T.C.stanbul niversitesi

Sosyal Bilimler Enstitsletme Anabilim DalMuhasebe Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

ULUSLARARASI KARAYOLU YK

TAIMACILIINDA MALYETLEME SSTEM VE BR UYGULAMA RNE

Melis ERCAN

2501030157

Tez Danman : Prof. Dr. Fahir BLGNOLU

stanbul, 2006

iii

ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA MALYETLEME SSTEM VE BR UYGULAMA RNE

Melis ERCAN

Z

Kresellemeye bal olarak meydana gelen politik, ekonomik, teknolojik v.b. deiimlerden tm sektrler gibi bir hizmet sektr olan ulatrma sektr ve ona bal karayolu yk tamacl alt sektr de olumlu ynde etkilenmektedir. Ayrca son dnemlerde d ticaret hacminde grlen bymenin bir yansmas olarak yk tamaclnn nemi de giderek artmaktadr. Eldeki kaynaklarn etkin ve verimli kullanlmas uluslararas karayolu yk tamacl iin bir zorunluluktur. Yneticilerin, kaynaklarn etkin kullanabilmeleri iin ihtiya duyduklar en nemli bilgilerin banda, uluslararas karayolu tamaclk iletmelerinin maliyetleri ile ilgili bilgiler gelmektedir. Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde maliyet bilgilerine ulamakta zorluklar bulunmaktadr. Bu almada bir uluslararas karayolu yk tamacl iletmesindeki bir uygulama ile maliyet muhasebesinde karlalan zorluklar ele alnm ve bu olumsuzluklarn giderilmesine ynelik nerilerde bulunulmu, bu kapsamda; bir maliyet hesaplama yntemi nerisi ortaya konmutur.

THE COSTING SYSTEM IN INTERNATIONAL ROAD

FREIGHT TRANSPORTATION AND AN APPLICATION

Melis ERCAN

ABSTRACT

Transportation industry and its road freight transportation sector like other

service industries have been positively affected by the changes -due to globalization-

in political, economic, technological and other environments. Furthermore, the

importance of road freight transportation sector has gradually increased in relation

with the level of foreign trade. In this respect, effective and efficient use of resources

iv

is indispensable for international road freight transportation. The piece of

information managers most value and need for using resources effectively is about

the cost of transportation incurred in international road freight transportation

companies. However, managers have some difficulties to overcome to reach that

piece of information. In this study, an application of and challenges faced in cost

accounting in an international road freight transportation company are discussed

thoroughly. To meet those challenges, some recommendations are made and a cost

calculation method is proposed.

vNSZ

Bu almada, uluslararas karayolu yk tamaclnn karmak yaps ele alnarak, son yllardaki deien rekabet koullar ve artan maliyetlerden dolay maliyetlerini kontrol etmek zorunluluuna deinilmi ve bir uygulama rnei ile uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleme sistemi incelenmitir. Seilen bir uluslararas tama seferinin salt karayolu ile yaplmas ve karayolu ile birlikte Ro-Ro ile yaplmasnn maliyetleri hesaplanarak bir karlatrma yaplm, uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleme sisteminde aksayan ynlerin ortaya karlmas ve neriler sunulmas amalanmtr.

Uluslararas karayolu yk tamaclna ait maliyetleme sistemi ile ilgili literatrde daha nce geni kapsaml bir alma olmamas nedeniyle yaanan kaynak sknts ile, sz konusu uygulama yaplan iletmenin muhasebe sisteminin karmakl ve iletmeden veri almada karlalan zorluklar alma esnasnda balca yaanan sorunlardr.

vi

NDEKLER

Z (ABSTRACT).....................................................................................................iii

NSZ........................................................................................................................v

NDEKLER.........................................................................................................viTABLOLAR LSTES...............................................................................................xKISALTMALAR LSTES......................................................................................xi

GR...........................................................................................................................1

1. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILII LE LGL GENEL BLGLER ................................................................................................................... 3

1.1. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ TANIMI VEBLEENLER ........................................................................................................ 3

1.2. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ DERTAIMACILIK TRLERNE GRE AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI ....... 8

1.3. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA ULUSALVE ULUSLARARASI KURULULAR ................................................................. 9

1.4. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ YASALMEVZUATI........................................................................................................... 11

1.5. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDAKULLANILAN BELGELER ................................................................................ 12

1.5.1. Srcye Ait Belgeler ........................................................................ 12

1.5.2. Araca Ait Belgeler.............................................................................. 13

1.5.3. Yke Ait Belgeler .............................................................................. 15

vii

1.6. TRKYENN ULUSLARARASI KARAYOLU YKTAIMACILIINDA KULLANDII ANA GZERGAHLAR.......................... 17

1.7. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ DNYA VETRKYE EKONOMSNDEK YER ................................................................ 19

1.7.1. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnn Dnya Ekonomisindeki Yeri.....................................................................................................................19

1.7.2. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnn Trkiye Ekonomisindeki Yeri.....................................................................................................................21

2. MALYET MUHASEBES VE ULUSLARARASI KARAYOLU TAIMACILIINDA MALYET MUHASEBES .................................................. 23

2.1. MALYET KAVRAMI VE MALYETLERN SINIFLANDIRILMASI . 232.1.1. Maliyet, Gider ve Harcama Kavramlar............................................. 232.1.2. Maliyetlerin Snflandrlmas ............................................................ 24

2.2. MALYET MUHASEBES ....................................................................... 292.2.1. Maliyet Muhasebesinin Tanm ......................................................... 292.2.2. Maliyet Muhasebesinin Amalar ...................................................... 312.2.3. Maliyet Trleri ................................................................................... 32

2.2.4. Maliyet Yerleri ................................................................................... 33

2.2.5. Maliyet Datmlar ............................................................................ 34

2.3. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA MALYETMUHASEBES ...................................................................................................... 37

2.3.1. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Muhasebesi ve nemi..................................................................................................................37

2.3.2. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Muhasebesinin Amalar. 382.3.3. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Birim Maliyetin Hesaplanmasndaki Amalar.............................................................................. 39

viii

2.3.4. Uluslararas Karayolu Yk Tamacl letmelerinde MaliyetMuhasebesinin zellikleri ve Karlalan Zorluklar ........................................ 402.3.5. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Trleri ve Maliyet Trlerinin Snflandrlmas .................................................................. 42

2.3.5.1. Direkt Maliyetler........................................................................ 45

2.3.5.2. Endirekt Maliyetler .................................................................... 51

2.3.5.3. Genel Ynetim Giderleri............................................................ 57

2.3.6. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Yerleri ............ 592.3.7. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Datmlar ..... 61

3. UYGULAMA RNE: BR ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIK LETMESNDE BELRLENEN BR SEFERN MALYETNN HESAPLANMASI..................................................................................................... 64

3.1. UYGULAMA LE LGL GENEL BLGLER ........................................ 643.1.1. almann Amac .............................................................................. 643.1.2. almann Kapsam ve Kstlar ....................................................... 653.1.3. Uygulanan Yntem ............................................................................ 66

3.2. UYGULAMA YAPILAN LETMENN TANITILMASI....................... 673.2.1. Uygulama Yaplan letme le lgili Genel Bilgiler ........................... 673.2.2. Uygulama Yaplan letmenin Hizmet retim Sreci ....................... 69

3.3. UYGULAMA YAPILAN LETMENN MUHASEBE SSTEM .......... 733.3.1. Uygulama Yaplan letmenin Maliyet Muhasebesi Sistemi ............. 753.3.2. Uygulama Yaplan letmede Maliyet Trleri ................................... 76

3.3.2.1. Direkt Maliyetler........................................................................ 76

3.3.2.2. Endirekt Maliyetler .................................................................... 80

3.3.2.3. Genel Ynetim Giderleri............................................................ 85

3.3.3. Uygulama Yaplan letmede Maliyet Yerleri ................................... 86

3.4. BELRLENEN BR SEFERN MALYETNN HESAPLANMASI........ 87

ix

3.4.1. Belirlenen Sefere Ait Direkt Maliyetlerin Tespiti.............................. 88

3.4.1.1. Belirlenen Bir Seferin Gidite ve Dnte Salt Karayolundan Yaplmas Durumunda Direkt Maliyetler ...................................................... 883.4.1.2. Belirlenen Bir Seferin Gidite ve Dnte Karayolu ile Birlikte Ro-Ro ile Yaplmas Durumunda Direkt Maliyetler...................................... 92

3.4.2. Belirlenen Bir Sefere Ait Endirekt Maliyetlerin Tespiti .................... 95

3.4.3. Belirlenen Bir Sefere Ait Genel Ynetim Giderlerinin Tespiti ....... 102

3.5. BELRLENEN BR SEFERN BRM MALYETNN VE TCARBRM MALYETNN HESAPLANMASI ....................................................... 103

3.5.1. Belirlenen Bir Sefere Ait Birim Maliyetin Hesaplanmas le lgili Bulgular.............................................................................................................104

3.5.2. Belirlenen Bir Sefere Ait Ticari Birim Maliyetin Hesaplanmas le lgili Bulgular ................................................................................................... 105

SONU VE NERLER........................................................................................111KAYNAKA...........................................................................................................116

EK.............................................................................................................................120

xTABLOLAR LSTES

Tablo 1. Maliyet Datm Tablosu ............................................................................. 36Tablo 2. Belirlenen Sefere Ait Direkt Maliyetler..................................................... 107

Tablo 3. Belirlenen Sefere Ait Endirekt Maliyetler ................................................. 108

Tablo 4. Belirlenen Seferin Toplam Maliyeti .......................................................... 109

Tablo 5. Belirlenen Seferin Ton-km. Bana Maliyeti ............................................. 109Tablo 6. Belirlenen Seferin Toplam Ticari Maliyeti................................................ 109

Tablo 7. Belirlenen Seferin Ton-km. Bana Ticari Maliyeti .................................. 110

xi

KISALTMALAR LSTES

ADR The European Agreement on the International Carriage of Dangerous Goods by Road(Accord Europeen Relatif au Transport Internetional des Marchandises Dangereuses Par Route)

AETR European Agreement Concerning the Work of Crews of Vehicles Engaged in International Road Transport

AOS Ara Operasyon Sorumlusu

ATP Agreement of the International Carriage of Perishable Foodstuff

ATR-1 Admission Temporaire Roulette (Temporary Admission on Wheels)

ATS Ara Takip Sistemi

BDT Bamsz Devletler Topluluu

CMR Convention on the Contract for International Carriage of Goods by Road

DPT Devlet Planlama Tekilat

EFTA European Free Trade Association

EUR-1 Europe-1

FTL Full Truck Loading

GPRS General Packet Radio Service

GPS Global Positioning System

GSM Global System for Mobile Communication

IRU International Road Transport Union

KDV Katma Deer Vergisi

km. Kilometre

lt. Litre

xii

LTL Less Than Truck Loading

OS-H hracat Operasyon Sorumlusu

OS-TH thalat Operasyon Sorumlusu

Ro-Ro Roll on Roll Off

TIR Transport International Road

TOBB Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii

TTOK Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu

UBAK Ulatrma Bakanlar Avrupa Konferans

UND Uluslararas Nakliyeciler Dernei

VUK Vergi Usul Kanunu

1GR

almann birinci blmnde uluslararas karayolu yk tamacl ile ilgili genel bilgilere yer verilmitir. Bu kapsamda uluslararas karayolu yk tamaclnn tanm ve bileenlerine deinildikten sonra, uluslararas karayolu yk tamaclnn avantaj ve dezavantajlar, yasal mevzuat, ekonomideki yeri, uluslararas karayolu yk tamaclnda ulusal ve uluslararas kurulular, kullanlan belgeler, Trkiyenin kulland ana gzergahlar aklanmtr.

Uygulama blmne geilmeden nce maliyet kavram, maliyet muhasebesi ve uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde maliyetleme sistemi aklanmtr. Bu kapsamda maliyet, gider ve harcama kavramlar; maliyetlerin snflandrlmas incelemesini takiben, maliyet muhasebesi ve amalar; maliyet trleri, yerleri ve datmlar konularnda bilgi verilmitir. Bu blmde son olarak uygulamann gerekletirildii uluslararas karayolu yk tamacl iletmesinin de iinde bulunduu sektr dikkate alnarak bu tip iletmelerdeki maliyet muhasebesi sisteminin ne ekilde olduu hususunda bilgi verilerek; maliyet muhasebesi koullar, birim maliyetin hesaplanmasndaki amalar ve maliyetlerin ortaya konmas konularnda gerekli aklamalara yer verilmitir.

almann uygulama blmnde ise uygulamann konusu, kapsam ve kstlar ile uygulamada kullanlacak yntemler tespit edilerek, uygulama yaplan iletmedeki maliyet trleri ve maliyet yerleri belirlenmitir. Bundan sonra ele alnan iletmede belirlenen bir sefere ait direkt maliyetler tespit edilmi, takiben iletmede mevcut olan endirekt maliyetler ele alnp, uygun ltlerle belirlenen bir sefere ait ksm saptanm, sonuta belirlenen bir sefere ait birim maliyet hesaplanmtr. letmede mteriye verilecek fiyatn tespiti iin gerekli olan ticari birim maliyetin hesaplanabilmesi iin iletmeye ait genel ynetim giderlerinin uygun ltlerle belirlenen bir sefere ait ksm tespit edilerek belirlenen bir sefere ait ticari birim maliyet hesaplanmtr. Yaplan birim maliyet ve ticari birim maliyet hesaplamalar

2belirlenen seferin salt karayolu ve karayolu ile birlikte Ro-Ro kullanm seenekleri iin ayr ayr yaplp, birim tama maliyetleri arasnda karlatrma yaplmtr.

