AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ

əl yazması hüququnda

İbrahimova İlahə Nihad qızı

“Moda dəyərinin strukturunun tədqiqi”

İxtisasın şifri və adı: 050321 - “Dizayn”

İxtisaslaşma: “Dizayn və texniki estetika”

Elmi rəhbər : prof.Vəliyev F.Ə.

Magistr proqramının rəhbəri : prof.Vəliyev F.Ə.

Kafedra müdiri : s.ü.f.d. Məmmədova L.H

Bakı – 2016

1

Dissertasiya işinin referatı

Mövzunun aktuallığı. Azərbaycan və digər xarici ölkələrdə yaranan geyimlər

tərzləri və yaşama uyğun formalaşması. Bəhs olunan mövzularda adı gedən gənc

modelyer kimi özüm və işlərim haqqında bəhs etdim. Azərbaycan milli geyimləri və

Avropa geyimləri artıq stilizə olunmuş yenilikləri ilə gündən günə canlanmışdır.

Lakin bəzən geyimlərin ornamental xüsusiyyətləri tam dərk olunmamış ciddi

araşdırmalar aktual olmamışdır. Burada bəhs edilən mövzular insanlar arasında

günümüzün ən önəmli mövzularındandır.

Tədqiqat işinin məqsədi. Hazırlanmış dissertasiya işində moda da olan ən

əsas təcrübələr və yeniliklər araşdırılmışdır:

1. Modanın bəzi səciyyəvi xassələri

2. Azərbaycan və Avropada modanın meydana çıxması 

3. Azərbaycan geyimlərində baş verən dəyişiklərin araşdırılması və təhlil

edilməsi

4. Moda üzrə ayrıcalıqda öz sözünü demiş ölkələrdən biri olması üçün irəli

sürülən təkliflər.

5. Geyimin layihələndirilməsi

6. Moda hal – hazırda bir çox maraqlı faktorları birləşdirən , qədim

zamanlardan insan üçün təsirli bir məfhumdur.

Elmi yenilik. Yazdığım magistr dissertasiya işimdə Milli etnik geyimlərin

müasir dövrdə qəbul edilməsi və tətbiq edilməsi. Məhz moda sahəsində hər il

yenilənən dəb elmdə də artıq öz dəsti xəttini yaratmışdır.

Dissertasiya işinin təcrübi əhəmiyyəti. Burada yazılan araşdırmalar

nəticəsində Azərbaycan moda fəaliyyəti üzrə inkişaf etmişdir. Başlıca səbəb isə

butik kimi fəaliyyət göstərən moda evləri.

Dissertasiyada əldə edilən nəticələr həmçinin Azərbaycan Dövlət Iqtisad

Universiteti “Texnologiya və Dizayn” fakültəsinin həmçinin Azərbaycan Dövlət

Rəssamlıq Akademiyasının “Geyim dizaynı” fakültəsinin diplom müdafəsində

istifadə etmək olar.

2

Dissertasiya işinin strukturu. Diplom işimin adı: “Moda dəyərinin strukturun

tədqiqi”. Dissertasiya üç fəsildən ibarətdir.

3

M Ü N D Ə R İ C A T

Səh

GİRİŞ..........................................................................................................................5

FƏSIL I. GEYİM XIX – XX ƏSRDƏ DÜNYA SFERASINDA

1.1. XIX əsrdə Avropada geyim formalarının təsnifatı...............................................8

1.2. XIX əsrdə Azərbaycan geyimləri və xüsusiyyətləri...........................................17

1.3. II Dünya müharibəsindən sonrakı dövrün moda üslubu.....................................21

1.4. Dünyada yaranan ən dəbdəbəli geyim üslubları …............................................27

FƏSIL II. MODANIN STRUKTURU VƏ TƏDQİQİ

2.1. Moda ictimai və psixoloji fenomen kimi............................................................33

2.2. Orta əsrlərdə modanın inkişaf tarixi...................................................................36

2.3. XVII əsr geyim üslubları və moda anlayışı........................................................39

2.4. Moda dəyərlərinin komponentləri......................................................................43

FƏSIL III. MODANIN MÜASİR  HƏYATDA ROLU VƏ BƏZİ

XASSƏLƏRİ

3.1. Modanın bəzi səciyyəvi xassələri.......................................................................49

3.2. Geyimin layihələndirilməsi və bədii sistem növləri...........................................55

3.3. Azərbaycan modası və bu sahədəki nailiyyətəri.................................................63

3.4. Müasir dövrdə moda dəyərlərinin nizamlanma mexanizmi...............................68

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR....................................................................................72

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI..............................................78

4

GİRİŞ

İnsanlar qədim zamanlardan geyimi artıq düşünülmüş geyinirdilər. Geyimə

təsir edən bəzi ünsürlə və hadisələr var idi. Müharibələr, din xadimlərinin

görüşləri və bəzi mühüm hadisələr modanın ləngiməsinə səbəb olurdu. Modanı

bəzən cəmiyyət məcburi insanları dəyişikliklərə məcbur qoyan müvəqqəti yenilikdə

adlandırırdılar. Lakin yaranan cərəyanların bəziləri uzun müddət davam edib tarixi

kök salmışdır. Geyimin tarixi sivilizasiyası, əxlaq anlayışları iqtisadi vəziyyətləri

araşdırmalar nəticəsində ortaya çıxmışdır. Moda hər dövrdə bir cür olub. Bəzən

adətə çevrilərək uzun zaman davam edib, bəzən isə tamamiylə sıradan çıxmışdır.

Modelyerlər arasında ən aktual problemi isə milli geyimləri müasir geyimdə tətbiq

edib insanlar arasında uzun müddətli dəbə çevirmək idi. Modanın qorunub

saxlanılması üçün həmin dəbin bünövrəsinin olmağına və elmi – tədqiqatın

əsaslarına ehtiyac duyulurdu.

Azərbaycan geyimlərinin Avropada nümayişi çox zaman milliliyi və dəb –

dəbəli görüntüləri ilə mətbuatda geniş yer tuturdu. Dövlətimizin hər yöndə sürətlə

inkişaf etdiyi zamanda dünyada moda üzrə də tanınması nailiyyətimizdir. Dünya

səviyyəli təşkil olunan tədbirlər artıq gündən – günə artır. Burada nəinki xaricdən

gələn modelyerlər hətta yerli modelyerlərimiz işidə onlardan geri qalmırdı. Daima

bizim etnik mədəniyyətimizi təbliğ etməyə çalışan modelyer – rəssamlar əsasən

geyimlərində ornamentlərdən və etnik motivlərimizdən istifadə edirdilər. Dünyaca

məşhur dizayner modanın mərkəzi olan İtaliyadan gələn Renato Balestrandır.

Bakıya 2014 – cü ildə gələn modelyer öz geyim kolleksiyasını Heydər Əliyev

Mərkəzində nümayiş elətdirdi. O öz kolleksiyasıni təqdim etməklə Azərbaycan

cəmiyyəti üçün qeyri – adi gecə yaşatdı. Geyim kolleksiyasında öz dəsti xətti olan

dizayner geyimlərinin satışınıda məhz Azərbaycan da gerçəkləşdirdi. O, yerli

dizaynerlərimiz ilə görüş təşkil edərək öz məsləhətlərini fikirlərini və modanın özəl

xüsusiyyətlərini danışırdı.

5

Həmin moda gecəsində məşhur model İrina Şeyk də dəvət olunmuşdur.

Qonaqlar arasında sənət adamları, mətbuat işçiləri və xarici jurnalistlər də iştirak

edirdilər.

Modelyerin bizim milli motivimiz olan “ Nar “ dan istifadə etdiyini geyimlərdə

görmək mümkün idi. Əslində isə R.Balestranın Azərbaycana gəlişi Şərq modası ilə

Avropa geyimini birləşdirərək yeni cərəyan yaratmaq idi. Nar motivinin açıqlanması

bərəkət, bolluq, məhsuldarlıqdır.

XXI əsrdə dünyada keçirilən moda tədbirlərinə qatılan Azərbaycanlı

modelyerlər geyim kolleksiyalarını məhz burada tanıdaraq dünya modasına

göstərirdilər. Maraqla qəbul edilən bu modellər bəzən xaricdə satış üçün də təkliflər

gəlirdi.

Dissertasiya işində Azərbaycan milli geyimlərinin dəbdə olması, gündəlik

geyimlərin, idman üslubu haqqında geniş məlumat verilib. Hətta qədim zamanlardan

Azərbaycan da olan ipəkçilik və dövrümüzün parça istehsalı da öz mənşəsini

qorduğu dövrlərdən də bəhs olunur.

