Uluslararası Hukuk I

8/12/2019 Uluslararas Hukuk I

1/156

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2567

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1537

ULUSLARARASI HUKUK I

Yazarlar

Do.Dr. Erturul UZUN (nite 1)Yrd.Do.Dr. Elif UZUN (nite 2, 3)

Yrd.Do.Dr. Galip Engin fiMfiEK (nite 4, 5, 8)

Prof.Dr. Ayfle Nur TTNC (nite 6, 7)

Editrler

Prof.Dr. Ayfle Nur TTNC

Yrd.Do.Dr. Elif UZUN

ANADOLU NVERSTES


2/156


3/156

indekiler

nsz ............................................................................................................ vii

Tarihsel Geliflim ve Kuram..................................................... 2ULUSLARARASI HUKUKUN TANIM VE KAPSAMI ..................................... 3Tanm ve Temel Kavramlar .......................................................................... 3Uluslararas Hukuk, Hukuk mudur?............................................................. 4Uluslararas Hukukun Kapsam.................................................................... 6TARHSEL GELfiM VE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR................................... 7Klasik Dnemde Uluslararas Hukuk........................................................... 8

1648 Sonras Avrupada Devletler Aras liflkiler ve Hukuk ................. 8Avrupal Olmayan Devletlerle liflkiler................................................... 9Klasik Dnemde Kuram ......................................................................... 9

Klasik Dnemde Uluslararas Hukuktaki Geliflmeler............................ 12Modern Dnemde Uluslararas Hukuk........................................................ 13

Birinci Dnya Savafl Sonras Devletler Aras liflkiler ve Hukuk......... 13Milletler Cemiyeti .................................................................................... 13kinci Dnya Savafl Sonrasndaki Geliflmeler ....................................... 14Birleflmifl Milletler.................................................................................... 14Modern Dnemde Kuram....................................................................... 15

zet................................................................................................................ 17Kendimizi Snayalm...................................................................................... 18Yaflamn inden............................................................................................ 19Okuma Paras .............................................................................................. 19

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 20Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 20Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 21Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 21

Uluslararas Hukukun Kaynaklar .......................................... 22ULUSLARARASI HUKUKTA KAYNAKLAR................................................... 23ULUSLARARASI HUKUKUN ASL KAYNAKLARI ........................................ 24Uluslararas Andlaflmalar............................................................................... 24Uluslararas rf ve Adet ............................................................................... 25Hukukun Genel lkeleri................................................................................ 27

YARDIMCI KAYNAKLAR .............................................................................. 29Yarg Kararlar ............................................................................................... 29reti ............................................................................................................. 29HAKKANYET VE NISFET ............................................................................ 30KAYNAKLAR ARASINDAK HYERARfi ...................................................... 30DEVLETLERN TEK TARAFLI fiLEMLER..................................................... 32zet ............................................................................................................... 34Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 35Yaflamn inden ........................................................................................... 36Okuma Paras ............................................................................................. 36Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 36

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 37Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 37Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 37

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE


4/156

Uluslararas Andlaflmalar........................................................ 38ULUSLARARASI ANDLAfiMALAR.................................................................. 39

Andlaflmalarn Uluslararas Hukuktaki Yeri ................................................. 39Andlaflmann Unsurlar.................................................................................. 39

Andlaflmalar in Kullanlan Farkl simler .................................................. 40

ANDLAfiMALARIN OLUfiUMU ...................................................................... 41

Hazrlk Aflamas ............................................................................................ 41

Balanma Aflamas ........................................................................................ 42

Basit Usulle Balanma ............................................................................ 42

Onaylamayla Balanma .......................................................................... 43

Katlmayla Balanma .............................................................................. 44

Balanma Tarihi ...................................................................................... 44

Yrrlk Aflamas .......................................................................................... 44

Andlaflmalarn Tescil ve lan ....................................................................... 46TRK HUKUKUNDA ULUSLARARASI ANDLAfiMALAR.............................. 46

Uluslararas Andlaflmalarn Trk Hukukundaki Yeri .................................. 46

Trk Hukukunda Andlaflmalara Taraf Olma Sreci.................................... 47

ANDLAfiMALARIN GEERSZL................................................................ 49

Andlaflmann Yetkili Kiflilerce Yaplmamas ................................................ 49

Taraf radesindeki Sakatlk ........................................................................... 50

Jus Cogens Kurallara (Emredici Kurallara) Aykrlk

Nedeniyle Geersizlik ................................................................................... 51

Geersizlik ddiasnda Bulunma Usul........................................................ 51

ANDLAfiMALARIN ATIfiMASI ..................................................................... 52

ANDLAfiMALARIN NC DEVLETLERE ETKS .................................... 53ANDLAfiMALARIN YORUMU........................................................................ 54

EKNCE........................................................................................................ 55

ANDLAfiMALARIN SONA ERMES................................................................ 56

Andlaflma Hkmyle Sona Erme ................................................................. 57

Taraflarn radesiyle Sona Erme ................................................................... 57

Fesih veya ekilmeyle Sona Erme............................................................... 57

Andlaflmann hlali Sonucu Sona Erme........................................................ 57

Andlaflmann Uygulanmasnn mknszlaflmas Sonucu Sona Erme ......... 58

Koflullarn Deiflmesi Sonucu Sona Erme.................................................... 59

Sonradan Ortaya kan Jus Cogens Kurallara Aykrlk Nedeniyle

Sona Erme...................................................................................................... 60Andlaflmalarn Sona Ermesinde Usul ........................................................... 60

zet................................................................................................................ 61

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 62

Yaflamn inden............................................................................................ 63

Okuma Paras .............................................................................................. 63

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 64

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 64

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 65

Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 65

Uluslararas Hukukta Kiflilik........................................... ........ 66ULUSLARARASI HUKUK KfiL VE TANIMA .......................................... 67

Kiflilik ............................................................................................................. 67

indek i leriv

3. NTE

4. NTE


5/156

Tanma .......................................................................................................... 68

DEVLET TRLER.......................................................................................... 71

DEVLETN UNSURLARI................................................................................. 73

lke................................................................................................................ 74Uluslararas Hukukta lke Kazanma Biimleri ..................................... 75

lke le lgili Uyuflmazlklarda leri Srlen Baz Esaslar .................... 78

nsan Topluluu ............................................................................................ 80

Egemen Siyasal Otorite ................................................................................. 80

YEN DEVLETLERN ORTAYA IKIfiI VE HALEFYET (ARDILLIK)

MESELES ....................................................................................................... 80

zet ............................................................................................................... 83

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 84

Yaflamn inden ........................................................................................... 85

Okuma Paras ........................................................................................... .. 86

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 86Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 86



Uluslararas Teflkilatlar........................................... ................ 88ULUSLARARASI TEfiKLATLAR ..................................................................... 89

Tarihsel Geliflim ve Uluslararas Teflkilat Trleri......................................... 89

Uluslararas Teflkilat Tanm ve Teflkilatlarn Hukuki Kiflilii ..................... 93

Uluslararas Teflkilatlarn Kurucu Andlaflmalarnn Yorumu ve

Teflkilatlarn Yetkileri ve Sorumluluu Meseleleri....................................... 94

Uluslararas Teflkilatlarn ye Olan ve Olmayan Devletler vezel Hukuk Kiflileri le liflkilerine Uygulanacak Hukuk ........................... 98

zet ............................................................................................................... 100


Yaflamn inden ........................................................................................... 102

Okuma Paras ........................................................................................... .. 103





Uyuflmazlklarn Barfll zm Yollar ............................... 106ULUSLARARASI BARIfiIL ZM YOLLARININ GELfiM VE NEM .. 107

ULUSLARARASI UYUfiMAZLIKLARIN TANIMI VE EfiTLER.................... 108

Uluslararas Uyuflmazlk................................................................................ 108

Hukuk Uyuflmazlk ve Siyas Uyuflmazlk .................................................. 108

BARIfiIL UYUfiMAZLIK ZM YOLLARI................................................ 109

Anlaflma Usulleri ........................................................................................... 110

Diplomasi Grflmeleri ................................................................................. 110

yi Mesai veya Dostane Teflebbs.......................................................... 110

Arabuluculuk ........................................................................................... 110

Arafltrma Komisyonlar........................................................................... 110

Uzlafltrma Komisyonlar ......................................................................... 110Siyasi Teflkiller Nezdinde zm Usul................................................ 111

Genel Kurul ............................................................................................. 111

indek i ler v

5. NTE

6. NTE


6/156

Gvenlik Konseyi .................................................................................. 111

Genel Sekreter......................................................................................... 112

Yarg Usulleri ................................................................................................. 113

Hakemlik Usul....................................................................................... 113Srekli Mahkemeler-Uluslararas Adalet Divan .................................... 114

zet ............................................................................................................... 117


Yaflamn inden ........................................................................................... 119

Okuma Paras .............................................................................................. 119



Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................ 121


Uluslararas Hukukta Kuvvet Kullanm................................ 122SAVAfiI ORTADAN KALDIRMA GRfiMLER ............................................. 123BRLEfiMfi MLLETLER fiARTI UYARINCA KUVVET KULLANIMI ............. 124

Kuvvet Kullanma Yasann Kapsam.......................................................... 125

Meflr Mdafaa Hakknn Kapsam ve fiartlar ............................................ 126

zet ............................................................................................................... 132


Yaflamn inden ........................................................................................... 134

Okuma Paras ........................................................................................... .. 134



Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 135Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 135

Devletin Yarg Muafiyeti ve Diplomatik mtiyaz veMuafiyetler................................................................................ 136

DEVLETLERE VE TEMSLCLERNE UYGULANAN ....................................

MTYAZ VE MUAFYETLER ........................................................................ 137

Devletin Yarg Muafiyeti lkesi..................................................................... 137

Devlet Baflkan ile Hkmet Baflkan ve Dfl flleri

Bakannn Yarg Muafiyeti ............................................................................ 138

Devletin Askeri Kuvvetlerinin ve Savafl Gemilerinin Stats..................... 139

DPLOMATK MTYAZ VE MUAFYETLER ................................................ 140Diplomatik Misyon ve Personel ................................................................... 140

Konsoloslar .................................................................................................... 142

zet ............................................................................................................... 143


Yaflamn inden ........................................................................................... 146

Okuma Paras ........................................................................................... .. 146





indek i lervi

7. NTE

8. NTE


7/156

nsz

Ulaflm ve iletiflim olanaklarnn artfl, dnyay her geen gn daha kk bir

mekan haline getirmekte ve insanlar aras iliflkilerin skln ve trn deifltir-

mektedir. Bu deiflim, devletler arasndaki iliflkilere de yansmaktadr. Dnya dev-

letleri, eskiye oranla ok daha yaknlaflmfl durumda veaksi tutum sergileyen bir-

ka devlet dflnda- ok daha youn temas iindedirler. Bu geliflme, insan toplu-

luklarndan da bildiimiz zere, zlmesi gereken sorunlar da beraberinde ge-

tirir. Bahsi geen sorunlarn zmnde ilk akla gelen yol, ilkel topluluklar and-

rr flekilde, kaba gce baflvurulmasdr. Ne yazk ki dnya tarihi, anlaflmazlklarn

zmnde tercih edilen kaba gcn, yani savafln ykc rnekleriyle doludur ve

yine de ne yazk ki savafllar dneminin sona erdiini iddia etmek mmkn deil-

dir. Ancak, insanlk, devletler arasndaki uyuflmazlklarn zm iin, yerel/ulu-sal lekte yapmay baflard gibi uluslararas alanda da bir hukuk dzenini kur-

ma idealini hayata geirebilecei inancn hala taflmaktadr. Sorunlarn, anlaflmaz-

lklarn ve kar atflmalarnn mmkn olan en az zararla halledilebilmesi iin

baflvurulabilecek, devletler arasndaki iliflkileri dzenleyen kurallarn ve bu kural-

lara uymay salayacak mekanizmalarn says her geen gn oalmaktadr. flte

elinizdeki Uluslararas Hukuk kitab, devletler aras iliflkilerin hukuk adn alan

dzenini ele almaktadr. Uluslararas hukukun neminin her zamankinden daha

fazla hissedildii amzda, bu kitabn uluslararas hukuku anlamay kolaylafltra-

cak bir anahtar olmasn diliyoruz.

nitelerin baflnda belirlenen Amalarmz ile o nitenin amac ortaya konul-

maktadr. Her nitenin baflnda Anahtar Kavramlar ile nitenin iindeki nemli

kavramlarn dikkatinizi ekmesi amalanmaktadr. nite iinde yer alan ak ulu

Sra Sizde alflmalar ile nitede edindiiniz bilgileri kendi kendinize deerlendir-

meniz ve tartflmanz beklenmektedir. nitenin sonunda yer alan Okuma Paras,

konuyu farkl bir flekilde ele alan yazarlarn grflleriyle tanflmanz salayarak,

yeni yaklaflm olanaklarn deerlendirmenizi imkan verecektir. Yaflamn inden

ile gncel haberlerle konular somutlafltrabileceiz. Kendimizi Snayalm ile de,

ifllenen konuyu kavrayp kavramadnz anlamanz amalanmaktadr.