Sonu ve neriler ksmnda bulgular zetlenmi, almada karlalan zorluklar ve uygulama yaplan iletme ile ilgili nerilere yer verilmitir.

31. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILII LE LGL GENEL BLGLER

Bu blmde uluslararas karayolu yk tamaclnn; tanm ve bileenleri, dier tamaclk trlerine gre avantaj ve dezavantajlar, ulusal ve uluslararas kurulular, yasal mevzuat, kullanlan bilgiler, Trkiyenin kulland gzergahlar ile Dnya ve Trkiye ekonomisindeki yeri balklarna yer verilmitir.

1.1. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ TANIMI VE BLEENLER

Uluslararas karayolu yk tamacl, cret karlnda uluslararas ticarete konu olan eyann bir yerden dier bir yere tanmasn karayolu ile salayan ve tamac ile gnderici arasnda bir szleme yaplmasn gerektiren tama eklidir.1

Karayolu alarnn ok geni olmas ve son zamanlarda btn dnyada transit yollarn saysnn artmasna bal olarak en yaygn olarak kullanlan tamaclk tr karayolu tamacldr. Olduka esnek olan bu tamaclk trnde ykleme ve boaltma kolaylklarnn bulunmas, tarifeli yklemelerin ska yaplabilmesi, kapdan kapya hizmet verilebilmesi ve kitle halinde tamacla uygun olmas bu tamaclk trnn balca zellikleridir. Buna karlk kullanlan aralarn akaryakt, bakm ve yol giderleri ile uluslararas tamaclkta transit olarak geilen lke saysnn artmas karayolu tamaclnn yksek maliyetle yaplmasna neden olmaktadr. 2

Uluslararas karayolu yk tamaclnn fiziksel yk aknda rol oynayan temel esi bulunmaktadr. Bunlar srcler, aralar ve yklerdir.

1 Metin anc, Murat Erdal, Uluslararas Tamaclk Ynetimi, stanbul, UTKAD Yaynlar, 2003, s. 62.2 Metin anc, Murat Erdal, Lojistik Ynetimi, stanbul, UTKAD Yaynlar, 2003, s. 26.

4 Srcler

Ara srcleri, farkl prosedr ve uygulamalarn bulunduu uluslararas tamaclkta nemli bir aktrdr. Ara srclerinin alma ve dinlenme sreleri, alma koullar AETR Konvansiyonunda (European Agreement Concerning the Work of Crews of Vehicles Engaged in International Road Transport/Uluslararas Karayolu Tamacl Yapan Tatlarda alan Personelin almalarna likin Avrupa Anlamas) belirtilmektedir.3 AETR balkl Birlemi Milletler Anlamas, taraf lkelerde uluslararas kara tamacl alannda alanlarn alma koullarn dzenlemek ve gvenli karayolu tamacl salamak amacyla belirgin kurallar getirmektedir. 1 Temmuz 1970 tarihinde imzalanan anlama yeterli onaylar salandktan sonra 5 Ocak 1976 da yrrle girmitir.4

Tama irketlerinin srclerden beklentileri genel olarak u balklar altnda toplanabilir:5

- Srcnn drst ve gvenilir olmas,- Arac kullanmnda ehil bulunmas,- Gmrk ilemlerini ve dokmantasyonu bilmesi,- Ykleme ve boaltmaya nezaret etmesi,- Dzenli olarak irket merkezine yol, yk, gmrk v.b. konular hakknda rapor vermesi,

- Mteriler, kamu grevlileri ve bal bulunduu iletme alanlar ile salkl iletiim kurabilme yetenei olmas,- Kyafet ve davranlar ile irketi temsil edebilir nitelikte olmas.

Aralar

CMR Konvansiyonunda (Karayoluyla Uluslararas Yk tamaclna likin Szleme) tat szc 19 Eyll 1949 tarihli Karayolu Trafii Anlamasnn 3 anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 113.4 Karayolu Tamaclna likin Szlemeler, Ed. Aibek Abdrakhman, Evren Bingl, stanbul, UND Yaynlar No:02, 2004, s. 35.5 anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 113-114.

5tanmland gibi motorlu tatlar, dizi halinde tatlar, rmorklar ve yar-rmorklar anlamna gelir.6

Motorlu tat karayolunda insan, hayvan ve yk tamaya yarayan ve makine gcyle yrtlen ara veya tattr. Rmork motorlu tatla ekilen, insan, eya ve yk tamak iin imal edilmi motorsuz tattr. Yar-rmork; bir ksm motorlu tat zerine oturan, tad eyann veya ykn ve kendi arlnn bir ksm motorlu tat tarafndan tanan rmorktur.7

Uluslararas eya ve kargo tamalarnda faaliyete esas olan yetki belgesinin alnabilmesi iin gereken asgari kapasiteyi salayacak sayda zmal ticari tatn, ilk bavuru ve faaliyet sresince 12 yandan; dier tatlarn ise 20 yandan byk olmamas arttr. Eya ve kargo tamaya mahsus her trl tat ile otomobiller, tat belgesine kaydedilebilir. C2, C3 ve L2 yetki belgesi trleri iin istiap haddi 3,5

tondan az olan tatlar ile otomobiller; dier tm yetki belgesi trleri iin ise otomobiller asgari kapasite hesabnda ve szlemeli tat kullanm oranlarnda dikkate alnmaz. 8

C Yetki Belgesi ticari amala uluslararas ve yurt ii eya tamacl yapacak gerek ve tzel kiilere verilir. C Yetki Belgesi tr olan C2 Yetki Belgesi belirli bir zaman tarifesine gre ve/veya belirli bir zaman tarifesine uymakszn eya durumuna gre sefer dzenleyerek uluslararas tama yapacaklara, C3 Yetki Belgesi ev ve bro eyas tamas yapacaklara verilir. L Yetki Belgesi ticari amala lojistik iletmecilii yapacak gerek ve tzel kiilere verilir. L Yetki Belgesi tr olan L2 Yetki Belgesi ise uluslararas ve yurt ii lojistik iletmecilii yapacaklara verilir.9

Tatn ya, fabrikasnda imal edildii tarihten sonra gelen ilk takvim yl esas alnarak hesaplanr. Rmork ve yar rmorklarda ya art aranmaz.Kamyon tek bana veya trafik tescil belgesinde rmork takabilir ifadesi varsa rmorku ile 6 Karayolu Tamaclna likin Szlemeler , s. 11. 7 Karayolu Tama Ynetmelii, 18.01.2006 tarih ve 26053 sayl Resmi Gazete (5. Deiiklik)8 A.e.9 A.e.

6birlikte, ekiciler ise yar rmorklar ile birlikte bir birim tat saylr. ekici says kadar rmork ve/veya yar rmorklar asgari kapasitenin hesaplanmasnda dikkate alnr. ekici ve yar-rmorklar ekmek iin imal edilmi olan ve eya veya yk tamayan motorlu tattr.10

Uluslararas karayolu yk tamaclnda kullanlan aralar ykleme hacimlerine gre kuru yk, frigorifik, konfeksiyon tipi, damper, tanker, yar-rmork gibi snflandrlabilir. Bu ara tiplerinin hacimleri ve boyutlar farkldr.

Ykler

Uluslararas karayolu yk tamaclnda ykler niteliklerine gre, ara kapasitelerine gre ve teslim yerlerine gre snflandrlr. Bunlar:

- Niteliklerine Gre Yk eitleri: 11

a) Genel ykler: zel bir hizmet ve depolama gerektirmeyen, tehlikeli madde,

bozulabilir gda veya canl hayvan snfna girmeyen, kuru ve temiz gnderiye genel yk denir. Genel yklerin tanmasnda balca dikkat edilmesi gereken hususlar; mallarn birbirlerine arpmas, sarsnt (titreim), istiflemedir.

b) zellik tayan ykler: Uluslararas karayolu yk tamacnda zellik tayan ykler; bozulabilir gda maddeleri, tehlikeli maddeler ve canl hayvanlardr. Bu rnlerin aralara yklenmesi, tanmas ve boaltlmas dier sradan yk tanmasna gre bir takm ilave zellikler gerektirir. Bozulabilir gda maddelerinin tanmas ATP Konvansiyonu (Bozulabilir Gda Maddelerinin Uluslararas Tanmasna likin 1987 Tarihli Uluslararas Szleme) tarafndan dzenlenmitir, fakat Trkiye henz bu konvansiyona taraf olmamtr. Tehlikeli maddelerin tanmas ADR Konvansiyonu (Tehlikeli Maddelerin Uluslararas Karayoluyla Uluslararas Tanmasna likin Avrupa Szlemesi) tarafndan dzenlenmitir.

10 Karayolu Tama Ynetmelii, 18.01.2006 tarih ve 26053 sayl Resmi Gazete (5. Deiiklik)11 anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 117-118.

7- Ara Kapasitelerine Gre Yk eitleri: 12

a) Tam Kamyon Yk (FTL): FTL (Full Truck Loading) dolu kamyon ykdr. Bir

mteriye ait tam kamyon dolusu ykn, genellikle tek teslim yerindeki alcsna teslim edilmesi eklindedir. Ayn teslim yeri olduunda ayn hamule senedi (karayolu konimentosu); farkl teslim yerleri olduunda farkl hamule senetleri dzenlenmektedir.

b) Parsiyel (Grupaj) Ykler (LTL): LTL (Less Than Truck Loading) bir kamyonu

doldurmayan yktr. Ayn tama gzergah zerinde bulunan, farkl gndericilere ait kk hacimdeki yklerin birletirilerek ayn kamyon ile sevk edilmesidir. Teslim yerleri, gnderici ve alclarna gre farkl hamule senedi dzenlenir.

- Teslim Yerlerine Gre Yklerin Snflandrlmas:13

a) Tek Ykleme ve Tek Teslim Adresi Olan Ykler: Ykleme ve boaltma tek bir adreste yaplan uluslararas sevkiyatlardr. Uygulamada genellikle gnderici mteriden k noktas retim yeri veya depo; yk teslim ve boaltma noktas ise alc mteri deposudur. Tayclar boaltmada srat ve zaman tasarrufu, dn seferi planlamasnn daha kolay ve gmrkleme ilemlerinin daha sratli gereklemesi nedeniyle tek bir teslim adresinde yk bulunan sevkiyatlar tercih etmektedir.

b) Birden Fazla Teslim Adresi Bulunan Ykler: Yurt dndaki farkl blgelere mallarn teslim edilmesidir. Bu tr ykler zaman ve tama maliyeti asndan olumsuzluk yaratmaktadr. Uluslararas karayolu tamaclnda birden fazla teslim yeri bulunan yk sevkiyat sklkla rastlanan bir durumdur.

12 anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 71.13 A.e., s. 71-73.

81.2. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ DER TAIMACILIK TRLERNE GRE AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI

Uluslararas karayolu yk tamaclnn dier tamaclk trlerine gre balca avantajlar unlardr:14

- Kapdan kapya aktarmasz tama ve ykn ykleme yeri ile boaltma yerleri dnda ellelenmemesi, ykn ypranmasn en aza indirmektedir.- Mterinin istedii ve karayolunun olduu her noktaya tama seenei vermektedir.

- Karayolu aralarnn tama kapasitelerinin deniz, demiryolu aralarna gre daha kk olmas nedeniyle, tamaclk sektrnde daha esnek hareket imkan salamaktadr.- Trkiye gibi karayoluyla uluslararas yk tamaclnda kullanlabilecek tat saysnn talebe gre daha fazla olduu lkelerde, rekabet st seviyelere ulamakta ve bylelikle mteri lehine dk navlun fiyatlarnn olumasna neden olmaktadr.- Karayolu yk tamacl dier tama modlarna gre daha az ara (filo) yatrm maliyeti gerektirmektedir.

- Karayoluyla daha dzenli ve sk sefer imkan bulunmaktadr.- Gndericinin kendisinin organize ettii, zellikle kk apl sevkiyatlara oranla tama maliyetini azaltmaktadr.- Ambalajlama ve sevkiyata hazrlamada zaman ve kaynaklardan tasarruf olana salanmaktadr.

14 anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 63.

