukmron bilishing bilan bo\liq kechinmalar, iz kuchingni anglash, iz oldingga kuygan
muxim maqsadlarga erisha olishingni anglash. Lekin shunga karamay, irodaviy zur berish, zur berishni
ichdan kechirish \oyat kuchli bilishi mumkin.
Iz-izidagi karshiliklarni engish bilan bir katorda, biz jiddiy karshiliklarni engish bilan bo\liq bilgan
irodaviy faoliyatga duch kelamiz.
Shunday qilib irodaviy faoliyat uchun sharakterli bilgan iroldaviy zur berish kupincha faqat qarama-
qarshi motiivlar urtasida ixtilof bilgani uchun emas (ba`zan bunday ixtilof bilmaydi), balki kabil
kilingan qarorni batamom ijro etish uchun ob`ektiv sharakterga ega bilgan karshiliklarni engishga
ti\ri kelganligi uchun ob`ektiv sharakterga ega bilgan karshiliklarni engishga ti\ri kelganligi uchun
yuzaga keladi.
Irodaviy faoliyat odamning xatti-sharakatlarini uning olamga ongli shaxs sifatida kuygan axamiyatli
maqsadlariga muofik ravishda boshkaradi. Odam izining ideallariga , \oyalariga ishonch akidalariga
beradigan baxolariga va iz-iziga beradigan baxolariga mos kelmaydigan istaqlarni va sharakatlarni
paydo kilmaslikka , ularni tormozlashga sharakat qiladi. Shunday qilib, iroda izining muxim
funktsiyalaridan birini, ya`ni xatti-sharakatlarini tormozlash, nazorat qilish, boshqarish funktsiyalarini
namoyon qiladi.
Irodaviy soxa shar doim odamni aktivlikka undaydi. Bir kator muofakkiyatli sharakatlarni amalga
oshirish odamda iziga ishonch xolatini paydo qiladi. Muvaffakkiyatli amalga oshirilgan shar kanday
114
irodaviy sharakat faqat beixtiyor ravishda iziga yil ochibgina kolmay va bila irodaviy sharakatlarning
bajarilishini englishlashtiribgina kolmay (odam izidan irodaviy zur berishni talab qiladigan
sharakatlarni bajarishda «mashklanadi»), balki odamdagi irodaviy sifatlarning yanada tarakkiy
etishiga undaydi.
Irodaviy faoliyatda shaxsning tegishli irodaviy sifatlari namoyon biladi va tarkib topadi.
Irodaviy faoliyat turli odamlarda turlicha sodir biladi: ayrim odamlar kat`iy biladilar, boshka bir
odamlar esa-kat`iy bilmaydilar, ba`zi odamlar qarorga kelishda mutsakil biladilar, boshka bir odamlar ,
aksincha, shar narsaga ishonaveradigan biladilar.
Odamning xatti-sharakatlarida iroda aktinii amalga oshirish usullari va ularning iziga xos tipik
namoyon bilishi aniqlik va batqarorlik kasb etsa, ular shaxsning sharakterli irodaviy sifatiga aylanadi.
Biz bu erda shaxs irodaviy sifatlarning faqat mutsakillik , dadillik kat`iylik, izini tita bilish kabi
eng muximlari utsida tuxtalib itamiz.
Mutsakillik irodaviy sharakatlar motivlarida vash u bilan birga qaror kabil qilish sharakterida
namoyon biladi. Mutsakillikning moxiyati shundan iboratki, odam izining ish sharakatlarini tevark
atrofdagilarning tazyiki tasodifiy tasurotlar bilan emas, balki iz ishonch –akidalari, bilimlari va tegishli
vaziyatda kanday ish titishi keraqligi xakidagi tasavvurlariga asoslanib belgilaydi.
Paydo bilgan maslani echishda kurinadigan mustaqillik rivojlangan irodaning sharakterli xususiyati
xisoblanadiyu mutsakillikning qarama-qarshi tamoni ta`sirlanuvchanoikdadur
2. Dadillik shaxsning shunday irodaviy sifatiki, bunda odam iz vaktida va ortiqcha ikkilanishlarsiz
etarli darajada asoslangan qarorga keladi va shundan sung ularni uylab xayotga tatbik qiladi. Bu
muxim iroaviy sifatning qarama-qarshi tamoni jur`atsizlikdir. qaror kabil qilish vaktida jur`atsizlik
namoyon bilishi mumkin. Odam kanday ish tutushi lozimligi xakida ikkilanadi, shubxalanad,
motivlar kirashi tamom bilmslik darajasida chizilib ketadi.
3. Dadillik bilan bir katorda kat`iylik uylab kuyilgan qarorni muvaffakkiyatli amalga oshirishni
ta`minlovchi \oyat muxim sifatdir. Kat`iylik odamdan izok vakt davomida xech bir pasaymaydigan
irodaviy zur beri shva kuch kuvvatni taqozo qiladi.
4. Inson irodaviy faoliyatining yuksak darajasi uning izini tita bilishi (matonatchilik,
esankiramaslik)da juda yaqqol namoyon biladi. Anna shu izini tita bilish kabil kilingan asosli qarorni
bajarishga xalakit beruvchi mayllarni iziga buysundira olishdan iboratdir. Iroda odamning izi ma`kul
kurmaydigan xislarni – achchiglanish, affektlar, kurkish, gazablanish, kaxrlanish, umidsizlanish vash u
kabilarni ushlab qolishda namoyon biladi.
Kimmatli irodaviy sifatlarni xosil qilishda odam shaxsining kator yaxshi ifodlangan xususiyatlari
ijobiy ta`sir qiladi. Birinchi navbatda rivojlangan burch xissi, xayotiy maqsadlarning aniqligi, bu
maqsadlarga erishishga extiros bilan intilish ijobiy ta`sir qiladi. Manna shularning barchasi odamning
xatti-sharakatlarida aktivlikning namoyon bilishiga, intilishlaridagi kat`iylikka keraqli bilgan
115
sharoitlarni paydo qiladi shamda oldiga kuyilgan maqsadlarga erishishni ta`minlovchi bir kator
sharakatlarni amalga oshirishga olib keladi.
Odam irodaviy sharkatlarini amalga oshirishi, irodaviy zur berishi, izidagi karshiliklarni engishi
(jaxolat, yalkovlik, yomon odatlar, tasodifiy kayfiyatlarga berilishi) va shuning bilan birga, tevarak
atrofdagi karshiliklarni engishi tufayli unda qaror kabil qilish qobiliyati, kat`iylik, izini tita bilishi
(matonatlilik) kabi kimmatli irodaviy sifatini kundalik qiyinchiliklarni engishdan boshka xech narsa
yaxshi tarkib toptira olmaydi.
Odamning irodaviy sifatlarini tarkib toptirishda kollektivning roli kattadir. Kishi irodasini
tarbiyalashda kishi izi a`zosi bilishi bilan faxrlanib, uning fikrlari bilan xisoblashadigan kollektivning
rpoli kattadir. Odam izini maxkam boglangan deb xis qiladigan kollektivda izi uchun ibratli xatti
sharakat namunalarini kiradi.
Muvaffakkiyatloi irodaviy sharakatlar tufayli odam iz kuchiga ishonch xosil qiladi, usayotganini
sezadi va boshkalar bilan birgalikda qiladigan faolyatidang tobora kip qanoatlanish xissini kechiradi.
Mustashkamlash uchun savollar
1. Iroda nima?
2. irodaviy sifatlar deganda nimani tushunasiz
3. Dadillik nima?
4. Inson irodaviy faoliyatining yuksak darajasi?
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
116
TEMPERAMENT.
Reja.
1. Oliy nerv faoliyati tiplari xakida tushncha.
2. Temprementning klassik nazariyasi.
3. Temperamentning tadqiq qilish metodlari.
Tayanch siz va iboralar
Temperament, tip, temperament turlari, inson xarakteri
Odamning psixik xayoti xudi suv okimiga uxshaydi. Tashki olam xakidagi taassurotlar, utmish
esdaliklari kelajak xakidagi xayollar, istak va tilaqlar, fikr shamda xissiyotlar tuxtovsiz ravishda bir-
birini almashtirib turadi. Ruxiy xayot okimining anna shunday utib turishi turli odamlarda turlicha
biladi. Bir xil odamlar tevarak atrofimizdagi xayot faktlari va xodisalariga shoshmasdan, qiyinchilik
bilan javob beradilar. Ular sust va befarq biladilar temperamentning xususiyati psixikaning individual
xususiyatlaridan bilib, inson psixik faoliyatining itishini, ya`ni uning dinamikasini belgilab beradi.
Birok psixik faoliyat dinamikasini faqat temperamentiga bo\liq emas. Psixik faoliyat dinamikasi,
shuning bilan birga, motivlarga va psixik xolatlarga xam bo\liqdir. Masalan, shar kanday odam, uning
tempermentdan kat`i nazar, iz ishiga kizikadigan bilsa, chakkonrok, tezrok ishlaydi, iz ishiga
kizikmasa, sekinrok, sustrok ishlaydi. Shar kanday odamning yakin kishilaridan birining ulimi uning
ruxiy va jismoniy kuchlarini bushatib yuboradi. Temperamentga talukli individual dinamik
xususiyatlardan farq qilish uchun kushimcha belgilarni bilish zarurdir. Bu kushimcha belgilar
quyidagilardir.
1. Temperamentning ayni bir xil xususiyatlari, motiv va psixik xolatlardan farq kila ularok, xudi
bir odamning izida faoliyatning shar xil turlarida va shar turli maqsadlarida, masalan, mexnatda,
uyinda sportda, turli darslarda vash u kabilarda namoyon biladi.
2. Temperament xususiyatlari odam xayotining butun davomida yoki bir qismida barqaror va
izgarmasdir.
3. Mazkur odamdagi temperamentning turli xususiyatlari bir-biri bilan tasodifiy birlashgan bilmay,
balki bir-biri bilan qonuniy boglangan bilib, xususiyatlar temperament tiplarini sharakterlovchi
ma`lum strukturani xosil qiladi.
Shunday qilib, temperamentning xususiyatlari deganda, bir inson psixikasini belgilovchi psixikaning
barqaror individual xususiyatlarini tushunamiz. Bu xususiyatlar turli mazmundagi faoliyatlarda,
motivlarda va maqsadlarda nisbatan izgarmaydi shamda temperament tipini sharakterlovchi
strukturani xosil qiladi.
I.P.Pavlov xayvonlarning oliy nerv faoliyatlarini urganib, itlarning shartli reflekslarining xosil bilishi
va davom etishi sharakteri jixatidan xam odamlardan farq qilishi bilan birga, temperament jixatidan
117
xam farq qilishini ochgan: I.P.Pavlov temperment xam shartli reflektor faoliyatining individual
xususiyatlarida bilgani kabi sabablar bilan bo\liqdir, degan xulosaga kelgan.
I.P.Pavlov ta`limoti buyicha, shartli reflekslar xosil bilishining indiviual xususiyatlarining sababi
nerv sistemasining xususiyatlaridandir. I.P.Pavlov ana shunday asosiy xususiyatlaridan uchtasini
ajratgan edi.
a) kizgolish jarayoni va tormozlanish jarayonining kuchi;
b) kizgolish kuchi bilan tormozlanish kuchi urtasidagi muozanatlik darajasi yoki, boshqacha qilib
aytganda, nerv sistemasining muozanatlashganligi;
v) kizgalishning tormozlanish bilan almashinish tezligi va, aksincha, yoki boshqacha qilib aytganda,
nerv jarayonlarining sharakatchanligi.
I.P.Pavlovning aniqlab kursatishicha, shar bir xayvoning temperamenti ana shu xususiyatlarning
kandaydir aloxida bittasiga bo\liq bilmay, balki ularning kushilib kelishiga bo\liqdir. Ayni bir
vaktning izida xam shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari va temperament bo\liq
bilgan nerv sistemasi xususiyatlarining ana shunday kushilib kelishini I.P.Pavlov nerv sistemasining
tipii deb atagan. I.P.pavlov nerv sitemasini turtta asosiy tipga:
1)Kuchli, muozanatli, epchil;
2) Kuchli muozanatsiz, epchil;
3)Kuchli, muozanatli, sust;
4) Kuchsiz tipga ajaratadi.
B.M. Teplov va uning sheriklari I.P.Pavlov tadqiqotlarini davom ettirdilar. Ular odam nerv
jarayonlarining xususiyatlarini urgandilar. Bunda ular juda nozik nerv –fiziologik jarayonlarga nisbatan
intsrumental kayd qilish faktlarni matematik tsatitsika buyicha xisoblash metodini kulladilar. Ularning
aniqlashlariga qaraganda, odamdagi shartli reflekslarning ayrim individual xususiyatlari izaro
bo\liqdir. Shar bir mann shunday izaro boglangan individual xususiyatlar sistemasi bita umumiy
sababga, aniqrogi nerv ssitemasining ma`lum xususiyatiga bo\liqdir. Masalan. quyidagi izaro
boglangan xususiyatlar; shartli kizgovchini mutsaxkamlash davom ettirilishiga karmay shartli
reflekslarning uchib qolish darajasi; kuchli va kuchsiz kizgovchilarga nisbatan shartli reaktsiyaning
katta kichikligi urtasidagi farqlar; begona kizgovchining asosiy kizgovchi sezgirligiga ijobiy yoki
salbiy ta`sir darajasi va juda kup shunga uxshashlar kizgolish jarayoninng muvozanatlashishiga
bo\liq bilgan shartli reflektor faoliyat individual xususiyatlarining izaro boglangan guruxlari xudi
shunday yil bilan aniqlangan.
Ijobiy va tormozlovchi shartli reflekslar xosil bilishining tezligini sharakterlovchi individual
xususiyatlar guruxi xam aniqlangan. Ularning asosidagi nerv sitemasining taxminiy xususiyati nerv
sitemasining dinamikligi deb atalgan. Tadqiqotyailar shartli reflektor faoliyatining bir kator izaro
boglangan individual xususiyatlarini kizgalish jarayonining paydo bilish va tuxtash tezligi natijasi
deb talqin kilganlar. Bu xususiyatni labillik, ya`ni beqarorlik xususiyati deb atadilar.
118
Nerv sitemasining Yana boshka xususiyatlari borligi xakida taxminiy fikrlar aytilgan. Shunday
qilib, I.P.Pavlov tamonidan aniqlangan nerv sitemasi xususiyatlarining inventari yangi tadqiqotlar
natijasida anchagina kengaytirildi.
Mana shub archa xususiyatlarning fizik shamda ximik tabiati xozirgi vaktda noma`lum. Shuning
uchun nerv sitemasining xususiyati deb ataluvchi narsa faqat shartli reflektor faoliyat izaro boglangan
individual xususiyatlar guruxida bo\liq bilgan umumiy sabablarni talqin qilishni kursatadi.
Masalan, agar fiziologik tekshirilishlarda odamda shartli refleks mutsaxkamlangan bilishiga karamay,
tez sunib kolsa, agar tashki kizgovchi shartli refleksning kuchli tormozlanishi paydo kilsa, agar odam
kuchsiz kizgovchilarga, xudi kuchli kizgovchilar singari, kuchli reaktsiya kursata bersa, ya`ni agar u
kuchsiz kizgolish jarayoniga bo\liq bilgan xususiyatlarni aniqlasa, odamda kuchli emotsional
kizgalish diqqatning chalgishi vash u kabilar namoyon biladi.
Izini tita bilmaslik nerv jarayonlarining kuchiga va ularning muvozanatiga bo\liq. Lekin nerv
jarayonlarning muvozanatligi nerv jarayonlari kchining shar xil mikdoriy munosabatlarida paydo
bilishi mumkin. Agar kuchli kizgolish unchalik kuchli bilmagan tormozlanishdan utsunlik kilsa va,
shuning bilan bir vaktda, agar kuchsiz kizgolish yanada kuchsizrok tormozlanishdan utsunlik kilsa,
odam muvozanatsiz biladi. Ana shunga muofik ravishda shar ikki xolatda xam, izini tita bilmaslik
mutlaqo shar turli sharakterga ega biladi. Birinchi xolatda tajanglik, jazavalik kabi muvozantasizlik
bilan tuknash kelamiz. Temperamentning umumiy sharakteriskasigina emas, uning shar bir xususiyati
xam oqibat natijasida nerv sitemasining tipiga bo\liqdir.
Temperamentining fiziologik asosini nerv sitemasining umumiy tiplari tashkil qiladi.
Keyinchalik nerv sitemasi xususiyatlarining I.P.Pavlov zamonasida xali ma`lum bilmagan
anchagina kenrok yangi tipik birikmalari topiladi deb taxmin qilishga asos bor. I.P.Pavlov umumiy
tipnit genotip, ya`ni irsiyat yili bilan ortirilgan tip deb atagan.
Nerv sitemasi umumiy tipining irsiyatga bo\liqligi xozirgi vaktda juda kup faktlar bilan asoslangan.
It, tovuk, kuyon va kalamushlar utsida itkazilgan kator tadqiqotlarda xayvonlarning ota-onalari bilan
avlodlari nerv sitemaschining kuchi urtasida tatsitsik jixatdan etarli asoslangan bo\lanishlar borligi
aniqlangan. Bundan tashkari , chatishtirish yili bilan xayvonlarda juda siyrak uchraydigan xususiyatga
ega bilgan itlar turi yuzaga keltirilgan garchi bu tajribalarda bita xususiyatninng irsiyat yili bilan
itishi (ularning birikmasi, ya`ni tipi emas) kursatilgan bilsa xam, lekin irsiyat yili bilan itadigan
xususiyat, masalan , kuchi yoki asosiy xususiyat (masalan, epchillik) bilan maxkam boglangan biladi.