Burada araşdırılan məsələlər aşağıda qeyd olunub :

1. Moda dəyərlərinin komponentləri

2. Modanın yaranmasında əsas bəlkədə başlıca səbəb parça

3. Geyimin layihələndirilməsi

4. Azərbaycan modası və bu sahədəki nailiyyətəri

5. Müasir dövrdə moda dəyərlərinin nizamlanma mexanizmi

Arxiv sənədlərin yığılması ilə tədqiqat informasiyaları işlənmə metodları

araşdırılmışdır. Bazada olan moda haqqında məlumatlar yaranmış geyimlərin

təkamül dövrlərindən xəbər verir.

Azərbaycan da inkişaf edən moda Avropa etnik xüsusiyyətləri mənimsəyərək

qavramışdır. Hətta yaradılan kolleksiyalarda milli motiv ilə sintez olunan Avropa

stili çox qeyri fərqli podium geyimlərinə çevrilmişdir. Modanın özünə məxsus

qanunauyğunluqları, xüsusiyyətləri, bölümləri vardır. Bəzən sadə əhali istifadə

etdikləri geyimlərin podiuma aid olduğunu bilmirdilər. Bunu anlayan moda insanları

dəbə aid jurnalların istehsalına başladılar. Moda jurnalları tirajla satışa çıxarıldı

6

demək olar ki satışı digər jurnallara baxdıqda iki dəfə çox idi. Buna səbəb isə

qadınların modaya olan maraqları idi. Bu cür jurnalların içərisində gündəlik geyim

formaları təqdim olunurdu. Ziyafət geyimləri ilə podium geyimləri arasında olan

fərq artıq başa düşülürdü. Lakin qadınlar üçün moda təsəvvür etdiyimizdən də çox

həyatlarını bürümüşdü. Qəbul edilən tək şey isə əvvəllər insanlara qoyulan sərt

kəskin düşüncənin artıq olmaması idi.

XIX - XX əsrdə Azərbaycan modasının estetetik və bədii xüsusiyyətləri

araşdırılaraq müasir şəraitdəki istifadəsi haqqında geniş məlumat toplandı.

Tədbirlərin kompleks tədqiqi dissertasiyanın elmi yeniliyi hesab edilə bilər.

Dissetasiyada olan bəzi təklif və nəticələrdən Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq

Akademiyasının “geyim dizaynı” fakültəsinin həm də Azərbaycan Dövlət İqtisad

Universitetinin “dizayn texniki estetika” fakültəsində istifadə oluna bilər. Buradakı

araşdırnalar hətta moda evlərində (butik) belə keçilən mühazirələrdə oxuna bilər.

Dissertasiya işlərinin qanunlarına uyğun yazılan bu formada üç fəsild, referat,

istifadə olunan ədəbiyyat siyahısı və nəticə təkliflərdən ibarətdir.

7

FƏSİL I. GEYİM XIX – XX ƏSRDƏ DÜNYA SFERASINDA

1.1. XIX əsrdə Avropada geyim formalarının təsnifatı

Avropa əlbətdəki həmişə olduğu kimi bu dövrlərdə də geyimlərinə görə bir

addım öndə idi. 1789 – 1794-cü illərdə Böyük Fransa inqilabı baş verən

zamanlarında antik moda qadın geyimlərində inkişaf edirdi. Təxminən inqilab baş

verən illərin əvvəllərində qadın kostyumlarını kişi dərzilər tikirdilər. Bu geyimlər

əsasən yun parçalardan hazırlanırdı və “portonovski” deyilirdi. Kostyumlar formaca

qadın yupkasını və kişi frakını xatırladırdı. O zamanlar baş örtüyünə yəni papağa üç

rəngli lent taxılırdı. İnqilab tərəfdarı olduğuna işarə idi bu cür geyinmək. Bu

insanlar tərəfindən normal qəbul edilən vaziyyət idi. Həmin dövrlərdə qadınlar

əsasən sadəliyə üstünlük verirdilər. Sadə don, köynək və sandal ayaqqabılar

gündəlik tərzi idi qadınların. 1795 – 1799-cu illər də direktoriya dövrünü yaşayan

fransız qadınları sadə geyimdə ilahəyə bənzəyirdilər. Burjua cəmiyyətində

qadınların özünəməxsus maddi müvəffəqiyyəti var idi. Çətinliklər yaşanan bu

dövründə moda tez – tez dəyişilərək yeni bir stil ilə əvəzlənirdi.

Zaman keçdikcə universal geyim formaları yaranırdı. Əsasən bankirlər,

sahibkarlara uyğun yaradılmış sadə gündəlik geyim hesab edilirdi. Artıq demək olar

ki, uniformaya bənzər geyimlər yaranırdı və dəb olurdu. Əvvəlki zamana nisbətən

indi dekorativlik və rəngarənglik ləğv olurdu. Modanı dəyişməyə məcbur qoyan

dövlətin başına keçən imperatorların bu yöndə rolları az olmurdu. Napoleonun

özünü imperator etməsi artıq moda da özünü göstərdi. Digər imperatorlardan fərqli

olaraq onun dövründə incəsənət yüksək qiymətləndirilirdi. Geyimlərdə Yunan və

Roma xüsusiyyətləri özünü göstərirdi. İnsanlar arasında yaranan bu dəbə tarixdə

“ampir stili” deyirlər. Günümüzün modası olan bel kəsiyinin yuxarıda olması məhz

bu zamanlarda da moda oldu. Artıq moda jurnalları çıxırdı. Jurnalların əsas

hissəsini Davidin əsərləri tuturdu. Paris modanın mərkəzi şəhəri olaraq qalırdı.

XIX əsrdə başlayaraq artıq Parisə də xəzlər gəlirdi (şəkil 1.1.). İlk dəfə xarici

ölkədən gələn xəz paltolar çox baha idi. İmperiyada moda olan geyimlər indiki

zamanda da sevilərək geyinilən dəb olaraq qalır. Müasirliyi özündə birləşdirən

8

Fransız geyimlərinə inqilab təsir etmişdir. Nəinki orda digər ölkələrdə də öz təsirini

qoymuşdur.

Şəkil 1.1. “Anteya Parmugianino” Xəz üst geyimi

9

Napoleonun həyat yoldaşı Jozefinin geyimləri üçün böyük məbləğdə pul

ayrılmışdır. XIX əsrin birinci yarısında Jozefin gözəllik simvolu olmuşdur. Hətta

bəzi mənbəələr onun çox gözəl qadın olduğunu söyləyir. Jozefin də digər xanımlar

kimi dəbə uyğun geyinirdi. Yaranan yenilikləri sevə - sevə qəbul edirdi.

Bu zamanlar geyimlər həddindən artıq müasir geyimlər ilə birə birdir. Bel

kəsimini yuxarıda olması və çox geniş açılmış çiyinə kimi olan dekoltelər dəb idi.

Ağ geyimlər digər geyimlərə baxdıqda üstünlük təşkil edirdi. Məxməri parçalardan

tikilən plaşların ön hissələri qısa quyruq hissə sallanan formada idi. Modanın

dəyişən bir zamanda bel kəsimində olan hündürlük artıq öz normasına enmişdir. Hər

zaman olduğu kimi bu dövrdə də qadınlar incə bel görünüşə daha çox üstünlük

verirdilər. Gecə geyimləri qadınlar üçün çox özəl hesab edilirdi. 1832 – ci ildən artıq

qabarıq formada olan geniş dekolteli ətəklər moda olmağa başladı. 1840 – ci ildə

çox da dəyişiklik dövrü olmadı moda həyatında. Lakin digər illərə baxanda daha dar

və belləri sıxan korsetlərdən istifadə artdı. Bu isə istifadə olunan korsetlərdən asılı

idi. Çünki bəzən həddən artıq dar geyindiklərində özlərini daha xoşbəxt hiss

edirdilər. Buna səbəb incə olmaqları daha gözəl anlamına gəldiyini göstərirdi. Bu

dövrdə xanımlar gecə geyindikləri geyimlərə nisbətən gündüzlə daha qapalı olmağa

tərcih edirdilər. Bu geyimlər koktel geyimi deyə adlanırdı. Gündüz geyinilən üst

geyimləri ilə birgə aksesuar kimi xanımlar çətir, əlcək və yaxud şaldan istifadə

edirdilər. Daha heyrətamiz görüntü ortaya çıxarırdı. 

Napoleonun sarayında çalışan qadın dərziləri romantikanı nəzərdən keçirərək

ətəyi daha da qabarıq göstərən onun dik qalmasına yardımcı olan “crinoline”i ixtira

etdilər. Daha aydin desək qabarıq ətək yarandı. Krinoline sərt parçadan yəni daha

şax materialdan düzəldilmiş qabarıq ətəkli qadın geyimi olmuşdur.(şəkil 1.2.)