9Uluslararas karayolu yk tamaclnn dier tamaclk trlerine gre balca dezavantajlar ise unlardr:15

- Karayoluyla yaplan tamaclkta ihracat ve ithalat lkeleri arasnda ykn transit getii lkelerde uyulmas gereken gmrk mevzuatlar bulunmaktadr. Buna karlk deniz ve havayolunda ounlukla ithalat ve ihracat olarak transit gei lkeleri bulunmamaktadr. Karayoluyla yaplan tamaclkta, transit gmrkler ilave bekleme sreleri oluturmaktadr. - Parsiyel (grupaj) yklerin bir ara iinde sevk yerlerine ayr ayr ulatrlmas gerekmektedir. Parsiyel mallarn toplanmas, datm, zaman ve maliyet ynnden olumsuzluk yaratmaktadr. Havayolu parsiyel tamalarda daha tercih edilebilen bir tama trdr.- Ar ve yksek hacimli yklerin karayolu ulatrma mevzuatna uyumlu olmamas, tanmalarn ounlukla imkansz hale getirmektedir. Bu tr yklerin demiryolu ve denizyoluyla tanmas daha verimli olacaktr. Karayolu ile uluslararas yk tamaclnda hukuki mevzuat; bekleme sreleri ile eyann hacmi ve niteliine bal olarak dier tama trlerine gre olumsuzluklar yaratabilmektedir.

1.3. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA ULUSAL VE ULUSLARARASI KURULULAR

Uluslararas karayolu yk tamaclnda etkili olan ulusal kurulular, kamu kurulular ve sivil toplum kurulular olmak zere ikiye ayrabiliriz.

Uluslararas karayolu yk tamaclnda etkili olan balca kamu kurulular;

Ulatrma Bakanl Kara Ulatrmas Genel Mdrl D Ticaret Mstearl 15 anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 64.

10

Gmrk Mstearldr.

Uluslararas karayolu yk tamaclnda etkili olan balca sivil toplum kurulular;

Uluslararas Nakliyeciler Dernei (UND), Uluslararas Tamaclk ve Lojistik Hizmet retenler Dernei (UTKAD), Trkiye Nakliyeciler Dernei (TND), D Ekonomik likiler Kurulu (DEK), Trkiye hracatlar Meclisi (TM), T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl hracat Gelitirme Etd Merkezi

(GEM) dir.

Uluslararas karayolu yk tamaclnda etkili olan balca uluslararas kurulular;

Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Konseyi (UNECE), Uluslararas Karayolu Tama Birlii (IRU), Uluslararas Tama Organizatrleri Dernekleri Federasyonu (FIATA), Uluslararas Kombine Tamaclk irketleri Birlii (UIRR), Dnya Ticaret rgt (WTO), Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat (OECD), Avrupa Birlii Yol Federasyonu (ERF), Avrupa Ulatrma Bakanlar Konferans (ECMT), Gneydou Avrupa Ortak Giriimi (SECI), Avrupa-Kafkasya-Asya Ulatrma Koridoru (TRACECA), Ekonomik birlii Tekilat (ECO) dr.

11

1.4. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ YASAL MEVZUATI

KANUNLARo 4925 Sayl Karayolu Tama Kanunuo 237 Sayl Tat Kanunu

YNETMELKLERo Karayolu Tama Ynetmeliio Karayolu Tamaclk Faaliyetleri Mesleki Yeterlilik Eitimi Ynetmeliio Karayollar Trafik Ynetmeliio Karayoluyla Uluslararas Eya Tayan Aralarn Seyir, Konaklama,

Denetleme, Gvenlik ve Gmrk lemlerine Ait Ynetmeliko Tehlikeli Maddelerin Karayoluyla Tanmas Hakkndaki Ynetmelik

YNERGELERo UBAK zin Belgesi Datm Esaslar Ynergesio Gei Belgesi Datm Esaslar Ynergesi

UYGULAMA TALMATLARIo Karayolu Tama Ynetmelii Uygulama Talimat

TEBLLERo TIR Uygulama Teblii

AVRUPA BRL ULATIRMA MEVZUATI GMRK MEVZUATI KL TAIMACILIK PROTOKOLLER (ANLAMALARI) ULUSLARARASI SZLEMELER

o CMR Konvansiyonu

o ADR Konvansiyonu

o TIR Konvansiyonu

o AETR Konvansiyonu

o Uyumlatrma Konvansiyonu MAL MEVZUAT

o Gelir Vergisi Mevzuat

12

o Kurumlar Vergisi Mevzuato Yabanc Ulatrma Kurumlarnn Vergilendirilmesio Katma Deer Vergisi Mevzuato Vergi Usl Mevzuat

1.5. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA KULLANILAN BELGELER

Karayolu ile uluslararas yk tamacl alannda gerekli belgeleri srcye ait belgeler, araca ait belgeler ve yke ait belgeler olmak zere grupta toplamak

mmkndr.

1.5.1. Srcye Ait Belgeler

Ar Vasta ofr Ehliyeti (D ya da E snf): 1997 ylndan nce src ehliyeti alan srcler E snf ehliyetlerini, E snf ehliyetlerini en az iki yl sre ile kullanmlarsa D snf src ehliyeti ile kullanlan aralar kullanabilirler. 16

Beynelminel Ehliyet: Uluslararas src ehliyetidir, dolaysyla sadece yurtdnda geerlidir. ou yabanc lkede motorlu kara tat kullanabilmek iin gerekli bir ehliyettir. Beynelminel ehliyet, Trkiyede TTOK (Trkiye

Turing ve Otomobil Kurumu) tarafndan verilmektedir. 17

Pasaport: ofrlerin yurtdna kabilmeleri iin zorunlu olarak karttklar bir belgedir.

lgili lkelere Ait Giri veya Transit Vizeleri: Vize, bir devletin lkesine seyahat edecek bir yabancnn pasaportuna koyduu ve bu yabancnn lkesine girebileceini gsteren kayttr. Vize, tamann yapld ya da transit gei yaplan lkelerden vizenin zorunlu olduu lkeler iin yaptrlr.

16 Srcler in Uluslararas Karayolu Tamacl El Kitab, stanbul, Uluslararas Nakliyeciler Dernei Eitim Merkezi Yaynlar, 1999, s. 33. 17 A.e.

13

1.5.2. Araca Ait Belgeler

Tat Uygunluk Belgesi: Uluslararas tamalarda kullanlacak yar rmorklar iin tanzim olunan belgedir. Gmrk darelerince verilen bu belgenin temininde en nemli husus aracn herhangi bir kaakla meydan vermeyecek ekilde uluslararas standartlara uygun brandas, gmrk halat ve taban tahtalarnn salam olmasdr. Uygunluk belgeleri iki yl iin verilir. Bu sre ierisinde arata herhangi bir deiiklik yaplmas halinde, sz konusu deiiklik Gmrk darelerince tespit edilir.18

Yeil Kart Sigortas: Zorunlu mali sorumluluk (trafik) sigortasnn yurtdnda geerli olan eklidir. Yalnzca Avrupa lkelerinde istenen bir sigortadr.

Gei Belgeleri: Uluslararas yk tamaclnn yaplmas izne baldr. Bu izin gei belgeleri ile gerekletirilir. Gei belgeleri, TOBBne (Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii) bal Ticaret ve Deniz Ticaret Odalar tarafndan datlr. Gei belgelerine dozvola ad da verilmektedir. Gei Belgeleri yedi eittir. Bunlar:19

- Giri-k: ki lke arasnda yaplan ykleme ve boaltmada kullanlr.- Transit: ki lke arasnda bulunan lkelerden gei iin kullanlr.- Dn Yk: Giriin serbest olduu ancak aracn kendi lkesine yk almas durumunda kullanlr. - Bo Giri: Aracn kaytl olduu veya baka bir lkeye yaplan tamalarda kullanlr. - nc lke: Genel olarak devletler kendi ihracat yklerini tama ilemini, kendi aralar veya ithal eden lkenin aralar ile gerekletirirler. Anacak, ilgili lke aralarnn yeterli olmad durumlarda veya baka bir menfaat salamak amac ile bir yabanc devlet arac tarafndan tanmasna nc lke izin belgesi ile msade edilir.

18 H.Cahit Soysal, Osman Uysal, Murat Atabinici, Gmrk ve D Ticaret Terimler Szl, stanbul, Gmrk Mfettileri Dernei Yaynlar, Yayn No: 6, 1999, s. 253.19 UND Tamaclk ve Lojistik st Dzey Ynetici Mesleki Yeterlilik Eitim Notlar, stanbul, UND Yaynlar, No: 2., t.y., s. 181.

14

- ok Kullanml: Tamalarn artmasyla birlikte yz binlerce belge baslmas yerine bir belge ile kstlamasz tama yapabilme imkan verir. Bu belgenin tahsisi Ulatrma Bakanlnca tama saylar dikkate alnarak yaplr ve alan firmann aktifinde kaytl olan aralarn tamam tarafndan kullanlabilir. - zel zin: lkemizle anlamas bulunmayan lkelere ve/veya lkelerden yaplacak tamalarda ilgili lkelerin yetkili makamlarndan tama ncesi msaade alnmas gerekmektedir.

C Kart: Karayolu ile uluslararas tamaclk yapan kii yada iletmelere bu i iin Ulatrma Bakanlnca C Yetki Belgesi verilir. Tamann ekline gre blmlere ayrlan C Yetki Belgelerinden biri olan C2 Yetki Belgesi, belirli zaman tarifesine uymakszn, eya durumuna gre sefer dzenleyerek eya tamacl yapan uluslararas karayolu yk tamacl iletmelere verilir. letmelerin C2 Yetki Belgelerinde kaytl zmal aralar iin rmork ve ekici iin ayr ayr C kart verilir. Kullanma sresi iki yl olan bu kartlar olmadan aralarn yurtdna klar mmkn deildir. 20

Tat Kira Szlemesi: Uluslararas tamaclk yapan iletmelerin zmal arac olmayan ve iletme adna yaplan tamalarda kullanlan ahs veya bir baka iletmeye ait aralar iin C Kart yerine tat kira szlemesi gerekmektedir. Bu szleme tat sahibi ve tayc firma arasnda noter huzurunda yaplan resmi bir yazl anlamadr. 21

ofr Vekaletnamesi: Ara sahibi tarafndan uluslararas tamay yapacak ofre verilen vekaletname ara ofrne arac yurtdna karmaya, yurt iinde ve dnda ofr olarak kullanmaya, ilgili gmrk evrakn imzalamaya, gmrk ilemlerini takip etmeye, aracn arzalarn yaptrmaya ve iletme namna hareket etmeye yetki verir. 22

Yol Deerlilik Testi Belgesi: ekici ve rmorklarn ilk satn alndklarnda sahip olduklar zelliklere sahip olup olmadklarn tespit etmek iin aralarn fabrika kn takip eden 12 ayn sonunda ve her yl dzenli olarak yaptrlan testtir.

20 Srcler in Uluslararas Karayolu Tamacl El Kitab, s. 34.21 A.e.22 A.e.

15

Beynelmilel Ruhsat: Aralara ait sadece yurtdnda geerli olan ruhsattr. Beynelmilel ruhsat TTOK dan alnmaktadr.

Triptik Belgesi: Gmrklerden gei belgesidir. Bir lkede tescil edilmi bulunan aracn yurtdna ktktan sonra tekrar lkesine dneceinin teminatdr. Ancak TIR Karnesi teminat altnda tama yapan aralar iin lkemizde triptik mecburiyeti yoktur. Triptik belgesi bir yl sre ile geerli bir belgedir. Triptik belgesi TTOK tarafndan datlr. 23

1.5.3. Yke Ait Belgeler

TIR Karnesi: TIR Konvansiyonu kapsamnda bulunan Uluslararas Karayolu Tamaclar Birlii tarafndan baslarak ye lkelerin kullanmna sunulan ve kapsam eyaya TIR sisteminden yararlanmasna olanak salayan belgedir. TIR karnesi araca ykl bulunan maln teminatdr. TIR karnelerinin yaprak saylar geilen lke saysna gre deimektedir. TIR karnesi yk detaylarn ve maln k ve var gmrklerini kapsar. Araca yklenen yk ile TIR karnesi zerindeki kaytlarn birbirini tutmas ok nemlidir.TIR Karneleri Trkiyede bal bulunulan Ticaret Odalarnca datlr ve tama ilemi bittikten sonra yine ayn kurulua iade edilir. 24

Hamule Senedi (Konimento): Yklenen maln tama koullar, teslim eklini ve teslim edilecek ahs ve kuruluu belirleyen bir evraktr. Bu evrak mal gnderen ve tayan arasnda yaplm yazl bir anlamadr. Hamule senedi zerinde mal gnderen, tayan, mal teslim alan ve tanan yk ile ilgili tm detaylar kayt edilir. Hamule senedindeki en nemli husus maln senet zerinde belirtilen alcya teslim edilmesidir. Eer bu ksmda bir bankann ad yer alyorsa, ilgili bankann yazl msaadesi olmakszn mal teslim edilmemelidir. Bu belgede beyan olunann aksine hareket edilemez. 25

23 Srcler in Uluslararas Karayolu Tamacl El Kitab, s. 34-35.24 Soysal, Uysal, Atabinici, a.g.e., s. 268. 25 Srcler in Uluslararas Karayolu Tamacl El Kitab, s. 36.