Temperamentning pay do bilishida organizmning umumiy tuzilishi emas, balki nerv sitemasining
umumiy tipii asosiy rolni uynaydi.
Agar birorta tobe izgaruvchi bir necha mutsakil izgaruvchi bir necha tobe izgaruvchiga bo\liq bilsa,
bunday turdagi tobelik kup tamonli tobelik deb ataladi.
Psixologiyada temperamentining tashki kirinishga karab uning ayrim xususiyatlarini aniq ulchash
urganilgandan keyin temperament tiplari xakida tasavvur juda sodda ekanligi aniqlandi. Temperament
119
xususiyatlari urtasida uxshashlik darajasi ulchash birligiga bo\liqdir.. dunyoda barcha temperament
xususiyatlari batamom bir xil bilgan ikkita odam topilmasa kerak.
Biz temperamentning ayrim xususiyatlarini uning kandaydir tashki ifodasiga karab ulchashimiz
mumkin. Masalan odamning impulsivlik (tezlik shiddatlik) darajasini ikkita oddiy sharakatdan
bittasini ta`minlaydigan sharakatga nisbatan qancha vakt maboynida tanlashiga karab ulchash mumkin.
Agar mana shu tarzda temperamentning bir necha xususiyatlari ulchansa, u xolda temperamentning
bita xususiyati qancha kup mikdorda ifodalansa, temperamentning boshk axususiyatining shuncha kup
yoki aksincha, shuncha oz mikdorda ifodalanishi ma`lum biladi.
Temperament tiplarini psixik xususiyatlar urtasidagi qonuniy munosabatlar sifatida ana shunday
tushunish eramizdan oldingi 6 asrlarda birinchi marta grek vrachi Gippokrat tamonidan kiritilgan
temperament xakidagi dastlabki tushunchaning ma`nosiga yakin keladi. Gipokrat bu tushnchani krasis
sizi bilan ifodalagan, bu lotincha temperamentum siziga mos bilib, nisbat, munosabat degan ma`noni
anglatadi.
Nerv sistemasining umumiy tiplari bilan fiziologik jixxatidan boglangan temperament tiplarini
I.P.Pavlovdan sung gipokrat tiplari deb atash odat tusiga kirgan. Ana shundan sung bu tiplarni
Gippokrat tamonidan kiritilgan tegishli termenlar bilan bilan-sangvinik, xolerik, flegmatik,
melanxolik deb atay boshlangan. Birok yangi psixologik malumotlar munosabati bilan bu tushunchalar
yangicha mazmunga ega biladi. Xozir biz gipokrat deb atagan tiplar bilishi mumkin bilgan tipldarning
ayrimlaridir, xolos. Bu tiplar kulga kiritilgan psixo-fiziologik ma`lumotlarga kup jixatdan mos keladi.
Bundan tashkari, yangi faktlar gipokrat tiplarining psixologik sharakteriskasini qayta kurib chiqishni
talab qiladi. Bu sharakteriska Gippokrat tiplarining avvalgi sharakteriskasidan kup jixatdan farq
qiladi.
Temperament tiplarining kelib chiqishida, shar xolda , irsiyat asosiy rolni uynasa kerak. Agar irsiy
fiziologik xususiyatlari bir xil bilgan bir xil tuxumdan paydo bilgan (gomozigot) egizaqlarning
temperament xususiyatlarini irsiy fiziologik xususiyatlari unchalik bir xil bilmagan ikkita tuxumdan
paydo bilgan (geterozigoti) egizaqlarning temperament xususiyatlari bilan solishtirsak, bu narsa juda
yaqqol tasdiklanadi. Geterozigot egizaqlarga qaraganda gomozigot egizaqlar temperamentlari
xususiyatlarining uxshashlik darajasi shunchalik ortiqki , temperamentning irsiyat yili bilan berilish
imkoniyatini 85 %ga tengdir. Turli oilalar tarbiyasiga olingan gomozigot egizaqlar temperamentlari
takkoslab kurilganda xam xudi shuning izi tasdiklanadi.
Temperamentning kolgan zxususiyatlarining xayot sharoit va tarbiyaga bo\liq ravishda izgarishi
umuman temperamenttipining irsiyat yili bilan chiqib kelishiga karshilik kilmaydi.
Ma`lum temperament tipining asosiy xususiyatlari birdaniga xammasi namoyon bilmaydi, balki
yoshga karb sekin-atsa nerv sistemasining voyaga etishi bilan bo\liq xolda namoyon biladi. Bu
jarayonni biz temperamentning voyaga etishi deb ataymiz.
120
Temperament tiplarining sharakteriskasiga baxo beradigan bilsak, unda biz ularning shar birida
yaxshi va yomon xususiyatlar borligini kiramiz. Masalan sangvinik izining emotsionalligi va
ishchanligi bilan ajralib turadi, lekin uning mayllari, shuning bilan birga, diqqatning tuplanishi
beqarordir. Melonxolik tez tolikadi va iziga ishonmaydi, tashvishsiz, lekin u nozik sezuvchi, extiyotkor
va xushyor odamdir.
Shunday qilib yaxshi va yomon temperament bilmaydi.
Xozirgi zamon texnikasida melonxolik uchun kiruvchi samolyot uchuvchisi bilish nixoyatda kiyin
yoki bunday kishilarga tusatdan paydo biladigan avariya xavfi iz vaktida reaktsiya qilishi lozim
bilgan murakkab energosistemalarda ishlash ogirlik qiladi. Odamning psixik xususiyatlariga nisbatan
faoliyatni shunda yyil bilan tanlashni professional tanlash deb ataladi. Melonxolik iquvchini xatti-
sharakatlari uchun keskin koyish uning ruxini tushurib yuboradi, iziga ishonmasligini Yana ortirib
yuboradi va iz kuchiga shubxa bilan karay boshlaydi. Agar melonxolik iquvchiga nisbatan kattik
talabchanlik qilish yoki keskin munosabatda bilish odat tusiga kirib kolsa, iquvchi ezilib, kurkib
usadi. Aksincha, ragbatlantirish va maktash unga xos bilgan iziga ishonmaslikni engishga yordam
beradi.
Sangvinik boshidan kechirgan kungilsiz xodisalarni tez esidan chikarib yuborishi va iz kuchi shamda
qobiliyatlariga ortiqcha baxo berishga moyildir, salbiy baxoga nisbatan kattiklik va talabchanlik
unga ijobiy ta`sir kursatishi mumkin. Temperament xususiyatini e`tiborga olgan xolda xudi shunday
individual munosabatda bilish mexnatni tashkil qilishda, sportchilarning mashklarida va faolyatining
boshka turlarida xam bilishi mumkin va zururdir.
Temperament xususiyatlarining faoliyat talablariga moslashuvining uchunchi yili xam bor bilib, bu
temperamentning salbiy tarzda namoyon bilishini motivlar bilan engishdan iboratdir. Yuqorida aytib
utilgandek, faoliyatning dinamik xususiyatlari faqat temperamentga emas, balki motivlarga xam
bo\liqdir. Shuning uchun mazkur odamdagi eng faol motivlardan foydalanib,biz unda
temperamentiga xos bilgan xususiyatlarga qarama-qarshi xatti-sharakat dinamikasining
xususiyatlarini yuzaga keltiramiz. Masalan iquvchilarda yuksakaktivlikni uygotadigan juda kizikarli
darsda xoleriklarning vazminlik darajasi xudi sangviniklarnikidek biladi.
Mustashkamlash uchun savollar
1. Temperament nima?
2. Temperament tiplari qaysilar?
3. Iz temperament tipingizni bilazizmi?
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s.
121
• Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
ХARAKTER.
REJA
1. Хharakter xakida umumiy tushncha.
2. Хharakter xislatlari.
3. Xulk atvor va sharakterning shakllanishi.
Tayanch siz va iboralar
Хharakter, xulq atvor, jaxl, nerv sistemasi, psixik shususiyat, kollektiv
Хar bir odam shar kanday boshka odamdan izining individual psixologik xususiyati bilan ajralib
turadi. Mana shu shu ma`noda, oddiy tilda mazkur odamga xos bilgan sharakter xususiyatlari xakida
gapiriladi. Sharakter sizi grekchadan aynan tarjima kilinganda, bosilgan tamga degan ma`noni
anglatadi. Lekin psixologiyada «sharakter» sizi birmuncha tor bilib, ma`lum ma`noga egadir.
Psixologiyada sharakter deganda mazkur shaxs uchun tipik xisoblangan faoliyat usullarida namoyon
biladigan, tipik sharoitlarida kurinadigan va bu sharoitlarga shaxsning munosabati bilan
belgilanadigan individual psixik xususiyatlar yi\indisi tushuniladi.
Shaxs munosabatlari sharakter xislatlarining individual iziga xos xususiyatini ikki xil tarzda
aniqlaydi. Bir tamondan , sharakterning mazkur xususiyati namyon biladigan shar bir tipik vaziyat
emotsional kechinmalarning individual iziga xos xusisiyati shaxs munosabatiga bo\liq.
Boshka tamondan olganda, shar bir tipik vaziyatdagi sharakat sifatlari va individual iziga xos
usullari shaxs munosabatlariga bo\liqdir.
Odam sharakatlarining sifati va usullari faqat shaxs munosabtalrigagina bo\liq bilmay, balki iroda,
xissiyot, diqqat, aql xususiyatlariga xam, ya`ni psixik jarayonlarning individual xususiyatlariga xam
bo\liqdir. Masalan mexnatda namoyon biladigan trishkoklik va puxtalik faqat mexnatga ijobiy
munosabatda bilishga emas, balki diqqatning tuplanishiga, sharakatlarning aniqligi va chakkonligiga,
irodaviy zur berishga va shu kabilarga bo\liqdir.
Sharakter xislatlari odamni ma`lum tarzda sharakat qilishga , ba`zan esa sharoitga qarama-qarshi
sharakat qilishga undar ekanlar, ular xayotning kiyin dakikalarida xammadan kira yaxshirok namoyon
biladilar. Sharakter xususiyatlarining aktivligi , sharakatga undovchi kuch sifatida, iroda kuchiga
muxim jixatdan ta`sir qiladi. Sharakter xususiyatlari qancha aktiv bilsa, bu xususiyatlar ta`siri bilan
yuzaga keladigan iroda kuchlarini xam odam shunchalik kup namoyon qiladi. Aktiv sharakter
xislatlarisiz kuchli irodaning bilishi mumkin emas.
122
Sharakter xususiyatlarining asosi kichish mexanizmi odada ma`lum jixatdan xayvonlardagi
kichish mexanizmidan keskin farq qiladi. Kichish mexanizmining xosil bilishda ikkinchi signal
sistemasi, ya`ni inson xatti-sharakatlariga ijtimoiy baxo beri shva boshka tasurotlar tarzida nutq
kizgovchilari sistemasi shamda bu tasurotlarga odam javob beradigan nutq reaktsiyalari nixoyatda
katta rol uynaydi.
Sharakterning namoyon bilishi bilan nerv sistemasi umumiy tipining namoyon bilishini
solishtiraigan bilsak, sharakter xususiyatlarining paydo bilishida boshqacha fiziologik sharoit borligini
kiramiz.
Psixologlarning kator tadqiqotlarida odamlarning sharakat usullari nerv sitemasi umumiy tipining
zid xususiyatlari bilan aynan bir tipik vaziyatda va sharoitga bir xil ijobiy munosabatda bilish
bilan solishtirib kurilgan bu erda shun narsa aniqlanganki, nerv sitemasi umumiy tipining zid
xususiyatlariga psixologik jixatdan zid bilgan sharakat usullari mos keladi. Chunonchi, sust nerv
sistemasiga ega bilgan iquvchilar, yuqorida kursatib utilgandek, sinfdagi urtoklariga va sinf
kollektiviga ijobiy munosabatda bilish bilan birga yaxshi tanigan urtoklarining tor doirasi bilan aloqa
qilishga moyil biladilar ular iz tashabbuslari bilan izlari xakida kamdan-kam biror narsa aytadilar, ular
juda qiyinchilik bilan yangi tanish ortiradilar, ammo ular eski urtoklari bilan izok vaktga ajralayotgan
bilsalar, ular bilan munosabatlarini izishlari kiyin biladi. Aksincha sharakatchan nerv jarayonlariga ega
bilgan iquvchilar odamlar bilan biladigan munosabatlarida qarama-qarshi xususiyatlarni namoyon
qiladilar. Odamlar bilan biladigan munosabatlardagi bu individual xususiyatlar sharakter
xususiyatlari xisoblanadi.
Nerv sistemasining umumiy tipii ayni bir vaktning izida temperamentining fiziologik asosi xam
xisoblanar ekan, bunday xolda temperament bilan sharakter urtasidagi mutsaxkam aloqa kelib
chiqadi. Temperament tipii sharakterning individual iziga xos xususiyatlarining paydo bilishidagi
muxim psixologik sharoitlardan biridir.
Sharakterning ayrim xususiyatlari bir-biriga bo\liq , bir-biriga tobe yaxlit organizmni xosil qiladi.
Mana shunday yaxlit organizm sharakter strukturasi deb ataladi. Shuning uchun biz sharakterning bir
yoki bir necha xususiyatlarini bilar ekanmiz, sharakterning bizga noma`lum bilgan boshka xislatlarini
xam aytib Bera olamiz. Masalan odamning taabbur va shuxratparatsligini bilsa, uning odamlarga
nisbatan kora kungilli ekanligi xakida taxmin kila olamiz. Agar odam kamtarin bilsa, uni kungilchan
deb taxmin kila olamiz.
Psixik xususiyatlarning izaro boglangan sistemasini simptomokomplekslar yoki faktorlar deb
atadilar. Bu simptomokomplekslarni analiz qilish orkali sharakter strukturasining nima bilan
belgilanishini aniqlab olamiz. Masalan, shaxslararo munosabatlarda namoyon biladigan sharakter
xususiyatlarining bir-biriga karma-karshi sistemasini ajratilishi mumkin (shartli ravishda buni «shaxs-
atrofidagi odamlar» sistemasi deb ataymiz).
123
Agar nixoyatda zid qarama-qarshi simptomokomplekslar nazarda tutilsa, unda ayrim odamlarda bu
sistema iziga ishonish, izidan magrurlanish, izbilarmonlik, maktonchoklik, urishkoklik, uch olishlik,
kekkayish, pismiklik, jamoatchilik tamonidan makullangan narsalarni sezmaslik, kupchilik tamonidan
kabil bkilingan xatti-sharakat koidalarini pisand kilmasliklarning kushilshida namoyon biladi. Bunday
odamlar izlariga ishonmaydilar, kamtarinligi, kungilchanligi, iltifotligi, sabrliligi, shar narsa yuzasidan
izini ayblashga moyilligi, yumshokligi, uyatchanligi, dilkashligi, ti\riligi bilan ajralib turadilar. Xudi
shuningdek, bilarga karma-karshi xususiyatlar guruxi-dilkashlik, samimiylik, kupchilik tamonidan
kabil kilingan xatti-sharkat koidalariga buysunish odamlarga nisbatan qarama-qarshi munosabatni
ifodalaydi.
Shaxsning turli munosabatlari bilan belgilangan sharakter xususiyatlarining turtta sistemasi farqlanadi.
1. Kolektivga va ayrim odamlarga bilgan munosabatlarni ifodalovchi xususiyatlar, (yaxshilik,
mexribonlik, talabchanlik, takabburlik vash u kabilar).
2. Mexnatga bilgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar (Mexnatsevarlik, yalkovlik, vijdonlik,
mexnatga ma`suliyat yoki ma`suliyatsizlik bilan munosabatda bilish vash u kabilar.
3. Narsalarga bilgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar ( ozodalik yoki ifloslik, narsalar bilan
ayab yoki ayamasdan munosabatda bilish vash u kabilar).
4. Odamning iz-iziga bilgan munosabatlarini ifodalovchi xususiyatlar (izzat-nafslilik, magrurlik,
shuxratparatslik, magrurlik, izini katta olish, dimogdorlik, kamtarinlik vash u kabilar).
Sharakterning mana shu muxim gurux xususiyatlaridan tashkari, kamrok axamiyatga ega bilgan
boshka juda kup xususiyatlari xam bor.
Shaxsning birgina munosabatiga emas, balki bir necha turli munosabatlariga bo\liq bilgan sharakter
xususiyatlari xam bir-biri bilan izaro bo\liqdir.
Masalan, ayrim odamlarda iziga ishonish, izibilarmonlik, iziga bino kuyish, maktanchoklik, boshka
odamlarda bilsa, aksincha, iziga ishonmaslik, shar narsadan izini ayblashga moyilllik, kurkoklik
xususiyatlarini kiramiz.
Demak, shaxs va tevarak atrofdagi odamlar deb nom olgan xususiyatlar sistemasi odamlarga va
kollektivga shamda kishining iz-iziga bilgan munosabatlariga bo\liq xususiyatlarni birlashtiradi. Buni
shuning bilan tushuntirish mumkinki, vokelikning turli tamonlariga bilgan odaning munosabatlari
inson shaxsida xam shar biri iz-izicha, bir-biriga boglanmagan xolda mavjud emas, shar turli
munosabatlar xam izaro boglanadi va xatto iz-iziga bilgan munosabatlar xam kup jixatdan odamlarga
va kolektivga bilgan munosabatlar bilan bo\liqdir. Kollektiv oldida iz mexnat burchini anglash,
masalan, mexnatga xalollik, jamiyat foydalanadigan narsalarga nisbatan extiyotkorlik bilan
munosabatda bilish xam mexnat klletiviga bilgan yakinlikka bo\liqdir.