10

Şəkil 1.2. “Crinoline”

Paltar konus formasında idi. Lakin dövrümüzdə bu geyim getdikcə istifadəsi az

olmağa başlayırdı.  Əksər xanımların ürəyincə olan bu krinolin bəzən xanımlara

əyləşərkən maneçiliklərdə törədirdi. Krinolin sərt parçadan tikilərək arasına metal

halqalar tikilirdi. Paltarlar artıq konus formasında tikilirdi. Bu cür geyimlər gündəlik

geyim kimi nəzərdə tutulmamışdır. Yalnız saray məclislərində, aristokratların özəl

gecələrində geyinilən geyim idi. Lakin demək olmaz normal qarşılandığı çünki

görünüşcə həddindən artıq kobud görünürdü. 1869 – cu ildə hətta şahzadə Viktoriya

və şahzadə Meterniçin yeni bir dəbin yaranmasına səbəb olmuşlar (şəkil 1.3.).

11

Şəkil 1.3. Şahzadə Viktoriya

Çünki onlar krinolini çox qabarıq, qəribə hesab edirdilər. Yarana dəb artıq

fərqliliyi ilə göz önündə idi. Burada geyimin arxa hissəsində qıvrımlardan

hazırlanmış qatlar yerləşdirilirdi. Geyimi dahada gözəl edən isə şlef olurdu. Bəzən

sadə meydana gələn geyim getdikcə dahada şişirdilirdi. Məhz bu dəb 1870 – ci ildə

öz sadəliyini itirdi. Qollar uzun və dardır bəzək bilək hissədə düymələr krujevalarda

olurdu. Bədənin önü düymələrlə və ya atlas iplərlə qapanırdı. Ən əsası isə dəbdəbəli

12

uzun quyruqlu geyimlərin üstündən sadə klassik pencəklər geyinilirdi. İstifadə

olunan gödəkçələrin içəriləri artıq astarla örtülürdü.

Əvvəllər moda olan kəmərlər yenidə dəbdəydi. 1893 – cü ildə bədən forması

dahada incəlirdi. Qadınlar arasında geniş yayılmış kişi köynəkləri dik və sərt yaxalı

idi. Bu dövrdə geyinilən dəniz paltarlarının da özünə məxsus modası var idi. Qapalı

yaxa, beli dar ətək və topuğa qədər olan şalvarlar dəb olmuşdur. Krinolini əvəz edən

sadə tə qatlı daxili ətəklər meydana gəldi. Pambıqdan hazırlanan korsetləri qadınlar

artıq gündəlik istifadə edirdilər. Tikilən qadın donlarının qolları yuxarıdan dar aşağı

hissəyə gəldikcə daha da genişlənmiş forma da idi.  Həmin bu dövrlərdə meydana

gələn fiqarolar artıq indiki zamanda sıradan çıxmış vəziyyətdədir. Düşünmək bəzən

xeyirədir çünki nə vaxtsa heç dəbdə olmayan hündur bel şalvarlar artıq meydana

gəlirdi. Hətta zamanın artıq gündəlik rahat geyiminə çevrildi demək olar. Məhz

1820 – ci illərdə geyimlər dəyişilirdi. Korsetlər yenidən dəb oldu və geyimlərin

üstdən taxılırdı. Bəzən isə korseti qalın kəmərlər əvəz edirdi. Bu cür geyim qadınları

daha incə göstərirdi. Qol formasını qoyunun ayaq nahiyəsinə bənzədən əhali ona

1825 – ci ildə “qoyun budu” adlandırırdılar. Adı çəkilən qolun yuxarıdan biləyə

gələn hissə büzməli, bilək hissə isə kip olurdu. XIX əsrdə qol formaları daha enli

trapes formalı idi. Şlyapaları dizaynerlər zövqlərə uyğun olaraq bəzəyirdilər. Bəzən

üzərilərinə tüklər bəndlənirdi ki buda qeyri – adilik verirdi baş geyiminə.

Şlyapalarda olduğu kimi əlcəklərdə artıq aksesuarlarla qeyri adi formaya gətirilirdi.

Qadınların saç düzümləri fərqli olduğu qədər həm də aksesuarlar, güllər və

mücəvhərlər taxırdılar. Çətirdə geyimi tamamlayan aksesuarlardan biri hesab

edilirdi. Chanel modeli xatırladan çantalar velvet və dəri parçalardan tikilirdi.

Gümüşü və qızılı zəncirlər isə çantanın asılqanı idi. Qadınlar gecə geyimləri zamanı

əsasən uzunqol əlcəklər geyinirdilər. Əlcəklər biləyə qədər olduğu zaman bu artıq

demode hesab edilirdi. Napoleonun dövründə daş – qaşlar demək olar həddindən

artıq dəb idi onun imperatorluğundan sonra daha da şişirdilmiş oldu. Yunan stili

hələdə əhali arasında qalmışdı. Bu stil qolbaqlar, taclar, sırğalar hələdə dəbdə idi.

Amerikaya Avropadan keçmiş bər – bəzəkləri qadınlar nəinki gecə mərasimlərə

hətta gündəlik həyatlarında da istifadə edirdilər. Nəzərdən keçirtsək görərik ki indi

13

bu stil gündəmdə olduğu qədər geniş istifadə kütləsinədə malikdir. İndiki zamana

baxsaq görərik ki cavanlar demək olar ki bu stili dahada fərqli vəzyətə gətirdiklərini

düşünürlər lakin tarix artıq bunu göstərirki keçmiş stil geri qayıdır. Qadın papaqları

bu dövrdə uşaq papağı formasında olub çənənin alt hissəsindən bağlanırdı. İstifadə

edilən daş-qaşlarda da dəyiçikliklər olmuşdur. Qollu geyimlərin bir qismi ləğv

olunmuşdu. Bu dövrdə yeni cərəyan artıq özünü biruzə verirdi. Beləliklə, boyun

hissədə heç bir aksesuardan istifadə olunmurdu, üzüklər, bilərziklər isə geyimin

üzərinə taxılırdı. Şərq qadınlarının baş örtüyü olan türban artıq burada moda olmağa

başlayırdı. Materialı velvetdən olub hər cür rəng tonlarında olurdu. Türban -

qadınlar üçün baş örtüyüdür. Topuz saç bu dövrdə yaranmış və dəb olmuşdur.

Saçlar daha sadə yığılırdı. Bəzən yığılan saçın üzərinə tor keçirilirdi. Buda dövrə

görə moda idi qadınlar üçün. Yığılan topuz saçlara öndən üzə tökülən tel daha da

fərqli görünüş verirdi. 1820 – ci ildə şalvarlar yerə kimi uzanır sadə qabaqdan

düymələnən köynək üzərinə salınırdı. Bu stil sadə və rahat olduğu üçün tez bir

zamanda Avropaya yayıldı (1800 – 1815). Geyinilən qış geyimləridə modaya

uyğunlaşdırılırdı. Belə ki, paltoların kəsimləri sərt formada idi öndən qısa arxadan

isə dizə qədər olan bu modelləri xanımlar sevərək geyinirdilər. Yaxa hissə isə dik

vəziyyətdə olub çiyin hissələr daha dolğun olurdu. Bu dövrdə olan kişi

geyimlərinində özünə məxsusluğu var idi. Beau Brummel həmin dövrün ən dəbli

geyinənlərindən idi (şəkil 1.4.).

Şəkil 1.4. Beau Brummel

14

Bəzən insanlar düşünürdülər ki kişi modası çox sadə və sıradandır. Əslində bu

moda qadınların modasına baxdıqda daha uzun sürür. Əvvəllərdə olduğu kimi bu

dövrdə də kişilər üçün geyim aksesuarı qalstuk, çətir idi. Lakin indi artıq bunlar dəb

olmadığı üçün demək olar əsas aksesuar saatdır. Beau Brummelin stili bizə bir anlıq

drijor kostyumunu xatırlada bilər. Napoleounun dövründə dəb olan ağ rəng artıq

sıradan çıxırdı. Təbii olaraq çünki artıq onunda hakimiyyətinin sonu idi. Və

məxməri və naxışlı parçalar da dəbdən kənarda qalırdı. Pariklər, şlyapalar da süquta

uğramağa başlamışdı.

Bu dövrdə artıq kişi geyimi olan “dendi” dəbdə idi. Dendi – sadə, ideal, yaşıl,

göy, boz, qəhvəyi tonlarda olan dəbli kişi geyimləri idi. Bu cərəyan İngiltərədə

yaranmış və bir müddət sonra Avropada geniş yayılmışdır. Bəzən sadə olduğu qədər

bahalı olan geyimlərdə moda olurdu. Dendi məhz bu cür idi sadə ama bahalı.