16

CMR Belgesi: Karayolu tama belgesidir. CMR belgesi, kamyonla yaplan tamalarda Uluslararas CMR Anlamas gereince dzenlenen bir tama senedidir.26

Mal Faturas: Araca ykl bulunan maln sat bedelini gsteren belgedir. Satc iletme tarafndan dzenlenmektedir.

eki Listesi (Kolisaj): Araca ykl bulunan maln ayrntl bilgisini (mal cinsi, koli veya dier ambalajlarda bulunan miktarlar) ieren bir belgedir. Gmrk idarelerince ve hasar halinde sigorta irketleri tarafndan istenebilmektedir.27

Menei ahadetnamesi (Certificate of Origin): Tamaya konu olan maln hangi lkenin ihra mal olduunu belgeleyen bir evraktr. Baz lkelere yaplan tamalarda gsterilmesi zorunludur.28

Bitki Salk Sertifikas (Zirai Karantina Belgesi): Frigorifik tamalarda, tanan maln gda tzne uygunluunun kontrol iin gerekli bir belgedir. Gmrk k ilemleri srasnda ihracat tarafndan ilgili odalardan, tahlil neticesinde alnan bu belge zerinde ayrca sz konusu maln ne kadar sre ierisinde ihra edilmesi gerektii belirtilir.29

ATR-1/ EUR-1 Dolam Belgesi: ATR-1 Avrupa Birliine ye lkelerle yaplan ticarette kullanlan ve gmrk indirimi salayan serbest dolam belgesidir. Ayn zamanda menei nitelii de tar. hracat tarafndan tanzim edilir. Ticaret Odas ve Gmrk daresi tarafndan onaylanr. Hem giri hem de k gmrnde kullanlr. EUR-1 EFTA topluluuna ye lkeler (zlanda-Lihtentayn-Norve) ile yaplan ticarette geerli serbest dolam belgesidir.30

T1 ve T2 Belgeleri: Her iki belge de Ortak Pazar lkeleri arasndaki tamalar iin kullanlr. Bu belgeler Trk aralar tarafndan, arata birden fazla alcya ynelik olmas ve TIR karnesi sahifelerinin yetersiz olmas nedeniyle TIR karnesi kapatldktan sonra, yine TIR teminat altnda olmak zere kullanlr.

26 Soysal, Uysal, Atabinici, a.g.e., s. 58. 27 Srcler in Uluslararas Karayolu Tamacl El Kitab, s. 3628 A.e.29 A.e.30 UND Tamaclk ve Lojistik st Dzey Ynetici Mesleki Yeterlilik Eitim Notlar, s. 237.

17

Dier bir deyile Ortak Pazar lkeleri arasnda TIR karnesi olmakszn tama imkan verir.31

UBAK/CEMT/ECMT (Ulatrma Bakanlar Avrupa Konferans) Belgesi: UBAK, Trkiyenin de aralarnda bulunduu on yedi lke tarafndan kurulan bir konvansiyondur. Avrupa snrlar iinde artan mal trafiini karlayabilmek adna UBAK belgeleri yrrle girmitir. UBAK belgeleri grlt ve egzos emisyonlarna ilikin standartlar belirlemektedir. UBAK belgeleri kullanlacak araca gre drt gruba ayrlmaktadr. Bunlar:32

- Konvansiyonel UBAK Belgeleri: Her lkeye baz kotas (UBAK yesi lkeye verilen lisans says) ile eit sayda tahsil edilir. Sadece konvansiyonel motorlu tatlarca kullanlr.- Euro-1 (Yeil Ara) UBAK Belgeleri: Her lkeye baz kotasnn 2 katna %10 ilave edilerek tahsis edilir. Belge zerinde CEMT yazl kamyon logosu bulunmaktadr. - Euro-2 (Daha Yeil ve Gvenli Ara) UBAK Belgeleri: Her lkeye baz kotasnn 4 katna %20 ilave edilerek tahsis edilir. Belge zerinde CEMT yazl kamyon zerinde S logosu bulunmaktadr. - Euro-3 (Gvenli) UBAK Belgeleri: Her lkeye baz kotasnn 6 katna %40 ilave edilerek tahsis edilir. Belge zerinde CEMT yazl kamyon zerinde 3 logosu bulunmaktadr.

1.6. TRKYENN ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA KULLANDII ANA GZERGAHLAR

Trkiyenin uluslararas kara tamaclnda kulland gzergahlar; Orta Asya, Kafkaslar, Orta Dou lkeleri, Kapkule Snr Gmrk Kapsndan Avrupa Birlii lkeleri, Ro-Ro gemileriyle talya ve talya zerinden yeniden karayolu

31 Srcler in Uluslararas Karayolu Tamacl El Kitab, s. 3632 UND Tamaclk ve Lojistik st Dzey Ynetici Mesleki Yeterlilik Eitim Notlar, s. 185.

18

aralaryla Avrupa Birlii lkeleri olarak saylabilir. Ancak bu gzergahlarda Asya ve Orta Dou alm istenilen seviyelerde deildir 33

Kapkule zerinden yaplan tamaclk nemli bir paya sahip olmasna ramen, transit gei lkeleri gmrklerindeki uzun bekleme sreleri, gei belgeleri snrlamalar, gei cretleri, tahditli yol ve gei sreleri nedeniyle zaman zaman sorunlu bir gzergah halini alabilmektedir.

Uluslararas karayolu tamaclnda gei snrlamalarnn bulunduu transit gzergahlarda demiryolu aktarmal tamaclk yaplabilir. Trkiye ile Avrupa Birlii lkeleri arasnda demiryolu aktarmal tamaclk Avusturya geilerinde yaplmaktadr. Avusturyada tren iletmecilii KOMB irketi tarafndan yaplmaktadr. KOMB, Avusturya nn Graz ve Viyana ehirlerinden Almanya nn Regensburg ehrine tren iletmecilii yapmaktadr.34

Uluslararas karayolu tamaclnda gei snrlamalar, transit srelerininuzun zaman almas, tamacln toplam maliyetlerinin drlmesi gibi nedenlerle karayolu aralarnn denizyolu Ro-Ro gemilerine bindirilmesi bir zorunluluk halini almtr. Ro-Ro gemileri tama seenei olan gemi trdr. Tat tayabildii gibi konteyner de tayabilir. Ro-Ro gemilerinde kamyonlarn klarna uygun iskelelere ihtiya duyulmaktadr.35 Ro-Ro gemileri aracl ile tatlar ve konteynerler Haydarpaa-Trieste, Ambarl-Trieste, eme-Trieste gzergahlar ile talya zerinden Avrupa Birlii lkelerine sevk edilebilmektedir. talya nn yan sra Zonguldak-Evpatoria, Zonguldak-Skadovsk hatt ile Ukrayna ya, Samsun-Navorosisky, Trabzon-Sochi hatlar ile Rusya ya Ro-Ro gemileri ile aral yk tamacl yaplmas mmkndr.36

33 eref Demir, Uluslararas Tamaclk/Lojistik KDV stisnas ve adesi, stanbul, Gelirler Kontrolrleri Dernei, 2005, s. 6.34 anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 128.35 A.e.36 Demir, a.g.e., s. 6.

19

1.7. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ DNYA VE TRKYE EKONOMSNDEK YER

1.7.1. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnn Dnya Ekonomisindeki Yeri

Dnya Ticaret rgt verilerine gre, gnmzde dnya ticaretinin yaklak 18 trilyon dolar olduu hesaplanmaktadr. Dnya ticaretindeki bu hzl art, bu ticarete konu olan malarn fiziki olarak tanmas gerektii gereinden yola klarak tamaclk ve lojistik sektrnn dnya ekonomisinin en nemli sektrlerinden biri haline geleceine iaret etmektedir.37

Dnya yol istatistikleri incelendiinde dier tama modlar ok gelimi lkeler dahil birok yerde yk tamaclnda karayoluna olan talebin srekli artan bir eilim gsterdii izlenmektedir. Ekonomik kalknmann ve refahn gelimesinde byk nemi olan karayolu tamacl, kendi bnyesi iinde bal bana bir faaliyet olduu gibi, dier btn sektrlere de ok yakn ilikisi olan bir hizmet tr konumundadr. 38

Uluslararas karayolu yk tamaclnda, engel tekil eden gei belgeleri kotalar, yksek seviyedeki gei cretleri ve baz gmrklerde karlalan problemlerin zme kavuturulmas hedeflenmitir. Karayoluna alternatif gzergah olan Ro-Ro tamalarnn gelitirilmesi olumlu sonular vermitir.39

Avrupa Birliinin genilemesinin ardndan snrlarn ortadan kalkmas da ekonomik adan alternatifi olamayan karayolu tamaclnda patlama ile sonulanmtr. IRU istatistiklerine baktmzda 2005 ylnda Bat Avrupa

37 UND, Uluslararas Karayolu Nakliye Sektr 2005 Yl Raporu, stanbul, UND Yaynlar, 2006, s. 3.38 Devlet Planlama Tekilat, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Ulatrma zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, DPT Yaynlar, 2001 s. 5.39 Uluslararas Karayolu Nakliye Sektr 2005 Yl Raporu, s. 3.

20

Blgesinde uluslararas karayolu tamalarnn hacmi 3,1 milyar tona ulamtr. Avrupa Komisyonu tahminlerine gre ise gnmzde trendlerin devam etmesi

halinde, 2010 ylna kadar karayolu yk tamaclnda %38 art kaydedilmesi beklenmektedir. Yaplan bir aratrmaya gre, Avrupa Birlii yesi olan Orta ve Dou Avrupa lkelerinde 2005 ylnda 3,55 milyar Euro olan lojistik pazarnn 2007 ylnda 4,2 milyar Euroyu geecei beklenmektedir.40

Avrupa Birlii haricindeki lkelere baktmzda ise dnyann en byk beinci ekonomisi haline gelmi olan inin lojistik sektrnn nmzdeki yllarda %15-30 orannda byme kaydedecei ngrlmektedir. inde son on yl ierisindeki youn yatrmlar sonucunda lkenin en hzl ekonomik bymesinin gerekletii Dou inde karayolu yapm artm olup, yol yapmndan kaynaklanan darboazlar ortadan kaldrlmtr.41

Asyada bir baka ykselen g olan Hindistann lojistik sektrnn nmzdeki yllarda byme kaydedecei ngrlmektedir.

Karayolu tamaclnn ekonomiye katksnn arttrlabilmesi iin karayolu tamaclnn geliimi konusundaki kart koullara yol aan finans politikalarndan kanlmas gerekmektedir. Karayolunu cezalandrmann ekonomiyi cezalandrmayla e deer olduu unutulmamaldr. Karayolu tamacl operatrlerinin rekabet gcn arttrmak iin yeni tevikler tasarlanmal ve lojistik hizmetler alanna dahil olmalarnn zendirilmesi gerekmektedir. Sektrn gerek gereksinimlerini belirlemek amacyla, sektr dernekleriyle etkin bir ibirliine gidilmesi gerekmektedir. ofr dzeyinden iletme yneticilerine varncaya kadar sektrde alan herkes iin salkl bir eitim dzeyinin yaratlmas ve bu eitim hizmetlerini vermek zere sektr derneklerinin en iyi ve ada uluslararas standartlara sahip olmalarnn desteklenmesi gerekmektedir.42

40 Uluslararas Karayolu Nakliye Sektr 2005 Yl Raporu, s. 3.41 A.e., s. 4.42 IRU, Konferans Sonu Deklarasyonu, Kreselleme zerine Uluslararas Kara Tamacl Konferans, stanbul, 2004, s. 8-9.