Shaxs munosabatlarining izaro bo\liqligi xam shaxs sharakteri strukturasining ayrim xususiyatlariga
bo\liqdir.
124
Birinchidan, ana shu izaro bo\liqlik tufayli shaxsning faqatgina kandaydir bir yolgiz munosabatiga
bo\liq bilgan sharakter xususiyati topilmasa kerak. Ti\rirogi, biz shaxsning ma`lum munosabatlariga
bo\liq bilgan ayrim xususiyatlar guruxi xakida gapirishimiz lozim.
Ikkinchidan shaxs munosabatlarining izaro aloqasi tufayli aynan bir xil munosabtiga bo\liq
bilmay, balki kup yoki oz darajada turli munosabatlarga bo\liq bilgan sharakterning xamma
xususiyatlari izaro bo\liqdirlar. Odamning sharakteri nisbatan bir butun, yaxlitdir..
Uchunchidan , shaxs munosabatlarining izaro aloqasida markaziy, asosiy va ularga tobe bilgan
xosila munosabatlar bordir.
Shaxsning markaziy asosiy munosabatlari ijtimoiy munosabatlar xamma vakt tipikdir. Masalan,
shaxsning markaziy, asosiy munosabatlari odamlarga va kollektivga bilgan munosabatlardan
iboratdir. Madomiki, sharakter xususiyatlarining izaro aloqasi shaxs munosabatlarining izaro aloqasi
bilan aniqlanar ekan, u xolda shar bir aloxida sharakter xususiyatining individual iziga xosligi va
qaytarilmasligiga karamay, sharakter strukturasining asosida xamisha shaxsning tipik asosiy
munosabatlari yotadi.
Agar biz ayni bir vaktning izida odamlarga nisbatan ti\ri munosabatda bilishni tarbiyalamas
ekanmiz, kupollikka Karshi kirashib, xushfe`llikni tarbiyalamas ekanmiz, kupollikka Karshi kirashib,
xushfe`llikni tarbiyalay olmaymiz. Faqat izaro boglagan xususiyatlarning butun bir sistemasini
tarbiyalash mumkin.
Odamga mexnat tamonidan kuyiladigan turli talablar urtasida karma-karshilik mavjud bilib, odamning
bajaradigan roli bilan bo\liq bilgan kofliktlar (janjallar) vash u kabilar yuzaga keladi. Sharakter
xususiyatlari individual-iziga xos sharakat usullarida namoyon bilar ekan, sharakterdagi qarama-
qarshiliklar natijasida, albatta, sharakatlarda va kishining xulkida karma-karshilik paydo biladi, ya`ni
xulk-atvor soxasida axloksizlik, ijtimoiy-axlokiy normalarni bizish xollari yuz beradi.
Sharakterning strukturasi faqat ayrim xususiyatlarning izaro bo\liqligi bilan emas, balki bir
butun sharakterga xos bilgan xususiyatlar bilan belgilanadi. Sharakter strukturasi xususiyatlari
jumlasiga, birinchidan ularning chukurlik darajasi kiradi. Shaxsning markaziy, asosiy mtsunosabatlari
bilan belgilanadigan xususiyatlarni biz sharakterning birmuncha chukurrok xususiyayatlari deb
ataymiz.
Odamning sharakter xusuiyatlari juda xilma xil xayot sharoitlarida xam, karshilik qiluvchi sharoitlar
bilishga karamay, uning xatti sharakatlarini boshkaradi. Shu sababli odam faoliyati aktivdir.
Sharakter xususiyatlarining kuchi va barqarorligi asosiy markaziy bilishiga bo\liq ekanligiga karab
ma`lum darajada shaxs munosabatlarining mazmuni bilan belgilanadi. Sharakter xususiyatlarining
kuchi va barqarorligi sharakterning rivojlanishi yaxshi yoki yomon tamonga yunaltirilganligini
bildirmaydi.
Idealizm va mexanizm poziitsiyasi da turuvchi psixologlar buni odamlar iz nasliy xususiyatlariga kira
tabiatan bir xil emaslar deb tushuntiradilar. Ular sharakterining juda kup yoki xamma
125
xususiyatlarini nasliy deb xisoblaydilar vash u sababli ularni temperament xususiyatlaridan
ajratmaydilar.
Sharakter xusuasiyatlarining paydo bilishini irsiyatga boglab tushuntirish bir tuximdan paydo bilgan
(gomozigot) egizaqlarni urganish bilan inkor qiladi. Yuqorida bir necha marta kayd qilib utilganidek,
fiziologik sabablarga kira, gomozigot egizaqlarning nasliy xususiyatlari mutlaqo bir xildir. Izining
ijtimoiy xolati, moddiy va madaniy darajasi jixatidan shar xil bilgan oilalar tarbiyasiga olingan
egizaqlar tadqiqot qilib kurilgan.
Turli ijtimoiy sharoitlarda rivojlanayotgan va tarbiyalanayotgan odamlar organizmining mutlaqo bir
xil nasliy xususiyatlaridan shar xil sharakter xususiyatlari xosil biladi. Odamlar ugri yoki yolgonchi,
yalkov yoki tirshkok, xushfe`l yoki jixolatli bilib tugulmaydilar, ular ana shunday bilib koladilar.
Sharakterning inson xayoti sharoitlariga bo\liqligi uning fiziologik asosi bilan xam ma`lum tashki
ta`surotlar sitemsi tufayli xosil kilinadigan shartli reflektor funktsional xolati bilan xam tasdiklandi.
Sharakterning shar bir xususiyati shaxs munosabatlari bilan bo\liqdir. Lekin shaxs
munosabatlarining izi iz navbatida ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Ana shu asosiy sababga
kira, xatto mutlaqo bir xil nasliy xususiyatlarga ega bilgan oilalarda shar xil sharakter xususiyatlariga
ega biladilar. Bunda butun bir ijtimoiy tizumni sharakterlovchi keng ijtimoiy munosabatlar katta
axamiyatga egadir. Moddiy muxtochlik yoki ta`minlangandek, ishsizlik yoki kelajakka ishonch, ezilish
yoki ijtimoiy tenglik bilarning xammasi faqat shaxsning ijtimoiy tiipk xususiyatlarigina emas, balki
sharakter individual xususiyatlarning tarkib topishiga xam ta`sir qilib, chukur iz koldiradi.
Bolalar bogchasidagi va maktabdagi shaxslararo munosabatlar xam sharakterning bir kator maxsus
xususiyatlarini tarkib toptiradi. Odam shaxslararo munosabati jixatidan keskin farq qiladigan bir
mexnat kollektividan ikkinchi mexnat kollektiviga tushib kolganda, xatto balogat yoshida bilsa xam,
sharakter xususiyatlarida sezilarli izgarishlarni kirish mumkin.
Shaxsning ayni bir munosabatlari mutlaqo shar xil individual sharakatlarda amalga oshiriladi.
Masalan, ayrim odamda mexnatga vijdonan munosabatda bilishi bilan birga, bir tekisda, osoyishtalik
va sabr tokkat bilan ishlaydi.
Shuning uchun aynan bir xil ijtimoiy sharoitlar va shaxsning ularga bo\liq bilgan ijtimoiy tipik
munosabatlari sharakterning mutlaqo shar turli individual iziga xos xususiyatlarini aniqlaydi.
Shuning bilan birga, psixikaning ayni bir xil individual sifat xususiyatlari shar turli, xatto shaxsning
karma-karshi munosabatlarida xam bilishi mumkin. Vijdonli va vijdonsiz odamlar xam iz
sharakatlarida extirosli yoki xotirjam, chidamli yoki chidamsiz, shiddatli yoki osoyishti bilishlari
mumkin.
Psixikaning individual sifat xususiyatlari orasida temperament xususiyatlari aloxida muxim
axamiyatga egadir.
Sharakter va temperamentning izaro munosabati ularning fiziologik asoslari bilan belgilanadi. Biz
yuqorida kurib utkanimizdek, nerv sistemasining individual iziga xos usullariga ta`sir qiladi.
126
Temperament tipining ta`siri xam bunga mos keladi. Sharakter xususiyatlarining vakt davomida
tashki namoyon bilib utshi xam temperament tipiga bo\liq. Temperament tipiga bo\liq ravishda
sharakatning ma`lum sharakterli usullari tashkaridan bilgan kuchli yoki kuchsiz va ichki mayllar
ta`siri bilan paydo bilishlari shamda tez orada yoki sekinlik bilan tuxtab qolishlari mumkin.
Sharakter xususiyatlarining tashki jixatdan namoyon bilib, ana shunday tarzda vakt maboynida
itishini dinamik xususiyat deb atash mumkin. Sharakter xususiyatlarining dinamik xususiyati
temperament xususiyatlariga bo\liqdir.
Taraqqiyot va tarbiyaninng ijtimoiy sharoitlari shamda ularning psixikaning irsiy individual
xususiyatlari bilan izaro munosabati sharakter xususiyatlarni ti\ridan-ti\ri va bevosita belgilamay,
balki odaning faoliyati orkali belgilaydi. Ba`zan mutlaqo tasodifiy ravishda bir egizakning boshka
egizakka yordam berishiga ti\ri kelib koladi yoki sharakatni oldin boshlashga , yo bilmasa, kandaydir
bir qiyinchilik tuknashib kolganda gayrat kursatishga turi keladi. Agar mana shunday tasodifiy ish-
sharakatlarkuchli ta`sir koldirsa va chukur emotsiyalar bilan davom etsa, u sharakterning izgarishiga
sabab biladi.
Sharakterning tarkib topishida aktiv faoliyatning roli shundan iboratki, xudi shu aktiv faoliyatlarda
sharakterni ifodalaydigan sharakatning individual iziga xos usullari xosil biladi. Sharakat usullarining
mana shunday avtamatlashuvi kandayo xosil kilinadi? mana shunday avtomatlashishning bir necha
turli psixologik mexanizmlarini farqlash mumkin emas. Odatlar bir xildagi sharakatlarni kup
martalab takrorlash natijasida xosil kilinadi. sharakter xususiyatlari faqat bolalik davrida rivojlanib va
tarbiyalanib kolmay, balki odamningsh butun xayoti davomida rivojlanadi va tarbiyalanadi. Masalan
tadqiqotlardan birida kursatilishicha, suralgan odamlarning 78% i 25 yoshdan 55 yoshgacha bilgan
davrda iz sharakterlarida izgarish yuz barganini paykaganlar
Sharakterning izgarishidagi bu farqlar odamning janjalli vaziyatdan chiqish uchun kanday yil
toipshiga bo\liq, u kanday ish sharakat qilishga qaror qiladi.
Iz-izidan ma`lumki, jiddiy sharoitlarda odamning qiladigan ish-sharakatlari datsavval uning butun
utmishdagi taraqqiyoti va tarbiyasiga bo\liq biladi. Birok taraqqiyot va tarbiyaning xatto eng kulay
sharoitlarida xam tashki shamda ichki sharoitlar kushilmasining cheksiz turli tumanligi tufayli ayni
bir odam mutlaqo shar xil ish sharakat qilishga qaror qilishi mumkin.
Odam izining butun xayoti davomida iz ish-sharakatlari bilan iz sharakterini izi yaratadi.
Mustashkamlash uchun savollar
1. Xarakter nima?
2. Xarakter strukturasi?
3. Xarakter va temperament munosabstlari?
4. Iz xarakteringizni tiliq bilasizmi?
127
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
128
КOBILIYaTLAR.
Reja.
1. Кobiliyat xakida tushuncha.
2. Кobiliyatlarning sifat va mikdor sharakteriskasi.
3. Кobiliyat va talant.
4. Кobiliyatlar va yoshlarni kasb tanlash muammolari.
Tayanch siz va iboralar
Кobiliyat, sifat va miqdor, tal`ant, iste`dod, layoqat
qobiliyatlar - odamning shunday psixologik xususiyatlaridiirki, bilim, kinikma, malaka ortirish
shu xususiyatlarga bo\liq biladi, lekin bu xususiyatlarning izi iz bilim, malaka va kinikmalarga
taallukli bilmaydi.
qobiliyatlar bilim, kinikmava malakalarni egallashda namoyon bilsa xam, ular bilimlarga,
kinikmalarga taalukli bilmaydilar. qobiliyatlar va bilimlar, qobiliyatlar va kinikmalar, qobiliyatlar va
malakalar bir-biri bilan aynan narsalar emas.
Malaka, kinikma va bilimlarga nisbatan odamning qobiliyatlari kandaydir imkoniyat tarzida namoyon
biladilar.
qobiliyatlar imkoniyalardan iborat bilib, biror bir ishdagi zaruriy maxorat darajasi xaqiqatdir.
Psixologiya qobiliyatlar bilan faoliyatning muxim komponentlari bilmish bilim, malka va
kinikmalarning aynanligini inkor kilar ekan, ularning birligini takidlab itadi. qobiliyatlar faqat
faoliyatda namoyon biladiki, shunda xam faqat, ana shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin
bilmagan faoliyatlardagina namoyon biladi.
qobiliyatlar bilan kinikma, bilim, va malakalarning birligi nimada ifodalanadi. qobiliyatlar bilim,
kinikma va malakalarning izida kurinmaydi, balki ularni egallash dinmakasida namoyon biladi, ya`ni
boshqacha qilib aytganda, mazkur faoliyat uchun muxim bilgan bilim va kinikmalarni izlashtirish
jarayoni turli sharoitlarda qanchalik tez, chukur engi mutsaxkam amalga oshirilishda namoyon biladi.
Xudi mana shu erda yuzaga chiqadigan farqlar bizga qobiliyatlar xakida gapirish xukukini beradi.
Shunday qilib qobiliyatlar shaxsning faoliyatni muvaffakkiyatli amalga oshirish sharti xisoblangan
va bilim, kinikma shamda malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon
biladigan individual –psixologik xususiyatdir.
qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar bilishi bilan birga ularni shaxsning bizga ma`lum
bilgan boshka xususiyatlariga, aql sifatlariga xotira xususiyatlariga sharakter xususiyatlariga
emotsional xususiyatlarga va shuning kabilarga karma-karshi kuyib bilmaydi, shamda ularning
shaxsning bizga ma`lum bilgan boshka xususiyatlariga aql sifatlariga, xotira xususiyatlariga,
emotsional xususiyatlariga va shuning kabilarga karma-karshi kuyib bilmaydi, shamda qobiliyatlarni
129
shaxsning bu xususiyatlari bilan bir katorga xam kuyish mumkin emas. Agar ana shu sifatlaridan
birortasi yoki ularning yi\indisi faoliyat talablariga javob bersa yoki bu talabalar ta`siri bilan talab
topsa, unday paytda bu shaxsning mazkur individual –psixologik xususiyatlari qobiliyatlar deb
xisoblashga tila asos bila oladi.
qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar sifatida sharakterlanadi, ya`ni bir odamninngsh
boshka bir odamdan farq qiladigan sifatlari ochib berildi.
qobiliyat xususiyatlarining sifat tamonidan karalishi maqsadga shar turli yillar bilan borishga
imkon beruvchi izgaruvchan mikdor tuplami sifatida faoliyat muvapffakkiyatini ta`minlovchi inson
psixologik xususiyatlarining murakkab kompleksi sifatida kurinadi.
qobiliyatlarni mikdor jixatidan ulchash muammosi psixologiyada katta tarixga egadir. XIX asrning
oxiri va XX asrninng boshlaridayok bir kator psixologlari ommaviy ixtisoslar uchun kasb tanlashni
amlaga oshirish zarurati bilan bo\liq bilgan talablar ta`siri otsida ta`lim olayotganlarning qobiliyat
darajasini aniqlashni talab qilib chiqadilar.
Usha paytlarda qobiliyatlarni ulchash usuli sifatida aqliy is`tedod testlaridan foydalanildi.
Aqliy iste`dod testlarining yordami bilan bir kator mamlakatlarda qobiliyatlarni aniqlash va
maktablarda iquvchilarni saralash armiyada ofetserlik xizmatini bajarish, sanoatda raxbarlik
lovozimini tanlash vash u kabilar amalga oshiriladi.
qobiliyatlar odamning konkert faoliyatidan tashkarida mavjud bilamaydi. qobiliyatlarning tarkib
topishi esa ta`lim tarbiya jarayonida sodir biladi. Demak odam qobiliyatlarini aniqlashning eng ti\ri
yili ta`lim jarayonida bolaning yutuklari dinamikasini namoyon qilishdir.
Odam egallab oladigan faoliyat uning psixologik sifatlariga yuksak talablar kuyadi. Bu talablarni
kandaydir bita sifat, garchi bu sifat taraqqiyotining juda yuksak darajasiga erishgan bilsa xam
kondira olmaydi. Aloxida olingan bita psixik xususiyat faoliyatning yuksak maxsuldorligini ta`minlay
oladi, butun qobiliyatlarining «ekvevalenti» sifatida yuzaga chiqadi degan fikr ilmiy xaqiqatga ti\ri
kelmaydigan fikrdir. qobiliyatlar murakab strukturaga ega bilgan psixik sifatlari yi\indisidan
iboratdir.