Editrler

Prof.Dr. Ayfle Nur TTNC

Yrd.Do.Dr. Elif UZUN

nsz vii


8/156

Bu niteyi tamamladktan sonra;Uluslararas hukuku tanmlayabilecek,Klasik dnemde uluslararas hukukun geliflimini zetleyebilecek,Klasik dnemde uluslararas hukuka kuramsal yaklaflmlar listeleyebilecek,Modern dnemde uluslararas hukukun geliflimini zetleyebilecek,Modern dnemde uluslararas hukuka kuramsal yaklaflmlar listeleyebilecekbilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

indekiler

Uluslararas hukuk tarihi Uluslararas hukuk felsefesi Milletler Cemiyeti

Doal hukuk Hukuki pozitivizm

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Uluslararas Hukuk ITarihsel Geliflim veKuram

ULUSLARARASI HUKUKUN TANIMVE KAPSAMI

TARHSEL GELfiM VE KURAMSALYAKLAfiIMLAR

1ULUSLARARASI HUKUK I


9/156

ULUSLARARASI HUKUKUN TANIM VE KAPSAMI

Tanm ve Temel KavramlarUluslararas hukuku ihtiyatl bir tanmla, uluslararas hukuk kiflileriarasndakiiliflkileri dzenleyen ilke ve kurallar olarak belirleyebiliriz. Bu tanm ihtiyatl ola-rak nitelemenin nedeni, uluslararas hukuk hakkndaki farkl yaklaflmlardan her-hangi birisinin tarafn tutmamas ve genellii itibariyle kapsayc olmasdr. stelik

verdiimiz tanmda uluslararas hukuk kiflilii anahtar kavram olarak ortaya karve bizzat bu kavram da tanmlanmaya muhtatr.

Kitabmzn drdnc nitesi, uluslararas hukuk kifliliine ayrlmfltr. Konu

hakkndaki ayrntl bilgiyi sz konusu nitede bulacaksnz. Ancak uluslararashukukun tanmlanmas, tarihsel gelifliminin aktarlmas ve nihayet uluslararas hu-kuktaki kuramsal tartflmalarn byk ksm, hatta uluslararas hukukun gerektenhukuk olup olmadna iliflkin tartflmalar, uluslararas hukuk kiflilii sorunu evre-sinde ortaya kar. Dolaysyla Uluslararas Hukuk kitabnn ilk nitesi, zorunluolarak uluslararas hukuk kiflilii tartflmalarn da iermek durumundadr.

Hukuk dflncesi, hukuk ad altnda kurulan dzenin nitelii, bu dzen hak-knda yrtlen felsefi tartflmalarn ierii ne olursa olsun, kifli kavramna daya-nr. Eer hukuku sradan bir algyla kurallar olarak grdmz dflnrsek bukurallar kiflilere hak ve ykmllk ykler. Sz konusu hak ve ykmlkler er-evesinde kifliler hukukun kurduu mekanizmalar kullanmak suretiyle sahip ol-

duklar durumun veya gereklefltirdikleri eylemlerin hukuki sonular bulunduu-nu, haklarnn ihlal edildiini, ihlali gereklefltirenlerin sorumlu olduunu, bu so-rumluluk erevesinde belli davranfllarda bulunma ykmllklerinin bulundu-unu vs. iddia ederler. Gndelik hayatmzda tabi olduumuz ve adna devlet de-nen yapnn hem kurucusu hem de rn olan hukuk asndan kifli, ncelikle in-sanlardr. Bunun yannda hukuk, hak ve ykmllk sahibi klnabilmesi asn-dan baz kifli ve mal topluluklarn kifli olarak kabul eder. Bunlarn ilki hukuk ter-minolojisinde gerek kifli, ikincisi ise tzel kifli olarak adlandrlr.

Uluslararas hukuk ile balantsn kurarken i hukuk veya ulusal olarak adlan-drdmz, devletin egemenlik alan iinde geerli olan bu hukuk dzeni ile onunkabul ettii kifli kavram, devlet, yani merkezi siyasal iktidar ile bu iktidarn zerin-

de g sahibi olduu kifliler arasndaki hiyerarflik iliflkiyi zorunlu bir unsur olarakbnyesinde barndrr. Oysa uluslararas hukuk sz konusu olduunda, iktidar ve

Tarihsel Geliflim ve Kuram

Uluslararas hukuk kiflilii:Uluslararas hukukta hak veykmllk sahibiolabilmek, uluslararashukuk mekanizmalarnharekete geirebilmek iinsahip olunmas gerekennitelik. Genel kabul,devletlerin, uluslararasrgtlerin ve ksmende zelkiflilerin uluslararas hukukkifliliine sahip olduudur.


10/156

hukuk kiflileri ayrm ortadan kalkar. Uluslararas hukuk, uluslararas hukuk kiflile-rinin oluflturduu ilke ve kurallardr. Uluslararas hukukta kifli kavram, ncelikledevletlere karfllk gelir. Devletlerin eflit ve egemen olduklar kabul edilir. Ulus-

lararas fiil siyasal iliflkiler nasl flekillenmifl olursa olsun, uluslararas hukuk asn-dan bu ilke temeldir. 20. yzyln ortasndan itibaren yaflanan baz geliflmeler, ulus-lararas rgtlerin ve hatta son zamanlarda gerek kiflilerin (bireylerin) de ulusla-raras hukuk kiflisi saylabilmesine olanak salamfltr. Nitekim artk uluslararas r-gtlerin de hukuk kiflisi olduu yaygn olarak kabul edilmektedir. Bireylerin de e-flitli mekanizmalara baflvurma olanana sahip olduklar bir gerektir. Bununla bir-likte, uluslararas rgtler de bireylerin uluslararas hukuk mekanizmalarn hare-kete geirme kabiliyetine sahip olmalar da devletlerin varlna bal olduundan,en azndan kuramsal olarak uluslararas hukuk kiflilii asndan arln hala dev-letlerde olduunu syleyebiliriz.

Yukarda yaptmz ilke ve kurallar ifadesine de uluslararas hukukun tarihsel

geliflimi ve kuramsal temelleriyle ilgili yapacamz aklamalarn daha iyi anlaflla-bilmesi iin ksaca deinmemiz gerekiyor. Bu konuyla ilgili ayrntl bilgiyi, Ulus-lararas Hukukun Kaynaklar bafll altnda bir sonraki nitede bulacaksnz.

Belirttiimiz gibi, i hukuka dayanan sradan bir hukuk algs, iktidarn koydu-u, en azndan iktidarn (devletin) korumas altndaki kurallara gnderme yapar.Uluslararas hukukta byle bir iktidar bulunmadna gre, uluslararas hukuk ku-rallarnn nerede aranmas gerektii sorulabilir. Ayrntlar ilgili nitede bulunmakzere, flimdilik, bu kurallarn devletlerin ortaklafla rn olduunu syleyebiliriz.Uluslararas hukuku oluflturan ilke ve kurallar temelde devletlerin uzun sren uy-gulamann ardndan kural olarak algladklar davranfllardan ve devletler arasndaiki tarafl veya ok tarafl olarak akdedilen andlaflmalardan karlr. Birleflmifl Mil-

letlerin (BM) kurulmasndan sonra ok tarafl andlaflmalarn tr ve says ile and-laflmalara taraf olan devletlerin saysnda grlen artfl, zellikle baz konulardauluslararas hukukun yazl hle gelmifl kurallarndaki artfl dourmufltur. Nitekimher uluslararas hukuk kitabnda olduu gibi bu kitapta da pek ok konu ok ta-rafl uluslararas belgelere dayanlarak incelenecektir.

Uluslararas Hukuk, Hukuk mudur?Uluslararas hukukun sahip olduu baz zellikler yannda, devletler arasndakiiliflkilerin zellikle uluslararas toplulukta ne kan ve kamuoylarnda tartflma ya-ratan baz rnekleri, uluslararas hukukun hukuk adn almay hak etmedii, budzlemde hukukun deil gn sz konusu olduu iddialarnn ska dile geti-

rilmesine neden olmaktadr. Baz devletlerin uluslararas siyasette hakim durumdaolmalar ve baz eylemlerinin uluslararas toplumun bir ksm asndan gayr adil,gayr meflru ve hukuka aykr grlmesine ek olarak bir hukuk dzeninden bel-ki de en ok beklenen hukuka aykrlk mekanizmalarnn, baflka bir ifadeyle yap-trm mekanizmalarnn etkin bir flekilde iflletilemedii grldnde, bu tip iddi-alarn cazibesine kaplmamak gtr.

Byle bir yaklaflmn sadece siyasetilere ve medyadaki tartflmalardan etkile-nen bireylere ait olmadn da sylememiz gerekiyor. zellikle hukuk ve hukukisorunlar zerine younlaflmfl hukuk filozoflarnn bir ksmnn da uluslararas hu-kuku hukuk olarak grmediini sylemeliyiz. Bu filozoflar, zellikle i hukukubir lt olarak kullanr ve hukuku; iktidar, iktidarn kard kurallar, kurallara

eklenmifl yaptrmlar, etkin bir yarglama mekanizmas ve yarg kararlarnn yerinegetirilmesi, yani yaptrmlarn uygulanmas olarak grrler. Bir kurallar dzeninin

4 Uluslararas Hukuk I


11/156

hukuk olabilmek iin bu koflullar taflmak zorunda kalmas, uluslararas hukukunhukuk olma zelliinin sorgulanmasna neden olur. Zira uluslararas toplulukta,i hukuktakine benzer bir iktidar yoktur. Uluslararas hukuk ilke ve kurallar, by-

le bir iktidarn kard, koyduu, yaratt kurallar deildir. Uluslararas hukukta-ki yarglama mekanizmalar, i hukuktaki zorunlu yarglama mekanizmalarndanfarkl olarak, devletlerin iradesine bal olarak ifllemektedir. Son olarak, uluslarara-s hukukun ihlali durumundaki yaptrmlarn uygulanmas, i hukuktakinden okdaha zor olmaktadr. Byle bir hukuk yaklaflmn dillendiren ve uluslararas huku-kun hukuk niteliinin tartfllmasna neden olan en nemli dflnr, ngiliz hukukfilozofu John Austin (1790-1859) olmufltur. Austin uluslararas hukuku, hukuk ola-rak deil pozitif ahlak olarak grmfltr.

Ulusal hukuku Austine benzer flekilde grmek, zorunlu olarak uluslararas hu-kuku hukuk olarak grmemeyi gerektirmez. Bunun arpc bir rnei, hukuk fel-sefesi akmlar arasndaki ayrma iflaret eden baz kabuller asndan Austini takip

ederken Austinin kuramn gelifltiren 20. yzyln byk bir hukuk filozofu H.L.A.Hartn (1907-1992) yaklaflmdr. Hart, modern devletlerin hukukunu bir kural-lar sistemi olarak grr. Bu sistem iki tr kuraldan, birincil ve ikincil (asli ve ta-mamlayc) kurallarn birlefliminden oluflur. Birincil kurallar, dorudan bireylere

ynelmifllerdir ve Yap! veya Yapma! anlam ierirler. kincil kurallar ise, kurallarhakkndaki kurallardr. Bunlar, kurallarn nasl yaplacan ve deifltirileceini,

yarglamann nasl yaplacan ve bir kuraln o sisteme dhil olup olmadn sy-leyen kurallardr. Esasnda bu kurallar btnne sistem nitelii veren, Hartn ta-nma kural dedii ikincil kurallarn son tr olan kuraldr. Bu kural sayesinde, birkuraln sz konusu sisteme ait olup olmadn nceden sylemek mmkn ola-bilecektir. Hart ikincil kurallarn varlnn, ilkel topluluklarn hukuku ile geliflmifl

toplumlarn hukukunu ayran fley olduunu syler. kincil kurallar, yani hukukunbir sistem nitelii kazanmfl olmas, hukukun geliflmiflliini gstermektedir.