21

1.7.2. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnn Trkiye Ekonomisindeki Yeri

Trkiye lojistik sektrnn milli gelirdeki pay olduka dktr. Bunun temel sebebi Trk Sanayisinin depolama, nakliye gibi temel lojistik faaliyetlerinde

d kaynaktan yararlanma (outsourcing) konusunda tutucu olmasdr. 43

Lojistiin temel talarndan biri olan karayolu tamaclnn ticarette salad ve kresel rekabette nem tayan esneklik, maliyet ve hz avantajlar ile kapya tama beklentisi n plana kmtr.44

Trkiyenin 2005 yl sonu itibariyle toplam ihracatnn %53, toplam ithalatnn ise %24n uluslararas karayolu tamacl sektr salamtr Trkiyenin ihracat performans ile ihra tama saylarnn 2004-2005 yl karlatrmasn yaptmzda ihra tama seferlerindeki art oran, ihracatmzn artnn gerisinde kalmaktadr.45

Trkiyenin Avrupaya ynelik ihra ve ithal tamalarda yetersiz kalan belge kotas sebebiyle tamalarda nemli gecikmeler ve yksek maliyetler gereklemi, Avrupaya ynelik tamalarda 2005 ylnda da g kayb srmtr. 2005 ylnda Avrupa lkelerine ynelik ihra tamalarmz bir nceki yla kyasla %16 artmtr. Beklenen ihracatmzn byk bir ksmnn Avrupa lkelerine olmasdr. 46

Orta Dou lkelerine ynelik ihra tamalarn nemli pay Iraka aittir. 2005 ylnda Avrupa lkelerine ynelik ihra tamalarmz bir nceki yla kyasla %16 artmtr. Toplamda art pozitif olmasna ramen rana yaplan ihracatta nemli bir kayp yaanmtr. Bunu sebebi iki lke akaryakt fiyatlarndan doan fark ve Trk

43 Uluslararas Karayolu Nakliye Sektr 2005 Yl Raporu, s. 6.44 A.e.45 A.e., s. 7.46 A.e., s. 8.

22

dareleri tarafndan bu gzergah kullanan Trk ve ran aralarna farkl mazot miktar kstlamas getirilmesidir. 47

Rusya, BDT (Bamsz Devletler Topluluu) ve Asya lkelerine ynelik ihra tamalarmz 2005 ylnda bir nceki yla kyasla %17 artmtr. Bu art orannda ne kan lkeler Afganistan, Beyaz Rusya ve Ukraynadr.48

lkemize yk almak amacyla bo giren yabanc ara saysnda 2005 ylnda bir nceki yla gre %10 d olmutur, fakat bu de ramen lkemize bo giren ara says pay yksektir. lkemiz ihracatnn rekabet ansn arttrmak bu orann d iin nemlidir.49

Uluslararas karayolu yk tamaclna ait genel bilgilerin detayl bir ekilde ele alnmasnn sonrasnda, takip eden blmde uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleme sistemine gei yaplacak olup maliyet muhasebesi ve uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyet muhasebesi bal altnda konunun zenginletirilmesi yaplacaktr.

47 Uluslararas Karayolu Nakliye Sektr 2005 Yl Raporu, s. 9.48 A.e.49 A.e., s. 11.

23

2. MALYET MUHASEBES VE ULUSLARARASI KARAYOLU TAIMACILIINDA MALYET MUHASEBES

Bu blmde, maliyet kavram ve maliyetlerin snflandrlmas, maliyet muhasebesi, uluslararas karayolu tamaclnda maliyet muhasebesi balklar ele alnacaktr.

2.1. MALYET KAVRAMI VE MALYETLERN SINIFLANDIRILMASI

letmelerin rettikleri mamul ya da hizmetleri elde edebilmeye ynelik faktrlerin para ile llebilen deeri ile zkaynaklarndaki azallar ve harcamalarna ait aklamalara aada yer verilmitir.

2.1.1. Maliyet, Gider ve Harcama Kavramlar

letmeleri retim iletmeleri, ticaret iletmeleri ve hizmet iletmeleri olmak zere grupta toplayabiliriz. Ticaret iletmeleri ticari mallar, zerinde deiiklik yapmadan tekrar satmak zere satn alan iletmelerdir. retim iletmeleri direkt hammadde ve malzeme satn alp bunlar ileyerek satan iletmelerdir. Tekstil irketleri imalat iletmelerine rnektir. Hizmet iletmeleri mterilerine hizmet (maddi olmayan rnler) salayan iletmelerdir. Sigorta irketleri, nakliye irketleri hizmet iletmelerine rnektir.Bu iletmelerin ortak amalar, faaliyetleri sonucu deer yaratmaktr.

letmeler, eitli retim faktrlerini birletirerek toplumun ihtiyalarn karlayacak deerler meydana getirirler, bu deerler; mamul veya hizmet olabilir.Her iletmenin kendi faaliyet konusunu oluturan mamul veya hizmetleri elde

24

edebilmek iin harcad eitli retim faktrlerinin para ile llen deerine o rnn maliyeti denir.1

retim maliyetinden bahsedilirken nemli husus vardr. Bunlar; bir faktr harcamasnn o rnn maliyetine girebilmesi iin, bunun o iletmenin faaliyet konusunu oluturan mamul veya hizmeti elde etmek amacyla yaplm olmasnn gerekli olmas, yaplan bu harcamann parayla llebilir olmas ve retim faaliyetinin kapsamnn mamul veya hizmetin retilebilmesi iin kullanlan tm faktr harcamalarn kapsamas gerektiidir.2

Gider, bir iletmenin belirli bir dnemdeki mal teslimi veya retimi, hizmet kullanm ya da srekli ana i konusuyla ilgili dier ilemleri sonucunda iletmenin z kaynaklarnda meydana gelen azallardr. Faydas tkenmi maliyetlere de gider denir.3

Harcama; herhangi bir amala iletme tarafndan denen nakdin, transfer edilen varln, katlanlan borcun veya sunulan hizmetlerin para cinsinden llm tutarlardr.4

Yaplan harcamalar nce maliyete, kullanldktan ve tketildikten sonra da gidere dnmektedir. Ancak her harcama gider nitelii tamad gibi, her gider de harcama gerektirmez.5

2.1.2. Maliyetlerin Snflandrlmas

letmelerin, maliyetlerini daha kolay belirleyebilmeleri ve kontrol edebilmeleri asndan maliyetlerin snflandrlmas nemlidir. 1 Nasuhi Bursal, Ycel Ercan, Maliyet Muhasebesi: lkeler ve Uygulama, 8. bs., stanbul, Der Yaynlar, 2000, s. 3.2 A.e., s. 3-4.3 Nalan Akdoan, Tek Dzen Muhasebe Sisteminde Maliyet Muhasebesi Uygulamalar, 5. bs., Ankara, Gazi Kitabevi, 2000, s. 7.4 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 4.5 A.e., s. 9-10.

25

Maliyetlerin snflandrlmas yaplrken u sonularn elde edilmesi amalanmaldr:6

1. Maliyetler hzl, kolay, salkl bir biimde hesaplanabilmelidir.2. Etkili bir kontrole olanak salamaldr.3. Planlama ve karar verme bakmndan ynetim gereksinimleri

karlanabilmelidir.

Bu almada maliyetlerin snflandrlmas yaplan almann konusu asndan nemine gre yaplacaktr. Bu balamda maliyetlerin genel snflandrlmas yapldktan sonra, srasyla maliyetler iletme fonksiyonlarna gre, rnlere yklenme biimlerine gre ve maliyetlerin faaliyet hacmi karsndaki davranna gre snflandrlacaktr.

Tr ne olursa olsun -ticari, kr amac gtmeyen, imalat, perakendeci veya hizmet-tm iletmelerin faaliyetlerini gerekletirirken katlanmak zorunda olduklar eitli maliyetler bulunmaktadr ve bu maliyetler oluma ve snflandrlma biimleri iletmenin faaliyet gsterdii sektre gre farkllklar gsterebilmekle beraber, tm maliyetler z olarak ayndr.7

Maliyetleri genel snflandrrsak retim maliyetleri ve retim d maliyetler olarak ikiye ayrlr. retim d maliyetler de pazarlama ve ynetim maliyetleri olarak kendi iinde ikiye ayrlr.8

rn ve hizmetlerin retiminde ortaya kan direkt malzeme, direkt iilik ve genel imalat maliyetleri retim maliyetlerini oluturur. Direkt malzemeler, mamul yaps iine girip, mamuln temel esini oluturan ve dorudan doruya saptanmas teknik bakmdan anlaml saylabilecek malzemelerdir.9 Direkt iilik, bir sanayi

6 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 50.7 Ray H.Garrison, Eric W.Noreen, Managerial Accounting, 9. bs, y.y., The McGraw-Hill Companies, Inc., 2000, s. 45.8 A.e., s. 44.9 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 82.

26

iletmesinin temel retim konusunu oluturan mamul veya hizmeti meydana getirmek iin harcanan ve imalata dorudan yklenebilen iiliktir.10 Genel retim maliyetleri ise direkt malzeme ve direkt iilik dnda kalan ve retimle ilgili olan maliyetlerdir.11 Genel retim maliyetleri, retim faaliyeti iin katlanlan ancak mamulle dorudan ilikilendirilmesi mmkn olmayan maliyetlerdir.

retim d maliyetler ise, retim faaliyetiyle dorudan ilgili olmayan, ancak iletmenin faaliyetlerini srdrebilmesi iin katlanmak zorunda olduu maliyetlerdir.Pazarlama maliyetleri rnlerin sat ve mteriye ulatrlmas srecinde ortaya kar ve nakliye, depolama ve dier datm maliyetleri yannda sat tutundurma ve mevcut mterileri koruma maliyetlerini de ierir. Genel ynetim maliyetleri, iletmenin idare edilmesi, personel ynetimi, hukuki ilikiler gibi faaliyetler nedeniyle ortaya kar. 12

Maliyetlerin genel snflandrlmasyla ilgili yukardaki snflandrmalar tamamlayan nemli bir ayrm da maliyetlerin mamul maliyetleri ve dnem maliyetleri olarak snflandrlmasdr.13 Dnem maliyetleri gelir tablosunda yer alan ve satlan maln maliyeti dndaki tm maliyetleri ifade eder. Dnem maliyetlerinin gelecek dnemlerin gelirlerinin elde edilmesine katkda bulunmadklar kabul edilir bu nedenle olutuklar dnemin gelirleri ile ilikilendirilmek suretiyle ilgili hesap dneminin giderleri olarak ele alnrlar (nk gelecekte dnem gelirlerinin kazanlmasndaki katklar bilinemez). Bu maliyetlerin olutuklar dnemde giderletirilmesi dnemsellik ilkesi ile uyumu salar (veya dnemin gelirlerinin dnemin giderleri ile karlatrlmasn salar). malat irketlerinin gelir tablolarndaki dnem maliyetleri, retim d tm maliyetlerini ifade eder (rnein ynetim ve sat-datm maliyetleri). Ticaret iletmeleri iin dnem giderleri yeniden satlmak zere alnan ticari mallar ile ilikili olmayan tm maliyetlerdir. Sat elemanlarnn maalar ve reklam maliyetleri gibi maliyetler dnem

10 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 129.11 A.e., s. 159.12 L. Gayle Rayburn, Cost Accounting: Using a Cost Management Approach, 6. bs, y.y., Times Mirror Higher Education Group, Inc., 1996, s. 27. 13 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 62.

27

maliyetlerine rnektir. Hizmet iletmelerinde stoklanabilir maliyetler olmadndan, bunlarn tm maliyetleri gelir tablolarnda dnem maliyeti olarak gsterilir.14

Mamul maliyetleri, bir mamule yklenebilen maliyetler olup direkt iilik ve direkt malzeme ile genel retim maliyetlerinden oluur. Mamul maliyetlerini dnem maliyetlerinden ayran en nemli husus, mamul maliyetlerinin, retilen mamul retildii dnemde satlmaz ise o dnemde giderlemeyecei, mteakip mali ylda satld zaman giderleeceidir. Bu nedenle mamul maliyetlerine stoklanabilir maliyetler de denir. Stoklanabilir maliyetler bir mamuln maliyetine giren ve

katlanldnda bilanoda varlklar arasnda gsterilen ve ancak o mamul satldnda satlan mamuln maliyetine dnen maliyetlerdir. malat iletmeleri iin tm retim maliyetleri stoklanabilir maliyetlerdir. ticaret iletmelerinde stoklanabilir maliyetler bir deiiklik yaplmadan satlan ticari mallarn satn alma maliyetleridir. Bu maliyetler ticari maln satn alma maliyeti ile katlanlan al navlunu, sigorta ve benzeri dier maliyetleri kapsar. Hizmet iletmelerinde stoklarn bulunmamas herhangi bir stoklanabilir maliyet olmad anlamna gelir.15

retim d maliyetler iinde bulunduklar dnemde giderletikleri iin uygulamada sat, datm ve pazarlama ile genel ynetim maliyetleri terimi yerine sadece sat, datm ve pazarlama ile genel ynetim giderleri kavram kullanlr.

Maliyetleri iletmelerin fonksiyonlarna gre snflandrrsak; tedarik, retim, sat, ynetim ve finansman maliyetleri olarak be gruba ayrlabilir. Maliyetleri iletmelerin fonksiyonlarna gre snflandrmadaki ama, retim maliyetlerine girecek maliyetlerle bunlarn dnda kalan maliyetlerin ayrlmasna olanak vermesidir. 16

Maliyetleri yklenme biimlerine gre snflandrrsak maliyetleri direkt maliyetler ve endirekt maliyetler olarak iki gruba ayrabiliriz. Mamul maliyetlerine 14 Charles T. Horngren, Srikant M. Datar, George Foster, Cost Accounting, 12. b.s., New Jersey Pearson Education, Inc., Upper Saddle River, 2006, s. 38.15 A.e.16 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 52-53.