Kostyumlar sadə olduğu üçün modelyerlər düşündülər ki geyimdə hər hansı bir

aksesuar aksent olmalıdı. Dendi geyiminin aksenti qalstuk idi. Aksent sözünün

mənası geyimdə ilk gözə çarpan hissə deməkdir. Demək olar dendi keçmişin brendi

sayılırdı. Həmin dövrlərdə olduğu kim indiki modanın mərkəzi şəhərləri

adlandırmaq olar.

Həmin dövrdə özünə fikir verən kişi gün ərzində bir neçə dəfə köynəyini

dəyişməli idi. Qadın modası bu dövrdə hələ ampir cərəyanı ilə irəliləyirdi. Kişi

geyimləri sadə və ciddi hakim mövqeyində idi. Kostyumların alt hissəsində

geyinilən jiletlər fərqli rəngdə olurdu. Rənglərin bir birinə uyğunluqu əsas hesab

edilirdi.  Materialı isə məxməri olmalı idi. Bir zamanlar paltonu feodallar geynirdisə

artıq indi əhalinin böyük qismi geyinə bilərdi. Hətta cavan oğlanlarda artıq palto

geyinə bilərdilər. Dendi geyimində üst pencək sadə parçadan , jilet güllü ya damalı

parçadan tiklirdi. Qalstuk səliqəli bağlanmalı sərt olmalı idi. O zamanlar hər kəs

əyində qalstuk bağlamağı bilirdi. Və ən önəmlisi gecələr ağ qalstuk taxan bəylə

gündüzlər ağ qalstukdan istifadə edirdilər. Yalnız o zamanlar moda olan bu düşüncə

demək olar ki yaşadığımız zamanda təkrarlanmayıb. O vaxt ki deyimlərə görə

romantik kişilər əsasən qara qalstuk taxırdılar.

15

Artıq qadın geyimləri dəyişkənlik dövrünü yaşayırdı. Əvvəllər uzun geyinilən

ətəklər bir az qısalaraq paltarın bədən hissəsi daha kip otururdu əyində. Qadın

köynəkləri yarandı. Paltarların dar olmağına baxmayaraq korsetlərdən hələdə

istifadə olunurdu.

Dərin dekolteli paltarlar qadınların boyun və baş hissələrini daha uzun

göstərirdilər. Dekolte çiyinnən aşağı düşmüş formada olurdu. Lakin bu dəbdə uzun

çəkmədi 1830 – cu illərdə dekolte tamamiylə aradan qalxdı. Paltarlar bir az daha

darlaşdı. Tumanlar zaman keçdikcə daha qısa hala gəlirdi. Gündəmdə olan məxməri,

güllü parçalarda demode hesab olunurdu artıq.

Mühəndis Timonye 1829 – cu ildə Parisə gələrək tikiş maşınını ixtira edir.

Tikiş maşınının ixtirası artıq moda tarixi üçün böyük təkan sayılırdı. 1850 – ci ildə

Krinolinlər yenidən məşhurlaşaraq ən yüksək səviyyəyə çatır. Lakin bu zaman

krinolinlər formaca dəyişərək zəngəbənzər forma da olur, artıq sərt deyil yumşaq

materiallı parçadan tikilirdi. Süni kriplinlər də bu dövrdə yarandı. 1867 – ci ildə

dəbdən düşən krilonları insanlar geyinmək istəmədilər. Romantizm üslubunun

hələdə qaldığı qadınların geyindiyi kip paltarlardan bilinirdi. Kişi kostyumları

olduğu kimi qalmışdır. Dəyişən bəzi detallar dəbin dəyişilmədi demək deyildir.

1875 – ci ildən qadın geyimləri ki ciddi dəyişilərək kişi geyiminə oxşadılırdı. Bu

artıq yeni cərəyanın başlanması demək idi. Bədənə kip oturan paltarlar artıq yoxa

çıxdıqca onu “kollan” adli kip pencəklər əvəz edirdi. Kəşmir parçaların moda

olduğu zamanda paltarların arxa hissələri boyunca uzanan şleflər hələdə qalırdı.

16

1.2. XIX əsrdə Azərbaycan geyimləri və xüsusiyyətləri

Artıq bəhs edəcəyimiz mövzu Azərbaycanın keçmiş modasından bəhs edəcək.

Azərbaycanın çar Rusiyasının tərkib hissəsinə qoşulması ticarət - iqtisadi əlaqələrin

inkişafını artırdı. Maddi – mədəniyyətin yüksək olduğu bu vaxtda cəmiyyət arasında

ictimai qruplar, sosial – zümrələr xalq arasında özünü göstərirdi. Geyimlərdə sinfi

təbəqələrə görə fərqli idi. Feodal geyimləri milli burjuaziya olan zamanda artıq

köhnə dəbdən çıxaraq Avropa geyimlərini mənimsəyirdi. Lakin bu keçid sakit

dəyişilmədi. Milli geyimin Avropa geyimi arasında olan mübarizəsi XX əsrin

əvvəllərindən başlamışdır. Saraylarda gündəlik həyata milli geyinən feodal ailələrdə

bu dəbdən çıxmağa başlayırdı. Avropa geyimləri mənimsəyərək tətbiq edirdilər.

Lakin demək olmaz ki, milli geyim tamamiylə sıradan çıxmışdır. Bayram

mərasimlərində milli dəb özünü göstərirdi. Bu cür yerlərə xanımlar milli geyinirdilər

səbəb isə daha dəbdəbəli görünmək özəllik idi ( şəkil 1.5.).

Milli geyimlərin özünə məxsus xüsusiyyətləri var idi. XIX əsrlərdə Azərbaycan

milli geyimləri həmin insanın hansı işlə məşğul olduğunu və hansı təbəqədən

olduğunu göstərirdi. Peşə mənsubiyyətinə görə geyimlər qruplara ayrılmışdır. XIX

əsrin geyimləri dövrün etnik qaydalarına tamlıqla əməl edirdi və geyimlərdə bu

özünü açıq – aydın şəkildə biruzə verirdi.

17

Şəkil 1.5. Milli obrazlı qadın

Artıq insanlar anlayırdılar ki modanın dəyişilməsi ilə nəinki geyim hətta məişət

əşyaları da dəyişilirdi. Yenilərə ehtiyac artırdı və insanlar dəblə uyğunlaşmağa can

atırdılar. Geyimdə olan dəyişikliklər tarixdə həmin insanların istifadə etdikləri

18

əşyalar sayəsində öyrənilirdi. Azərbaycan da XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində

nəinki yaşam tərzi hətta hazırlanan geyimlərin növü, materialı və keyfiyyətinə də öz

təsirlərini göstərmişdir.

Ülgülər belə XIX əsrdə dəyişilirdi. Nəinki biçim habelə keyfiyyətinə əsaslı

təsir göstərmişdir. Dəyişilmələrə baxmayaraq dövrün tələblərinə uyğun olaraq

dəyişməyə məruz qalmışdır. Əmək bölgüsü yarandıqdan sonra isə artıq uni formalar

yaranmağa başladı. Uniformalar hər peşənin özünə məxsus olan geyim formasıdır.

Cəmiyyət arasında peşə geyimləri çox yayıldı hər kəz öz peşəsinə uyğun geyinməyə

başladı.

XIX əsrdə gündəlik geyimlərin irəliləməsinə baxmayaraq hərbi geyim və ona

aid olan formalar artıq lazımsız hesab edilərək aradan qaldırılırdı. Azərbaycanın

parça istehsalı bütün dövrlərdə oldu lakin XIX əsrin ortalarında İran, Rusiya və

Avropa gələn parçalara görə ləngimə dövrü keçirdi. Bu proses bəzi yüksək təbəqələ

insanları narahat etməyə başladı. Və 1901 – ci ildə Pambıq parça istehsal edən

fabrik yaradıldı. Yaradıcısı olan H.Z.Tağıyev bu işin Azərbaycan üçün irəliləyiş

olacağını düşündü. Günümüzdə Azərbaycanda parça istehsal edən Tekstil yerləri

vardır. Parçalar keçmişdə əl əməyinə əsaslanaraq hazırlanırdı.