Uluslararas hukuk sz konusu olduunda Hart, Uluslararas hukuk, gerek-ten hukuk mudur? sorusunun yabana atlmayacak bir soru olduunu syleyerektartflmasna bafllar. Byle bir flphenin en nemli nedeni, hukuk szcn ihukuka gnderme yaparak kullanmaktr. Yani bu anlamyla hukuk; bir iktidarn,bu iktidarn yaratt kurallarn, kurallarn yaptrmla desteklenmifl olmasnn vekurallarn etkin bir flekilde uygulanyor olmasnn varln varsayar. Hart, eerhukuk bu flekilde grlecek olursa uluslararas hukukun yasama organndan, zo-runlu yarglama yetkisine sahip yarg organlarndan ve yaptrmlar uygulayacakzor kullanma gcne sahip bir iktidarn yokluundan hareketle, uluslararas hu-

kukun esasnda hukuk olmadn sylemenin mmkn olabileceini syler. An-cak bu bir yanlgdr. nk Hartn modern devletin hukukuna getirdii yakla-flmla ele alacak olursak ikincil kurallarn varl, hukuk olabilmenin koflulu deil-dir. Uluslararas hukukun sz konusu unsurlara sahip olmamasnn anlam, onunilkel, tamamlanmamfl bir hukuk olduudur. Bu bakflla uluslararas hukuk, sade-ce birincil kurallara sahip topluluklarn kurallarna benzemektedir. Ortada bir sis-tem yoktur. Ancak tek tek kurallar ve bu kurallarn oluflturduu bir hukuk vardr.Harta gre uluslararas hukukun hukuk olup olmadn tartflrken baklmas ge-reken ulusal hukuklarla olan farkll deil, onlara olan benzerliidir. Uluslarara-s hukuk ifadesini ilk defa kullanan Benthama atfla Hart, uluslararas hukukunhukuka yeterince benzediini syler. Ancak bu benzerlik biim asndan deil

ierik asndandr ve bir ulusal hukuka uluslararas hukuktan daha fazla benze-yen herhangi bir sosyal kurallar grubu yoktur (Hart 1997, s. 213-37).

51. nite - Tarihsel Geliflim ve Kuram

Modern devlet: Avrupada17. yzyldan itibaren,Kilisenin etkisindenkurtulmufl, sekleregemenlik anlayflnadayanan, merkezi iktidarnlke topraklar zerindeotorite sahibi olduu, tek birhukukun ve merkezi birordunun bulunduudevlettir. Ulus devlet deyimide efl anlaml olarakkullanlr.


12/156

yle grlyor ki ulusal hukuklar temel alan ve bu adan dar bir hukuk tan-m, uluslararas hukuku hukuk olarak grmeme eilimindedir. Oysa hukuku da-ha genifl bir flekilde dflnecek olursak uluslararas hukuk, en azndan, yaygn bir

nitelemeyle lex imperfecta -tamamlanmamfl, yetkin olmayan hukukolarak gre-biliriz. Bunun yannda benzer bir muhakemeyle baflka bir noktaya da iflaret etmekmmkndr. Atalayn ifadesiyle;

bir hukuk dzeninin, bu arada uluslararas hukukun, yetkinlik ya da baflka trden

bir nitelie sahip olup olmadnn bilgisi, kendisine hukuk denilenden deil; ancak

onun dzenledii toplumsal iliflkilerden; yani onun gerek varolufl koflullarndan,

nihayet sz konusu olan uluslararas hukuk olduuna gre, uluslararas toplumdan

elde edilebilir. (Atalay 1997, s. 12)

Bu durumda, uluslararas hukukun hukuk olup olmad sorusu, eer hukuklakastedilen sadece ulusal hukuk olursa, anlamn kaybedecektir. Zira uluslararas

hukuk zaten devlet, hatta ulus devlet sonras bir tarihsel yap ise uluslararas hu-kukun yetkinliini veya varln, onu mmkn klan devlet(ler)in yaratt ayn za-manda da o devlet(ler)i yaratan hukuk dzen(ler)ine balamak eliflki olacaktr.

Medyann ve uluslararas siyasetin ne kard rneklerin tesinde daha derinbir inceleme, devletlerin pek ok kural flu veya bu sebeple hem kendileri hem dedier devletler asndan balayc kabul ettiini, sz konusu kurallara uyma skl-nn ihlal sklndan daha fazla olduunu gzlemlemek mmkndr ve eksiklik-lerine, aksaklklarna, baz adaletsiz sonularna ramen, bir uluslararas hukukun

var olduu rahatlkla sylenebilir.

Son yllarda Trkiyenin de bir flekilde etkilendii uluslararas hukuk sorunlarn hatrla-

maya alfln. Bu olaylarla ilgili yarglarnzn hukuk ve adalet kavramlaryla ilgisini ku-run. Uluslararas hukukun niteliini bu dflnceler etrafnda tartfln.

Uluslararas Hukukun KapsamDevletler aras iliflkilerin geliflimi ve uluslararas hukuk hakkndaki tartflmalar,uluslararas hukuka iliflkin ak ve aydnlatc bir tanm vermeyi zorlafltrdndan,bir inceleme alan olarak uluslararas hukukun neleri kapsadna en azndan bafl-lklar hlinde bakmak yerinde olacaktr. Elinizdeki kitapta deinilen kapsamn ta-mam deil, nispeten daha nemli olduunu dflndmz ve geleneksel olarakuluslararas hukuk kitaplarnda ele alnan ksmlarn inceleyeceiz.

Uluslararas hukuk, nceleri, Avrupal devletler arasndaki diplomatik iliflkiler,

savafl ve baz egemenlik sorunlar hakkndaki kurallarn incelenmesiyle snrlyd.Ancak uluslararas iliflkilerdeki geliflim sreciyle birlikte, ok daha genifl ve karma-flk sorunlar uluslararas hukukun ilgi alanna girmifl bulunmaktadr. Devletler doabilimlerindeki ve teknolojideki geliflmeye paralel olarak pek ok konuda eskisineoranla daha fazla ifl birlii yapma ihtiyac hissetmekte, bu amala uluslararas rgt-ler kurmaktadr. Yine pek ok sorun, ulusal dzeyde zlmemekte, devlet faali-

yetleri lke topraklarn aflabilmektedir. letiflim, ticaret, ekonomi, finans, evre, kal-knma gibi konular salt ulusal olmaktan kmfltr. Uluslararas g, mltecileri ve s-nmaclar uluslararas bir sorun haline getirmifltir. Uluslararas g dengelerininsrekli deifliyor olmas, devletlerin karfllkl bamlln gstermektedir.

Byle bir geliflim ve deiflim erevesinde artk uluslararas hukuk, geleneksel ola-

rak ilgilendii devlet, halefiyet, sorumluluk, savafl ve barfl, savafl hukuku, andlaflmalarhukuku, deniz hukuku, uluslararas su yollar hukuku ve diplomatik iliflkiler hukuku


SIRA SZDE

1


13/156

gibi konularn yannda, uluslararas rgtler, ekonomi ve kalknma, nkleer enerji venkleer silahlanma, hava ve uzay hukuku, deniz yataklarnn kullanm, evre, iletiflim

ve insan haklarnn uluslararas dzeyde korunmas gibi daha yeni konularla da ilgi-

lenmektedir. Bilimsel ve teknolojik geliflmelerle birlikte artan uzmanlk alanlarnnuluslararas hukuku da etkileyecei, yersiz ve nedensiz bir ngr olmasa gerek.

TARHSEL GELfiM VE KURAMSAL YAKLAfiIMLARUluslararas hukuku farkl toplumlarn birbirleriyle olan iliflkileriyle ilgili kurallarfleklinde ele alacak olursak, tarihsel incelemeyi ok eski dnemlerden bafllatmakolanakl olur. Yaplan arkeolojik ve tarihsel alflmalar, bu trden kurallarn tarihinher dneminde varolduunu, en azndan birbirleriyle iliflkiye giren toplumlarn ba-z kurallarn varln iddia ettiini aka gstermektedir. Avrupa tarihinde ulusla-raras hukukun, Roma mparatorluunda vatandafl olmayanlarla ilgili hukuka kar-fllk olarak kullanlan ius gentium-kavimler hukuku- kavramna dayandrlmasnaska rastlanr. Bu yaklaflmda hakllk pay yok da deildir. Uluslararas hukukolarak kullandmz ifadenin ngilizcede (international law) J. Bentham tarafn-dan 18. yzylda ilk defa kullanlmasna kadar ius gentium-kavimler hukuku- ifa-desinden tretilen ve Trkede milletler hukuku olarak dile getirilebilecek kav-ramlar (ng. law of nations) kullanlyordu. Hlen baz Avrupa dillerinde ayn de-

yim kullanlmaya devam etmektedir (r. Alm. Vlkerrecht). Ne var ki gnmzde-ki uluslararas hukuk, ilk rneklerini Avrupada gzlemlediimiz, etnik adan nis-peten homojen veya homojenlefltirilmifl bir nfusa sahip, sekler -yani Kilisedenbamszlaflmfl-, merkezi iktidarn lke topraklarnda tartflmasz otorite sahibi ol-duu, tek bir hukukun geerli olduu, tek bir ordunun ve merkeze bal kollukkuvvetlerinin grev yapt modern devletlerin veya ulus devletlerin ortaya kma-sndan sonraki dneme dayanr. Bu devletler en gl hlleriyle 18. ve 19. yzyl-larda ortaya kmflsa da gerek modern devletlerin ortaya kfl gerekse modernuluslararas siyasal iliflkilerin belirleyicisi olmas asndan, 1648 tarihli WestphaliaBarfl Andlaflmas bir krlma noktas oluflturur. Bu belirleme modern uluslararashukuku yaklaflk 350 yllk bir geliflmenin rn klarsa da aflada da greceimizgibi, son elli yldaki geliflmeler uluslararas hukukta byk deiflime neden olmufl-tur. Tarihsel geliflimin kaydettii deiflimleri daha iyi izleyebilmek amacyla, ulus-lararas hukuku iki dnemde incelemek yerinde olacaktr. Birinci dnem, 1648tenI. Dnya Savaflna kadar olan dnemi, ikinci dnem ise I. Dnya Savafl sonrasnkapsar. lk dnem kuramsal adan uluslararas hukukun klasik dnemi, ikincidnem de modern dnemi olarak isimlendirilebilir.

Sz konusu dnemleri ele almadan nce bir noktaya daha dikkat ekmemizgerekiyor. Bizim burada sunduumuz uluslararas hukuk tarihi, uluslararas huku-kun Avrupal tarihidir. Bu ksmn baflnda yaptmz kapsayc yaklaflmla, Avrupadflnda ve sz konusu tarihlerden ok nce de farkl toplumlar arasndaki iliflkiler-le ilgili kurallar ele alabilirdik. Ancak gnmzdeki uluslararas hukuk, AvrupaKamu Hukuku ad da verilen Avrupa devletlerinin arasndaki iliflkilerin yaygn-laflmasyla ortaya kmfltr. Avrupal devletlerin kresel siyasal ve ekonomik golmalaryla birlikte, kendi aralarndaki iliflkileri dzenleyen kurallar bazen doalsrelerle ama ounca da siyasal, askeri ve ekonomik zorlamalarla kreselleflmifl-tir. zellikle II. Dnya Savafl sonrasnda pek ok devletin uluslararas hukuk sis-temine bamsz devletler olarak katlmas, tarihsel geliflmelerdeki kurucu unsurla-r arka plana iter gibi olmuflsa da gnmz uluslararas hukukunun Batl, asl ola-

rak da Avrupal bir kayna olduu rahatlkla sylenebilir. Dolaysyla gnmzuluslararas hukukunun tarihini de Avrupada aramak gerekir.