28

dorudan doruya yklenebilen maliyetlere o mamul iin direkt maliyetler denir.17

Bir maliyetin direkt maliyet olarak nitelendirilmesi iin mamuln veya hizmetin

retiminde kullanlan malzemenin miktarnn veya allan iilik saatinin ile ilgili olmas, kullanlan malzemenin miktar ile allan iilik saatinin mamulde kalmas ve bunlarn parasal deerlerinin kesin olarak tespit edilebilmesidir. Direkt malzeme ve direkt iilik maliyetleri, direkt maliyetlerdir. Endirekt maliyetler retim konusu olan mamul veya hizmete dorudan yklenemeyen, ancak uygun datm ltleri ile dolayl yklenen maliyetlerdir. Bu maliyetleri de nitelikleri bakmndan iki gruba ayrma olana vardr:18

1. Yapldklar yer bakmndan dolayl saylan maliyetler,2. Nitelikleri veya kavranmalarndaki mali ve teknik glkler dolaysyla

dolayl saylan maliyetler.

Faaliyet hacmi karsndaki davranlarna gre maliyetler deiken maliyetler, sabit maliyetler ve yar deiken maliyetler olarak e ayrlrlar. Faaliyet hacmi, retilen birim says, satlan birim says, kat edilen kilometre, tanan ton miktar, bask says, allan saat says gibi eitli ekillerde ifade edilebilir.

Deiken maliyetler, retim miktar ne olursa olsun, bir mamul birimi iin hep ayn nicelikte kalan maliyetlerdir.19 Bir mamul veya hizmetle ilgili deiken maliyetler, o mamul veya hizmetin direkt malzeme maliyetleri, direkt iilik deiken maliyetleri ile genel retim maliyetlerinin bir ksmdr.

Belirli bir zaman dnemi iinde, faaliyet hacminin azalp oalmasna karn, toplam olarak ayn kalan maliyetlere sabit maliyetler denir.20 Makine amortismanlar, sigorta giderleri ve kira demeleri sabit maliyetlere rnektir. Belirli bir dnem iinde

sabit maliyetlerin ne kadar olaca iletme ynetimi tarafndan tespit edilir, baka bir dnemde sabit maliyetlerde art olabilir. Ayrca sabit maliyetler, belirli faaliyet 17 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 5318 A.e., s. 54.19 A.e., s. 57.20 A.e., s. 55.

29

hacminde sabit kalrlar, bu faaliyet hacminin almas durumunda sabit maliyetlerde deiiklik olur. Genel retim maliyetlerinin nemli bir ksm sabit maliyetlerdir.

Yar deiken maliyetler, sabit ve deiken maliyetleri toplam olarak bnyesinde barndran maliyetlerdir. Yar deiken maliyetin sabit ksm, bir faaliyetin yaplabilmesi iin bulundurulmas gereken kapasitenin maliyetini, deiken ksm ise mevcut kapasitenin kullanm sonucunda katlanlan maliyetini ifade eder. Yar deiken maliyetlerin en sk rastlanan rneklerinden biri tamir-bakm hizmetlerinin maliyetidir.21

2.2. MALYET MUHASEBES

Maliyet muhasebesinin tanm, amalar, maliyet trleri, yerleri ve datmlarna ait aklamalara aada yer verilmektedir.

2.2.1. Maliyet Muhasebesinin Tanm

Maliyet muhasebesi, mal ve hizmetlerin retimi ile ilgili direkt ve endirekt

maliyetlerin eitli unsurlarn saptar, tanmlar, ler, raporlar ve analiz eder.22

Maliyet muhasebesi iletmelerin faaliyetleri sonucu oluan maliyetlerin kaytlarnn tutulmas, iilik hak edilerinin hesaplanmas ve demelerin yaplmasn salamak ve ilgili kaytlarn tutulmas; maliyet standartlarnn saptanmas ve gelitirilmesi; maliyet tahminlerinin yaplmas ve keif fiyatlarnn belirlenmesi ilemlerinden olumaktadr. 23

Maliyet muhasebesi hem ynetim muhasebesi hem de finansal muhasebe iin

bilgiler salar. Maliyet muhasebesi bir iletme tarafndan edinilen veya kullanlan kaynaklarn maliyeti ile ilgili finansal ve finansal olmayan bilgileri lmler, analiz

21 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 60-61.22 Rayburn, a.g.e., s. 4.23 Fahir Bilginolu, Muhasebe Organizasyonu, stanbul, stanbul niversitesi letme Fakltesi Muhasebe Enstits Yayn No: 54, 1988, s. 49.

30

eder ve raporlar. rnein bir mamuln maliyetinin hesaplanmas ayn zamanda finansal muhasebe iin stok deerlemede, ynetim muhasebesi iin ise karar almada (rnein teklif edilecek mamullerin belirlenmesi) kullanlacak bilgiler salayan bir maliyet muhasebesi ilevidir. Modern maliyet muhasebesi yaklamna gre maliyet bilgilerinin elde edilmesinin amac ynetsel kararlarn alnmasna yardmc olmaktr. Dolaysyla ynetim muhasebesi ile maliyet muhasebesi arasnda kesin bir ayrm bulunmamaktadr.24

Maliyet muhasebesi, maliyet trlerinin olu yerleri ve ilgili olduklar mamul ve hizmet cinsleri bakmndan saptanmasna ve izlenmesine yarayan bir hesap ve kayt dzenidir.25 Maliyet muhasebesi olarak dzenlenecek hesap ve kayt sisteminin organizasyon ekli ve kapsam aadaki faktrlere gre deiir:26

- letmenin teknik yaps,- letmenin retim politikas,- letmenin bykl,- Ynetimin maliyet muhasebesinden istedii bilgiler.

Bir iletmenin maliyet muhasebesi sistemi, ncelikle o iletmenin retim tekniinden etkilenecektir. Bir retim iletmesinin maliyet muhasebesi sistemi ile bir hizmet iletmesinin maliyet muhasebesi sistemi, bu iletmelerin yaplar gerei birbirinden farkl olacaktr. letmenin retim politikas da maliyet sistemini etkileyen bir dier faktrdr. Bir iletmede retilen mamullerin eidi snrl sayda olmas durumunda ihtiya duyulacak maliyet muhasebesi sistemi ile retilen mamullerin ok deiik trde olmas durumunda ihtiya duyulacak maliyet muhasebesi sistemi yine birbirinden farkl olacaktr. lk durumda daha dk maliyetli ve daha basit bir maliyet muhasebesi sistemi yeterli olacak iken ikinci

durumda daha karmak bir sistemin kurulmas zorunlu olacaktr. letmenin bykl de maliyet muhasebesi sistemini etkileyen en nemi faktrlerden biridir,

24 Horngren, Datar, Foster, a.g.e., s. 2.25 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 14.26 A.e., s. 24.

31

iletme bydke daha ayrntl ve daha profesyonel maliyet muhasebesi sistemine ihtiya duyulacaktr. Ynetimin maliyet muhasebesi sisteminden istedii bilgiler de iletmenin maliyet muhasebesi sistemini nemli lde etkileyen bir faktr olmaktadr, istenilen bilgilerin karmakl arttka maliyet muhasebesi organizasyonun yaps da deiir ve geliir.

2.2.2. Maliyet Muhasebesinin Amalar

Maliyet muhasebesinin balca amalar aadaki gibidir27

1. Birim maliyetini saptamak,

2. letme faaliyetlerini kontrole yardmc olmak,3. Planlamaya yardmc olmak,4. Alnacak kararlara yardmc olmaktr.

retilen mamul veya hizmetin birim maliyetinin doru bir ekilde hesaplanabilmesi iin maliyet kalemlerinin ncelikle doru saptanmas gerekmektedir. Birim maliyetin doru tespit edilmesi; mamul veya hizmetin sat fiyatnn belirlenmesinde, elimizde dnem sonunda kalan stoklarn maliyetlerinin belirlenmesinde, faaliyet gelirimizin ortaya konmasnda ve iletme dna verilecek bilgilerin ortaya kmasnda nemlidir. Maliyet muhasebesinin bir dier amac olan iletme faaliyetlerini kontrole yardmc olmak, iletme yneticilerinin mamul ve hizmetleriyle ilgili karar vermelerinde ve iletmenin retimle ilgili giderlerini kontrol etmede nemli bir rol oynar. letme gemi dnemdeki verilerden yararlanarak, gelecee ynelik bir takm planlar yapmaldr ki ileride ne olacan tahmini olarak grebilsin. Maliyet muhasebesinin amalarndan drdncs alnacak kararlara yardmc olmaktr, retimle ve hizmetle ilgili kararlarn verilmesi asndan maliyet muhasebesi sistemi ok nemli bir rol oynar.

27 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 14.

32

Maliyet muhasebesinin birincil grevi, dnemin retim faktr kullanm (maliyetler) ile dnemin retim sonularn (mal ve hizmetler) karlatrmaktr. Bu karlatrma sonucunda retim faaliyetinin etkinlii ve rnlerin baars belirlenmi olur. 28

Maliyet muhasebesindeki i ak; maliyetlerin tr olarak belirlenmesi, maliyetlerin yapldklar veya ilgili olduklar yerlere gre datlmas ve maliyetlerin mamullere yklenmesidir. Maliyetler nce birim maliyetlemeye uygun bir

snflamaya sokulur. Sonra retim faaliyetinin yld yerlere (merkezler, daireler) datlr ve nihayet ilgili rnlere yklenir. Bu son aama birim maliyetleme diye de anlr.29

2.2.3. Maliyet Trleri

letmede tketilen tm faktr byklklerinin (maliyet) trleri itibari ile saptanmas gerekir. retim faktrleri kullanmna bal olarak oluan maliyetler sekiz snfa ayrlmtr:30

0 lk Madde ve Malzeme Giderleri1 i cret ve Giderleri2 Memur cret ve Giderleri

3 Dardan Salanan Fayda ve Hizmetler4 eitli Giderler5 Vergi, Resm ve Harlar

6 Amortismanlar ve Tkenme Paylar7 Finansman Giderleri

28 Fahir Bilginolu, letmelerde Maliyet-Karn Planlanmas ve Kontrol (Mhendisler in), stanbul, stanbul niversitesi letme Fakltesi Yayn No: 265, 1996, s. 34.29 A.e.30 A.e., s. 28.

33

Birim maliyetleme teknii asndan, malzeme ve iilikler, direkt ve endirekt alt ayrmna tabi tutulur. 31

2.2.4. Maliyet Yerleri

Maliyet yeri (veya maliyet merkezi) dendii zaman, maliyetlerin katlanld ve/veya yklendii hesap birimleri akla gelir; bir maliyet yerinin balca zellii vardr:32

1. Maliyetleri bnyesinde toplamak ve bunlardan mamullere yklenecek maliyet

paynn saptanmasna olanak vermek.2. Maliyetlerin ortaya ktklar veya datldklar yerler bakmndan

kontroln kolaylatrmak.3. Maliyetlerin maliyet yerleri itibariyle planlamasna olanak vermek.

Bir iletmenin maliyet yerlerinin neler olacana karar verirken iletmenin retim sreleri ve ynetimin istedii bilgiler de gz nne alnr. Dolaysyla, maliyet yeri ile kast edilen, maliyetlerin fiziki bir yere veya belirli bir departmana

yklenmesi deildir. Maliyet yerleri tespit edilirken gz nne alnmas gereken en nemli faktr, maliyetleri mamullere ykleme olanadr.33 Maliyet yerleri tespitinde dikkate alnan dier faktrler ise iletmenin retimle ilgili zellikleridir. letme ynetiminin ne kadar ayrntl bilgi istedii, iletmenin bykl ve iletmenin faaliyet gsterdii sektrn zellikleri de maliyet yerlerinin tespit edilmesinde dikkate alnmas gereken hususlardr. Eer iletmenin birden fazla yerde retim tesisi veya ynetim birimi var ise, veya kendisine bal ubeleri ile alyorsa, iletmenin corafi yerleim zellikleri de dikkate alnarak maliyet yerleri tespit edilebilir.

Mamulleri maliyetlere ykleme olanana gre retim faaliyetleri ile ilgili maliyetler yerleri aadaki gibi belirlenebilir:34

31 Bilginolu, letmelerde Maliyet-Karn Planlanmas ve Kontrol (Mhendisler in), s. 28. 32 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 193.33 A.e., s. 194.34 A.e.

34

1. Esas retim maliyet yerleri

2. Yardmc retim maliyet yerleri3. Yardmc hizmet maliyet yerleri4. retim ynetimi maliyet yerleri

Esas retim maliyet yerleri retim iinin fiilen yapld teknik nitelerdir. Yardmc retim maliyet yerleri,iletmenin asl faaliyet konusu dnda kalan, fakat retimin teknik bir gerei olarak veya ekonomik adan yararl bulunduu iin yine iletme iinde retilen baz rnler zerinde alan teknik nitelerdir.35

Yardmc hizmet maliyet yerleri ise esas veya yardmc mamuller zerinde allmayan ancak retim faaliyetinin yaplabilmesi iin gerekli faaliyetlerin yapld yerlerdir. retim ynetimi maliyet yerleri ise iletmenin retim faaliyetlerinin ynetim ve organizasyonlarnn yapld maliyet yerleridir.