Konkert qobiliyatlar strukturasini tashkil qiluvchi shaxsning xislatlari va xususiyatlari orasida
ayrimlari etakchi urinni egalsa, ayrimlari yordamchilik rolini uynaydi. Masalan pedagogik
qobiliyatlar strukturasida etakchi sifat pedagogik takt kizatuvchanlik bolarni sevish ularga nisbatan
yuksak talabchanlik bilimlarni berishga nisbatan extiyoj yordamchilik tarzda shular jumlasiga
kiradigan bir kator tashkilotchilik qobiliyatlari va boshkalar xisoblanadi.
qobiliyatlar taraqqiyotining yuksak boskichiga talant deb ataladi.
Talant deb odamga kandaydir murakkab mexnat faoliyatini muvaffakkiyatli, mutsakil va orginal
tarzda bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar uyushmasiga aytiladi.
qobiliyatlar kabi talant xam faqat ijodiyotda yuksak maxoratga va anchagina muvaffakiyatga
erishish imkoniyatidan iboratdir. Birok oqibat natijada ijodiy yutuklar odamning ijtimoiy tarixiy
130
yashash sharoitlariga bo\liqdir. Agar jamiyat talanti kishilarga muxtoj bilsa, agar bunday kishilarning
rivojlanishi uchun sharoit yaratilgan bilsa, unday paytda bunday kishilarning paydo bilish imkoniyatini
tu\iladi.
Talantlarning uygonishi ijtimoiy shart sharoitlarga bo\liqdir. Ma`lum qobiliyatlarning Tila tukis
rivojlanishi uchun nakadar kulay sharoitlarning bilishi davlat oldida turgan kankret vaziflarning
xususiyatlariga va davr extiyojlariga bo\liqdir. Urish yillarida sarkardalik talantlari jushkin
rivojlangan.
Talant qobiliyatlar yi\indisidan ularning majmuidan iboratdir. Aloxida olingan yakka qobiliyatli,
garchi iz taraqqiyotining juda yuksak darajasiga erishgan va Erkin ifodaangan bilsa xam talant bilan
tenglashtirib bilmaydi.
Yuksak isedodli bola shaxsning birinchi xususiyati bilan ajralmas bo\liq bilgan ikkinchi xususiyati
shundan iboratki, bolaning mexnatga tayyorligi mexnatga moyillikka mexantsevarlikka mexnat
qilishga nisbatan zaruriy extiyojga kitariladi.
Talant izining umumiy va maxsus sifatlari yi\indisi bilan ijodiy yutuk imkoniyatidan bilak narsa
emas. Talant maxoratning dastlabki sharti bilib, lekin maxoratning dastlabki sharti bilib, lekin
maxoratning izidan ancha izokdir.
Ijodiy faoliyat jarayonida kuchlarning aloxida kitarinkilik paytlarida muxim rol uynydi. Ijodiy
faoliyat jarayonida azaldan talantning aralmas qismi deb xisoblangan va ruxlanish deb atalgan
psixologik xolat xam katta rol uynaydi. Ruxlanishni uning asosi xisoblanmish ijodiy mexnat faoliyatiga
qarama-qarshi kuyish uchun xech kanday asos yuk. Ruxlanish bu zarurat va yangilik emas., balki
mexnat bilan tayyorlangan takdirdagina amalga oshirilishi mumkin bilgan ijodiy momentdir.
Ruxlanish diqqatning \oyat kuchli barqarorligini kandaydir kapital ilmiy, badiiy muammo echishda
yoki texnik ijodiyotda xotirani xayolni va tafakkurni safarbar qilishni taqozo qiladi. Ilmiy
psixologiya qobiliyatlarining tugmaligini inkor qilish absolyut sharakterga ega emas.
Layokat kup kirralidir. Faoliyat tamonidan kuymlgan talablarninng sharakteriga bo\liq ravishda
aynan bir xil layokatlar asosida shar xil qobiliyatlar rivojlanishi mumkin.
Layokatning tabiat va moxiyatini urganish soxasida Fan dastlabki kadamlarni tashlamokda.
Yuqorida kursatilgan muammoga doir salbiy material ijobiy materialga qaraganda ortiqrokdir.
Layokatning strukturasi va u strukturaning maxsuldor ravishda namoyon bilshiga qaraganda,
layokatning nuksonlari xakida ilmiy ma`lumotlar ancha kupdir. Masalan, bir kator ogir tugma yoki
lik yoshlik paytida nasliy yil iblan ortirilgan miya nuksonlari taraqqiyotiga tormoz biladigan tizatib
bilmaydigan layokat nuksonlari tariqasida namoyon biladi.
Xozirgi paytda layokatni miyaning mikrostrukturasi va sezgi aloqalari bilan boglaydigan gipoteza
eng maxsuldor gipoteza xisoblanadi. Miya xujayralarini chukur urganish itsedodli odam nerv
xujayralarining mirfologik va funktsional xususiyatlarida farq borligini aniqlash imkoniyatini beradi
deb taxmin qilish mumkin. Layokatlar bilan nerv jarayonlarnining ayrim defferentsial xususiyatlari
131
va shuning bilan birga oliy nerv faolitining tiplari urtasida bo\liqlik borlgini xakidagi gepoteza xam
ancha xaqiqatga ti\ri keladi.
Ma`lumki qobiliyatning tabiiy sharti, ya`ni layokat nerv sistemasining tizulishi va
funktsiyalarining xususiyatlari tarkibida ekan, bu narsa boshka fiziologik sifatlar kabi layokatni
umumiy genetika qonunlariga buysunishlari xakidagi taxminning ti\riligini kursatadi. Shuning bilan
birga layokatning irsiyat yili bilan itish imkoniyatlari xakidagi gepoteza qobiliyatlari irsiyatga
bo\liqlikni \oyasi bilan tenglashtirmasligi lozim.
Kupchilik xollarda mashxur odamlarning nasl nasablarini urganish (agar gap xaqiqatdan mashxur
odamlar utsida ketayotgan bilsa) biologik irsiyat dan emas balki xayot sharoitining nasldan naslga
itishdian ya`ni qobiliyatlar taraqqiyotiga yordam beradigan sharoitlardan dalolat beradi.
qobiliyatlarning namoyon bilishi odamlar tamonidan ijtimoiy extiyojlarni konldirish davomida
tarixiy ravishda xosil kilinadigan tegshishli bilimlar va kinikmalarni tarkib toptirishning aniq
usullariga bevosita bo\liqdir.
Inson qobiliyatining rivojlantirishda barqaror maxsus qiziqishlar inson faolityaidagi kandaydir
soxaning mazmuniga bilgan qiziqishlardir.
qobiliyatni rivojlantirish masalasini inson shaxsi taraqqiyotininng umumiy muammosidan ajratib
bilmaydi.
Mustashkamlash uchun savollar
1. Кobiliyatli bolalar deganda nimani tushunasiz?
2. Iste`dodli bolalar deganda nimani tushunasiz?
3. Tala`nt nima?
4. Кobiliyatni ilchash mumkinmi?
5. Fzingizda qobiliyat ustunmi, iste`dodmi?
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.
132
Faoliyat. Faoliyatning psixologik tashlili.
R E J A
1.Faoliyat xakida umumiy tushuncha.Faoliyat va psixik jarayonlar.
2.Faoliyatning interiorizatsiyasi va eksteriorizatsiyasi xakida tushuncha.
3.Faoliyatni egallashda faollik va ishchanlik .kinikma va malakalar.
4 Faoliyatning asosiy turlari.
Tayanch siz va iboralar.
Inson faolligini mujassamlashtiriuvchi xarakatlar jarayoni faoliyat deb yuritiladi.
Pertseptiv- ya`ni shunday xarakatlarki ,ularning oqibatida atrofdagi predmetlar va xodisalar
tugrisida yaxlit obraz shakllanadi.
Mnemik faoliyat- narsa va xodisalarning moxiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab
kolinishi ,esga tushirilishi xamda esda saklab turilishi Bilan boglik murakkab faoliyat turi.
Imajitiv-(imaje –Obraz sizidan olingan) faoliyati shundaki u ijodiy jarayonlarda xayol va
fantaziya vositasida xozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va xayolda
tiklashni takkozo etadi.
Jamiyat Bilan doimiy munosabatni ushlab turuvchi , uz –uzini anglab,xar bir xarakatini
muvofiklashtiruvchi shaxsga xos bulgan eng muxim va umumiy xususiyat – bu uning faolligidir.
Fanda inson faoligining asosan ikki turi farklanadi.
A). Tashki faollik- bu tashkaridan va uz ichki istak –xoxish larimiz ta`sirida bevosita kurish, kayd
kilish mumkin bulgan xarakatlarimiz ,mushaklarimizning xarakatlari orkali namoyon buladigan
faollik.
B). Ichki faollik- bu bir tomondan uyoki bu faoliyatni bajarish mobaynidagi fiziologik jarayolar
(moddalar almashinuvi,kon aylanish,nafas olish , bosim uzgarishlari ) xamda , ikkinchi tomondan
,bevosita psixik jarayonlar, ya`ni aslida kurinmaydigan, lekin faoliyat kechishiga ta`sir kursatuvchi
omillarni uz ichiga oladi.
Inson faolligini mujassamlashtiruvchi xarakatlar jarayoni faoliyat deb yuritiladi.
Agar xayvonlarning xatti-xarakatlari bevosita tevarak-atrofdagi muxit Bilan batamom belgilansa ,
odamning aktivligi esa ilk yoshlik davrdan boshlabok butun insoniyat tajribasi va jamiyat talabi Bilan
boshkariladi.Xatti-xarakatning bu tipii shunchalik uziga xoski ,uni atash uchun psixologiyada faoliyat
degan aloxida termin kullaniladi.
Shu uziga xos xususiyatlaridan birinchisi shundan iboratki,faoliyatning mazmuni anna shu faoliyatni
yuzaga keltirigan extiyojning bir uzi bilangina belgilanmaydi .Agar extiyoj faoliyatga motiv sifatida
133
madad berib ,uni ragbatlantirsa ,faolitning uz shakli va mazmuni ijtimoiy sharoitlar,ijtimoiy talablar
xamda tajribalar Bilan belgilanadi.
Odamni ishlashga majbur kiluvchi motiv uning ovkatlanish etiyoji xam bulishi mumkin .Birok odam
,masalan stanokni ochlik extiyojini kodirish uchun boshkarmaydi.Balki stanok odamga topshirilgan
Biron detalni tayyorlash imkoniyatini berishligi uchun boshkaradi.Inson faoliyatining mazmuni
extiyojining yolgiz uzi Bilangina belgilanmaydi, balki undan jamiyat talab kilayotgan Biron maxsulotni
tayyorlash maksadi Bilan belgilanadi. Shunday ekan, nega odam muayyan bir yusinda ish xarakat
kiladiku, lekin uning ish xarakatlari nimaga karatilganligi Bilan moslasha olmaydi. Kishini faoliyat
yuliga solgan e`tikod ,motivlar nega endi bevosita maksadga mugri kelmay koldi,bu faoliyat kishi
faoliyatini boshkarib kelgan edi.
Shunday qilib ,faoliyatning uziga xos dastlabki xususiyati shundaki, aktivlikning manbai bulgan
faoliyat aktivlikni yaxshi onglab olingan maksadi Bilan boshkariladi. Faoliyatni psixik boshqarishning
muvafokiyatli bulishi uchun ,psixika narsalarning uziga xos ob`ektiv xususiyatlarini aks ettirishi va
anna shular vositasi Bilan ( organizmning extiyojlari bilan emas) uz oldiga kuyilgan maksadlarga
erishish nurlarini aniqlashi lozim. Nixoyat psixika odam xatti-xaraktlarini idora kilishning shunday
kobiliyatiga ege bulishi kerakki, maksadga kartilgan xarakatlarni amalga oshirish uchun aktivlikni aynan
ragbatlantirishi va kullab-kuvatlashi kerak, aktivlik uz-uzicha xosil bulgan extyojlarni darxol
kanoatlantira olmaydi,ya`ni aktivlik va bevosita mustaxkamlash Bilan birga olib borilmaydi.Ana
shulardan ravshanki, faoliyat bili shva iroda Bilan ajralmas boglikdir.faoliyatbilish va irodaga
asoslanadi vava bu jarayonlarsiz bulla olmaydi. Demak ,faoliyat odamning ichki(psixik) va tashki
(jismoniy ) aktivligidan iborat bulib,anglanadigan maksad Bilan boshkariladi.Shunday qilib faoliyat
xakida gapirish uchun inson aktivligida anglanishi mumkin bulgan maksadni namoyon kilish kerak.
Faoliyatning boshka xammatomonlari, ya`ni uning motivlari, bajarish usullari, zaruriy ma`lumotlarni
(informatsiyalarni )tanlab olish va ishlash anglanishi xam mumkin va anglanmasligi xam mumkin
.Shuning Bilan birga ,ular Tula anganmasligi va xatto yanglish anganishi xam mumkin . Fakat
motivlargina emas ,balki faoliyatning ma`lum bir rejasini tanlashga olib keluvchi kupgina tafakkur
jarayonlari xam odam tomonidan unchalik Tula anglanmaydi .Faoliyatni amalga oshirish usullariga
kelganda shuni aytish kerakki , odatda ,faoliyatningt kupgina usullari ongdan tashkari
boshkariladi:Yurish ,nutk, xat yozish ,avtomobil boshqarish ,muzika asbobida uynash va boshka shuning
kabilar shular jumlasidandir.
Faoliyatning anna shu xama tomonlarini ongda aks ettirish darajasi va tulaligi tegishli faoliyatning
anglanganlik darajasini ochib beradi.
Faoliyatni anglash kanday darajada bulmasin ,maksadni anglash xama vakt xam zaruriy belgi sifatida
kola beradi. Shunday bir xollarda ya`ni anna shu belgi bulmagan paytda insoni yfaoliyatning uzi xam
bulmaydi. Buning urnida impul`siv ,ya`ni ixtiyorsiz xatti-xarakatlar sodir buladi.Faoliyatdan fark qilib
impul`siv xatti –xarakatlar bevosita extiyojlar va tuygular vositasi Bilan boshkariladi.Impul`siv xatti-
134
xarakatlar fakat affektlarni va individning mayllarini ifodalaydilar.Shuning uchun impuls`iv xatti-
xarakatlar,kupincha ,egoistik gayri ijtimoiy xarakterga ega buladi.Masalan: gazablanish tufayli ,tutokib
xech narsani karamay Kogan yoki engib bulmaydigan extirosgauchragan odam impul`siv xarakat kiladi.
Faoliyat _vokey lika bulgan aktiv munosabatning shunday aktiv formasiki, u orkali odam yashab
turgan olam Bilan odam urtasida real aloqa urnatiladi.Odam faoliyat vositasi Bilan tabiatga,narsalarga
boshka kishilarga ta`sir kiladi.Ana shu faoliyat davomidagi xarakatlarda odam uz ichki xususiyatlarini
oshkor qilib va amalga oshirib, narsalarga nisbatan sub`ektiv sifatida ,odamlarga nisbatan esa shaxs
sifatida uzini namoyon kiladi.Ishchining ishlash faoliyati batamom ravishda umumiy maksadga
erishishga – talab kilingan sifat jarajasi va belgilangan mexnat umumdorigi asosida ma`lum maxsulot
ishlab chikarishga karatilgan buladi. Anna shu maksadni amalga oshirish uchun belgilangan xar bir vakt
davomida navbatdagi ma`lum ish vazifalarini muvaffakiyat Bilan xal kilish lozim buladi, masalan,
detalni charxlashkerak, zagotovkani belgilab chikmok kerak, xom ayoni apparatga yuklash kerak vash u
kabilar. Galdagi bita oddiy vazifani bajarishga karatilgan anna shunday xar bir nisbatan tugallangan
faoliyat elementni amal (ish) deb yuritiladi.
Biz yukorida keltirgan mexnat xarakatlari narsalar Bilan kilinadigan ishlarning misoli bulla oladi.
Tashki olamdagi narsalarning xolatlarni yoki xossalarni uzgartirishga karatilagan xarakatlarni ish (amal
)deb yuritiladi.
Odamning narsalar Bilan kiladagan xarakatlari analizining kursatishicha ,bu xarakatlar tashkijixatdan
juda kup xar turli bulsa xam odatda , bu xarakatlarning xammasi uchta soda elementlardan tashkil
topgandir-«olmok», «joyni uzgartirmok», «kuyib yubormok».bu xarakatlar odamningtanasi ,oyoklari va
boshi Bilan kilinadigan yordamchi xarakatlar Bilan birgalikda amalga oshiriladiNarsalar Bilan
kilinadigan ishlar (xarakatlar)dan tashkari , odamning faoliyatida badanning ma`lum vaziyatini va
kiyofasini saklab turishni ta`minlaydigan xarakatlar(turish,utirish va boshka shu kabilar)organizmning
bir joydan ikkinchi bir joyga urin almashtirishi(yurish,yugurish va boshka shu kabilar)xamda
komunikatsiyalarni ta`minlaydigan xarakatlar katnashadi kommunikatsiya vostitalariga ifodali
xarakatlar (mimika va pantomimika) ,(ya`ni imo ishoralar), ma`noli ishoralar va ,nixoyat nutk
xarakatlari kiradi. Kursatilgan shu xarakat tiplarida ,kul va oyoklardan tashkari ,badan va yuz muskullari
Tomok tovush paylari va boshkalar katnashadi .Shunday qilib narsalar bilan kilinadigan ishlarni (yoki
boshka biror tashki ishlarni ) bajarish ma`lum sistemadagi xarakatlarni amalga oshirishdan iboratdir.