Avrupa Kamu Hukuku:Westpahlia Barflnnardndan Avrupal devletlerarasndaki uygulamalarngeliflmesiyle varlk kazandeflitli devletler vehukukularca iddia edilmiflilkelerin genel ifadesidir.


14/156

Klasik Dnemde Uluslararas Hukuk

1648 Sonras Avrupada Devletler Aras liflkiler ve Hukuk

1618-1648 arasnda Avrupada yaflanan savafl ve karmafla hli Otuz Yl Savafllarolarak anlr. Savafl, ilk bakflta Katolik Alman devletleri ile Protestan Alman devlet-leri arasndaki mezhebe dayal bir mcadeledir. Ne var ki mezhep atflmasnn ya-nnda, Protestanlar kadar Katolik prensler de Kilisenin otoritesinden kurtulmayamalyorlard. Dolaysyla taraflar bir yandan birbirleriyle dier yandan da Kiliseile mcadele ediyorlard. Savafllarda Fransa, spanya, Danimarka, Hollanda ve s-

ve gibi yeni ve eski glerin de karlar atflyordu. 30 Yl Savafllar, 1648 tarihliWestphalia Barfl Andlaflmasyla sonland. Andlaflma, Avrupada Fransz devrim sa-vafllarndan nceki en byk savafl sonlandrmaktan ok daha byk nem taflr.Andlaflmayla sonulanan konferans ncekilerden farkl olarak din nitelikte deil-dir. Kilisenin gc hem temsil asndan zayflamfl hem de Katolikliin yannda

Protestanlk ve Kalvinizm de meflruiyet kazanmfltr. Almanyann prenslikleri 300kadar devlet olarak uluslararas siyaset sahnesine kmfltr. Sanderin deyimiyle,

Westphalia Barflndan sonra eflitli ve ok sayda devletin uluslararas sisteme ka-tlmas ve deiflik din ve mezheplerin yan yana yaflamas, [artk] Avrupada normal

karfllanacaktr (Sander 2005, s. 101). Andlaflma, btn taraflarn Andlaflmannhkmlerini dierlerine karfl korumay gerektiren kolektif bir gvenlik sistemikurmufltur. Bu gvenlik sistemiyle ilgili hkmler hibir zaman hayata gememifl-se de Avrupay bir sreliine nispeten rahat ettirecek bir g dengesinin yaratld-n sylemek mmkndr. Nitekim bu dnemde Avrupadaki devletler arasnda-ki dengeye dayanan iliflkiler, Avrupa Kamu Hukuku ad verilen bir tr uluslarara-s hukuk dflncesinin ve uygulamasnn ortaya kmasna neden olur. Her ne ka-

dar Kilise Avrupa siyasetinde artk arln kaybetmiflse de Katolik aklc doalhukuk dflncesi, devletlerin haklarna ve birbirlerine karfl ykmllklerine dairdaha nce varolmayan bir alg yaratmfltr.


Resim 1.1

Kanl 30 YlSavafllarnnsonuncusu,1648deki PragSavafldr. sveordusu, Pragn birksmn kontrol

etmifl ancak flehrinmerkezindekikaleyi elegeirememifllerdir.Resim, CharlesKprs zerindemcadeleyi tasvireder.

Kaynak:http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/19/Battle_on_Charles_Brid

ge_-_1648.jpg


15/156

Avrupa Kamu Hukuku, Napolyonun btn bir Kta Avrupasn hakimiyetinealma abasyla geici bir sre iin askda kalr. Napolyon Avrupay sadece askerigcyle tehdit etmemifltir. zgrlk ve milliyetilik dflncelerini yaymas ve tefl-

vik etmesi yannda krallarn teba zerindeki hakkna karfl koymas, NapolyonuAvrupa devletlerinin korkulu ryas hline getirir. 1815 tarihli Viyana Kongresi,sonradan Fransann da katlmyla Avrupann byk gleri arasnda barfl yeni-den kurar. Ne var ki yeniden kurulan dzen Balkanlarla ve yklmakta olan Os-manl Devletiyle ilgili grfl ayrlklaryla son bulur.

Avrupal Olmayan Devletlerle liflkiler15. yzylda Portekiz ve spanya ile bafllayan smrgecilik, ksa srede Hollan-da, Fransa ve ngilterenin de katlmyla Avrupal devletlerin dnyann geri kalanksmn paylaflma mcadelesine dnflmfltr. Smrgecilik, uluslararas hukukasndan nemli sonular dourmufltur. ncelikle smrgelefltirme srecinde Av-

rupal devletler her adan kendilerinden farkl topluluklarla karfllaflmfltr. Smr-geciliin ilk dnemlerinde bu karfllaflma, Amerikan yerlilerinin insan olup olma-dklar, dolaysyla hukuki ve siyasi haklarnn olup olmad tartflmalarna bile ne-den olabilen bir flaflknlk yaratmfltr. Bu flaflknln sonucunun yerliler asndanen hafif nitelendirmeyle trajik olduu da bir gerektir. Avrupallar ilk bafllarda g

yetirebildikleri durumda karfllafltklar bu tuhaf topluluklar klelefltirmifller vetopraklarn istila etmifller, aksi durumda ise siyasal varlklarn tanyarak ticari ilifl-kiler kurmufllardr. Sanayi DevrimininAvrupal devletleri ekonomik ve askeriadan dnyann hakim gleri yapmasyla, beyaz adamn stnl uluslararasiliflkilere de damgasn vuracaktr. 19. yzyl sonlarna gelindiinde, uluslararashukuk sistemi, Avrupal beyaz adama ait bir sistemdir ve Avrupal olmayan devlet-

ler bu sisteme dahil olabilmek, yani Avrupal devletlerle eflit muameleye tabi olmaiddiasnda bulunabilmek iin, ncelikle uygar olduklarn kabul ettirmek zorundakalacaklardr. Nitekim 19. yzylda Avrupal devletler ile dier devletler arasndakiuyuflmazlklarn zmyle ilgili sorunlar, asgari uygarlk standard gibi kav-ramlar erevesinde tartfllacaktr.

Smrgeciliin bir baflka sonucu, Kuzey Amerikadaki ngiliz smrgelerinin1776da bamszlklarn ilan etmeleriyle Amerika ktasnda yeni bir dnemin bafl-lamfl olmasdr. 19. yzyln sonlarnda Latin Amerika devletlerinin de spanya vePortekiz hakimiyetinden teker teker ayrlmaya bafllamasyla, esas itibariyle AvrupaKamu Hukukunun paras olmaya devam Amerikan devletleri, zellikle AmerikaBirleflik Devletleri ile Latin Amerika devletleri arasndaki iliflkiler, uluslararas hu-

kuka baflka bir boyut kazandrmfltr. Avrupal devletlerin uluslararas sorunlarng dengelerini gzeten ve gce dayanan bir perspektifle zlmesi anlayfllar,

Amerika ktasnda daha somut bir hukuki ereveye oturmufltur.

Klasik Dnemde KuramKlasik dnemde uluslararas hukuka getirilen kuramsal yaklaflmlar eflitli snflan-drmalar altnda sunulmaktadr. Bu snflandrmalardan biri, doal hukuku ve po-zitivist grfller arasnda yaplan ayrmdr. Bu snflandrma sadece uluslararas hu-kuk asndan deil, genel olarak hukukla ilgili olarak yaplr. Aflada ksaca dei-neceimiz akm ve kifliler ise, uluslararas hukuk hakknda zel olarak grfl be-lirtmifl olanlardr. Bu dnemde ortaya koyulan kuramsal yaklaflmlarn dikkat e-

ken bir zellii, kuramclarn grfllerini salt bilimsel veya felsefi alflmalar ere-vesinde deil, uluslararas alanda kan sorunlar zerine, zellikle de mensubu bu-


Smrgecilik: 15. yzyldanitibaren Avrupa devletlerininAmerika, Afrika, Hindistan,Avustralya veokyanuslardaki adalarhakimiyetlerine alma

srecidir.

Sanayi Devrimi: Bu ifade,18. yzyldan itibarenngiltere ve dier Avrupadevletlerinde teknolojikbulufllarla retimdemakinelerin kullanlmayabafllamas, fabrikalarnkurulmas ve retimmaliyetlerinin azalmasnanlatmak zere kullanlr.Sanayi devriminigereklefltiren lkeler, dnyaticaretinde etkileri hala

sren bir avantajyakalamfllardr.

Asgar uygarlk standard:Avrupal devletlervatandafllarnn dierdevletlerin idari ve hukukiyaps nedeniyle maruzkald hak kayplar iintalepte bulunduklarnda,baz asgari uygarlkstandartlarnnbulunduunu; zarar grenvatandafllarnn sz konusudevletin hukuku neyi

ngrrse ngrsn, bustandartlar uyarnca tazminedilmesi gerektiinisylyorlard. Bununyannda Avrupal olmayandevletler vatandafllarnnAvrupa devletlerinde ticaretve seyahat hakkn talepettiinde, karfllarna asgariuygarlk standartlarnauymadklar gerekesikoyuluyordu. Deyim, somutve kesin standartlarolmaktan ok, Avrupadevletlerinin hukukkurallarna gnderme

yapmak iin kullanlmfltr.


16/156

lunduklar devletlerin karlar asndan dile getirmifl olmalardr. Ne var ki bu d-flnrlerin salt kendi devletlerinin karlarn meflrulafltrma amacn tafldklarnsylemek de abartl bir ifade olur.

Tarihsel adan Antik Yunan felsefesine kadar gtrebileceimiz doal hukukdflncesinin uluslararas hukuk alanndaki en nemli temsilcisi Hugo Grotiustur(1583-1645). Grotius sadece bu ynyle deil, ounca uluslararas hukukun kuru-cusu olarak da anlr. Genel bir tanmla doal hukuk dflncesi, adna hukuk de-nen fleyin befleri bir rn olmaktan ziyade onun altnda veya tesinde bulunan ide-al bir dzene iflaret ettiini syler. Mevzu (konulmufl) hukuk, ancak bu ideal huku-ka benziyorsa hukuk olarak adlandrlabilecektir. Bu adan doal hukuk, insan ya-pm hukuk iin model alnmas gereken bir yapdr. Bu ideal hukuk, farkl doal hu-kuku dflnrlerce farkl flekillerde temellendirilir. Bir grfle gre doal hukukunkayna doa dzenidir. Daha ok Antik Yunan felsefesinin erekselcianlayflndagrlen bu trden doal hukuk, nesnelerin doas itibariyle ulaflmaya alfltklar

mkemmellie yahut temelinde ahenk (uyum) ve dzen bulunan bir kozmolojiyeiflaret eder. Bir baflka doal hukuk dflncesi, etkisini baz evrelerde halen devamettiren dini doal hukuk grfldr. Buradaki ideal hukuk, Tanrnn buyruklarna veisteklerine karfllk gelir. Nihayet nc bir trdeki doal hukuk dflncesi, byklde dini doal hukuk grflnden kaynaklanmfl olan aklc doal hukuk anlay-fldr. Aklc (rasyonalist) doal hukuk dflncesi, insan ve topluma iliflkin bilgileri-miz erevesinde akl vastasyla bulunabilecek kurallar bulunduunu syler. Aklcdoal hukuk, dinden ayr olarak temellendirilmifl bir ahlak anlayfln da kuramnmerkezi yapar. Bu doal hukuku grfller farkl temellere sahip olsalar da hakiki veideal olarak belirledikleri hukukun zellikleri asndan ortak dflncededirler: Do-al hukukun ilke veya kurallar evrensel ve ebedidir; haklar ve ykmllkler insan-

larn, iktidarlarn arzu ve kararlarndan bamsz olarak mevcuttur.Belirttiimiz gibi Grotius ounca uluslararas hukukun en nemli kuramcs

hatta uluslararas hukukun kurucusu olarak anlr. Grotiusun temsil ettii aklc do-al hukuk anlayfl, gerekten de modern an sekler -din veya Kilise dfl- nite-likli hukuk ve felsefe yaklaflmlarnn ilkini temsil eder. Ancak Grotius dflncele-

rini spanyol ve talyan baflka kuramc-larn grfllerinden beslenerek geliflti-rir. Klasik Dnemde uluslararas hu-kuk hakkndaki kuramsal yaklaflmntemel tafllarnn Francisco de Vitoriaya(1480?-1546) ait olduunu syleyebili-

riz. spanyol bir ilahiyat olan Vitoria,Thomas Aquinas geleneine bal birdin bilginidir. Aquinasn aklc din yak-laflm ile hmanizm etkisinde yetiflen

Vitorann uluslararas hukuk alannda-ki katks, dnemin smrgecilik faali-

yetlerinde lkesi spanyann yahut s-panya adna Gney Amerikay fethe-den savafllarn Amerikan yerlileriyleolan iliflkileri hakknda Hristiyan ilahi-

yatnn grfllerini ortaya koyarken

gsterdii yaklaflmdr. Vitoria, ilk s-panyol fatihlerin yerlileri insan say-


Erekselcilik: Btnvarlklarn doalarndabulunan bir erek (gaye,hedef, telos) bulunduunuve varlklarn bu ereeulaflmaya alfltklarnsyleyen grfl.