2.2.5. Maliyet Datmlar

Birim maliyet hesaplanmasnda iletmenin maliyet trleri saptandktan ve maliyet yerleri belirlendikten sonra nc olarak, maliyetlerin datm yaplmaldr. Maliyet datm denilince ayr datm sz konusudur, bu datmlar;

1. Maliyet trlerinin maliyet yerlerine datlmas,2. Yardmc maliyet yerlerinde toplanan maliyetlerin esas maliyet yerlerine

datlmas,3. Esas maliyet yerlerinde toplanan maliyetlerin mamullere datlmasdr.

Maliyet datmlar yaplrken maliyet yerlerinin ve maliyet trlerinin yerletirildii maliyet datm tablolarndan faydalanlr.

35 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 195.

35

Birinci datm olarak adlandrlan maliyet trlerinin maliyet yerlerine datmnda, maliyet tr ile maliyet yeri arasnda direkt bir iliki varsa yani maliyet trnn hangi maliyet yerine ait olduu kesin olarak tespit edilebiliyorsa, sz konusu maliyet, ilgili olduu maliyet yerine direkt olarak yklenir. Maliyet tr ile maliyet yeri arasnda direkt bir iliki bulunamyorsa, eitli datm anahtarlar kullanlarak sz konusu maliyet ilgili olduu maliyet yerine yklenir.

Datm anahtarlar, maliyet ile maliyet yerleri arasnda direkt olarak iliki kurulamamas durumunda ortaya kan ortak maliyetlerin maliyet yerlerine datmnda kullanlabilecek en uygun ltlerdir. Bu ltler, yz lm, hacim, alan says, saat, kilo-watt saat, makine saat gibi ltler olabilir.

kinci datm olarak adlandrlan yardmc maliyet yerlerinde toplanan maliyetlerin esas maliyetlere datm iin kullanlabilecek yntemler unlardr:36

1. Direkt Datm Yntemi2. Kademeli Datm Yntemi3. Matematik Yntem

Direkt datm ynteminde yardmc maliyet yerlerinin maliyetleri dorudan esas maliyet yerlerine datlr. Bu yntemde yardmc maliyet yerlerinin birbirleriyle olan hizmet alverileri dikkate alnmaz, dolaysyla yardmc maliyet yerleri kendilerine ve kendilerinden sonra gelen yardmc maliyet yerlerine pay veremezler.

Kademeli datm ynteminde ise maliyet datm tablosu oluturulurken yardmc maliyet yerleri, dier yardmc maliyet yerlerine en ok hizmet vermelerine ve kendisine yklenmi olan maliyet tutarnn yksekliine gre soldan saa doru sralanr. Bundan sonra en soldan itibaren saa doru yardmc ve esas maliyet yerlerine maliyetleri datlmaya balanr. Her yardmc maliyet yerinin datm bittiinde yardmc maliyet yerinin kendi maliyeti ile kendisinden nce gelen

36 Rayburn, a.g.e., s. 96.

36

yardmc maliyet yerlerinden ald maliyetler toplanarak datma devam edilir. Bu yntem yardmc maliyet yerleri aralarndaki ilikileri tek tarafl olarak ele alr. Bu datm ynteminde geriye dnp maliyet datmak sz konusu deildir. Uygulanmasndaki basitlik ve direkt datma gre daha doru bilgi vermesi nedeniyle uygulamada en ok kullanlan yntemdir.

Matematik datm ynteminde ise yardmc maliyet yerlerinin aralarndaki ilikiler de gz nne alnarak maliyet datm yaplr. kinci datmda en doru sonucu verecek olan datm yntemidir. Ancak bu yntemin uygulanmasnn kademeli datma gre daha karmak olmas nedeniyle daha az tercih edilir.

nc datm olarak adlandrlan esas maliyet yerlerinde toplanan maliyetlerin mamullere datmnda, esas maliyet yerlerinde toplanan maliyetler retilen birim says gibi uygun datm anahtarlar belirlendikten sonra mamullere yklenerek birim maliyet bilgileri elde edilir.

Bir maliyet datm tablosu aadaki gibi olmaldr:37

Tablo 1. Maliyet Datm Tablosu

Maliyetler (YTL) Yardmc Maliyet Yerleri

Esas Maliyet Yerleri Toplam

A B 1 2 3 4

I.Toplam xxx xxx xxx xx xx xx

x x x x x

x x x x

xxx

xx

xx

II. Toplam xxx

xxx

xxx

xxx

xxx

Maliyet Ykleme Hadleri x x x x

37 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 207.

37

2.3. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA MALYET MUHASEBES

Uluslararas karayolu yk tamacnda maliyet muhasebesi konusu; nemi, amalar, birim maliyet, zellikleri ve karlalan zorluklar, maliyet trleri ve snflandrlmas, maliyet yerleri ile datmlarna ait aklamalara aada yer verilmektedir.

2.3.1. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Muhasebesi ve nemi

Maliyet muhasebesi karmak yapdaki iletmeler iin ve stok deerlemeye yardmc olmak amacyla ortaya kt. Bu yzden maliyet muhasebesi denildii zaman ilk akla gelen uygulama alan sanayi iletmeleridir. Hizmet iletmelerinde retim, hizmetin sunulduu anda gerekleir ve hizmet iletmelerinde retim stoklanamaz. Hizmet iletmeleri yap olarak karmak iletmeler olmasalar da bu iletmelerin kendilerine zg sorunlar vardr ve maliyet muhasebesinin sunduu fonksiyonlara gereksinim duyarlar. Hizmet iletmeleri de sanayi iletmelerinde olduu gibi rettikleri hizmetin maliyetini bilmek isterler. Hizmet iletmeleri teknik verimlilikleri kontrol etme, kapasite planlama, fiyat saptama gibi konularda maliyet

bilgisini ortaya koymak iin maliyet muhasebesini kullanr.38

Uluslararas karayolu yk tamacl iletmeleri de hizmet reten iletmelerdir. Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde de maliyet muhasebesinin nemli bir yeri vardr. Bu iletmelerde maliyet belli bir dnem ierisinde verilen hizmet iin katlanlan tm giderlerin toplam hizmet miktarna blnmesi ile ortaya kmaz. Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinin de kendine zg maliyetleme zellikleri vardr.39 rnein; ayn arala farkl

38 Feryal Orhon, Ulatrma letmelerinde Maliyet Muhasebesi, stanbul, 2. bs., Ekonomik ve Bilimsel Yaynlar Ltd. ti. No.7, 1983, s. 137.39 A.e.

38

gzergahlara yaplan seferlerde mesafelerde farkl olaca iin araca ait sabit giderlerin nasl datlaca gibi. Tamaclk sektrnn gelien bir sektr olmas ve tamaclk trlerinin birlikte kullanlmas uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyet muhasebesinin nemini arttrmaktadr. Dier iletmelerde olduu gibi uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde de kaynaklarn etkin ve verimli kullanlabilmeleri ancak maliyet muhasebesi sistemlerinin dzgn ileyii ile mmkndr.

2.3.2. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Muhasebesinin Amalar

Uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyet muhasebesinin esas amalarndan biri, verilen tamaclk hizmetlerinin her birinin kaa mal olduunu tespit etmektir. Verilen tamaclk hizmetleri birbirine benzer olabilir; fakat hepsi ayr ayr ele alnr. Her birinin tr, zellii, tanan miktar, tamacln yapld gzergah farkldr. rnein; kuru yk tamacl ile frigorifik yk tamacl arasnda ara donanm ve tama koullar asndan farkllklar vardr. Tamaclk hizmeti veren iletmeler, dnem ierisinde tamaclk yaptklar hatlarn maliyetlerini ve bu hatlarn getirisini grmek ister; nk bir sonraki dnem iin plan yaplrken hangi hatlara arlk vermeleri gerektiini, hangi hatlar kapatmalar gerektiini ancak hat maliyetlerini grerek ortaya karabilir.40

Bir dier ama katlanlan maliyetlerin gerek trleri gerekse ortaya ktklar yerler olarak denetlenmelerine yardmc olabilmektir.41 Maliyet trleri bakmndan mantkl bir snflandrma yapld zaman hangi maliyet trlerinin daha arlkl olduu, hangi maliyetlerin kontrol altna alnmas gerektii daha kolay saptanabilir. Maliyetlerin nerelerde ortaya ktnn kontrol de ancak maliyet trlerinin zelliklerinin bilinmesi ile mmkn olur.

40 Feryal Orhon, Ulatrma letmelerinde Maliyet Muhasebesi, stanbul niversitesi letme Fakltesi Muhasebe Enstits Dergisi, Say: 20, Mays 1980, s. 25.41 A.e.

39

Yukarda belirtilen iki ilevin baarlmas , ynetimin planlama ve karar alma ilevlerine yardmc olmaktadr. Hatlarn almas, hatlarn kapatlmas, eskimi aralarn yenilenmesi kararnn alnmas uygun aralarn kullanlmas, aralarda alan ofrlerin dalmnn yaplmas, ksacas tamacln verimli bir ekilde yaplabilmesi ancak iyi bir plan ve iyi bir maliyet kontrol ile mmkn olur.

2.3.3. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Birim Maliyetin Hesaplanmasndaki Amalar

Uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleme sisteminin kullanlmasnn temel amalar operasyonun (retilen hizmetin) denetimi ve kontrol ile ihtiya duyulan btelerin dzenlenmesidir. Tamaclk hizmeti ile ilgili detaylarn bilinmesi operasyonun kontrolnn yan sra uygun zamanda operasyon ile ilgili deiikliklerin yaplabilmesi iin ok nemlidir. 42

Uluslararas karayolu yk tamaclnda yaplan tamalar esnasnda herhangi bir problemle karlalmamasn salayacak iyi bir maliyetleme sisteminin nemli durumu vardr;43

1. Bir eyin yanl olduunun hzl bir ekilde saptanmas;2. Problemin nereden kaynaklandnn tehis edilmesi;3. Bir takm arelerin bulunmas ve problemin zlmesi.

Uluslararas karayolu yk tamaclnda retilen hizmetin birim maliyetinin doru ve gvenilir olarak saptanmas, iletmelerin ksa ve uzun vadeli ama ve hedeflerinin belirlenmesinde nemlidir. Hedeflere ulamak iin yaplmas gereken planlarda, planlarn uygulanmasnda ve sonularn yorumlanmasnda maliyet analizlerine ihtiya duyulmaktadr. Ayrca iletme ynetiminin maliyetlerini bilmesi yaplacak tamalar iin fiyat tekliflerinin verilmesinde ve rekabette nemlidir. 42 Alan Rushton, John Oxley, Phil Croucher, The Handbook Of Logistics and DistributionManagement, Great Britain, Bell & Bain Ltd., 2000, s. 387-388.43 A.e., s. 389.

40

letme ynetiminin alaca kararlarda finansal raporlama amac ile hazrlanan tablolar yetersiz kalmaktadr; nk hazrlanan finansal tablolar Vergi Usul Kanunu erevesinde belirli kurallara gre hazrlanmaktadr. letmelerin verecekleri kararlar ile ilgili spesifik ve ayrntl bilgilere ihtiyalar vardr. Bu ihtiyalar karlamak iin iletmelerde maliyet ve ynetim muhasebesi ile ilgili konularda alacak kiilere ihtiya duyulmaktadr.

Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde tamaclk hizmeti verilecek lkelerin belirlenmesi, tamaclk tiplerinin belirlenmesi, gzergahlarn belirlenmesi v.b.g. konularda karar verebilmek iin verilen hizmetlerin birim

maliyetlerinin bilinmesi ok nemlidir.

2.3.4. Uluslararas Karayolu Yk Tamacl letmelerinde Maliyet Muhasebesinin zellikleri ve Karlalan Zorluklar

Uluslararas karayolu yk tamacl iletmeleri hizmet iletmeleridir. .Bir hizmet iletmesinin maliyet muhasebesi sistemi, ticaret ve imalat iletmelerinin maliyet muhasebesi sistemlerinden farkldr. Bir ticaret iletmesinin maliyet muhasebesi asndan en nemli kalemi ticari mallardr, bir imalat iletmesinin maliyet muhasebesi sistemi ticaret iletmesinden daha karmak olup direkt malzeme, yar mamul ve mamul stoklar ile imalat ile ilgili dier hesaplar bu tip iletmeler iin nem arz etmektedir. Hizmet iletmelerinde ise ticari stok ve yar mamul stok bulunabilir, ancak tamamlanm mamul stoku bulunmaz, bunun nedeni bu iletmelerin stoklarn rettikleri hizmetin ayrlmaz bir paras olduu iin tutmalar ve ticari stok ve yar mamullerinin hizmet retimi srasnda tketilmesidir.44 Hizmet, fiziksel olmayan ve depolanamayan bir kt olduu iin hizmet maliyetini en doru ekilde hesaplayabilmek iin bu tip iletmelere uygun bir muhasebe sistemi arttr.