Masalan ogir yukni bir joydan ikkinchi joyga olib kuyish engil paketni bir joydan ikkinchi joyga
kuyishga qaraganda muskullarning boshkacharok ishlashini takozo kiladi.Mayda mixni kokishga
qaraganda kattamixni kokish bokacharok yusinda buladi,mixni shipga kokish uni polga kokishga
qaraganda bokacha xarakatlar sistemasini ta`lab kiladi. .Xarakatlar sistemasi ish maksadi Bilan bu
maksad yunaltirilgan narsalar xususiyati va ish sharoiti Bilan boglikdir.Kilinadigan ishning maksadi
anna shu misollarning xammasida bir xil ,lekin uning ob`ektlari xar xildir.Binobarin,ob`ektlarning xar
xilligi –xarakatlar strukturasi muskul faoliyatining turlicha bulishini shart qilib kuyadi.Fiziolog
135
olimlardan P.K.Anoxin utkazgan tadkikotlarning kursatishicha ,muskullarning ishi fakat bevosita
xarakat vazifalari Bilan belgilanib kolmay .balki,xamisha anna shu xarakatlar amalga oshiriladigan
sharoit Bilan xam boshkariladi.Muskullar kitarilayotgan ogirlik kattaligiga, itarib yuboriladigan buyum
karshiligiga ,paylardagi richaglarning qaytarish kuchiga va boshka shu kabilarga uz aktivligini
moslashtiradi xamda shu orkali xarakatning belgilangan yunalishi va tezligini ta`minlaydi.Xarakatning
bajarilishi va uning natijalarini erishiladigan pirovard maksad Bilan takkoslash yuli Bilan doim
nazxorat qilib boriladi va tugrilab turiladi..Ana shu nazorat va tugrilab turish mexanizmlariishdan
chikkan kasaallar xatto juda soda xarakatlari xam muvaffokiyat Bilan bajara olmaydilar .bunday
bemorlar stol ustida turgan stakanni olaman debxar gall yanglishib keta betradilar ,kullari stakanning
yonidan utib ketaberadi, suv ichaman deb stakanni ogzilarining oldidan utkazib yuboradilar.,xamdap
stakanni muljallangan joyga qaytarib kuya olmaydilar.Bunday bemorlar stulga utiraman deb ,muljalga
olaolmay erga yiqilib tushadilar ,non kesaman deb ,panjalarini oladilar,kator chiziklarga karab
turib,tugrichizik chiza olmaydilar.Xarakatni sensor (ya`ni sezgi azolari yordamida ) nazorat kilishni
kuyidagi tajribada kukrish juda yaxshi natija beradi.Masalan,tekshiriluvchi geometrik shaklni ,ya`ni olti
tomonli yulduzni oynada kurinib turgan aksiga karab chizib berishi kerak edi.Odatda buni xatosiz
bajarish kiyin buladi.,chunki kalamning oynada kurinib turgan xarakati tekshiriluvchining kulidagi
kalamga nisbatant teskari tomonga karab xarakat kiladi.Tekshiriluvchi fakat mashk kilish davomida
Kuzi orkali olayotgan ma`lumotlaridan foydalanib ,kul xarakatlari Bilan tugri moslab xarakat kilishga
urganadi.
Kuyidagi tajribalar shu nuktai-nazardan yanada kizikarlidir .Narsalarning real xolati v akul
xarakatlari tasvirini tekshiriluvchiga tadkikot davomida batamom boshkacha qilibkursatadigan
prizmatik kuzoynak takib kuyiladi .Utkazilgantajribalardan ma`lum bulishicha, bunday xolda odam uz
xarakatlarini tugri boshqarish kobiliyatidan batamom maxrum bulib kolar ekan(narsalarni olish
,narsalarga kul tekizish,narsalarni belgilagan joyga kuyib kuyish va boshka shu kabilar)Odam bu
xatoliklarniuzok vakt davom etganmashkdan sunggina tugrilashniurganib oladi .agar kurish signallari
taxminan Yana 0,27 sek. Kech kolgandaedi, unda prizmatik kuzoynak tufayli xosil bulgan
xatoliklarga nisbatan bulgan adaptatsiyani xech kanday mashk Bilan tugrilab bulmas edi. Shu tomoni
xam borki ma`lum bulishicha, aktiv xarakatlardan maxrum bulgan bulgan xayvonlar , agar uzlari
oldingi oyoklarining xarakatlarini kurib turmasalar, uni boshkara olmaydilar.
Bundan ma`lumki, xarakatlarni boshqarish teskari aloqa printsipi asosida amalga oshiriladi.Sezgi
a`zolari bunday aloqaning kanali bulib xizmat kilsagina ,informatsiya manbai bulib xarakat orinteri
rolini uynaydigan narsa va xarakatlarning idrok kilinadigan ma`lum belgilari bulib xizmat kiladi.
Teskari aloqaning bunday turini P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atagan.Shunday qilib ,narsalar
Bilan kilinadigan ishlarni bajarish ma`lum xarakatlar sistemasini amalga oshirish Bilan
cheklanmaydi.Bunday ishlarni bajarish zarur tarzda sensor (xissiy) nazorat va ish ob`ektlarining
xususiyatlari xamda ularning odatdagi natijalariga mos ravishda xarakatlarni tugrilashni takkozo
136
kiladi Bu jarayonning asosini tashki muxitning xolati ,unda xarakatlarning namoyon bulishi va
natijalari xakida miyaga informatsiya beruvchi xissiy orientirlarni uzlashtirish tashkil kiladi.Masalan
,shafyormashinaga tormoz berar ekan , tormozga bosish kuchini xarakat tezligiga ,yulning axvoliga
mashinaning ogirligiga va boshka shu kabilarga moslashtiradi.Mana shu orientirlarning xammasi ,xar
xolda biz yukorida keltirgan xarakatlarni ng uzinigina belgilab kolmay ,balki ish maksadlariga mos
keladigan xarakatlarni xam belgilaydi.Masalan, avtobusdan kech kolib,uning orkasidan yugurib
ketayotgan pasajirning xarakat sistemalari –rekord kuyishga maksad kilgan chopkirning yugurish
talablariga mutloko mos kelmaydi.Mana shu xollarning xammasida bir xil ish ob`ektiga yokixatto bir
xil xarakatga egamiz.Lekin bu ishlarning maksadi xar xil va shuning uchun ularni yuzaga keltiradigan
xarakatlar sistemasi xamturlichadir.
Ishning tarkibiy kismidan iborat bulgan xarakatlar sistemasi, oqibat natijada uningmaksadi Bilan
boshkariladi va tugrilanadi.Maksad nuktai-nazaridan bajarilgan xarakat natijalari baxolanadi va ularni
tugrilashga erishiladi.Shu maksadi narsalarning kanday xossalari .xolatlari ishni bajarishda nazorat
kilishda va tugrilashda namuna bulishi kerakligini belgilab beradi.
Birok odamning maksadini kupchilik xollarda Ayni chogda kuz ungida yuk narsalar va lekin
uning xarakatlari yordami Bilan erishilishi mumkin bulgan narsalar tashkil etadi .Demak,maksad
miyada ,kelajakda faoliyat natijasida ,dinamik modelning obrazi tarzida tasvirlangan buladi. Xudi anna
shu tilakdagi kelajak (ta`lab kilinayotgan)_modeli Bilan ishning mazkur natijalari takkoslanadi,xzuddi
anna shu ishning kay yusinda bulishini boshkaradi.va uni tugrilaydi.
Masalan ,xattoki,oddiy bir xolda ,ya`ni odam bir stakan suvni olib ,ichish uchun lablariga olib
borganda ,uningxarakatlari tilakdagi model natijalari(chankokni bosish)Bilan boshkariladi.Fakat bugina
emas ,shuning Bilan birga ,kulni stakanga va undan sung stakandagisuv Bilan labga olib borish
xarakatlari xam tilakdagi model`natijalari Bilan boshkariladi.Kilinadigan ishning uzi xakida miyada
oldindan darak beradigan galdagi ishlarning bunday modellari (xarakat programmalarini) va uning
natijalarini («maksad programmalari»ni) fiziologlar «aktseptor deystviya»(«xarakat aktseptori»)va «aks
ettirishdan oldingi xodisa»(P.K.Anoxin), «Xarakat vazifalari» va kelajakdagi extiyoj
modeli»(N.A.Bernshteyn ), «kerakli mazmun»xamda «kelajak modeli»(Mittel`shtedt, U,Eshbi),
«andaza», «dinamik model`» vash u kabilar.
Kelajakdagi kilinadigan ishlar va ulardan kelib chikadigan natijalarning kandaydir yul Bilan miyada
taxminiy tasavvur kilinishi ,shubxasiz xakikatdir.Bunday oldindan taxminiy tasavvur kilishsiz,biz
yukorida kurib utganimizdek faoliyatning uziniamalga oshirish xam mumkin bulmay kolar edi.
Miyaning oldindan kura olishiuchun zarur bulgan imkoniyat tashki oloamning bita printsipial
xususiyati tufayli ,ya`ni uning qonuniyatlari tufayli yuzaga keladi.Buning ma`nosi shundan
iboratki,tashkiolamdagi turli xodisalar ma`lum darajada uzaro doimiy boglikdir,ma`lum sharoitlarda
namoyon buladigan biror mustaxkam xususiyatga va tuzilishga egadir.(olov xama vakt kuydiradi
,tukndan sung xamisha tong otadi.)
137
Ob`ektlar Bilan xodisalar urtasidagi bunday barkaror (invariant)munosabatlarni ob`ektlarning
muxim xususiyatlari va xodisalarning qonuniyatlari deb yuritiladi.Xuddi manna shunday ob`ekt va
xodisalarning ma`lum darajada mustaxkam ,barkaror xususiyat va qonuniyatlarga ega ekanliklari
,ma`lum sharoitlarda ,ma`lum bir ta`surot tufayli kelajakda ularning kanday uzgarishi vash u
maksadga muvofik ish tutish ya`ni ob`ekt va xodisalarning «xatti xarakatlari»nioldindan kura olish
imkonini beradi.Tashki ya`ni buyumlar Bilan kilinadigan faoliyat
Bunday xolda guyo ichki. Ideal faoliyat tomonidan oldindan paykab olinadi.Ob`ektlar (narsalar)ustida
kilinadigan konkret ishlar bu ob`ektlarning muxim xususiyatlari ustida kilinadigan operatsiyalar Bilan
,ya`ni ideal(psixik)ishlar Bilan almashinadi.Boshkacha qilib aytganda ,narsalarbilan jismoniy tarzda
kilinadigan ishlar shu narsalarning mazmunlari Bilan kilinadigan ideal ishlar Bilan almashinadi
……Tashki real ishdan ichki ideal ishga manna shunday utish jarayonini interiorizatsiya deb yuritiladi
(bu sizni tarjima kilganda «ichki ishga aylanish» degan ma`noni anglatadi.)Inson psixikasi
interiorizatsiyasi tufayli Ayni chogda kuz ungida yuk bulgan narsalarning obrazlari Bilan ishlay olish
kobiliyatiga ega buladi.
Interiorizatsiyaning kanday yuzaga kelishi Bilan boglik bulgan butun xama nozik tomonlarini
psixologiya xali yaxshi urganmagan.Lekin Siz bunday utishning muxim kuroli bulib xizmat kilishi va
bunday utish vositasi esa Siz Bilan ta`sir kilish ekanligi Tula isbot kilingandir. Siz narsalarning muxim
xususiyatlarini ajratadi va ularni uzida mustaxkamlaydi xamda insoniyat tajribasi Bilan xosil
kilingan informatsiyalar Bilan ishlash usullarini xam uzida mustaxkamlaydi.Shuning uchun xam ularni
tugri kullashni uzlashtirish Ayni chogning uzida narsalarning muxim xususiyatlarini va
informatsiyalar Bilan ishlash usullarini xam uzlashtirish demakdir. Inson Siz orkali butun insoniyat
tajribasini ,ya`ni unlab va yuzlab yillar yashab utgan avlodlarning xamda ,shuning Bilan birga ,uzidan
yuz va ming kilometr uzoklikdagi kishilarning jamoalarning tajribalarini uzlashtiradi.
Narsalarning munosabatlari xakida vakolat beruvchi sizlar va umuman xakikiy simvollar Bilan
muomala kilish, shuning uchun bu narsalarning uzi Ayni chokda yuk bulgan paytda xam tegishli
munosabatlar xakida informatsiyalar Bilan ishlash imkoniyatini tugdiradi. Siz va xakikiy simvollar Bilan
ishlash jamiyat tajribasi tomonidan tarkib toptirilgan odamning faoliyati va xulk-atvorin, tajriba va
bilimlarini, ideallari va talabalarni boshqarish imkoniyatini beradi.
Shunday qilib, odamning faoliyati juda murakkab va uziga xos bulgan protsessdir. Odamning
faoliyatini shunchaki extiyojlarini kondirishdan iborat deb xisoblab bulmaydi. Odam faoliyatini kuzga
tashlanib turadigan belgisi maksadni anglash va uni amalga oshirishda kilinadigan ishlarning ijtimoiy
tajribaga boglikdir.
Odamning faoliyatida uning tashki (jismoniy) va ichki (psixik) tomonlari ajralmas boglik buladi.
Odam faoliyatining tashki tomoni – tashki olamga uning yordami Bilan ta`sir kursatadi, bunday
xarakatlar motiv, bilish boshqarish kabi ichki (psixik) faoliyat orkali aniqlanadi va boshkariladi. Boshka
tomondan olganda, manna shu butun xama ichki psixik faoliyat tashki faoliyat tomonidan boshkariladi
138
va nazorat qilib turiladi. Chunki tashki faoliyat narsalarning, protsesslarning xsusiyatini namoyon kiladi,
ularning maksadga muvofik uzgarishlarini ta`minlaydi, psixik modellarning (andozalarning) moslik
darajalarini aniqlaydi va shuning Bilan birga, kulga kiritilgan natija va ishlarning kutilgan samarasi va
ishlarga kanchalik mos kelishi darajalarini belgilaydi.
Bizga ma`lum, yukorida eslatib utilgan ichki psixik faoliyatni buyumlar Bilan kilinadigan tashki
faoliyatning interiorizatsiyasi natijasi deb karash mumkin. Shunga muvofik narsalar Bilan tashki
faoliyatni ichki psixik faoliyatning eksteriorizatsiyasi deb karash mumkin («eksternus»-degan sizdan
olingan bulib, bizningcha tashki degan ma`noni bildiradi).
Biz yukorida kurib utgan xarakatlarning istagan bir tomonlarini, tegishli ravishda, ularning motor
(xarakat), sensor (xissiy) va markaziy komponentlari, ya`ni kismlari deb atash mumkin. Ishni amalga
oshirishda bajaradigan vazifalariga muvofik, ular ishni ijro kiluvchi, nazorat kiluvchi va boshkaruvchi
deb belgilanishi mumkin. Odam faoliyati davomida foydalanadigan ijro kilish, nazorat kili shva
boshkrish yullarining mazkur faoliyatning usullari deb ataladi.
Yukorida sanab kursatilgan vazifalarning xar biri odam onlgi suratda va ngsiz ravishda bajarish
mumkin. Masalan, biror sizni talaffuz kilish uchun zarur bulgan Tomok xarakatining sistemasini odam
mutloko anglamaydi. Odatda, muskullarning istagan istagan bir xarakatni bajarishi uchun zarur bulgan
qisqarishi va uzayishi Bilan boglik murakkab birikmalar arnglanmaydi. Bu xarakatlarni boshqarish,
aftidan, sof fiziologik tarzda, ongning ishtiroksiz amalga oshiriladi. Ayrim xarakatlar ongli suratda
boshkarilishi xam, ongsiz suratda boshkarilishi darajasi asosida bajarilishi xam mumkin. Masalan,
yurishning kup xarakatlari ongsiz ongsiz suratda oshiriladigan faoliyatning tipik misoli bulla oladi.
Ammo dorda yurishda shu xarakatlarning xar birini bajarish sensor nazorat va markaziy boshqarish
(ayniksa kam tajribali dorbozda) goyat jiddiy anglash ob`ektiga aylanadi.
Buning aksi bulishi xam extimoldan xoli emas,bajariladigan xarakatning ma`lum tomonlari dastaval
Tula anglab boshqarishni talab kiladi , undan keyin ishning bajarilishi ongning ishtirokini borgansari
kamrok talab kiladi.Bunday xollarda ishning bajarilishi avtomatlashadi deydilar.
Odamdagi xudi shunday maksadga muvofik xarakatlarning amalga oshirilishi va boshkarilishining
kisman avtomatlashuvi malaka deb ataladi.Xarakatlar avtomatlashuvining tobora yuksalib borishi
Ayni chogda bu xarakatlarni uz tarkibiga oluvchi ishning ongli boshkarilishi tobora kengayib borishi
Bilan birga yuzaga kelishi mumkin.Masalan Velosiped xaydovchi xarakatlarning avtomatlashuvi
tufayli muvozanatini saklab turishi vilosipedchiga uz diqqatini atrofdagi narsalarga ,ya`ni kucha
xarakatlariga ,kuchaning kiyofasiga va boshka shu kabilarga karata olish imkonini beradi,velosiped
xaydovchi shu asosda uz ishini ancha onglirok doshkaradigan buladi.