Kozmoloji: Evrenin bir btnolarak kaynana veyapsna dair anlayfl;evrenin kayna ve yapsninceleyen bilim dal veyafelsefe disiplini.

Resim 1.2

Francisco deVitoria (1480?-1546)

Kaynak:

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Francisco_vitoria.jpg


17/156

mayarak katletmelerine, topraklarna el koymalarna karfl gelifltirdii hakl savafldflncesiyle, yerlilerin siyasi varlklarnn bulunduunu, Hristiyan olmadklariin insan saylmayacaklar dflncesinin yanlfl olduunu syler. Avrupann siya-

seti, hukuku ve hatta insan olmay Hristiyanlk temelinde tanmlad, stelik kral-larn ve papalarn dnyay sahiplenme ve Hristiyanlafltrma aflkyla yanp tutufltu-u byle bir dnemde, her trl gerek ve gelmesi muhtemel tepkiyi bir kenaraatarak farkl siyasal topluluklarn bulunduunu, bu topluluklarla ancak meflru sa-

ylabilecek flartlar erevesinde savafllabileceini, asl olann dostane iliflkiler kur-mak olduunu, dier milletlerin mensuplarnn, karfllkl olmak kaydyla Avru-pada Hristiyanlarn sahip olduu haklara sahip olmas gerektiini sylemesi, b-

yk nem taflr. stelik Vitoriann bu grfllerini dini temele oturttuunu tekrarvurgulamamz gerekiyor.

Yine bir spanyol olan Francisco Surez (1548-1617) ile talyan Alberico Genti-li (1552-1608) doal hukuku nemli dflnrlerdir. Bu iki dflnr, Vitoria ile

bafllayan bir izginin geliflerek Grotiusa ulaflmasn salamfllardr. Grotius, aklcdoal hukuk dflncesini savunarak doal hukukun Tanr olmasayd da var olaca-n syler. Doal hukuk bu anlamda, insanlarn bir arada yaflamalarnn otomatik,doal ve zorunlu sonucudur. Grotiusun De Iure Beli ac Pacis(Savafl ve Barfl ze-rine) adl eseri, bu doal hukuk dflncesinin savafllarla ilgili olarak somutlafltrl-mfl hlini yanstr.

Grotiusun kuramsal yaklaflmnsomutlafltrd bir baflka nemli ese-ri, Mare Liberum(Serbest, Ak De-niz) adn taflr. Mare Liberum, ak-a, Grotiusun lkesi Hollandann

acil ihtiyalar zerine kaleme aldbir kitaptr. htiya, Hollanda DouHindistan fiirketinin Portekizle olanuyuflmazlndan kaynaklanr. Porte-kiz, Dou Hindistana ticareti engel-leyecek flekilde baz ticaret yollarnngetii denizler zerinde hak iddiaediyordu. Mare Liberum ise, zetledenizlerin uluslararas mlkiyete sa-hip olduunu, btn milletlerin, dev-letlerin denizlerde seyahat etme ve

baflka milletlerle, devletlerle ticaretyapma hakkna sahip olduunu sy-ler. Grotiusun zellikle bu alanda di-le getirdii grfl, daha sonra evrensel kabul grecektir.

Doal hukuk dflncesi uluslararas hukuk alannda 1700lere kadar etkisi sr-drmfltr. Ancak 18. yzyla gelindiinde Kilisenin Avrupadaki etkisinin byklde azalmfl olmas, ulus devletlerin ortaya kmaya bafllamas ve baz devletle-rin ciddi bir gce ulaflmas, doal hukukun egemenlerin iktidarn snrlayan talep-lerinin sorgulanmasna neden olmufltur. Bu dnemin nemli bir Hollandal dfl-nr Cornelis van Bynkershoek (1673-1743), uluslararas hukuktaki pozitivist yak-laflmn temsilcisi, hatta ncs saylr. Bynkershoeku doal hukukulardan ay-

ran, uluslararas hukuk kurallarnn ieriiyle ilgili ulaflt veya ortaya koyduufarkl grfller deildir. zellikle ak denizler konusunda Grotiusun grfllerini


Resim 1.3

Hugo Grotius(1583-1645),modernuluslararashukukun kurucusu

kabul edilir

Kaynak:http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Datei:Michiel_Jansz_van_Mierevelt_-_Hugo_Grotius.jpg&

filetimestamp=20051227182851


18/156


19/156

Klasik Dnemde uluslararas hukuk asndan yaflanan nemli bir geliflme,uluslararas kle ticaretinin yasaklanmasdr. 18. yzylda Avrupa kresel ticarettestn konuma gelmifltir. Ancak bu ticaretin konusu sadece mallar deil, ayn za-

manda insanlardr. 16. yzylda spanyollarn Latin Amerikaya bafllatt Afrikalkle ticareti, 18. yzylda ngilterenin tekeline geer. ngilizlerin yaklaflk yz yl-da Amerikaya tafld kle says iki milyonun zerindedir. Toplamda ise Afri-kadan Kuzey ve Gney Amerika ktalarna en az 15 milyon kle taflnmfltr. Kleticaretinin yasaklanmasnda ilk adm uluslararas kle ticaretine hakim olan ngil-tereden gelmifltir. 1814te Fransa ve ngiltere arasndaki andlaflmann ardndan ya-plan ok tarafl andlaflmalarla uluslararas kle ticareti yasaklanr. Ancak bununkleliin yasaklanmas anlamna gelmedii, yani devletlerin kendi topraklarndakiuygulamalarn devam ettii unutulmamaldr.

nsancl hukuk, uluslararas hukukun Klasik Dneminde ortaya kmfltr. Savaflteknolojisinin geliflmesiyle, savaflan taraflarn kayplarnn artmas, savafl srasnda

savaflanlarn ve sivillerin byk zararlar grmesi gibi olaylar, ilki 1864te yaplanbir dizi szleflmeyi dourur. Bu ynde uluslararas kurallarn konmasna nclkeden, Cenevre Kantonu Yasalarna gre kurulmufl zel bir dernek olan Uluslarara-s Kzl Ha rgt olmufltur. 1864 Cenevre Konvansiyonunu takiben 1899 ve1907 tarihli Lahey Barfl Konferanslar, savaflta yarallarn tedavisi, sivillerin zarargrmemesi ve baz silahlarn kullanlmamas konularndaki uluslararas belgelerdir(Ayrntl bilgi iin bkz. Uluslararas Hukuk II 4. nite.).

Bu dnemde uluslararas hukuk, uluslararas rgtlerle de tanflmaya bafllamfl-tr. 1864 Cenevre Konvansiyonu, Uluslararas Kzl Ha rgtne, savafllarda yara-llarn tedavisiyle ilgili zel bir stat tanr. Bunun yannda devletler arasndaki e-flitli alanlarda yaplan iflbirlikleri de uluslararas rgtler olarak ortaya kar. 1865te

kurulan Uluslararas Telgraf Birlii ve 1874 tarihli Evrensel Posta Birlii gibi rgt-ler, bunlardan birkadr.

Modern Dnemde Uluslararas Hukuk

Birinci Dnya Savafl Sonras Devletler Aras liflkiler ve HukukBirinci Dnya Savafl, Avrupadaki dengeleri deifltirmekle kalmaz, ayn zamandauluslararas hukuk sisteminde de esasl bir deifliklie yol aar. Versay Andlaflma-snn 231. maddesiyle savafln sorumlusu ilan edilen Almanya, topraklarnn birksmn kaybetmenin yannda savafl tazminat demek durumunda braklacaktr.Savafl sonrasnda Avrupal devletlerin dnya siyasetinde sahip olduu g nispe-

ten azalacak, Amerika Birleflik Devletleri yeni bir g olarak ortaya kacaktr. s-telik 1917deki devrimle bir sreliine kendi iine kapanan Sovyetler Birlii de birsre sonra nemli bir g olacaktr.

Milletler CemiyetiVersay Andlaflmasnn bir sonucu, uluslararas siyasette ve uluslararas hukuk d-zeninde devrimsel bir adm olan Milletler Cemiyetinin kurulmasdr. 1920deki ilkgenel kurulunu 41 devletin katlmyla gereklefltiren Cemiyetin kurulufl amac,uluslararas barfl ve gvenlii salamak, savafln engellenmesi iin baz ykml-lkler getirmek, uluslararas uyuflmazlklarn uzlaflmayla zmn salamak ola-rak belirtilmifltir. Modern uluslararas hukuk kurumlarnn ilk rneklerini bnyesin-

de barndran Cemiyet, kinci Dnya Savaflnn kmasn engelleyememifl olma-syla, 1946da varln sona erdirmifltir.



20/156

Milletler Cemiyeti bnyesinde 1921de kurulan Lahey Uluslararas Daimi AdaletDivan, uluslararas hukukun geliflimine byk katk salamfltr. Divann verdii32 karar ve 28 istiflari mtalaa (danflma grfl), hem baz uluslararas hukuk ku-

ral ve ilkelerinin belirlenmesini ve akla kavuflturulmasn salamfl, hem de Di-vann devletlerce bir otorite olarak kabul edilmesi, daha sonra Birleflmifl Milletlerfiartyla kurulacak Uluslararas Adalet Divannn baflarsnn temelini oluflturmufl-tur. Daimi Adalet Divan, daha nce kurulmufl olan hakem heyetlerinin de tesin-de, devletlerin aralarndaki uyuflmazlklarn zlmesi iin gittikleri bir makam ol-mak itibariyle, uluslararas hukukun en nemli eksiklii olarak grlen yarg orga-n yokluunun bir lde giderilmesini salamfltr.

kinci Dnya Savafl Sonrasndaki GeliflmelerMilletler Cemiyeti sistemi, kinci Dnyas Savaflnn kmasn engelleyememifltir.Nazi Almanyas ancak ok byk bir vahfletin ifllenmesinin arkasndan durdurula-

bilmifltir. Savaflta Alman ve Japon kentleri youn flekilde bombalanmfl, siviller b-yk zarar grmfltr. Savafl bitiren hamle, 20. yzyln en byk aclarndan biri-nin yaflanmasna neden olmufltur: Amerika Birleflik Devletlerinin Hiroflima ve Na-gazakiye att atom bombalar neden olduu lmlerin ve sakatlanmalarn yann-da, nkleer silah kullanmnn yegane rneini oluflturmufltur. Nremberg ve Tok-

yoda kurulan uluslararas mahkemeler, savafl sulularn yarglamfltr. Savafl sulu-larnn yarglanmas her ne kadar nemli bir geliflme olarak grnse de mahkeme-ler sadece maluplar safndaki sulular iin kurulmufltur.

kinci Dnya Savaflnn maluplar olan Almanya ve Japonyada kurulan uluslararas savafl

sular mahkemeleri, baz st dzey komutan ve yneticileri cezalandrmflt. Bu yargla-

malarn tam bir adalet salamfl olup olmayacan tartfln.