Lakin indi inkişaf edən Azərbaycan ən son standartlara cavab verən

aparatlardan istifadə edərək idxalı və ixracı ilə məşğuldur. Müasir dövrdə hər sahə

kimi parça istehsalında da kompyuterləşmə önəm kəsb edir. Burada ilk öncə parçaya

özəl görüntünü verən dizaynerlər məşğul olur. Həmin dizaynerlər parçanı

müəyyən edilmiş ölçüdə proqram ilə çəkərək onun hər bir rəngini kanallara ayırır

və tiff formatına salır. Bu parça istehsalının ilk addımıdır. Daha sonra bu formatı

şablon sahəsinə təqdim edirlər həmin tiff format müəyyən edilən aparata köçürülür

və OK düyməsi basilir. Eni zamanda dizaynerlər rəng seçimləri labaratoriyaya

təqdim edirlər. Və burada lazım olan rənglər hazırlanıb basqı sahəsinə göndərir. Hər

bir rəng ayrı – ayrı şablon üzərinə köçürülür. Bütün şablonlar hazır olduqdan sonra

basqı sahəsinə aparılır şablonlar. Burada hər bir şablona uyğun rəng taxılır və

aparata yerləşdirilir. Hər bir şablon yerinə oturulduqdan sonra OK düyməsi basılır.

Aparata lazım olan parça materialı əvvəldən yerləşdirilmiş olur. Rənglər üst – üstə

19

gələrək dizaynerin verdiyi görüntü ortaya çıxır basılan parçanı həmin anda qurudan

istilik aparatıda məhz bu basqı sahəsində aparatın içində yerləşdirilib. Basılan

parçalar yumaya aparılır və üstündə olan kimyəvi materiallar təmizlənir yenidən

qurudulur. Daha sonra parçalar dairəvi şəkildə yığılıb müəyyən edilən müştəriyə

göndərilir.

Qadınlar üçün tikilən köynəklər əlvan rənglərdən olmaqlarına baxmayaraq sadə

və mirvari düymələr ilə qapanırdı. Yaşlı qadınlara isə tünd rəngli şifonlardan

hazırlanırdı köynəklər. Xanımları geyindikləri ətəklər bu dövrdə tuman adlanırdı.

Tuman qat – qat olub: alt tuman, orta tuman və üst tumandan ibarət idi. Qadınların

geyindikləri tuman bəzən moda bəzən isə havanın soyuq keçməsi ilə beş hətta

səkkiz tumanı üst – üstə geyinirdilər. XIX əsrin II yarısında kapitalizmin sürətli

inkişafı Azərbaycan modasında da öz təsirini göstərdi. Avropa modasından gələn

“don” qadın geyim növü idi. Don bütöv geyinilirdi yəni ətək ilə koftanın birgə

tikilməsi idi. Qadınlar artıq həm uzun həm də qısa geynirdilər.

Bir zamanlar qadınların qısa geyinməkləri qəti qadağan idi. Ətəklərin beli

büzməli və gövdəli idi. O zamanlar qadınlar dərzilərə gündəlik geyimi ayrı mərasim

geyimi ayri tikdirirdilər. Bu dövrdə xanımların donlarını döşlük yəni önlük tikilirdi.

Azərbaycanlı xanımların çox bir hissəsi bu cür geyinirdilər. Önlük sinə hissədən

başlayıb dizdən aşağı qədər olurdu. Döşlüyündə növləri var idi. Bayramda tikilən

döşlüklər bahalı parçalardan, məxməri və zərli sapdan hazırlanan gipurdan

hazırlanırdı. Lakin gündəlik taxılan önlük sadə sıradan parçadan tikilirdi. Donların

ətək, qol, sinə hissəsinə rəngli parçalardan köbə tikilirdi. Bu köbələr bəzən qırçınlı

bəzən isə sadə olurdu.

XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində yaranan bu geyimlər ümumi vizual

cəhətdən XVIII əsrin modası ilə demək olar ki eyni idi. Bu dövr geyimlərində olan

xırda dəyişikliklər gözə çarpır və tipoloji cəhətdə öz görünüşü qoruyub saxlayırdı.

Müasir dövrdə geyimlər jurnallarda dərc olunurdu və satışa çıxarılırdı.

Azərbaycan Tarix Muzeyindən, İncəsənət Muzeyindən və Respublikanın digər şəhər

rayonlarından toplanan məlumatlar sayəsində milli geyim haqqında albom

buraxılmışdır. Bu jurnalın adı “Azərbaycan Milli Geyimləri”

20

Bundan əlavə hətta geyim konstrusiyası haqqında məlumat verən kitablarda

dərc olunurdu. Konstruksiya kitablarında geyimlərin biçimi haqqında ətraflı

məlumat verilirdi. Hər bir geyim formasının ülgüsü olurdu və bunun sayəsində

istənilən geyimlər kəsilib tikilirdi.

1.2. II Dünya müharibəsindən sonrakı dövrün moda üslubu

Modanı alt üst edən bu dövr artıq demək olar ki başladı. II dünya müharibəsi

hər bir sahə də öz təsirlərini göstərirdi. Modanın mərkəzi artıq Fransa deyildi.

Almaniya modanı ələ alaraq öz geyim tərzlərini yaradırdı bu dövrdə. Fransız

modelyerlər Berlinə köçərək öz butiklərini açdılar. Berlin dünya üzrə modanın

mərkəzi şəhər adını qazana bilməsə də bir müddət ağalığını davam etdirə bildi.

Lakin müharibədən öncə səyahətə çıxan Nyu – York modelyerləri Atlantik okeanda

gəzinirdilər. Amerikanlar hər il Fransada təşkil olunan moda gecələri, dəfilələrə

qatılaraq burada olan stilləri və yeni cərəyanları mənimsəyərək geri dönürdülər. Nyu

– York modelyerləri geri qayıtdıqda artıq kopyaladıqları geyimləri yaratmağa

başlayırdılar. Əsasən idman geyimlərinə üstünlük verirdilər. Dünya bu stil üzrə

getməyə başladı artıq. Parça anbarları 1941 – ci ildən hökümət tərəfindən müsadirə

edildi. Süni parçaların istehsalı artdırdı buna səbəb isə ona olan tələbat idi. Neylon

corablar geyinilmirdi artıq.

Hərbi geyimlərin tikilməsi üçün lazım olan parçalar az idi. Bunun üçün yun

tədarükü 100000 ton fərqi ilə aşağı salındı. Yuna olan tələbat həddən artıq çox idi.

Süni parçalarda istifadə edilən süni iplər istehsal olunurdu. Demək olar ki, süni ip

bütün dünya ölkələrində hazırlanırdı. Süni ipək və viskoz yaxşı əvəzləyici deyildir.

Keyfiyyətsiz olan bu iplərdə geyimlər tikilirdi. Lakin əvvəl olan ipəklərdən fərqli

olaraq nazik olduğu üçün isti saxlamırdı. Elastikliyi olmayan bu parçalar satışı

zəiflədirdi. Dəbdə olan idman üslubla paltarlar hər bir yaş həddi üçün nəzərdə

tutulurdu. İlk dəfə bu geyimlərin satışına Amerikanın kiçik şəhərciklərində dəbə

mindi.

21

1944 – cü ildə Almaniya Parisi özünə qataraq dünyada yeni moda səhnəsi

yaratdı. 53 fransız modelyer birgə moda sərgiləri təşkil etdilər. Bu cür moda

nümayişləri demək olar ki dünyanın cox hissədində keçirildi. Müharibədən sonra

demək olar ki insanlar modadan tamam uzaqlaşmış vəziyyətdə idilər. Qadınlar

yamaqlı köhnə geyimlərindən artıq çox sıxılmışdılar. Romantik abu – hava yaradan

modelyerlər qadınların sanki ürəklərini oxumuşdular. Əvvəllər moda olan köbəli

donlar yenidən moda olurdu. Bu cür geyimlər ilə neylon corablar da geyinirdilər.

Korsetlərdən istifadə edən xanımlar onu geyimin üstündən geyinərək donu iki

hissəyə ayırmış olurdular.

Müharibə qadın geyimlərinə təsir etdiyi qədər habelə kişi geyimləridə bundan

təsirlənərək mənfi təsirlərə məruz qalmışdır. Geyimlər də formalar bütövlük təşkil

edirdi. Yəni tikilən paltarlarda kəsik daha az və uzun olurdu. İnsanlar müharibə

zamanı qıtlığı qəbul etmirdilər. Müharibədən sonra insanlar bolluğa düşmüşdülər.

Onların bu cür yaşam tərzi geyimlərdə də özün göstərirdi. Uzun palto geyinən

insanlara imkanlı şəxs kimi baxırdılar.

Geyimlərdə batika parçalar dəbə gəlirdi. Batika parçalar üzərində boyalarnan

işlənən növdür. Batika şifon , kətan , cins materialların üzərində işlənilir. Şifon

parça üzərində hər hansı rəsmi çəkməmişdən öncə rezerv deyilən sulu maye ilə

konturlar çəkilir. Bundan sonra rənglər həmin kontur haşiyələrin içərisinə

doldurulur. Bu cür texnika üsulu qədimdə yaranmışdır. Və çox geniş yayılmışdır.