Umuman olganda xatti-xarakat mexanizmi tarzidagi sof malaka xakida, xar xolda, xayvonlarga
xarakteristika berishdagina gapirish mumkin bulsa kerak.Odamda esa patologik xastalik xollaridan
boshka, xama faoliyatlari oqibat natijada ong Bilan boshkariladi.Ishning muayyan bir
komponentlarining avtomatlashuvi fakat ongli boshqarish ob`ektini siljitib yuboradi, ong doirasiga
139
ishningumumiy maksadini,uning bajarilish sharoitini ,ishning nazorat kilinishi va baxolanishini olib
kiradi.
Ish tuzilishining shunday kisman avtolmatlashuv tufayli uzgarishi imkoniyati kuyidagidan iborat:
1. Xarakatlarni ijro kilish usullarining uzgarishi, bunda avval xar biri aloxida-aloxida bajarilgan bir
kator ayrim xarakatlar bir butun xarakat tarkibidagi oddiy xarakatlar urtasida xech kanday «tuxtab
kolish»va tanafuslar bulmaydigan bita yaxlit aktga ,bita murakkab xarakatga kushilib ketadi.Masalan
mashina xaydashni Yangi urganayotgan shogirdda tezlikni kuchirish «boskichma-boskich
xarakat»tarzida amalga oshirilsa ,tajribali shofyor uni kulining bita tekis xarakati Bilan
bajaradi.Ortikcha keraksiz xarakat bulmaydi.Amal (ish) uzlashtirila borgan sari , bu ortikcha
xarakatlarning xammasi yukolib ketadi.xarakatlarning birga kushilishi ,Ya`ni xarakatlarni xar ikala
kul Bilan baravar bajarish yuzaga keladi.Ish amalni uzlashtirish jarayonida uning xama xarakatlarini
tobora ixchamlashtirish imkoniyati tuniladi:xarakatlar tarkibi(soddalashadi),xarakatlari izchilligi
(uzluksizlashadi) va xarakatlar birlashuvi (bir vaktda amalga oshiriladigan buladi0 xamda ,shuning Bilan
birga ,xarakatlar tezligi jiddiy suratda uzgaradi.
2. Ishni bajarishda sensor, ya`ni xissiy nazorat kimlish usullarining uzgarishi. Ishni bajarish ustidan
kilinadigan kurish nazorati kup jixatdan muskul ( kinestetik) nazorat Bilan almashiladi. Buning tipik
misoli sifatida mashinistkaning karamasdan mashinkada xat bosishini kursatish mumkin; slesarning
bolga Bilan karamasdan zubiloga urishi (slesar` bolga Bilan zubiloga urayotgan paytda zubiloning
kalpogiga emas, balki zubiloning tishiga, ya`ni tagiga karab turadi) va boshka shu kabilar. Xarakatlar
xarakterini aniqlovchi xar turli ulchovlvrning uzaro nisbatini baxolovchi maxsus «sensor sentozlar»
xosil kilinadi. Ish-amalning natijalarini nazorat kilish uchun goyat zarur bulgan orientirni tezlik Bilan
farklash va ajrata olish kobiliyati rivojlanadi. Ish-amalni uzgartirib borilgani sari ,uning natijalari va
bajarish sharoitlarni ancha aniqrok, tez va bevosita sifatli nazorat kilish imkoniyati paydo buladi.
3. Ish-amalni markaziy boshkaruvchi usullarining uzgarishi. Diqqat ish-amalning usullarini idrok
kilishdan ozod buladi va asosan ish-amalining sharoiti xamda natijalarini idrok kilishga karatiladi.
Ayrim xisoblash, karorga kelish va boshka intellektual operatsiyalar tez va birlashgan xolda («intuitiv»
suratda) bajarila boshlanadi.Navbatdagi xarakatlarga ichdan tayyorlanish bundan oldingi xarakterlarni
amalga oshirishdayok sodir buladi, bu esa reatsiya vaktini kat`iy kiskartiradi. Masalan, uchuvchi
samalyotnikundira boshlaganida, ichida allakachonok mazkur sharoitda maxkur kunish Bilan
boglagbulgan barcha standart buyruklarni kabul kilishga tayyor buladi. Shuning uchun mazkur
buyruklarni kilishdan ularni bajarishga utish maxsus ravishda rejalashtirilmasdan xamamalga
oshirilaveradi.Fakat kunishning kanday usulini tanlashgina rejalashtiriladi,Manna shunday paytlarda
foydalaniladigan bir kator yoki bir necha seriyali usullarni ong Bilan oldindan kura bilish
antitsipatsiya deb ataladi.
Odam ma`lum bir ish amalni bajarishga urinib kuradi ,uning natijalarini nazorat kiladi .Uizini
orientir va boshqarish usuli sifatida oklagan muvaffakiyatli xarakatlar asta-sekin ajratib olinadi
140
xamda mustaxkamlanadi, muvaffakiyatli chikkan va uzini oklamagan xarakatlar yuk kilinib tashlanadi
xamda chetlatib yuboriladi.
Uzlashtirilishi maksad qilib kuyilgan va tushunish xamda ong nazorati va tuzatishiga asoslangan
manna shunday kup marta takrorlanadigan ma`lum ish-xarakat yoki faoliyat turlari mashk deb ataladi.
Xar bir Yangi urunish odatda vazifani tekshirish usukllarining uzini,vazifani xal kilish usullarini va
ishni boshqarish yullarini xam uzgartirishga olib keladi.
qayta-qayta kilinadigan Amaliy urinishlar bulmasa ,xech kanday kinikma tarkib topa
olmaydi.Odam ma`lum xarakatlarni Amaliy sinab kurish uchun bu xarakatni ongli tarzda
takrorlashga urinish xarakteriga egadir. Natijalarni nazorat kilish ,sharoitlarga baxo berish ,ishni
tugrilab turish xam ma`lum darajada ongli sur`atda bajariladi. Bu esa tekshirish uchun kilinadigan
urinishlar manbaalarining uzini xam uzgartiradi.Taklid kilish ukib olinadigan ish andozasining
maksadga muvofik suratda ongli kuzatishga asoslana boshlaydi.Binobarin eng asosiy tomoni
shundaki ,usullarni tanlash va idora kilish ularning maksadlarini tushunish xamda ularning
mazmunlarini tassavvur kilish yuli Balan boshkariladigan buladi.Nutk faoliyati ,ya`ni insonning
kuzatadigan va bajaradigan ish amallarini Siz vositasi Bilan ifodalashi xaligi protsesning etakchi
vositasi bulib xizmat kiladi,shuning Bilan birga ,buning etakchi asosi bulib ideal faoliyat ,ya`ni amalga
oshiri lishi talab kilinadigan ish-amal obrazini «miyada»ifodalash xizmat kiladi. Odamda malaka tarkib
topishi mexanizmining bu printsipial farklovchi xususiyati malaka tarkib topishi protsessining
qonuniyatlarini shart qilib kuyadi.Kinikma ongli avtomatlashtirilgan ish sifatida yuzaga keladi.Kinikma
ish- amalni dajarishning avtomatlashgan uslubi sifatida amalga oshiriladi .Kinikmaning roli ishni
bajarish usullarini nazorat kilishdan ongni ozod kili shva uni ishning maksadi xamda sharoitlariga
karatishdan iboratdir.
Xar bir kinikma odamning uz tajribasida avval egallab olgan malakalari sistemasi asosida yuzaga
keladi,va amal kiladi. Kinikmalardan ba`zi birlari kishining kinikma xosil kilishiga va malakali
ishlashiga yordam beradi.boshka birlari esa xalakit beradi,Uchinchilari ,uz navbatida ,Yangi
kinikmalarni uzgartirib yuboradi.Bu xodisa psixologiyada malakalarning uzaro ta`siri deb
atalgan.Ishni bajarish uning maksadi ,ob`ekti va sharoitlari Bilan aniqlanadi.Bu narsa xarakatni
bajarishning ma`lum usullari ,sensor nazorat kilish va markazdan turib boshqarish sistemasi tarzida
amalga oshiriladi.Ishning muvafokiyati,ya`ni kinikmaning samaradorligi ishni bajarishda foydalanilgan
usullarning ish maksadiga ,ob`ektiga va sharoitlariga kanchalik mos kelishiga boglikdir.Kinikma xosil
kilishning umumiy qonuni shundan iboratki ,odam Yangi vazifaga tuknash kelgan paytda dastavval ,uz
tajribasida bor faoliyat usullaridan foydalanishga urinib kuradi.Bunda, albatta uz tajribasidaxuddi
shunga uxshash masalalarni xal kilishda kullanilgan usullarga nazar solishdan foydalaniladi.
Ravshanki,faoliyat usullarini kuchirishning muvafokiyati kuyilgan vazifalarning uxshashligi,ularni xal
kilish yullari nuktai- nazaridan kanchalik tugri baxo berilganligiga boglikdir.
141
Shunday qilib, <kinikma> atamasi faoliyat sub`ektning uzida mavjud bilimlar va malakalar Bilan
maksadga muvofik boshkarilishi uchun zarur psixik va amaliy xarakatlarning murakkab sistemasi
egallab olinishi ifodalaydi.
Kinikmalarning tarkib topishi bilimlarda mujassamlashgan axborotni va narsadan olinadigan
axborotni qayta ishlash jarayonlarining, anna shu axborotni aniqlash, uni xarakat Bilan takkoslash va
uzaro boglash jarayonlarining butun bir sistemasi egallashini bildiradi.
Kishi faoliyati ongli ravishdagi faollik sifatida uning ongli shakllana va rivojlana borishi tufayli tarkib
topadi va rivojlanadi.
Faoliyat xamisha kishining u boshka odamlarning yordami va ishtirokini takozo etadi, ya`ni
birgalikdagi faoliyat xususiyatiga ega buladi.
Boshkacha sizlar Bilan aytganda, faoliyatda kishining shaxsi ifodalanadiva ayni chogda faoliyat
uning shaxsini shakllantiradi.
Faollikning Ushbu shakllari Bilan birlikda kommunikativ xulk-atvor bolaga uz extiyojlari va
istaklarini kondirish, ijtimoiy talablani va axborotni uzlashtirishi uchun yordam beradgan asosiy vositasi
rivojlana boshlaydi.
Xayotining birinchi yillardayok bolada faoliyatning oddiy shakllarini uzlashtirishi uchun dastlabki
shart-sharoitla tarkib topa boshlaydi. Ulardan birinchisi uyin faoliyati xisoblanadi.
Xayvon bolalarida esa xudi anna shu xarakatlar shunchaki faoliyat urnida sodir buladi va uzining
real biologik maksadlaridan ajralgandir. Ular uyin faoliyatini uziga xos tub xususiyati anna shunda
mujassamlashgandir. Uning maksadi uzining yordami tufayli muvaffak bulinadigan Amaliy natijalarga
erishishdan emas, balki amalga oshiriladigan «faoliyat» ning uzidan iboratdir.
Tadkikotlar shuni kursatadiki, uyin bolalarda xam uz faolligini ruyobga chikarish shakli, xayot
kechirish va faoliyatkursatish shakli bulib xizmat kiladi. Shu tarzda u funktsional mamnunlik
bilan boglikdir. Faollikka bulgan extiyoj uning kuzgatuvchisi bulsa, taklid kili shva tajriba esa manbai
xisoblanadi.
Faoliyatning uzidan kuzlangan maksad uning sotsial jixatdan mustaxkamlangan natijada kuchiriladi,
ch`ni yutib chikiga karatilgan buladi. Amalda anna shu urinda uyindan chiqish boshlanadi. Ijtimoiy
belgilariga kura uyin bulib koladigan (faoliyatxamon biron-bir foydali maxsul bermaydi) bufaoliyat
psixologik tuzilishi jixatidan mexnatga (maksad faoliyat kursatishning uzidagina emas, balki natijaga
erishishdan iborat) va ta`limga (maksad uyini uzlashtirib olishdan iborat) yakinlashadi.
Bolaning xulk-atvori va faoliyati rivojini urganar ekanmiz ,bita eng muxim faktga duch
kelamiz.Bolada bir nechtagina oddiy shartli reflekslardan tashkari unda keyinchalik kuzatiladigan
boshka barchpa xulk-atvor shakllari va faoliyat turlari oldiniga yuk buladi.
Bola xulk-atvorining tugma biologik xususiyatlarga oldindan kat`iy xoli ekanligi uning xayvon
bolasiga nisbatan eng muxim afzalligi xisoblanadi.Ana shunday afzallik tufayli kishi xulk-atvori turlari
142
va faoliyati usullari evolyutsiyasining boshlanishi uning organizmning biologik rivojlanishi Bilan emas
,balki jamiyatning tarixiy rivojlanishi Bilan belgilana boshladi.
Faoliyatning aloxida turi bola xayotida sodir buladigan vakt xam etib keladi.Bu maksadi bevosita
muayyan axborotni xarakatlarni ,xulk-atvor shakllarini uzlashtirishga karatilagan faoliyatdir.
Subxektining urganishin uziga maksad qilib olgan bunday uziga xos faoliyati ta`lim deb ataladi. U
kuyidagilardan tarkib iopadi: a) ideal va Amaliy faoliyatning u yoki bu turni muvaffakiyatli tashkil etish
uchun zarur bulgan tashki olamning muxim axamiyatli xossalar xususidagi axborotning uzlashtirilishi
(bu jarayonning maxsuli bilimlardir).b) faoliyatning anna shub archa turlari tarkib topadigan usullar va
jarayonlarning uzlashtirilishi ,(bu jarayon maxsuli –malakalardir);v) kuyilgan vazifa va ilgari surilgan
maksadga muvofik keladigan usullar va jarayonlarni tugri tanlash xamda nazorat kilish uchun
kursatigan axborotdan foydalanish yullarining egallanishi (bu jarayon maxsuli –kinikmalar xosil
kilinishidir),
Shunday qilib, ta`lim kishining xarakatlari muayyan bilimlar ,malakalar ,kinikmalarni uzlashtirib
olishga karatilgan ongli maksad Bilan idora kilingan joydagina yuz beradi.Bundan kurinib turibdiki
,ta`lim – uziga xos insoniy faoliyatdir.Xayvonlarda esa fakat urganish bulishi mumkin Ukuv faoliyatini
shakllantirishning eng birinchi asosiy shakli – bolada muayyan bilimlarni ,kinikma va malakalarni
uzlashtirish uchun anglanilgan motivlar tu\ilishi xisoblanadi.
Bola faoliyati va xulk atvorini ularning insoniyat tajribasini uzlashtirish sari yunaltirishdan iborat
.Ushbu faol jarayon ukitish deb ataladi.
Mexnat-bu ma`lum bir ijtimoiy foydali (yoki xech bulmaganda jamiyat tomonidan istemol kilinadigan
)moddiy va ma`naviy maxsulotni ishlab chikarishga yunaltirilgan faoliyat demakdir.Mexnat faoliyati
kishining eng etakchi ,asosiy faoliyatidir.Insoniyat agar mexnat kilishni tuxtatadigan bulsa u (tur
sifatidagi ) uziga xayot mamotni tugallagan bulur edi.Shuning uchun xam mexnat faoliyati kiishining
xayot kechirishini , boshka turlar ustidan galaba kozonishini xamda tabiat kuchlari va moddalardan
foydalanishini ta`min etadigan uziga xos turga oid xulk-atvori deb xisoblanishi mumkin.
Bu faoliyat uz xarakteriga kura xam ijtimoiy xisoblanadi.Xozirgi jamiyatga mexnat taksimoti tufayli
kishi uzi uchun talab kilingan barcha narsalarni fakat ishlab chikarmaydigan emas ,balki bironta xam
maxsulotni ishlab chikarishda deyarli xech kachon boshidan oxiriga kadar ishtirok etmaydi.Shuning
uchun xam kishi xayot uchun talab kilinadigan barcha narsalarni uz mexnatiga ayriboshlangan tarzda
jamiyatdan olishi kerak .Shaxsning extiyojlari tashkaridan qaraganda uning uz mexnati Bilan emas,balki
jamiyat tomonidan kondirilayotgandek bulib tuyuladi.Buning kanday yuz berishi jamiyatda xukmron
bulgan ishlab chikarish munosabatlari sistemasi Bilan belgilanadi.Shuning uchun xam jamiyatda xar
kanday maxsulotning ishlab chikarilishi Ayni paytda mexnat kilish, uning maxsulini taxsilash,
ayirboshdash va iste`mol kilish jarayonida odamlarning muayyon murosabatlarini ruyobga chikarish
bulib xam xisoblanadi.
143
Vokelikka nisbatan bunday munosabatda bulish esa, yukorida kurib utkanimizdek, ongning negizini
tashkil etadi. U kishini buyumlarga nisbatan faoliyat sub`ektiga va odamlarga nisbatan esa shaxsga
aylantiridi. U kishini tevarak – atrofni olamning kulidan soxibi darajasiga kitaradi, kishiga bu olamni
uzlashtirish va uzoka muljallangan maksadlarga erishish uchun intilish imkonini beradi, kishining xatti-
xarakatlarini ongli ravishda rejalashtirgan faoliyatga va uning ER kurrasida mavjudligini esa
moslashgan xolda xayot kechirishdan ma`lum bir mazmun va yuksak maksadga ega bulgan faol xayot
kechirishga aylantiradi. Tirik mavjudodlarning atrofdagi olam bilan xayotiy axamiyatga molik
boglanishlar bulishini ta`minlaydigan faoliyati ularga xos yalpi xususiyat xisoblanadi. Faollik-bu tirik
mavjudodga «uz kuchi Bilan javob kilish) kobiliyatining borligidir(F.Engel`s)
Extiyoj- jonli mavjudodning xayot kechirishning konkret shart-sharoitlariga uning karamligini
mavjudga keltiruvchi xolatidir. Xayvonning extiyojlarida uning faolligi omili sifatida tabiatdan olingan
buyuk vosita ishtirok etadi.