Birleflmifl MilletlerGnmz uluslararas hukuk sistemi, Birleflmifl Milletler (BM) ats altnda somut-laflmfltr. Savafln atom bombalaryla bitirilmesinden yaklaflk bir buuk ay nceimzalanan BM fiart, 1945 Ekiminde yrrle girmifltir. BMnin temel hedefi, ulus-lararas iliflkilere hukuk ve dzen getirilmesi ve etkin bir kolektif gvenlik sistemikurulmasdr. Devletlerin g kullanm meflru mdafaa haricinde yasaklanmfl,Milletler Cemiyeti sisteminde bulunmayan bir mekanizmayla, Gvenlik Konseyineuluslararas barfl ve gvenliin bozulduuna ve ekonomik ve askeri nlemler al-maya karar verme yetkisi tanmfltr.

Ne yazk ki BMnin getirdii mekanizma, Gvenlik Konseyinin yaps nedeniy-le zellikle Souk Savafl dneminde baflarl olamamfltr. Amerika Birleflik Devlet-leri, ngiltere, in, Rusya ve Fransann daimi Gvenlik Konseyi yelikleri ve sahipolduklar veto yetkisi, szgelimi Vietnam Savafl srasnda Gvenlik Konseyininherhangi bir karar alamamasna neden olmufltur. Dorusu, Gvenlik Konseyinin

veto yetkisine sahip yelerinden birinin hakknda karar alnacak bir devletle ilgilibir kar sz konusu olduunda, Konseyden karar karmak hlen mmkn ol-mamaktadr.

BMin ilk yllarnda Batl devletler Genel Kurulda ak bir hakimiyete sahip ol-mufllard. 1960lara gelindiinde ise, smrge devletleri bamszlklarna kavuflur

Afrika ve Asyada ortaya kan pek ok yeni devlet uluslararas hukuk sistemine

dahil olur. kinci Dnya Savaflnn hemen arkasndan Sovyetler Birliinin baflnektiini Sosyalist Blok da hesaba katldnda, uluslararas topluluk ve buna ba-


SIRA SZDE2


21/156

l olarak siyaset, kinci Dnya Savafl ncesine oranla byk bir deiflim geirmifloluyordu. Ne var ki, zellikle uluslararas mali kurulufllar, uluslararas ticaret ve si-

yaset asndan, Batl devletlerin arl devam etmektedir.

Modern Dnemde KuramKlasik Dnemin kuramsal yaklaflmlar doal hukuk ve pozitivizm, modern d-nemde de taraftarlarnca savunulmaya devam etmektedir. Bunun yannda ulusla-raras hukukun olgunlaflmas ve uluslararas siyasette daha nemli bir yere sahipolmas, ayrntlar bir ders kitabnda aktarlamayacak sayda dflncenin ortaya k-masna neden olmufltur. Bunlarn en yakn zamanl olanlar, Amerika kaynaklElefltirel Hukuk alflmalar hareketi ile feminist grfllerdir. Bu erevede ortayakoyulan dflncelerin, genel olarak hukuk kavramnn dayand temel dflnce-leri sorguladn, iktidar ve cinsiyet sorunlar erevesinde uluslararas hukuk d-flncesini yeniden ele ald sylenebilir. Modern Dnemde uluslararas hukuk,

uluslararas siyaset iliflkilerinin de etkisiyle, Uzakdou lkelerinin, inin ve Ms-lman lkelerin Avrupa kaynakl uluslararas hukuk anlayflna getirdii elefltiriler-le de karfllaflmaktadr.

Modern Dnemde uluslararas hukukun daha belirli hle gelmesi, uluslararashukuk sistemine gittike artan oranda daha fazla devletin dahil olmas, zellikleinsan haklar ve uluslararas ticaret alanlarnda uluslararas hukukun ulusal hu-kuklarla btnleflmeye bafllad bir dnemdir. Bu nitenin sonunda, bu btn-leflme dflncesini daha nceden, Modern Dnemin bafllar saylabilecek tarihle-rinde yanstan, nemli bir hukuk filozofu Hans Kelsenin (1881-1973) grfllerine

yer veriyoruz.Buraya kadar uluslararas hukukla ilgili kullandmz ifadeler, uluslararas hu-

kuku ve ulusal hukuklar ayr dzenler olarak gren bir dil kulland. Bu tr biryaklaflm, uluslararas hukuk alflmalarnda dalizm (ikicilik) olarak adlandrlr.Bunun yannda, Kelseni en nemli temsilcisi sayabileceimiz bir baflka grfl,uluslararas hukuk ile ulusal hukuklar tek bir btnn farkl dzlemleri olarak ka-bul eder. Tahmin edilebilecei gibi bu grfl, monizm (tekilik) olarak anlr.

Kelsen hukuku, normlarn oluflturduu hiyerarflik bir yap olarak grmfltr. Buyapnn en stnde (veya bakfl asna gre temel olmak itibariyle en altnda) bu-lunan normdan aflaya doru farkl normlar bulunur. Ulusal bir hukuk sistemi a-sndan bakldnda en tepede Anayasa vardr. Szgelimi yasalar, Anayasaya ba-ldr; ondan kaynaklanr. Yasalar, Anayasa yasalarn karlmasna izin verdii iin,ondan alnan yetkiyle yaplr. Yasalarn altnda, mesela tzkler de varln stte-

ki normlara, yasalara ve Anayasa borludur. Bu hiyerarflik yapnn dflndaki her-hangi bir norm, hukuk normu olarak isimlendirilmez. Belli bir davranfl kuralniflaret etmek zere dile getirilen bir kuraln hukuki, baflka bir deyiflle hukuken ge-erli olup olmadn belirlemek iin, sisteme ait olup olmadna bakmak gereke-cektir. Sisteme aidiyet, sistem ierisindeki normlarn belirledii usule uygun yapl-may da ierir. Normlar hiyerarflisinin en tepesinde bulunan Anayasa da bir normolduuna gre, o da geerliliini baflka bir norma borlu olmak zorundadr. Kel-senin Temel Norm (Alm. Grundnorm) olarak isimlendirdii bu norm, varsaymsalbir normdur ve btn bir norm sistemine geerlilik kazandrmak zere tasarlan-mfltr. Byle bir norm, szgelimi Anayasa uyulmaldr fleklinde dile getirilebilir.

Kelsen bir devlet ierisindeki hukuku bu flekilde belirlemekle kalmaz. Ona g-

re normlar evreni bir btndr. Dolaysyla uluslararas hukuk, yani devletler ara-sndaki kurallar da bir normlar sistemidir ve ulusal hukuklarla bir btn oluflturur.



22/156

Uluslararas hukukun temelinde andlaflmalar varsa bu andlaflmalarn temelinde depacta sunt servanda -ahde vefa, sze ballk- ilkesi vardr. Kelsen bu grflyle,uluslararas hukukun varln, devletlerin iradesine balayan iradecilik veya sb-

jektivizm olarak isimlendirilen dflncenin de karflsnda yer alr.Kelsene gre uluslararas hukuk, Hartn da syledii gibi, henz ilkel bir d-zeydedir. Uluslararas hukuk asl olarak rf ve adet hukukudur. Henz merkezilefl-mifl bir hukuk dzenine eriflilememifltir. Normlar bir yasama organnca deil, dev-letlerce koyulmaktadr. Uluslararas hukuk yaptrmdan deil, merkezi ve sistemlibir yaptrmdan yoksundur. Zira devletler fiilen birbirlerine karfl baz yaptrmlarabaflvurmaktadrlar. Uluslararas hukuk bu ilkel durumdan aflamal olarak kurtul-maktadr ve kurtulacaktr. Uluslararas hukuk dzeni kendi organlarn adm adm

yaratmaktadr. Merkezileflmenin son aflamas, organik bir btn ve evrensel bir hu-kuk topluluu, yani dnya devletidir.



23/156


Uluslararas hukuku tanmlamak.

Uluslararas hukuk, uluslararas hukuk kiflileri

arasndaki iliflkileri dzenleyen ilke ve kurallar

olarak tanmlanabilir. Uzun sre sadece devletle-

rin uluslararas hukuk kifliliine sahip olduu d-

flnlmfltr. Ancak artk uluslararas rgtlerin

de uluslararas hukuk kifliliine sahip olduu ka-

bul edilmektedir. Yine bireylerin de uluslararas

hukukta kifli olarak kabul edildiini gsteren ba-

z uygulamalar bulunmaktadr. Bununla birlikte,

uluslararas rgtlerin ve bireylerin uluslararas

hukuk dzeninde geerli ifllemler yapabilmeleri,

devletler sayesinde mmkn olmas nedeniyle

uluslararas hukuk kiflilii kavramnda arln

devletlerde olduu sylenebilir.

Klasik Dnemde uluslararas hukukun geliflimi-

ni zetlemek.

Modern uluslararas hukukun tarihi, Avrupada

ulus devletlerin ortaya kmasyla bafllar. Ulus

devletlerin ortaya kflna etkisi ve Avrupadaki

devletler arasndaki iliflkileri kazandrd boyut

nedeniyle, 1648 Westphalia Barfl Andlaflmas bir

dnm noktasdr. Kilisenin gcn yitirdii bu

dnemde, farkl mezheplerden farkl milletlere

sahip devletlerin bir arada yaflamaya bafllamas,

birbirleriyle olan iliflkilerin zeminini de deifltir-

mifltir. Klasik dnemin sonu kabul edilen I. Dn-

ya Savaflna kadar Avrupada Avrupa Kamu Hu-

kuku ad verilen bir dzen kurulmufltur. Bu d-

zen, devletlerin birbirleriyle olan iliflkilerdeki uy-

gulamalarn dzenlilik kazanmasyla ortaya k-

mfltr. Bu dnem, Avrupann kresel bir g ola-

rak ortaya kmasna da sahne olur. Avrupal ol-mayan devletlerle iliflkiler, g dengesine bal

olarak ya smrgelefltirmeyle yahut da iflbirliiy-

le sonulanmfltr. Avrupal devletlerin genel tu-

tumu, Avrupal olmayan devletlerin yeterince uy-

gar olmamalar nedeniyle, snrl hukuki taleple-

ri bulunabilecei ynndedir.

Klasik Dnemde uluslararas hukuka kuramsal

yaklaflmlar listelemek.

Klasik dnemde uluslararas hukukun kuramsal

altyaps iki rakip dflnceyle oluflturulmufltur.Rasyonalist doal hukuk dflncesini temsil eden

Hugo Grotius, uluslararas hukuk asndan dev-

letlerin sahip olduu haklar, devletlerin iradele-

ri veya gleri ile deil, akln gerei olarak savu-

nur. Bununla birlikte Grotiusun Hristiyan ilahi-

yat spanyol Vitoria ve Suarezden nemli l-

de etkilendii de gerektir. Doal hukuk dfln-

cesinin karflsnda pozitivizm olarak adlandrlan

grfl, devletlerin sahip olduu haklar gereke-

lendirirken akl karmlara deil devletlerin ira-

delerine ve uygulamaya atf yapar.

Modern Dnemde uluslararas hukukun gelifli-

mini zetlemek.

Uluslararas hukukta modern dnemin bafllangc

kabul edilen Birinci Dnya Savafl ile birlikte, ulus-

lararas topluluun Avrupa merkezli yaps deifl-

meye bafllar. Amerika Birleflik Devletleri ve Rus-

yann uluslararas dzene bir g olarak katlma-

s, daha sonralar ise smrgelefltirilmifl topraklar-

da yeni bamsz devletlerin ortaya kmas, Av-

rupa merkezli uluslararas hukuk yapsn deifl-

tirmifltir. Birinci Dnya Savafln takiben kurulan

Milletler Cemiyeti, uluslararas hukuk dzeninin

salanmas ve devam ettirilmesi iin atlmfl ilk

byk admdr. Cemiyet kinci Dnya Savaflnn

kmasn engelleyemedii iin dalmflsa da, ye-

rine kurulan Birleflmifl Milletler, baz olumsuzluk-

lara ramen, uluslararas hukukun tespiti ve uy-

gulanmas asndan byk nem taflmaktadr.