Parça üzərində olan rəsm yuyulduqda getməsin deyə onu duzlu və yaxud sirkəli

suyun içərisinə qoyurlar. On dəqiqə gözlədikdən sonra material götürülüb yaxalanır

və qurudulur. Batikada digər üsul isə şam ilə hazırlanır. İlk öncə parça taxtanın

üzərinə keçirilir şam əridildikdən sonra lazımi hissələrə vurulur. Quruyan şam parça

rəngləndikdən sonra təmizlənir və yuyulub qurudulur. Batikalı parçalardan əsasən

üst geyimlərdə aksesuar hesab olunan qalstukda istifadə edilirdi. Bəzən sifariş

olunan rəsmlərdə olurdu ki, digər sadə batik içlərinə görə qiymət fərqi olurdu. Bu

işlə əl qabiliyyəti olan insanlar məşğul idi. Daha sonra həmin parça dərzilərə verilib

tikdirilirdi (şəkil 1.6.).

22

Şəkil 1.6. Batika Rəsmi

Müharibə başlayan zamanlardan Paris moda şəhəri adını itirmişdi onun yerinə

Berlin dahada məşhur moda şəhəri sayılırdı. Demək olar ki müharibə bitdikdən

sonra Paris öz gücünü geri qazanaraq modaları ilə yenidən gündəmə gəlir. Vaxtı ilə

Paris modasını mənimsəyən Amerika yaratdığı idman stili ilə Parisin etibarlılığını

qazanır.

Günümüzdə dəb olan parlaq üzəri gül çiçəkli dalğa rəsmli olan köynəklər məhz

bu dövrdə yarandı. Hawaii, Carisca adı altında tanınan köynəklər Florida və

Kaliforniyada məşhurlaşdı (1946 – 1947). Buna başlıca səbəb isə kişi geyimlərinin

artıq sıxıcı olmağı idi. İlk dəfə idi ki, kişi geyimləri modanın hər hansı dəbindən

formasında bezirdi. Amerikan dizaynerləri sport geyimi ilk dəfə Avropada təqdim

etdilər. Keçmiş ilə bəhrələnən gənc istedadlar artıq öz dəblərini özləri yaradırdılar.

1950 – ci ildə baş verən bu hadisə yaşlı dizaynerlər tərəfindən rəğbətlə qarşılandı.

Keçmiş də dəst geyimlərin yalnız kişilərin seçeimi idisə indi artıq qadınlarda

bu cür geyinir. 1988 – ci ildə xanımlar cins dəstlərlə birgə idman köynəyindəndə

23

istifadə edirdilər. Bu cərəyan baş tutdu və davam etdi. Kişilərində seçim elədikləri

cins dəst qadınlar öncə kişilərdə dəb olub. 1973 – cü ildə yaranan bu stil orta

təbəqənin insanlarının sevə - sevə geyindiklər rahat gündəlik geyim idi. Postmodern

məhz bu hadisədən sonra baş tutdu.

Günümüzdə ən çox cavan qızların dəbi olan “Cigarette” Amerikada 1950 – ci

ildə yarandı. Dar cinslərin üzərində isə qısa dəri pencəklər moda idi. Dəri

pencəklərin üzərində qızılı və gümüşü dəmirlərdə olurdu. Bəzən isə kürək hissədə

hər hansı bir kompozisiya rəsmi olurdu.

1960 – cı ildən moda podiumlarda özünü göstərirdi. Modaya təsir edən amillər

məhz bu podiumlarda təqdim olunan geyimlər idi. Sadə insanların arasında seçilən

gündəlik moda gəlirli sahə idi. 1960-cı ildə isə küçə tərzinə yeni geyim forması

gəldi – mini ətək.

Müharibədən sonrakı dövrdə qadınların çox qismi kişi işlərində çalışmaya

başladılar. Bu geyimədə təsirini göstərirdi. Qadınlar demək olar ki kişi kimi

geyinirdilər. 1940- ci ildə qadınların çalışdıqları işləri keçmişdə yalnız kişilər edirdi.

Məsəl üçün apar – gətir işlərinə baxan qadın artıq normal qəbul edilirdi. Modanın

təşəkkül tapdığı dövr başlamışdır.

Uniseks adlanan geyimləri tibb bacıları, stüardessalar geyinirdilər. Bu geyim

həm kişi həm də qadınlara aid olduğu üçün bu cür adlanırdı. Amerika modelyerləri

stilləri qarışdırmaqla qane olmayaraq cinsi fərqidə aradan qaldırırdılar. Punk

geyimlərində istifadə olunan zəncirlər, dəmirlər, iynələr əsasən dəri üst

geyimlərində olurdu (şəkil1.7.). 1978 – ci ildən yaranan dəb 2016 – cı ildə də çox

dəbli geyim hesab olunur. Bəzən rock stili kimi tanındı bu geyimlər. Musiqi

həyatının təsirlənən moda 1981 – ci ildə də dəyişikliyə məruz qaldı.

24

Şəkil 1.7. Pank stili

1960 – cı ildə qadınların geyimə olan xərcləri iki qat artmışdır. Əsasəndə bu

hadisə Fransa və Amerikada idi. Hətta bu göstəricilər 1990 – ci ildən dahada artdı.

Fransız qadınları kişilərdən 30% daha çox geyimə pul xərcləyirdi. Bəzən bunun

səbəbini məhz qadın psixoloji problemlərində görürdülər. Kişilər düşünürdülərki

qadın daha tez modaya uyğunlaşır. Modanın tez – tez dəyişilməsi isə artıq xərc

demək idi.

Geyimlər qadınlar üçün vərdiş halı almışdır. Sanki hal hazırda moda olmayan

bir geyimi geyinmək çox böyük məsuliyyətsizlikdir. Bu düşüncə əlbətdəki yalnız

qadınlara aiddir. Hər bir xanım bu dövrdə dəbə ayaqlaşmağı bacarırıdı lakin , imkan

25

dairəsində. Moda həmişə pul tələb edən düşüncə baxış sahəsidir. Digər dövrlərə

baxanda bu zamanda bahalı daş – qaşlı geyimlər deyil rahat idman və cinslər moda

idi. Kişilər üçün əvəzedilməz olan bu geyim indiyənə kimi öz aktuallığını və

modasını qoruyub saxlayır.

Kişilərin geyimləri indi olduğu kimi o zamanlarda da pozisiyalarına görə

dəyişilirdi. Deməli artıq idman geyimləri iş saatlarından sonra geyinilə bilərdi. İş

yerində geyinilən geyim sadə kostyumlardan ibarət idi. Avropada olduğu kimi

Amerikada da yaşa uyğun geynilirdi. Və dövrün ən mühüm faktoru demək olardı.

1950 – ci illər də yaşl cavan fərqi ortadan qalxdı. Gənclərin tərzi moda oldu.

Demək olar ki, kişi geyimləridə bir çox dövrlərdə dəyişikliklərə məruz qalmışlar.

Şapka XIX əsrin sonlarında sadəcə geyim idisə artıq XX əsrdə şəxsiyyətin kim

olduğunu bildirirdi. Yalnız iş yerlərinə geyinilirdi bu cür papaqlar. Ciddi kişi

geyimləri tarix boyunca seçilib. Lakin zaman dəyişdikcə bu cür ciddiliklərin

geyimdə sonu yaxınlaşırdı. Bir çox kişi geyimləri demode olmuşdur.

Armani, Calvin Klein kimi dizaynerlər 1970 – ci ildə öz moda xəttlərini

çizdilər. Dövrün ən çox gəli əldə edən dizaynerləri olmuşdular. Kişilərin bir qismi

XIX ərsdə qalstukdan imtina etdilər. Və bu dövrdə artıq qadınlar qalstukdan

aksesuar kimi istifadə etməyə başladılar. Hətta 1980 – ci ildə iş qadınlarının

geyimdə istifadə etdikləri ən mühüm istifadə idi. Yalnız özəl çalışan qadınların

istifadə etdikləri qalstuklar gündəlik geyim tərzinə çevrilir. Bu dövrlərdə yaranan

üslubların mədəni təcrübələri az idi. İllər əvvəl moda təmtəraqlılığı ilə cəmiyyət

arasında iz salmışdır. Cat walk və lifestyle üslubları sadəlikdən yana idi. Lakin

demək olmaz ki hər kəs sadəliyə bir başa keçirdi.