Odamning faolligi va faollikning manbai insoniy extiyojlar tamomila boshkacha manzara kasb
etadi.Kishining extiyoji uni tarbityalash jarayonida ,ya`ni kishilik madaniyati olami Bilan
yakinlashtirish jarayonida shakllanadi.
Kishining uz extiyojlarini kondirish jarayoni ijtimoiy taraqqiyot bilan belgilanadigan faoliyat
shaklini egallashning faol, muayyan maksadga yunaltirilgan jarayoni sifatida aloxida ajralib turadi.
Extiyojlar kelib chiqishiiga va predmetiga kura farklanadi.Kelib chiqishiga kura extiyojlar tabiiy va
madaniy bulishi mumkin.
Tabiiy extiyojlarga –kishining faollik kasb etayotgan faoliyati ,uning xayot iva uning avlodi xayotini
saklash va kullab-kuvvatlash uchun zarur bulgan shart-sharoitlariga buysunganlik ifodalanadi
Madaniy extiyojlarga odamning faol faoliyati insoiyat madaniyatining maxsuliga boglik ekanligi
ifodalanadi; uning ildijlari btunlay kishilik tarixining sarxadlariga borib takaladi. Ma`naviy jixatdan
urinli bulgan extiyoj- odam yashayotgan jamiyatning talablariga javob beradigan,anna shu jamiyatda
kabul kilingan didlar,baxolar va,muximi dunyokarashga mos keladigan extiyojlardir.
Extiyojlar uz predmetining xarakteriga kura moddiy va ma`naviy bulishi mumkin .
Moddiy extiyojlarda kishining moddiy madaniyat predmerlariga karamligi (ovkatlanishga ,kiyinishga
,uy –joyga mav`shiy turmush ashyolariga va boshka narsalarga extiyoj sezishi),.Ma`naviy extiyojlarda
esa ijtimoiy ong maxsuliga tobeligi ifodalanadi.Ma`naviy extiyojlar ma`naviy madaniyatni yaratish va
uzlashtirishda uz aksini topadi Kishi uz fikr muloxazalari va tuygularini boshkalar Bilan Baxam
kurishga ,gazetalar ,kitoblar va jurnallar ukishga ,kinofil`mlar va spektakllar kurishga ,muzika
tinglashga vash u kabilarga extiyoj sezadi.
Ma`nuviy extiyojlar moddiy extiyojlar Bilan boglikdir.Ma`naviy extiyojlarni kondirish uchun moddiy
extiyojlar predmeti xisoblanmish moddiy narsalar(kitoblar ,gazetalar,yozuv va nota kogozlari ,buyoklar
vash u kabilar) talab kilinishi ,shabxasizdir.
144
Shu tarika kelib chiqishiga kura ,tabiiy ,shu Bilan predmetiga kura moddiy kelib chiqishiga kura
madaniy xisoblangan extiyoj yo moddiy bulishi yo predmetiga kura ma`naviy bulishi mumkin.Shunday
qilib ,bu xilda tasniflash extiyojlarningkishi ongining taraqqiyoti tarixiga nisbatan va ularning uzlari
karatilgan ob`ektga nisbatan munosabatini kursatgan xolda juda xam rang-barang turlarini uz ichiga
oladi.
Xayvonlar xatti-xarakati xamisha u yoki bu extiyojni kondirishga bevosita yunaltirilgan
buladi.Extiyoj xayvonni fakat faollikka undab qolmasdan,balki Ushbu faollikning shakllarini xam
belgilaydi .Misol uchun ovkatlanish extiyoji(ochlik)xayvonda jumladan ovkatlanish faolligini vujudgan
keltiradi –ogzida sulak ajrata boshlaydi,ovkatni izlash yoki uljani poylash ,egallash va uni iste`mol
kilish kabi jarayonlar yuz Bera boshlaydi.
Xayvon eng murakkab shartli reflekslar orkali faoliyat kursatgan takdirda xam extiyojlar tugridan-
tugri uningpsixikasining xam aks ettirish ,xam yunaltirilgan funktsiyalarini belgilaydi .Xayvon
organizmining talab va extiyojlari psixika tevarak –atrofdagi olamga nimalarni in`om etishi va kanday
javob xatti-xarakatlarini keltirib chikarishini belgilab beradi.
Agar xayvonlarning xatti-xarakati butunlay atrof muxit Bilan belgilansa kishining faolligi uning ilk
yoshlaridanok butun insoniyat tajribasi va jamiyat talablariga kura yunaltirib boriladi.Xatti-xarakatning
bu turi shu kadar uziga xoslikka egaki psixologiyada uni atash uchun maxsus termin – faoliyat termini
kullaniladi.Faollikning bu aloxida maxsus insoniy turining fark kiluvchi psixologik belgilari
nimalardag iborat ?
Bu fark kiluvchi belgilardan biri shundan iboratki , faoliyatning mazmuni tamomila uni keltirib
chikargan extiyoj Bilan belgilanmaydi .
Faoliyat – kishining anglangan maksad Bilan boshkarib turiladigan ichki psixik ,tashki(jismoniy)
faolligidir.
Faoliyatning anglanganligi darajasi kanday bulishidan ka`iy nazar ,maksadni anglash xamisha uning
mukkarrar belgisi bulib kolaveradi.Ushbu belgi bulmagan xollarda kishi tushunchasidagi faoliyat xam
bulmaydi ,balki impul`siv (beixtiyor) xatti-xarakat yuz beradi.Faoliyatdan farkli ularok impul`siv xatti-
xarakat bevosita extiyoj Bilan idora kilinadi.U individning kattik xayajonga tushishi (affekti ) ni va
maylinigina ifoda etadi va shuning uchun xam kupincha egoistik va jamiyatga zid xarakterga ega
buladi.Jumladan ,gazabnok yoki tuxtatib bulmaydigan darajada extirosga berilgan kishi impul`siv
xarakat kiladi .Xatti-xarakatning impul`sivligi uning anglanilmaganligi degan ma`noni
bildirmaydi.Lekin bu xolatda kishi shaxsiy motivining maksadda foydalangan ijtimoiy mazmuni emas,
balki fakat uning shaxsiy motivi anganilgan buladi ,usha motiv uning xatti-xarakatini yuknaltiradi.
Faoliyat –vokeylikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday bir shaklidirki u orkali kishi
Bilan uni kurshab turgan olam urtasida real boglanish xosil kilinadi .Odam faoliyat orkali tabiatga
narsalarga ,boshka kishilarga ta`sir kursatadi.Faoliyatda u uz ichki xususiyatlarini ishga solib va
namoyon qilib ,narsalarga nisbatan sub`ekt sifatida odamlarga nisbatan esa shaxs sifatida
145
gavdvlvnvdi.Uz navbatida ularning javobiy ta`surotini xis kilgan xolda u shu yul Bilan odamlarning
narsalarning tabiat vap jamiyatning xakikiy ,ob`ektiv, muxim xususiyatlarini bilib oladi.Uning
karshisida narsalar ob`ektlar sifatida odamlar esa shaxs sifatida gavdalanadi.
Toshning ogirligini bilish uchun kitarib kurmok parashyutning chidamliligini aniqlash uchun esa undan
samalyotdan sakrab kurmok kerak Kishi toshni kitarayotib va parashyutda tushayotib faoliyat orkali
ularning real xususiyatlarini bilib oladi. U anna shu real xarakatlarni timsoliy xarakatlar Bilan
almashtirishi ,ya`ni(tosh ogir) deb aytishi yoki parashyutda tushish tezligi va traektoriyasini tegishli
formula buyicha xisoblab chiqishi mumkin .Faoliyatga yullangan maksad ,odatda yo kuprok ,yo ozrok
darajada uzoklashgan buladi.Shuning uchun xam unga erishish kishi anna shu maksad yulida xarakat
kila borgan sari uning oldida paydo buladigan kator juz`iy vazifalarning kishi tomonidan izchillik Bilan
xal etila borishidan tarkib topadi.
Faoliyatning yolgiz bita oddiy joriy vazifani bajarishga yunaltirilgan nisbatan tugallangan xar bir
shunday kismini xarakat deb atashadi.
Biz yukorida keltirilgan mexnat xarakatlari narsalar Bilan amalga oshiriladigan ishlardan iborat.Tashki
olamdagi narsalarning xolatini yoki xususiyatlarini uzgartirishga karatilgan xarakatlarni shunday deb
atashadi .Narsalar Bilan bajariladigan xar kanday ish(xarakat) makon va zamonda boglangan muayyan
sari xarakatlardan tarkib topadi.
Kishi faoliyatida narsalar Bilan kilinadigan sa`i- xarakatlardan tashkari tananing uzini tutishini va
kiyofaning saklanishini (tik turish,utirish vash u kabilar),bir joydan ikkinchi joyga kuchishni yurish
yugurish vash u kabilar.aloqa boglanishini ta`minlaydigan sa`i xarakatlar xam ishtirok etadi.Aloqa
kilish vositalariga ifodali sa`i xarakatlar (imo –ishora va pantomimika),ma`noli ishoralar va ,nixoyat ,
nutkiy sa`i xarakatlar kiradi.Sa`i xarakatlarning zikr etilgan turlarida kul va oyoklardan tashkari
tanadagi va yuzdagi mushaklar ,xikildok tovush paychalari va yuoshkalar ishtirok etadi.Narsalar Bilan
bajariladigan (yokiboshka xildagi tashki )xarakatning amalga oshirilishi muayyan sa`i xarakatlar
sistemasining amalga oshirilishidan iboratdir.Bu xarakatning maksadiga ,Ushbu xarakatga tortilgan
narsaning xususiyatlariga va xarakatning shart-sharoitlariga boglik buladi.
Sa`i xarakatlarining bajarilishi uzluksiz ravishda nazorat qilib va uning natijalari xarakatning
pirovard maksadi Bilan takkoslangan xolda tugrilab (korrektirovka qilib) boriladi.
Bundan ma`lumki ,sa`i xarakatlarni boshqarish teskari aloqa printsipiga binoan amalga
oshiriladi.Sezgi a`zolari anna shunday aloqa vositasi ,narsalar va sa`i xarakatlarning muayyan idrok
etiladigan va xarakat muljallari va orientirlari rolini uynaydigan belgilari axborot manbai bulib xizmat
kiladi.Teskari aloqaning shaklini P,K,Anoxin teskari afferentatsiya deb atadi. Shunday qilib ,ashyoviy
yoki boshka xildagi tashki xarakatning bajarilishi ma`lum bir sistemaga oid sa`i xarakatlarni amalga
oshirish bilangina cheklanmaydi.U mukarar ravishda sa`i xarakatlarning joriy natijalari va xarakatlar
ob`ektining xususiyatlariga muvofik tarzda sa`i xarakatlarni sensor (xissiy) nazorat va korrektirovka
kilishni uz ichiga oladi.
146
Miyaga tashki muxitning xolati ,unda sa`i xarakatlar kanday ruy berayotgani va uning natijalari
xakidagi axborotni etkazib turadigan xissiy orientirlarini uzlashtirish anna shu jarayonning negizi
xisoblanadi.
Maksad miyada faoliyatning bulajak natijasining timsoli ,uzgarib turadigan andozasi tarzida namoyon
buladi. Aynan usha orzu kilingan ( extiyoj sezilagan)bulgusi andoza Bilan xarakatning amaldagi
natijalari takkoslanadi,aynan usha andoza sa`i xarakatlarning shakl shamoilini belgilab va tugrilab
turadi.Chunonchi kishi suv ichish uchun stakanni olib , lablariga yakinlashtirganidagi kabi oddiy bir
xolda xam uning xarakatlari orzu kilingan natija chankokni bosish, shuningdek kul stakanga chuzilishi
va sungra stakan Bilan birga lablarga kadar borishi andozalari orkali idora kilinadi.Bulgusi xarakat
modellari ( sa`i xarakat programmasi) va uning natijasi ( maksadning programmasi )ni ,miyada Ushbu
xarakatning uzini oldindan xosil kiladigan andozalarni fiziologlar «xarakat aktseptori» va «oldindan aks
ettirish» (P.K. Anoxin), «xarakatlantiruvchi vazifa» va « bulgusi extiyoj andozasi»(N.A.Bernshteyn
),»zaruriy moxiyat va «kelajak andozasi» (Mittelshted,U Eshbi), «namuna ,» «uzgarib turadigan
andoza» vash u kabilar deb aytadilar.
Nomlarning rang –baranligi Ushbu modellar moxiyati nimadan iboratligi ular miyadan kanday
tarkib topishi va amal rangligini aks ettiridi .bularning xammasini xozircha biz aniq bilmaymiz . Lekin
bulgusi xarakatlar va ulardan kutilayotgan natija miyada oldindan allakanday tarzda tassavvur
kilinishining uz ishak shubxasizdir .Aks xolda yukorida kurib utganimizdek ,faoliyatning uzi xam
bulishi mumkin emas edi.Obe`ktlar Bilan xodisalar urtasidagi bunday barkaror invariant munosabatlar
ob`ektlarning muxim xususiyatlari va xodisalarning qonunichtlari deb ataladi.
Tashki , real xarakatdan ichki timsoliy xarakatga bu xildagi utish jarayonini interiorizatsiya )tom
ma`nosi Bilan aytganda ichki tarzda anglanish )deb atashadi .Iteriorizaitsya tufayli kishi psixikasi
ma`lum bir vakt ichida uning nazari etiborida bulmagan narsalarning timsolida foydalanish kobiliyatiga
ega buladi.Kishi muayyan dakika chegaralaridlan tashkariga chikib , «xayolida» utmishga va kelajakka
,vaktga va bushlikka ,erkin kuchib itadi.Kishining xarakati xayvonning bitan xatti xarakatini belgilab
beradigan yukoridagidek tashki vaziyatga xudi kul kabi karamlikdan kutiladi.
Kishi faoliyatining tashki (jismoniy) va ichki(psixik) jixatlari chambarchas boglikdir. Tashki
jixatdan odam tashki olingan ta`sir kursatish uchun kiladigan sa`i xarakatlar motivlashtiruvchi ,bilishga
undovchi va boshkaruvchi ichki (psixik ) faoliyat Bilan belgilanadi va yunaltiriladi.Ikkinchi tomondan
,butun anna shu ichki,psixik faoliyat buyumlari va jarayonlarning xususiyatlarini uzida namoyon
kiladigan ularning maksaddga muvofik tarzda qayta uzgartirilishini amalga oshiradigan psixik
andozalarning uxshashlik darajasini ,shuningdek erishilgan natijalar va xarakatlarning kutilganlariga
muvofikligi darajasini kursatadigan tashki jixat tomonidan yunaltirilib va nazorat kilinib turadi.
Biz ichki , psixik faoliyatni tashki , konkret faoliyatning interiorizatsiyalashuvi natijasi deb xisoblash
mumkinligini kurib chikdik shunga muvofik tarzda tashki ,konkret faoliyatni xam ichki psixik
147
faoliyatning ekstririzatsiyalashuvi(tom ma`nosi Bilan aytganda,ichki tarzda aylanishi)deb karash
mumkin.
Xaar kanday xarakatning taxlil etilagan jixatlarini tegishli tarzda uning mator xarakat sensor (xissiy)
va markaziy kismlarideb atash mumkin .Shunga muvofik Ushbu kismlarning xarakatni amalga oshirish
jarayonida bajaradigan vazifalari ijro etish ,nazorat kili shva boshkarib turishdan iborat bulishi
mumkin.Kishi faoliyat jarayonida xarakatlarni ijro etishda nazorat kili shva boshkarib turishda
foydalanadigan yul –yuriklar Ushbu faoliyatning usullari deb ataladi.
Kishida maksadga muvofik tarzdagi sa`i-xarakatlarini ijro etish va boshqarishining aynan shu tarzda
kisman avtomatlashuvi malaka deb ataladi.
Biz aynan sa`i-xarakatlarining anglanilmagan xoldagi boshkarilishi tugrisida Siz yurtayotirmiz,
negaki, xarakatlarni boshqarish Bilan sa`i-xarakatlarini boshqarish bir xildagi narsa emas. Sa`i-
xarakatlarnin toboro kuprok darajada avtomatlashuvi Ayni chogda Ushbu sa`i-xarakatlarni xam uz
tarkibiga olgan xarakatlarning ongli rivishda boshqarish Bilan kushilgan xolda yuz beradi.
1. Sa`i-xarakatlarning ijro etilishi usullari uzgaradi. Bunga kadar uz xolicha yuz berib kelgan kator
juz`iy sa`i-xarakatlar yagon jarayonga, tarkaibga kiruvchi adoxidasodda sa`i-xarakatlar urtasida
tuskinlar va uzulishlar mavjud bulgan bita murakkab sa`i-xarakatga kushilib ketadi. Masalan,
ukuvchi boskichli xarakat sifatida bajaradigan xarakatni uzgartirish jarayoni tajribali shofyor
tomonidan bir marta kuli sillikkina ishlatgan xolda bajariladi. Ortikcha va keraksiz sa`i-xarakatlar
bartaraf etiladi.