Modern Dnemde uluslararas hukuka kuram-

sal yaklaflmlar listelemek.

Modern dnemde de uluslararas hukuktun kla-

sik dnemindeki doal hukuku ve pozitivistakmlar varln devam ettirmektedir. Bunun ya-

nnda zellikle son dnemlerde genel olarak hu-

kuk ve siyasete ynelmifl eflitli elefltiriler, ulusla-

raras hukuku da inceleme konusu yapmfltr. Mo-

dern dnemde uluslararas hukuktaki en nemli

kuramsal yaklaflmlardan birisi, H. Kelsenin yak-

laflmdr. hukuku bir normlar hiyerarflisi ola-

rak gren Kelsen, uluslararas hukuk ile i hu-

kuklar bir btn olarak grmfltr. Bylece, he-

nz geliflme anda olsa bile, kresel bir hukuk

dzeninin kuramsal altyapsn oluflturmufltur.

zet

1

A M A

2

A M A

3

A M A

4

A M A

5

A M A


24/156


1. Uluslararas hukukun tanmyla ilgili olarak aflada-ki ifadelerden hangisiyanlfltr?

a. Uluslararas hukuk kiflileri arasndaki iliflkileri

inceler.

b. Kiflisi ncelikli olarak devlettir.

c. rgtlerin de hukuk kifliliinin bulunduu ka-

bul edilir.

d. Bireyler de belli durumlarda hukuk kiflisi olabilir.

e. Uluslararas hukukta stn bir iktidar vardr.

2. Uluslararas hukuk ve i hukukla ilgili olarak afla-dakilerden hangisiyanlfltr?

a. Uluslararas toplulukta i hukukunkine benzer

bir iktidar yoktur.

b. Her ikisinde de zorunlu yarglama mekanizmas

vardr.

c. Uluslararas hukukun ihlali durumunda yaptrm

uygulanmas i hukuka gre daha zordur.

d. Uluslararas hukukta yarglama mekanizmas,

devletlerin iradesine bal olarak ifller.

e. Uluslararas hukukun ilke ve kurallar stn ik-

tidarn kard ilke ve kurallar deildir.

3.Uluslararas hukuku hukuk olarak deil pozitif ah-lak olarak gren filozof afladakilerden hangisidir?

a. Austin

b. Hart

c. Bentham

d. Grotius

e. Vitoria

4. Uluslararas hukuk kavramn ilk kez afladakiler-den hangisi kullanmfltr?

a. Hart

b. Austinc. Bentham

d. Vitoria

e. Grotius

5. Afladaki dflnrlerden hangisi doal hukuku de-ildir?

a. Suarez

b. Gentili

c. Grotius

d. Bynkershoek

e. Vitoria

6. Afladakilerden hangisi doal hukuk dflncesininzelliklerinden biri deildir?

a. Uluslararas hukuku devlet iradesine dayandrr.b. En nemli temsilcisi Hugo Grotiustur.

c. Doal hukuk, insan yapm hukuk iin model

alnmas gereken bir yapdr.

d. Doal hukukun ilke ve kurallar evrenseldir ve

ebedidir.

e. Doal hukukun kaynan doal dzene, dine

dayandran dflnceler vardr.

7.Versay Andlaflmasnn bir sonucu, uluslararas siya-sette ve uluslararas hukuk dzeninde devrimsel bir

adm olan afladaki hangi rgtn kurulmasdr?a. Birleflmifl Milletler

b. Evrensel Posta Birlii

c. Uluslararas Telgraf Birlii

d. Uluslararas Kzl Ha rgt

e. Milletler Cemiyeti

8. Kelsenin grflleriyle ilgili olarak afladakilerdenhangisiyanlfltr?

a. Hukuku normlarn oluflturduu bir yap olarak

grr.

b. Dalisttir.

c. Uluslararas hukuk ilkel bir dzeydedir.d. Uluslararas hukuk merkezi ve sistemli bir yap-

trmdan yoksundur.

e. Monisttir.

9. Aflada belirtilenlerden hangisi klasik dnemle ilgi-lidir?

a. Milletler Cemiyetinin kurulmas bu dnemin

nemli bir olaydr.

b. Birleflmifl Milletler bu dnemde kurulmufltur.

c. Kelsen bu dnemin dflnrdr.

d. 1948 Westphalia Barfl Andlaflmas ile bafllar.

e. Bu dnemde uluslararas hukuk daha belirgin

hale gelmifltir.

10.Aflada belirtilen olaylardan hangisi modern d-nemle ilgilidir?

a. Bu dnemde smrgecilik ok fazladr.

b. Bu dnemde uluslararas hukuk Avrupal beyaz

adama ait bir sistemdir.

c. Birinci Dnya Savafl sonrasn kapsar.

d. Bu dnemdeki dflnrlerden biri Vitoriadr.

e. Devletlerin lke ve topraklar zerinde egemen-

lii ve yarglama yetkisine sahip bulunduu il-kesi ilk bu dnemde ortaya kmfltr.

Kendimizi Snayalm


25/156


26/156


27/156


Atalay, Ahmet Halk (1997). Uluslararas Hukukun

Oluflumu, stanbul: Gebe Yaynlar.

Byers, Michael, Nolte, George (2007).ABD Hegemon-

yas ve Uluslararas Hukukun Temelleri,Anka-

ra: Phoenix.

Hart, H.L.A. (1997).The Concept of Law, Oxford: Ox-

ford University Press.

Malanczuk, Peter (2006). Akehursts Modern Intro-

duction to International Law, Londra ve New-

York: Routledge.

Polat, Necati (1999).Ahlak, Siyaset, fiiddet: - Bir Ku-

ram Olarak Uluslararas Hukuk, stanbul: Kzlel-

ma Yaynevi.

Sander, Oral (2005). Siyasi Tarih lkalardan

1918e,Ankara: mge Kitabevi.

Ylmaz, Ejder (1992). Hukuk Szl,Ankara: Yetkin.

Baflvurulabilecek KaynaklarPazarc, Hseyin (2011).Uluslararas Hukuk, Ankara:

Turan Kitabevi.

Uzun Elif. Hakl Savafl Dflncesinin Batl Kkleri:

lk alardan Yirminci Yzyla Jus Ad Bellum

Kavram, UHP, C. 6, S. 21, 2010, ss. 19-33.

Uzun Erturul ve Uzun Elif. Uluslararas Hukukun

Temelleri ve Francisco de Vitoria, UHP, C. 5, S.

18, 2009, ss. 39-60.

Yararlanlan Kaynaklar


28/156

Bu niteyi tamamladktan sonra;Hukuk kayna kavram flnda uluslararas hukuktaki hukuk kaynaklarnifade edebilecek,Uluslararas hukukun asli kaynaklarn aklayabilecek,Uluslararas hukukun yardmc kaynaklarn tanmlayabilecek,Uluslararas hukukun kaynaklarn balayclklar asndan karfllafltrabile-cek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

indekiler

Uluslararas andlaflmalar Uluslararas rf ve adet kurallar Hukukun genel ilkeleri

Hakkaniyet ve nsfet Emredici kurallar Tek tarafl hukuki ifllem

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Uluslararas Hukuk I

ULUSLARARASI HUKUKTAKAYNAKLAR

ULUSLARARASI HUKUKUN ASLKAYNAKLARI

YARDIMCI KAYNAKLAR

HAKKANYET VE NISFET

KAYNAKLAR ARASINDAKHYERARfi

DEVLETLERN TEK TARAFLIfiLEMLER

2ULUSLARARASI HUKUK I

UluslararasHukukun Kaynaklar


29/156

ULUSLARARASI HUKUKTA KAYNAKLARHukukun kaynaklar ifadesi, hukuk teknii asndan, belli bir hukuk sistemindegeerli olan kurallar belirlemeye ynelmifl ltleri karfllamak zere kullanlr.Geerlilik ltleri hukukun kaynaklar bafll altnda incelendiinde, genelliklene tr kurallarn sz konusu hukuk sisteminde geerli hukuk kural saylaca be-lirtilir. Bir kuraln geerli bir hukuk kural olduunu sylemek iki anlama gelir: Ku-raln muhataplar asndan, sz konusu kural uyulmas gereken, balayc bir ku-raldr. Mahkemeler veya hakem heyetleri gibi yarglama yetkisine sahip kurumlarasndan ise geerli hukuk kural, bakmakta olduklar davada uygulanma olana-na sahip olma anlamna gelir. Yarg organlar, kararlarn bu kurallara dayanarak

verirler. Uluslararas hukukun kaynaklar ifadesi de devletler asndan balayc,uyulmas gereken kural trlerini ve uluslararas yarg organlarnn kararlarna da-

yanak yapt kural ve ilkeleri anlatmak zere kullanlr.Uluslararas hukukun kaynaklar genel olarak maddi ve flekli kaynaklar fleklin-

de ikiye ayrlr. Maddi kaynak ifadesinden hukukun biimlenmesinde etkisi olanfaktrler anlafllmaktadr. Szgelimi siyasi, sosyal ve ekonomik olaylar hukuk ku-ralnn biimlenmesinde etkisi olan faktrlerdir. fiekli kaynaklar ifadesinden iseierie, o kuraln ieriine balayclk kazandran ifllemler ve olaylar anlafllmak-tadr. Bir kurala yahut o kuraln ngrd flekilde davranmaya hukuki nitelik ka-zandracak olan, onun hukukun flekli bir kaynanda ngrlmfl olmasdr. hu-kuklarda bu iki kaynak arasndaki fark kesindir. Ancak uluslararas hukuk asn-dan bunu sylemek pek mmkn deildir. Bazen bir flekli kaynak, dier bir flekli

kaynan maddi kaynan oluflturabilir veya tersi olabilir.Uluslararas Adalet Divannn (UAD) kurucu belgesi olan Statsnde (md.

38(1)), Divann uygulayaca kurallar flu flekilde belirlenmifltir:1. Grevi, kendisine havale edilen uyuflmazlklar uluslararas hukuka uygun

olarak zmek olan Divan,

a. Uyuflmazlk hlindeki devletlerce aka kabul edilmifl kurallar koyan gerek

genel gerekse zel uluslararas andlaflmalar;

b. Hukuk kural olarak kabul edilmifl olan genel bir uygulamann kant ola-

rak uluslararas rf ve adeti;

c. Uygar milletlerce kabul edilen genel hukuk ilkelerini;

d. 59. madde hkm sakl kalmak zere hukuk kurallarnn belirlenmesinde

yardmc ara olarak yarg kararlar ile eflitli milletlerin en yetkin yazarla-rnn retilerini uygular.

Uluslararas HukukunKaynaklar


30/156

2. flbu hkmler taraflar mutabk iseler Divann hakkaniyet ve nsfetle kararvermek yetkisine halel getirmez.

Divan Statsndeki bu unsurlar, uluslararas hukukun kaynaklar hakkndaki

genel kabul yanstr. Bununla birlikte, sz konusu listelemenin sadece Divanbalad, Divan dflndaki yarg organlarnn (ve hakem heyetlerinin) farkl kay-naklar benimseyebilecei ve uygulayabilecei unutulmamaldr. Statnn nemi,belirttiimiz gibi genel kabul de byk lde yanstmas ve Divann BirleflmiflMilletler bnyesinde uluslararas hukukun en nemli uygulaycs olarak sahip ol-duu konumdan kaynaklanmaktadr.

Statde saylan kaynaklarn tarihsel olarak en eskisi uluslararas rf ve adetler-dir. Teaml veya yaplagelifl olarak da adlandrlan rf ve adetler, devletlerin bir-birleriyle olan iliflkilerinde uzun sreden beri yapageldikleri ve artk o flekilde dav-ranlmas gerektii ynnde bir inan oluflmufl uygulamalara karfllk gelir. Bunun-la birlikte zellikle son elli ylda uluslararas hukukun yaflad geliflmeyle ok ta-

rafl andlaflmalar devletlerin byk bir ksm asndan balayc ve ortak bir huku-ku dourmufltur. ok tarafl andlaflmalarn ortak bir uluslararas hukuktan bahse-dilmesini mmkn klan nemine ramen, uluslararas uyuflmazlklarda uygulana-cak hukukun halihazrdaki en nemli kayna, iki tarafl veya blgesel uluslarara-s andlaflmalardr. Bu andlaflmalar taraf saysnn azl nedeniyle ortak bir ulusla-raras hukuku yanstmasa da uygulamada taraflar asndan hak ve bor dour-makta ve uyuflmazlklar andlaflmalar temelinde zmlenmektedir.