44 Rayburn, a.g.e., s. 25.

41

Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde tamaclk maliyetlerinin hesaplanmasnda eitli zorluklar bulunmaktadr ve yeterli bir muhasebe sisteminin kurulabilmesi iin uygun bir muhasebe sistemi, yetki ve

sorumluluklarn iyi belirlendii rgt yapsnn bulunmas gerekmektedir.

Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinin muhasebe zellikleri unlardr:45

- Her aracn her seferi, o aracn ad ve sefer numarasnn tayan zel bir hesap zerinde incelenir.

- letmelerin sabit varlklara ait amortismanlar bilanoda byk yer tutar.- letmelerin bilanolarndaki varlklarn yaklak % 80-90 nn sabit varlklar; %10-20sini ise dnen varlklar oluturur.- letmelerde ara seferinin bitecei tarih bilinmediinden, gelirler ile giderleri seferin tamamlanm ve tamamlanmam blmleri arasnda uygun bir ekilde paylatrmak gtr.- letmelerde her seferin ayr bir muhasebesinin yaplmas zorunludur.- Sefer hesap dnemi sonuna kadar bitmemise seferin toplam gelir ve giderleri dnem kar ve zarar hesabna aktarlmadan nce dorudan gelecek dneme aktarlr.

Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde maliyet muhasebesi sisteminin oluturulmasnda karlalan balca zorluklar unlardr; Hizmet iletmeleri olduu iin kt tanm yapmak zordur, mevcut muhasebe kayt sistemi maliyet muhasebesi sistemine uyumlu deildir, maliyet trlerinin hepsinin tespiti mmkn deildir, sefer esnasnda kayt d birok harcama yaplabilir, maliyetlerin datmnda kullanlan maliyet datm anahtarlar her zaman en uygun datm anahtar olamayabilir, sefer esnasnda doldurulmas gereken formlar maliyet muhasebesi sistemine aktarlrken problemler yaanabilir.46

45 Yusuf Srmen, Uluslararas Karayolu Yk Tama letmelerinde Muhasebe lemleri, Vergi Dnyas Dergisi, Haziran 1996, s. 100. 46 Rushten, Oxley, Croucher, a.g.e., s. 388.

42

Uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleme sistemi drt aktiviteden oluur:47

1. Tm maliyet trlerinin tespiti

2. Her maliyet trnn pazara (rnein; London-Glasgow/Edinburgh), gzergaha, ara tipine ya da tanan yke gre snflandrlmas

3. Maliyetlerin yaplan tamaya datm iin uygun datm anahtarlarnn tespiti.

4. Maliyetlerin maliyet tayclarna (ton, kilometre gibi) yklenmesi.

2.3.5. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Trleri ve Maliyet Trlerinin Snflandrlmas

Tamaclk iletmeleri hizmet reten iletmelerdir. Tamaclk iletmelerinde retilen hizmet annda tketildii ve stoklanamad iin ticaret ve retim iletmelerinin aksine, hizmet retim maliyetine giren maliyetler stoklarda kalarak takip eden dnemlere devredilmemektedir. Dolaysyla hizmet retim maliyetleri hizmet retim sreci balad anda giderlemektedir.

Maliyet trleri maliyet muhasebesinden beklenen amalar dorultusunda snflandrlmaldr. Bu snflandrlma yaplrken; maliyetlerin hzl, kolay ve doru bir ekilde hesaplanmasna ve planlama, karar verme aamasnda yneticilere yardmc olmas gerekir. Ayrca maliyet trlerinin tespiti ve snflandrlmas, iletmenin maliyet bnyesini ve bnyedeki deiiklikleri yanstabildii lde ynetimin kontrol fonksiyonuna yardmc olur. Maliyetlerin ayrntl bir ekilde snflandrlmas ayrntl analizlerin yaplabilmesini mmkn klar. Snflandrlma yaplrken ayn gruba girecek maliyetlerin doru tespit edilmesine, hizmet

47 David A. Hensher, Ann M. Brewer, Transport, An Economics and Management Perspective, Great Britain, The Bath Press, Bath, 2001, s. 120-121.

43

birimlerine ve verilen hizmet tiplerine doru bir ekilde yklenebilmesine olanak vermelidir. 48

Uluslararas karayolu yk tamacnda maliyetler farkl ltlere gre snflandrlabilir. Maliyetlerin cinslerine gre, faaliyet hacmi karsndaki davranlarna gre (sabit-deiken maliyetler) , maliyetlerin yklenme biimlerine gre (direkt-endirekt maliyetler) ve iletmenin fonksiyonlarna gre snflandrlabilir.

Maliyetlerin cinslerine gre snflandrlma yaplrken, maliyetler retim maliyetleri ve retim d maliyetler olmak zere iki gruba ayrlr.Yaplan hizmet ile ilgili tm maliyetler hizmet retim maliyeti ad altnda toplanr. retim d maliyetler de pazarlama ve genel ynetim giderleri ve finansman giderleridir.

Maliyetlerin faaliyet hacmi karsndaki davranlarna gre snflandrmas maliyetlerin sabit maliyet ve deiken maliyet olarak ayrlmasdr. Bu ayrm maliyetleme sreci iin ok nemlidir. nk ortak maliyet niteliindeki maliyetlerin byk ounluu sabit maliyet olup, datm sorunu yaratr.49 Belirli bir zaman dnemi iinde, hizmet retim miktarndaki deimelere karn , toplam olarak ayn kalan maliyetlere sabit maliyetler denir. Sabit maliyetler, ksa zaman ierisinde deimeyen ve irketin almad dnemlerde bile ortaya kan maliyetlerdir.50

Uluslararas karayolu yk tamaclnda sabit maliyetler aracn kullanm ile ilgili olmayan maliyetlerdir. Sabit maliyetler tama hacminden direkt etkilenmeyen maliyetlerdir.51 Sabit maliyetler zamana bal maliyetlerdir.52 Toplam sabit maliyetler bir yl gibi uzun saylabilecek sre zarfnda deimez ve bir aracn belirli bir zaman aralnda yapt yol gibi ara aktivitelerinden etkilenmez.53 Uluslararas karayolu yk tamaclnda sabit maliyetler motorlu tatlar vergisi, kasko ve trafik

48 Orhon, Ulatrma letmelerinde Maliyet Muhasebesi, s. 144.49 A.e., s. 146.50 Donald J. Bowersox, David J. Closs, Logistical Management, The Integrated Supply Chain Process, McGraw-Hill Companies, Inc., 1996, s. 368.51 A.e.52 Orhon, Ulatrma letmelerinde Maliyet Muhasebesi , s. 204.53 Rushten, Oxley, Croucher, a.g.e., s. 390.

44

sigortas giderleri, amortisman giderleri, elektrik giderleri vb. maliyetlerdir. Deiken maliyetler belirli bir zaman dnemi iinde hizmet retim miktarndaki deimelere paralel olarak toplam maliyetlerin deitii maliyetlerdir. Deiken maliyetler, belirli zaman aralnda gerekleen faaliyet hacmi ile direkt ilikilendirilebilen maliyetlerdir. Uluslararas karayolu yk tamaclnda deiken maliyetler ara kullanldka ortaya kan maliyetlerdir. Deiken maliyetler direkt tama maliyetleri ve ykn hareketi ile birleik maliyetlerdir. Deiken maliyetler sefer sresi, tama kapasitesi ve kat edilen kilometre ile paralel olarak deiiklik gsteren maliyetlerdir. Uluslararas karayolu yk tamaclnda deiken maliyetler akaryakt giderleri, ara tamir-bakm giderleri, ofr cretleri vb. maliyetlerdir. Deiken maliyetler sadece ara kullanlmad zaman ortadan kalkan maliyetlerdir. zel durumlar dnda tama geliri en azndan deiken maliyetleri karlamaldr. 54

Maliyetleri iletmenin fonksiyonlarna gre snflandrabiliriz. Bunlar aracn hareket maliyetleri, terminal ve istasyon maliyetleri, bakm-idame ve onarm maliyetleri, genel ynetim maliyetleri, pazarlama maliyetleri ve sermaye maliyetidir.

Maliyetlerin fonksiyonlarna gre snflandrlmas hizmet retim maliyetleri ile bunun dnda kalan maliyetlerin kolayca ayrlabilmesini mmkn klar ve dolaysyla gelir analizlerinde kolaylk salar.55

Maliyetlerin yklenme biimlerine gre snflandrlma yaplrken maliyetler direkt maliyetler ve endirekt maliyetler olarak iki gruba ayrlr. Uluslararas karayolu yk tamaclnda direkt ve endirekt maliyetlere retim iletmelerinde olduu gibi kesin tanm veremeyiz. Bir maliyetin direkt ya da endirekt maliyet olmas o maliyete katlanlan merkeze gre deiecektir. Direkt maliyetler esas maliyet merkezleri ile dorudan ilikilendirilebilen maliyetlerdir. Endirekt maliyetler bir iin yaplmasyla meydana gelen ve esas maliyet merkezleri ile direkt olarak ilikilendirilemeyen maliyetlerdir.56 Endirekt maliyetler belirli datm anahtarlar kullanlarak retilen hizmete yanstlr, bylece filodaki aralara eit olarak datlr. Yolcu ve yk tama 54 Donald J. Bowersox, David J. Closs, M.Bixby Cooper, Supply Chain Logistics Management, McGraw-Hill Companies, Inc., 2002, s. 358.55 Orhon, Ulatrma letmelerinde Maliyet Muhasebesi, s. 145-146.56 Rushten, Oxley, Croucher, a.g.e., s. 390.

45

esas maliyet merkezi olarak kabul edildiinde yolcu otobslerinin amortisman dolaysz maliyettir. Ancak esas maliyet merkezi olarak sefer kabul edildiyse, ayn maliyet kalemi dolayl maliyettir; nk o sefere den amortisman pay bir datm anahtar ile sefere yklenecektir.57

Uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleri yklenme biimlerine gre snflandrrsak maliyetleri hesaplama ve datmada doru sonular elde ederiz. Maliyetleri yklenme biimlerine gre snflandrdmzda direkt maliyetler ve endirekt maliyetler olarak iki gruba ayrrz. Ayrca genel ynetim giderlerinin retilen hizmetin maliyeti ierisinde ok nemli bir pay bulunmaktadr. Uluslararas karayolu yk tamaclk iletmelerinin esas ve tek faaliyet konusu tamaclktr. letmelerin tek gelir kayna da tama sonunda elde ettikleri hizmet gelirleridir. Yaplan herhangi bir tamada, tama ile ilgili maliyetlerin yan sra genel ynetim giderlerinin de o tamadaki pay tespit edilebilmelidir ki tama sonucunda elde edilecek hizmet geliri ile iletme yapm olduu hizmet ile ilgili tm maliyetlerini karlayabilsin. Dolaysyla uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleri direkt maliyetler ve endirekt maliyetler toplam retilen hizmetin maliyetini, retilen hizmetin maliyeti ile genel ynetim giderlerinin toplam da retilen hizmet iin verilecek fiyat ile retilen hizmetin maliyetinin karlatrlmasna yardmc olacak retilen ticari hizmet maliyetini vermektedir. Uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleri direkt maliyetler, endirekt maliyetler ve genel ynetim giderleri olmak zere grupta toplamak maliyetlerin doru tespiti iin uygundur.

2.3.5.1. Direkt Maliyetler

Uluslararas karayolu yk tamacnda direkt maliyetler aracn sefere balamasyla ortaya kan ve tama hizmetinin gereklemesi ile direkt ilikili olan maliyetlerdir. Direkt maliyetleri tama hizmeti gerekleirken dorudan ortaya kan maliyetler olduklar iin bu maliyetlerin datm sz konusu deildir, dorudan doruya ilgili sefere yklenirler. Direkt maliyetler deiken maliyetlerdir. Direkt

57 Orhon, Ulatrma letmelerinde Maliyet Muhasebesi, s. 146-147.

46

maliyetler sefer sresince sefer harcamalar formunda takip edildii iin bu maliyetlerin izlenmesi kolaydr. Formlarn tutulmamas durumunda deiken maliyetlerde sabit maliyetler gibi datma tabi tutulur.58

Balca direkt maliyetler unlardr:

- Akaryakt Giderleri- Otoyol, Kpr ve Gei cretleri- Tren cretleri

- Ro-Ro (Roll on Roll Off), Gemi ve Feribot cretleri

- Otopark, Ara Park cretleri- Gmrk ve Muamele Giderleri

- TIR Karnesi Giderleri

- ofr cretleri - Yol Vergileri

- Dier Belgeli Giderler

Bu blm takiben direkt maliyet kalemlerinin aklamalar aadaki gibi yaplabilir.

- Akaryakt Giderleri

Seferler srasnda yaplan akaryakt giderleridir. Sefer giderlerinin en nemli kalemlerinden biri akaryakt giderleridir. Normalde akaryakt giderleri en yk