2. Xarakatni sensor nazorat kilish usullari uzgaradi. Sa`i-xarakatlarning bajarilishini kuri shorkali
nazorat kilish kuprok mushaklar yordamida (kinestetik) nazorat Bilan ilmashadi. Bunga tajribani
mashinistkaning xarflarga karamasdan yozishi, malakali slesarning iskananing ustidan bolga Bilan
urayotganda kurish nazoratini ishga solmasligi (slesar` bolgani urayotib, iskananing kalpogiga
emas, balki uning tigiga karab turadi0 va shu kabilar oddiy misol bulishi mumkin. Sa`i-
xarakatlarning xarakterini belgilaydigan turli xildagi ulchamlarning nisbatini boglash imkonini
beradigan maxsus sensor sintezlar xosil buladi. Masalan, shofyorda tezlikni kuz Bilan chamalash
va sezish, duradgorda yogochni xis kilish, tokar` va silliklovchida ulchovlvrni juda yaxshi fark
kilish, uchuvchida fazoda xolatni xis kilish tuyxusi utki buladi. Xarakat natijalarini nazorat kilish
uchun muxim bulgan muljallarni tez farklash va ajratish kobiliyati rivojlanadi.
3. Xarakatni markazdan turib boshqarish usullari uzgarib bormokda. Dikkan xarakat usullarini idrok
etishdan xoli bulib, u xarakatning asosan vaziyati va natijasiga karatilgan buladi. Ba`zi xisob-
kitoblar, echimlar va akliy mexnat talab uiladigan boshka jarayonlar tez va birga kushilgan xolda
(faximlangan tarzda) amalga oshirila boshlaydi.
Kullanilishi lozim bulgan usullarning butun boshli zanjirini yoki turlarini
ana shu tarzda ong yordamida oldinidan kura bilish antitsipatsiya deb ataladi.
148
Uz negizi e`tibori Bilan bu tadkikot kilishga urinishlarni va tanlashni uz ichiga oladigan mexanizmdir.
Kishi mayyan xarakatni bajarishga urinib kuradi va uning natijasini nazorat qilib turadi. Muvaffakiyatli
sa`i-xarakatlar, uzini oklagan muljallar va boshka usullari asta-sekin tanlanadi va mustaxkamlanadi
,muvaffakiyatsiz chikkanlari va uzini oklamaganlari esa kullanishdan chikarilib, boshkalari yuilan
almashtiriladi. Mayyan xarakatlar yoki faoliyat turlarini uzlashitirish maksadida ularni anglagan tarzda
xamda ongli ravishda nazorat kilishga va tuzatishag asoslangan xolda kup martalab takroran bajarish
faoliyati mashk deb ataladi.
Mashk kila borgan sari ish xarakatlari xarakterining uzgarishi bu xarakatlarni bajarish chogida uning
psixik faoliyati tuzilishida yuz `erligan uzgarishlarni aks ettiradi. ONgli tarzda nazorit kilinib va tuzilib
turiladigan xar bir Yangi urunish xarakat usullari va vazifalarni fakat eslab kolishdagina aks etmaydi.
Odatda u vazifani tekshirish usullarining, uni xal kili shva tuzatish yullarining xam uzgarishiga olib
keladi.
Takrorlanib turadigan Amaliy urunishlarsiz xuch karday malakani xosil qilib bulmaydi. Ba`zi bir
psixologlar, jumladan, bixevioristlar anna shu faktga tayangan xolda xayvonlarda va odamlarda
malakalar xosil bulishi jarayonini aynan bir xil narsa deb xisoblashga urinadilar. Lekin fiziologik
mexanizmning uxshashligi bu jarayonning bir-biridan printsipial jixatdan farkini yukka chikarmasligi
kerak. Odamlarda xarakatlarning bajarilishi, kurib utganimizdek, xamisha ong Bilan idora qilib turiladi.
Kishining malakasi ongli ravishda avtomatlashtirilgan xarakat sifatida xosil buladi. U xarakatni
bajarishning avtomatlashtirilgan usuli tarzida amalga oshiriladi. Uning roli ongni xarakat usullarini
bajarilishini nazorat kilishdan xoli kilishdan va uni xarakatning maksadi xamda shart-sharoitlarini idrok
etishga yunaltirishdan iboratdir.
Xar kanday malaka xam kishi allakachon egallab olgan malakalar sistemasida amal kiladi va tarkib
topadi. Ularning biri yangi malakalarning tarkib topishiga va amal kilishiga yordam beradi, uchinchi bir
xili esa uni uzgartiradi va xakazo. Bunday xodisa psixologiyada malakalarning uzaro ta`siri deb
yuritiladi.
Xarakat uning maksadi, ob`ekt va shart-sharoitlari (vaziyat) bilan belgilanadi. Uning uzi esa
xarakatlantiruvchi ijroning, sensor nazorat kili shva markaziy boshkaruning muyyan usullari sistemasi
sifatida amalga oshiriladi.
Malakka xosil kilishning umumiy qonuni shundan iboratki, kishi Yangi vazifaga duch kelganda
oldiniga faoliyatning uzida shu chokda mavjud bulgan usullarini foydalanishga urunadi. Bunda u, uz-
uzidan ravshanki, shu xildagi masalalarni xal etish uchun uning iz tajribasida kullanishga tugri kelgan
usullarni mazkur masalani echishga tadbik etish vazifasidan kelib chikkan xolda ish titadi. Faoliyat
usullarini kuchirishning muvaffakiyatliligi masalalarning ularni xal etish usullari uxshashligi kachalik
tugri baxolanishiga boglikdir. Bu urinda bir-biridan fark kiladigan kilinadigan ikkita xolat mavjud
bulishi mumkin.
149
Birinchisi- bajarilishi, nazorat kilinishi va markazdan boshkarilishi usullariga kura garchi amlda bir
xil bulsa xam, ikkita xarakatning maksadi, yoki ularning ob`ektlari, yo shart-sharoitlari kishi tomonidan
uxshash deb tasvvur kilinishidir. Bunday vaziyatda xarakatning samarasiz usullari boshlangich nukta
bulib koladi. Ularning notugriligini paykab olish, bartaraf etish va yangi tugri usular bilan almashtirish
vakt va kup martalab urinishlarni takozo etadi. Malakaning shaklantirilishi kiyinlashadi va sekinlashadi.
Bunday xollarda malakalarning teskari kuchirilishi, ya`ni interiferentsiyasi yuz berish tugrisida
gapiriladi.
Extimoldagi ikkinchi bir karama-karshi xolat ikkita masalaning tugri xal etilishi uchun zarur bulgan
xarakatlarning bajarilishi, nazorat qilib va markazdan boshkarib orilishi usullari jixatidan uxshash
bulgan bir paytda ularning maksadi, ob`ektlari va shart-sharoitlari tashkaridan qaraganda turlicha
ekanligidir.
Ishning tugri xarakatlar kilishdan boshlanishiga erilishiladi va malakaning xosil bulishi ancha
engillashadi. Shunday paytlarda malakalarning ijobiy kuchirish yoki indukstsiyasi xakida gapirilaji.
Xarakatni uning shakllangan sharoitlardan ajratib olish va Yangi shart-sharoitlarga . Yangi
ob`ektlarga kuchirish kelajvkda yaxshi oqibatlarga olib keladigan juda muxim vokea xisoblanadi. Biz
xozirdaek shuni bilamizki,xarakatning bunday kuchirilishi kup xollard vazifalarning Yangi turlarini shu
zaxotiek,sinovlarsiz va bexato ,muvaffakiyatli bajarish imkonini bermokda ya`ni xatti-xarakatning
printsipial jixatdan Yangi tkr akl-idrok Bilan ish kurishga yul ochib bermokda .Unging anna shunday
muxim axamiyatga ega ekanligi munosabati Bilan uzi xosil bulgan konkret shart-sharoitlanridan
ajratilgan xoldagi bunday xarakatni operatsiya degan termin Bilan ataymiz.
Xaar kanday xulk atvor Yangi sharoitlarda yoki Yangi ob`ektlarga nisbatan jarayonlarning kuchishi
asosida tarkib topadi.Kuchish esa shart-sharoitlar yoki narsalarning faoliyat maksadlari uchun muxim
bulgan belgilari buyicha uxshashligiga tayanadi. Kinikma ,ya`ni kuyilgan maksadga muvofik tarzda
xarakat usullarin tanlash va amalga oshirish uchun mavjud bilimlar va malakalardan foydalanish deb
xisoblash mumkin .Kinikma eksteriorizatsiya kilishni – bilimlarning jismoniy xarakatga
mujassamlashuvini takkozo etadi.
Uning boshlanish nuktasi axborotning yuksak darajada ya`ni ongda qayta ishlanishidan iboratdir
.Shunday qilib «kinikma» atamasi faoliyat sub`ektining uzida mavjud bilimlar va malakalar Bilan
maksadga muvofik boshkarilishi uchun zarur psixik va Amaliy xarakatlarning murakkab sistemasi
egallab olishini ifodalaydi .
Kinikmalarning tarkib topishi bilimlarda mujassamlashgan axborotni va narsadan olinadigan
axborotni qayta ishlash jarayonlarining ,anna shu axborotni aniqlash ,uni xarakat Bilan takkoslash va
uzaro boglash jarayonlarining butun bir sistemasi egalanishini bildiradi.
Kishi faoliyati ongli ravishda faollik sifatida uningonggi shakllana va rivojlana borishi tufayli tarkib
topadi va rivojlanadi.Uning uzi ongning shakllanishi va rivojlanishi negizi, uning moxiyati manbai bulib
xizmat` kiladi.Faoliyat xamisha kishining boshka odamlar Bilan muayyan munosabatlari sistemasida
150
yuz beradi. U boshka odamlarning yordami va ishtirokini takkozo etadi .Ya`ni birgalikdagi faoliyat
xususiyatiga ega buladi.Boshkacha sizlar Bilan aytganda faoliyatda kishining shaxsi ifodalanadi va Ayni
chogda faoliyat uning shaxsini shakllantiradi .
Faollikning Ushbu shakllari Bilan birgalikda kommunikativ xulk atvor bolaga uz extiyojlari va
istaklarini kondirish ijtimoiy talablarini va axborotni uzlashtirishi uchun yordam beradigan asosiy vosita
rivojlana boshlaydi .
Xayotining birinchi yillaridayok bolada faoliyatning oddiy shakllarini uzlashtirishi uchun dastlabki
shart-sharoitlar tarkib topa boshlaydi.Ulardan birinchisi uyin faoliyati xisoblanadi.
Xayvon bolalarida esa xudi anna shu xarakatlar shunchaki faoliyat urnida sodir buladi va uzining
real biologik maksadlaridan ajralgandir.Ular uyin faoliyatining uziga xos xususiyati anna shunda
mujassamlashgandir. Uning maksadi uzining yordami tufayli muvafok bulinadigan Amaliy natijalarga
erishishdan emas baldki amalga oshiriladigan «faoliyat»ning uzidan iborat.
Faoliyatning uzidan kuzidan maksad uning sotsial jixatidan mustaxkamlangan natijasiga kuchiriladi
. ya`ni yutib chiqishga karatilgan buladi .Amalda anna shu urinda uyindan chiqish boshlanadi.Ijtimoiy
belgilariga kura uyin bulib koladigan(faoliyat xamon Biron bir foydali maxsul bermaydi)bu faoliyat
psixologik tuzilishi jixatidan mexnatga ( maksad faoliyat kursatishning uzidagina emas balkinatijaga
erishishidan iborat) va ta`limga (maksad uyinn uzlashtirib olishdan iborat)yakinlashadi.
Bolaning xulk atvori va faoliyati rivojini urganar ekanmiz bita eng muxim faktga duch kelamiz
bolada bir nechtagina oddiy shartli reflekslardan tashkari unda keyinchalik kuzatiladigan boshka barcha
xulk atvor shakllari faoliyat turlari oldiniga y UK buladi.
Bola xulk atvorining tugma biologik xususiyatlariga oldindan kat`iy xoli ekanligi uning xayvon
bolasiga nisbatan eng muxim afzalligi xisoblanadi. Anna shunday afzallik tufayli xulk atvori turlari va
faoliyati usullari evolyutsiyasining boshlanishi uning organizmning biologik rivojlanishi Bilan emas
balki,jamiyatning tarixiy rivojlanishi Bilan belgilana boshlaydi.
Faoliyatning aloxida turi bola xayotida sodir buladigan vakt xam etib keladi. Bu maksadi bevosita
muayyan axborotni ,xarakatlarni ,xulk atvor shakllarini uzlashtirishga karatilgan faoliyatdir. Sub`ektning
urganishni uziga maksad qilib olgan bunday uziga xos faoliyati ta`lim deb ataladi.U kuyidagilanrdan
tarkib topadi :
A) ideal va Amaliy faoliyatning uyoki bu turini muvafokiyatli tashkil etish uchun zarur bulgan tashki
olamning muximaxamiyatli xossalari xususidagi axborotning uzlashtirilishi (bu jarayonning
maksadligi – bilimlardir.,
B) faoliyatning anna shub archa turlari tarkib topadigan usullar va jarayonlarning uzlashtirilishi ( bu
jarayon maxsuli malakalardir);
V) kuyilgan vazifa ilgari surilgan maksadga muvofik keladigan usullar va jarayonlarni tugri tanlash
xamda nazorat kilish uchun kursatilgan axborotdan foydalanish yullarining egallanishi (bu jarayon
maxsuli –kinikmalar xosil kilinishidir).
151
Shunday qilib ,ta`lim kishining xarakatlari muayyan bilimlar ,malakalar , kinikmaldarni uzlashtirib
olishga karatilgan ongli maksad Bilan idora kilingan joydagina yuz beradi.
Bundan kurinib turibdiki, ta`lim uziga xos insoniy faoliyatdir. Xayvonlarda esa fakat urganish bulishi
mumkin.
Ukuv faoliyatnini shakllantirishning eng birinchi asosiy sharti – bolada muayyan bilimlarni, kinikma
va malakalarni uzlashtirish uchun anglanilgan motivlar tu\ilishi xsoblanadi.
Bola faoliyati va xulk atvorini ularning insoniyat ijtimoiy tajribasini uzlashtirish sari yunaltirishdan
iborat Ushbu faol jarayon ukitish deb ataladi.
Mexnat – bu malum bir ijtimoiy foydali (yoki xech bulmaganda jamiyat tomonidan istemol
kilinadigan)moddiy yoki manaviy maxsulotni ishlab chikarishga yunaltirilgan faoliyat demaktir. Mexnat
faoliyati – kishining eng etakchi, asosiy faoliyatidir. Insoniyat agar mexnat kilishini textatadigan bulsa, u
(tur sifatida) uz xayot – mamotini tugallangan bulur edi. Shuning uchun xam mexnat faoliyati kishining
xayot kechirishini, boshka turlar ustidan galaba kozonishini xamda tabiat kuchlari va moddalaridan
foydalanishini ta`min etadigan uziga xos turga oid xulk atvori deb xisoblanishi mumkin.
Bu faoliyat uz xarakteriga kura xam ijtimoiy xisoblanadi. Xozirgi jamiyatda mexnat taxsimoti tufayli
kishi uzi uchun talab kilingan barcha narsalarni fakat ishlab chikarmaydigina emas, balki buronta xam
maxsulotni ishlab chikarishda diarli xech kachon boshidan oxiriga kadar ishtirok etmaydi. Shuning
uchun xam kishi talab kilinadigan barcha narsalarni uz mexnatiga ayirboshlangan tarzda jamiyatdan
olish kerak. Shaxsning extiyojlari tashkaridan qaraganda uning uz mexnati Bilan emas, balki jamiyat
tomomnidan kondirilayotgandek tuyuladi. Buning kanday yuz berishi Jamiyatda xukimron bulgan ishlab
chikarish munosabatlari sirstemasi Bilan belgilanadi. Shuning uchun xam jamiyatda xar kanday
maxsulotning ishlab chikarishi Ayni paytda mexnat kilish, uning maxsulini taksimlash, ayirboshlash va
iste`mol kilish jarayonida odamlarning muayyan munosabatlarini ruyobga chikarish bulib xam
xisoblanadi.
Vokelikka nisbatan bunday munosabatda bulish esa, yukorida kurib utganimizdek, ongning negizini
tashkil etadi. U kishinir buyumlarga nisbatan faoliyatsub`ektiga va odamlarga nisbatan esa shaxsga
aylantiradi. U kishini tevarak-atrofdagi olamning kulidan uning soxibi darajasiga kitaradi, kishiga bu
olamni qayta uzgartirish va uzokka muljallangan maksadlarga erishish uchun intilish imkonini beradi,
kishining xatti-xarakatlari ongli ravishda rejalashtirilgan faoliyatga va uning Ur kurrasini mavjudligini
esa moslashgan xolda xayot kechirishdan ma`lum bir mazmun va yuksak maksadga ega bulgan faoll
xayot kechirishga aylantiradi.
Mustaxkamlash uchun savollar.
1.Faoliyat xakida tushuncha Bering?
2.Tashki va ichki ish-xarakatlar deganda nimalarni tushunasiz?.
3.Fiziolog P.K.Anoxin tajribalari xakida tushuncha Bering?
152
4Faoliyatni egallashda faollik va ishchanlikning roli kanday?
5.Faoliyatning asosiy turlari kaysilar ,sanab Bering?
Adabiyotlar:
• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.