Modanın çox şaxəli olması insanlar arasında qərarsızlıq yaradırdı. Bu zaman

baş verənlər geyimdə yansayırdı və bərbad görüntü alırdı. Yaranan stillər arasında

ən ucuz olan geyimlər hər təbəqənin seçimi idi. Feminist qadınlarda bu geyimləri

seçib geyinirdilər. İngiltərə də qadın səs verənləri nəticəsində simvolik üslub hesab

olunan “Women’s social and political union” aradn qalxdı. Bu dövrdə qadınlar

yüksək vəzifələrdə çalışırdılar. Qadınların necə gücə sahib olduğu məhz bu

dövrlərdə özünü açıq şəkildə göstərdi.

26

XX əsr kişi dəbi yalnız kostum geyinib geyinmələrə görə fərqlənirdi. Küçə tərzi

daha da qəlizləşdirilirdi və anlaşılmaz vəziyyətə gəlirdi. Buna səbəb insanların

özlərinə uyğun dəbi tapa bilməməkləri idi.

1.4.Dünyada yaranan ən dəbdəbəli geyim üslubları

Geyimləri təqdim etmək prosesi təkcə podiumlarda deyil üst təbəqənidə

modelyerlər model kimi görürdülər. XX əsr də geyimin kateqoriyaları bir – birinə

bağlı forma da idi. Küçə tərzi moda dizaynına aid olmağı bacarmırdı. Dəb sənayesi

toplu halda modanı inkişaf etdirməyə çalışırdı. Sənaye sahəsində əsasən çantalar və

ayaqqablar mühüm rol oynayırdı. Yüksək təbəqəli insanlar geyimin modelini yalnız

həmin şəxsə aid olmasını istəyirdi. Bu prosedur dəb sənayesi üçün qəbuledilməz idi.

Çünki istehsal olunan geyimdən bir deyil ölçülərlə tikilib satışa çıxarılırdı. Məhz bu

səbəb dəb sənayesi sadə geyimlərin istehsalına başlayaraq ticarətini genişləndirdi.

Moda dizaynı yalnız bir geyimi bir şəxsə aid edirdi. Qazanılan gəlir yüksək

məbləğdə olurdu. Tikilən geyimin eskizi məhz həmin şəxsə aid edilirdi. Burada

bazar iqtisadiyyatı artıq baş verirdi. Butikləri ilə məşhur olan Paris bu cur

məşhurlaşmışdı. Nyu – York dizaynerləri qeyri – adi geyimlərin hazılanmasında

birincilikdə idi. Onların hazırladıqları bu geyimlər eksponat kimi və yaxud yalnız

podiumlarda nümayiş üçün tikilirdi. London modanın ləngimə şəhərləri sırasında idi

həmin dövrlərdə. Zövqsüz, sıradan geyimlər tarix boyu dəyişiklər keçsədə

dəyişilməmişdir.

1920 – ci illər kefli yaşam dövrü adlanır. Burada insanlar geyimlərə önəm

vermir lakin istənilən baha geyimi alırdılar. Müharibədən çıxan insanlar can

sıxıcılıqdan əl çəkib bu cür həyatı yaşamağı seçmişdilər. Qadınlarda da olduğu kimi

kişi geyimlərində də gündəlik geyim tərzi var idi. Müharibə qadınların geymlərinə

təsir etməsinə baxmayaraq incəlik qorunub saxlanılmışdır. Sadəliyin dəb olduğu

zaman idi. Moda ilə hər zaman yüksələn dəyişikliyə məruz qalan saç düzümləri

makiyajlarda artıq tamam sadə olurdu. Kişilər üst geyimi kimi mantodan istifadə

27

edirdilər. Əsasəndə filmlərdə çəkilən aktyor və artistlər. Smokin artıq özünü

göstərirdi.

Kişilərin kostyumlarında dəyişən aşağı qism dizə qədər qısaldılmış idi. Həmin

dövrün ən zövqlü geyimi “knickerbockers” adlanırdı. Şalvara qədər olan pambıq

corablarda dəbdəbəli hesab olunurdu. Knickerin üzərində geyinilən palto qısa olub

üzərində iri cib olurdu. Ayaqqabılar dəri olurdu.

1925 – ci ildə Kişi dəbləri tez – tez yenilənirdi və bir müddət sonra dəbdən

düşürdü. Məhz bu dövrdə enli kişi şalvarları az bir müddət moda oldu. Jazz adlı

geyimlər isə demək olmaz ki moda oldu.

1920 – ci illər düyməli geyimlərdən istifadə əvvəl ki illərə nisbətən artd. Bu

dövrdə olan geyimlə beldən aşağıya doğru endi. Ombanın üst hissəsində otururdu.

Digər geyimlərə baxanada bu dəbin ömrü uzun sürdü. Hətta indiki zamanda da

bəziləri tərəfdən geyinilir.

Qadınların bu dövrdə bəyənərək geyindikləri ətək formaları üst – üstə qatlardan

ibarət idi. Yeni yaranan bu dəb dizdən aşağı idi. Lakin cavan nəsil bu geyimin

qatlarını azaldaraq uzunluğu dizdən yuxarı çatdırmışdılar. Bu yupkalar 1925 – ci

ildə yaranmışdır. İllər keçdikcə moda sanki enmə qalxma dövrlərini yaşayırdı. 1928-

ci ildə olan geyimlər Şahzadə Viktoriyanın zamanında olduğu kimi idi. Yenidən dar

geyimlər dəbdə idi.

İstifadəsinə görə ən çox bəyənilən parça ipək idi. Lakin qiymətinə görə pambıq

və yun parçalardan olduqca baha idi. Süni ipək keçmiş ipəyi əvəz edə bilmirdi. Təbii

ipəkdən fəri onda idi ki, nazik və strecliyi yoxuydu. Paris moda mərkəzi olaraq

qalırdı. Fransada dəyişilmək istəyən moda yenə heç bir fayda vermir. Fransız köhnə

dəbdə olmağı üstün tuturdular. Hətta moda jurnallarında başqa ölkələrin moda

stillərini yayımlayırdılar.

Fanila – kişi alt geyimidir. Yundan tikilən kişi geyimləridir. Materialına görə

çox rahat yumşaq idi fanila. O dövrdə yaranan fanila indiki zamana da gəlib

çatmışdır. Rənginə görə fanila əsasən boz olurdu. Bu geyim yalnız qış ayları üçün

nəzərdə tutulmuşdur. Bəzi gənclər fanilanı ev geyimi kimi qəbul etmişdilər. Hər

kəsin geyindiyi olan fanila indiki zamanda yalnız yaşlı inslar tərəfindən qəbul edilir.

28

1930 – cu ildə nəinki yüksək təbəqələlilər sıradan insanlarda geyimlərini

dərzilərə tikdirməyə başladılar. Standart geyimlər demək olar ki maraq yox idi.

Əvvəllər bu cür geyimlər baha olduğu üçün insanlar çox da can atmırdılar dərzi

yanına getməyi.

Qadın geyimlərin trend rənglər ağ, bej idi. Hər zaman qiymətlər problem

olduğu üçün hazırlanan məhsullar orta qiymətdə olurdu. Məhsulların satışı üçün

açılan obyektə “ the country club” adı verilmişdir. 1932 – ci ildə tikilən bu yer hal –

hazırda otel kimi fəaliyyət göstərir (şəkil 1.8.).

Şəkil 1.8. “The Country Club” Kansas city

29

Devolvasiya olduğu bir zamanda qadınların geyim sevgiləri ölmürdü. Onlar

hətta köhnə dəbdə olmayan geyimlərini yeni hala gətirərək geyinirdilər. Gözəl

görünməyin yolunu tapmışdı bu xanımlar. 1929 – cu il modanın keçirdiyi ən ağır

dövr idi.

Wall street böhranı 1929 – cu ilin oktabrda başladı. Dövlət büdcəsində azalan

pul insanları yoxsul vəziyyətə salmışdır. Bu səbəbdən dəyərsiz hesab olunurdu.

1932 – ci ilin sonları böhran dahada artdı. Federal Rezerv devolovasiyanın heç

cürə önün kəsə bilmədi. Geyimə ayrılmış büdcə artıq yox idi. İnsanlar işsiz qaldılar

vaziyyət getdikcə ağırlaşırdı. 1933 – cü ildə işsizlərin sayı 8 milyona çatdı. Bu

dövrdə artıq hər bir qadın tikişi bilməyə məcbur idi. Çünki geyimlər bərpa olunub

yenidə geyinilirdi. Moda sözü bir müddət yoxa çıxdı. Hazır geyimlər demək olar ki,

alınmırdı.