Uluslararas rf ve adet ile uluslararas andlaflmalar, uyuflmazlklarn zmiin temel kurallar ierse de ou durumda kararn verilebilmesi iin yeterli olmaz.Bir uyuflmazln zmnde hukukun genel ilkeleri daima tamamlayc bir rolstlenerek etkili olur. Baz durumlarda ise rf ve adet, andlaflmalar veya hukukun

genel ilkelerinin yannda Divan Statsnde de belirtildii gibi yarg organlar yar-dmc kaynaklar olarak isimlendirilebilecek baflka kaynaklara baflvurabilir, bu er-evede eflitli devletlerin mahkemelerinde verilmifl kararlar ve farkl milletlerdenuluslararas hukukularn grfllerini kararna dayanak yapabilir. Nihayet, hakka-niyet ve nsfet olarak anlan bir kavram, taraflarn kabul durumunda, Divann ge-nel hukuk ve adalet dflncesiyle karar verebileceini syler. Bu nitede, sz ko-nusu hukuk kaynaklarn ele alacaz.

Kendinizi, uluslararas bir uyuflmazl uluslararas hukuk uyarnca zmekle grevlendi-

rilmifl bir hakem olarak dflnn. Bu konumdaki bir kiflinin uygulayaca hukuku bulma-

snn ne anlama geldiini, yukardaki bilgiler flnda aklamaya alfln.

ULUSLARARASI HUKUKUN ASL KAYNAKLARI

Uluslararas AndlaflmalarUluslararas andlaflma, en genel flekliyle, uluslararas hukuk kiflilerinin yine ulusla-raras hukuk uyarnca birbirleri asndan hak ve ykmllk yarattklar karfllklirade beyandr. Bu kapsayc tanm, klasik devlet tanmna uymayan ynetimlerin

ve uluslararas rgtlerin yapt andlaflmalar da uluslararas andlaflma olarak g-rr. Ancak geleneksel olarak anlaflld flekliyle bir uluslararas andlaflmann taraf-lar, devletlerdir.

yleyse uluslararas hukukun kaynaklarndan biri, devletler arasnda yaplan

andlaflmalardr. Devletler tarih boyunca birbirleriyle andlaflmalar yapagelmifllerdir.Uzun sre bu andlaflmalar iki tarafl olmufltur. Bununla birlikte zellikle gvenlik


SIRA SZDE 1


31/156

kayglaryla ve savafl dnemlerinde kurulan ittifaklar andlaflma metinlerine dkl-mfltr. kiden fazla devlet arasnda yaplan andlaflmalar, ok tarafl andlaflmalarolarak adlandrlr. Ancak ok tarafl andlaflmalardan blgesel dzeyde olanlarn ve

zellikle de uluslararas siyasette n planda olan devletlerin en azndan bir ksm-nn da katld ok sayda devletin taraf olduu ok tarafl andlaflmalarn nemibyktr. Zira bu ok tarafl andlaflmalar, taraf saysnn fazlal itibariyle ortak biruluslararas hukuka yaklaflan kurallar koyarlar.

ki tarafl veya birka devlet arasndaki ok tarafl andlaflmalar, gnlk hayattavatandafllarn yapt szleflmelere benzer. Geleneksel olarak hukuk bilimi szlefl-meleri hukuk kayna olarak saymaz. Ancak bir szleflmenin varl durumunda,hukuka uygun olmak kaydyla szleflme hkmleri taraflar asndan kanunlar ka-dar balaycdr; mahkeme uyuflmazl mevcut szleflme erevesinde zecektir.Uluslararas andlaflmalar da uyuflmazlk durumunda zmn dayanaca metinolarak karflmza kar. Uluslararas hukukta kodifiye edilmifl genel kurallarn azl-

, devletler arasndaki andlaflmalarn nemini daha da artrr. Uyuflmazln z-mne ynelik iddialar ve eer bir yarg makamna gnderildi ise bu makamn ka-rar, andlaflmann ieriinden kaynaklanr.

Uluslararas andlaflmalarla ilgili uluslararas hukuk olduka geliflmifltir. Andlafl-malar Hukuku baflln taflyan bir sonraki nitede, uluslararas andlaflmalarla ilgi-li daha ayrntl bilgi bulacaksnz.

Uluslararas rf ve Adetrf ve adet kurallar (yaplagelifl kurallar, teaml), devletlerin birbirleriyle olaniliflkilerindeki fiili davranfl ve tutumlaryla ortaya kar. Gerek tarihsel adan ge-rekse zellikle ok tarafl andlaflmalara rastlamadmz dnemlerde, devletler ara-

sndaki iliflkiler tmyle rf ve adet kurallar biiminde dzenleniyordu. Bu kural-larn varolufluna iliflkin temel dflnce, devletlerin uzun sre, konusuna bal ola-rak genel veya blgesel nitelikteki istikrarl uygulamalarnn bir kural dflncesinedayal olmasnn, yerleflmifl bir kuraln varolduunu gsterdii fleklindedir. Yukar-da atf yaptmz UAD Statsnde yer alan ifade asndan dflnecek olursak, Di-

van, nne getirilen bir uyuflmazl zerken, ncelikle byle bir rf ve adet ku-ralnn varolduunu tespit edecektir. Bunun yannda genel itibariyle devletlerin vefiili olarak da UAD dflndaki uluslararas uyuflmazlklar zme makamlarnn sk-lkla rf ve adet kavramna atf yaptn, belli davranfl ykmllklerini rf veadet kural olarak belirlediini syleyebiliriz.

Genel olarak kabul edildii flekliyle, belli flekilde davranma ykmllnn

bir rf ve adet kuralndan kaynaklandn sylemek iin aranan baz koflullar bu-lunmaktadr. Bu koflullar, madd ve psikolojik olmak zere iki gruba ayrlr. Mad-di koflullar, rf ve adet kuralndan bahsedebilmek iin devletlerin belli bir davra-nflta, srekli olarak bulunmasn ve bu uygulamann genel olmasn gerektirir. Psi-kolojik koflul ise, bu srekli ve genel davranfln bir kural dflncesine dayanlarak

yaplmasn gerektirir; yani devletler, bu davranfl, bu flekilde davranmalar gerek-tii dflncesiyle yerine getiriyor olmaldrlar.

rf ve adet kuralna kaynaklk eden davranfl, devletlerin birbirleriyle olan ilifl-kileri asndan yaptklar eylemlerdir. Szgelimi bir devletin, baflka devletlerindiplomatik temsilcilerine, mesela bykeli ve konsoloslarna eflitli ayrcalklartanmfl olabilir. Bu ayrcalklar yasal dzenlemelerle salanmfl olabilecei gibi,

sz konusu devletin yarg organlar, hatta kolluk kuvvetleri de yasal dzenlemedeaka yer almasa bile diplomatik temsilciler konusunda belli flekilde davranyor

252. nite - Uluslararas Hukukun Kaynaklar

Diplomatik temsilci:

Devletleri adna hareketeden ve zel olarak bu

alanda grevlendirilmiflkifliler.


32/156

olabilirler. Mesela bu konuyla ilgili ak bir andlaflma olmasa bile, diplomatik tem-silciler hakkndaki adli soruflturmalar olaan usulden farkl olabilir, hatta hibir

yarglama yaplmakszn sorunlar dorudan devletler aras grflmelerle gideriliyor

olabilir. Dolaysyla devletin sadece dfl iflleri bakanl personeli gibi st dzeyyetkilileri deil, yasama, yrtme ve yarg olarak bir btn hlinde devlet snrlariinde yaptklar uygulamalar da devletin uygulamas olarak grlr. Bunun yann-da, sadece olumlu eylemler deil olumsuz eylemler de devletin uygulamas saylr.Olumsuz eylemden kast, bir devletin baflka bir devletin uygulamalarna itiraz et-memesidir. Yani sadece olumlu davranfllarla devletleraras uygulama oluflmamak-ta, yapmama veya ekimser kalma fleklindeki davranfllarla da devletleraras uygu-lama oluflabilmektedir.

Bir rf ve adet kuralndan bahsedebilmek iin, rf ve adet kuralna kaynaklkeden davranfln srekli uygulanmfl olmas aranr. Sreklilikten kast, kuraln ko-nusunu oluflturan olayn gereklefltii her durumda, sz konusu davranfln da dev-

let tarafndan yerine getirilmesidir. rf ve adet dflncesinin temelinde, bu srek-lilik koflulu bulunur. Sreklilik, doal olarak ksa olmayan bir sreyi gerektirir. Zi-ra zellikle uluslararas alanda, bir rf ve adet kuralndan bahsetmeyi gerektirecekdavranfllarn sklkla ortaya kmasn beklememek gerekir. Bununla birlikte, birrf ve adet kuralnn oluflmas iin ok uzun sreden beri yaplyor olma koflulu dabulunmamaktadr. Yine sreklilik, istikrar gerektirdiinden, olumlu davranfln ke-sintisiz olmasnn yannda, olumsuz davranfllarn da srekli ve kesintisiz olmasgerekir. Baflka bir deyiflle, bir devletin belli bir eylemine itiraz eden devlet, enazndan kendisi asndan bir rf ve adet kuralnn balayc olmasn engellemiflolur. UAD, 1951 tarihli ngiltere ve Norve arasndaki Balklk Davas kararnda,bir rf ve adet kuralna srekli ve kuflkuya yer vermeyecek flekilde karfl kan dev-

letler bakmndan bu kurallarn geerli olmayaca aka kabul edilmifltir. Dolay-syla bir devlet rf ve adet kuralna bafltan itibaren itiraz ederek bu kuraln kendi-si asndan geerli olmasn engelleyebilir.

rf ve adet kuralnn oluflmas iin aranan bir baflka maddi koflul, genelliktir.Genellik, birden fazla devletin ayn yndeki uygulamas anlamna gelir. karlarzel olarak etkilenen devletler dahil olmak zere yaygn ve temsil edici bir oun-luk tarafndan kabul edilmifl bir uygulamann bulunmas gerekir. Buradaki ayn

ynde nitelemesinden, devletlerin ayn davranfl sergilemeleri anlafllabilecei gi-bi, bir devletin srekli davranflna, bu davranfln etkiledii dier devlet veya dev-letlerin itiraz etmemesi de anlafllmaldr. Bunun yannda genellik, doal olarak n-celikle ok sayda devletin ayn yndeki davranflna karfllk gelir. Ancak btn

devletlerin istisnasz ayn ynde hareket etmeleri zaten mmkn olmadndan,genifl bir uygulamann rf ve adet kuralnn oluflmas iin yeterli olduu kabul edi-lir. Genellik, rf ve adet kuralnn ilgili olduu olaya gre daha az katlml hattaiki devlet arasndaki iliflkilerde bile ortaya kabilir. Blgesel veya yerel rf ve adetkurallar denilen kurallarda, belli bir uygulamann ilgililerinin genel uygulamasdikkate alnr. Szgelimi komflu devletlerin kydafl olduklar bir denizdeki faaliyet-leriyle ilgili olarak yapageldikleri eylemler sreklilik kazanmfl, bu kydafl devlet-lerin ou ayn ynde hareket etmifl iseler, blgesel bir rf ve adet kuralndan bah-setmek mmkn olabilir. Blgesel rf ve adetlerde bu kuraln oluflmas iin devle-tin iradesinin ak olmas gerekir. Dier bir ifade ile olumlu irade aka belirtilmiflolmaldr; sadece sessiz veya hareketsiz kalmak, blgesel rf ve adet kuralnn

oluflmasna neden olmamaktadr.



33/156

Bu maddi koflullarn yannda, bir rf ve adet kuralnn varlndan bahsedebil

Documents

Uluslararası Hukuk I