20 – ci illər köhnə modanı geri qaytarmağı bacardı. Geyimlər daralır, qol

kəsikləri ilə çiyin məsafəsi azalırdı. Yüksək bel yenidən dəb oldu. Bu dövrdə kobud

xəttlər aradan qalxdı. Qadın geyimləri ilə müqayisədə kişi geyimləri daha qabarır

olurdu. Çiyinlər yana doğru enlənirdi. Kişi pencəklərinin hamısında vatkadan

istifadə edilirdi.

Geyimə olan tələb hər an artırdı. Kişilərin geyimləri əsasən tünd tonlarda

olurdu. Bu dövrdə yırtmac ləğv edildi.

Bəzi dövrlərdə qadınlar xəzləri yalnız özəl günlərində geyinirdilər. Lakin artıq

gündəlik üst geyimi olmuşdur. Beret demode olduğu üçün onu əvəz edən cloche

moda oldu (şəkil 1.9.).

Ayaqqabılar isə hər cür dəbə uyğun olurdu. Bəziləri rahatlıq üçün bəziləri isə

gözəl göstəriş üçün idi. Bu zamanlarda evdə geyinilən ayaqqabılarda moda idi.

Fərqli ayaqqabı dizaynerlərinin verdikləri eskizlər müştərilən tərəfindən

bəyənildikdən sora hazırlanırdı. Geyinilməyən zövqə uyğun olmayan ayaqqabılar

tikilmirdi.

Çantalar daha kiçik sadə olurdu. Çox zaman qadınlar ayaqqabıları ilə uyğun

olan çantalardan istifadə edirdilər. Lakin bu fikir zaman keçdikcə modasının

itirəcək.

30

Kişilər hər zaman rahatlıq istəyirdilər. Geyimdə idman tərzi ən çox istifadə

olunan tərz idi. Gündəliyə geyinilən Dəri pencəklər hər bir geyimlə uyğun hesab

olunurdu. İş geyimləridə dəri ilə öz yaraşma statusunu tapmışdır. Dəri pencəklə dəri

ayaqqabı dəri kəmər dövrün romantik kişisinin modası idi.

Şəkil 1.9. “Cloche” qadın baş geyimi (1922)

31

30 – cu illər Dəridən hazırlanan bütün geyim məhsulları moda idi. Hətta dəri

ayaqqabi və dəri pencək ən gözəl kişi geyimi idi. Yaşanan devolvasiyadan sonra

firavanlığı Nazir Rooseveltin dövründə baş vermişdir. Təxminən 1935 – ci ilin

əvvəlləri kişi iş geyimlərinə yeniliklər gəldi. Vatkalardan kişi pencəklərində geniş

istofadı edilirdi. Geyimdə olan dəyişikliklərə görə yaranan stilə “ London drape “

deyilirdi. Düymə sayına görə “drape cut” da 6 – a çatdırılmışdır düymə sayı. Bu kişi

geyimlərini həmin dövrdə Hollywood ulduzları tanıdırdılar. Və məhz buna görə

geyim dahada yayılaraq tələbatı artdı.

32

FƏSIL II. MODANIN STRUKTURU VƏ TƏDQİQİ

2.1. Moda ictimai və psixoloji fenomen kimi

Yaşadığımız dövrdə insanlar daha çox və deyərdimki ən diqqət etdikləri şey

geyim yəni vizual görüntüdür. Çünki yaşadığımız zamanda kiçikdən böyüyə hər kəs

öz modasını hər hansı jurnallarda deyil məhz öz üzərində araşdırır və tətbiq edir.

Geyim insanlar arsında yaratdığı ictimai, sosial vaziyyət faktora çevrilmişdir. Moda

şüurlu şəkildə deyil, sadəcə geyinmək məqsədi ilə yaranmışdır. Latıncadan

tərcümədə məhdudlaşmayan mənasını verir. Modanın məqsədi rahat və faydalı

geyim yaratmaq deyil, fərqli özəl görüntü əldə edə bilməkdir. Burada ətraf mühitdən

qonumaq kimi məcburiyyət yoxdur. Amma gözəl, cazibəli, insanın şəxsiyyətini

özündə əks etdirən – Modadır. Hal – hazırda bir çox maraqlı faktorları birləşdirən ,

qədim zamanlardan insan üçün təsirli bir məfhumdur. Geyim daha çox insanın bəzi

xüsusiyyətlərinidə ətrafa tanıdır.Əslində bu haqda geniş danışmaq mümkündür.

Çünki hal-hazırda dövrün ən aktual mövzusu olduğunu hamı bilir.

Qədim zamanlara diqqət yetirsək geyimə olan ehtiyac sadəcə ətrafdan

qorunmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Lakin irəliləyən zaman içərisində geyim

tamam başqa məna kəsb etməyə başlayır. İnsanlar geyimi öz şəxsiyyətərini tanıtmaq

üçün geyinirdilər. Moda hadisəsi məhz bu zamanlardan yaranmağa başlayırdı. İllər

öncə yaranan geyim insanlar arasında surətlə yayılırdı. Lakin nəzərinizə çatdırmaq

istərdim ki, həmin zamanlar olan təbəqələşmə hər kəsin bu cür geyinməyinə imkan

vermirdi. Başlıca səbəb olaraq tikilən geyimlərin həddindən artıq baha olması idi.

Yoxsul əhali hər zaman sıradan geyimi tərcih etməyə məcbur olub. Bu dövrdə

yaşayan insanlar üçün gözəlini deyil sadəcə geyim olsun yetərlidir. Moda da bu cür

fikir qəbul edilməzdir. Çünki dəb yalnız gözəl geyim axtarışında idi. Yoxsul

əhalinin geyindiyi sadə geyimlər artıq tarixə çevrilib. Yalnız kitablarda bu

məlumatları oxuya bilərik. Ənənəvi cəmiyyət arasında moda yoxdur. Moda məhz

insanlar sayəsində yaradılır dəb də olur və bir müddət sonra aradan qalxır. Demək

olar həmişə yüksək təbəqə insanların tərcihi olmuş moda insanların çox az

hissəsində fenomen olmuşdur. Elit təbəqəyə aid olmuşdur.

33

Modanı yalnız geyim təşkil etmir. Şaxələnmə nəticəsində bura ayaqqabı, çanta,

aksesuar və digər geyim əşyaları daxildir. Təşkil edilən moda gecələrinə yalnız özəl

qonaqlar dəvət olunurdu. Çox bahalı saraylarda təşkil olunan bu cür toplanmalara

əlbətdəki çox zaman dəvətsiz insanlar buraxılmırdı. Göstərişli geyimləri üst

təbəqənin xanımları öz üzərilərində görmək istəyirdilər. Və artıq bu cür geyimlər

çox baha qiymətə satışa çıxarılırdı (şəkil 2.1.).

Şəkil 2.1. Üst təbəqəyə aid qadın geyimi

34

Moda bəzi insanlar üçün həyat tərzidir. Bu zaman sadə insanlar da artıq

axtarışda olaraq öz modaların yaradırlar. Cəmiyyətdə olan hər bir hadisə modaya

təsir edir. Müharibələr zamanı, çevrilişlər zamanı demək olar ki moda da öz

səssizliyini qoruyub saxlayır. İnsanlar heç bir zaman modanı özlərinə tabe edə

bilmədilər. Çünki yaradılan stil kəskin şəkildə insanları öz nəzarəti altına alırdı.

XIX əsrin II yarısı və ondan əvvəl ki, zamanlarda mövcud olan moda haqqında

danışmaq çox çətindir. Geyim anlayışı cəmiyyət arasında dəyişilmişdir. Fransızlar

üçün moda daima yaşayırdı. Heç bir hadisə burada modanı ləngitmirdi. Uzun

müddət davam yaşayan davam edən moda fransızlar arasında dərin kök salmışdır.

Bəzən tarixin öyrənməsi üçün böyük rolu olub modanın. Əxlaq anlayışları,

geyimin tarixi, adət və ənənələr məhz bu yolla oyrənilirdi. Bu dövrlərdə çəkilən

rəsm əsərləri indiki zamanın “incəsənət nümunəsi” hesab edilir. Tarixi şəxslərin

tabloları belə modadan xəbər verməyə yardımcı olur.

Mənbələrdə göstərilir ki, ən qədim geyim kimi – bədənin bəzi hissələrinin

rənglənməsi yəni dövmə də keçmiş zamanlardan gəlir. Muhafizə xarakterli olurdu

bu cür dövmələr. Müasir dövrdə olduğu kimi o zamanlarda hər kəs tərəfində qəbul

edilmirdi. Lakin tarixin göstəricisi kimi gəlib çatmışdır. Bu cür düşüncələr tarixdə

uzun təkamül yolu keçmişdir.

Moda ilə ayaqlaşmaq keçmiş zaman üçün çox çətin sivilizasiyadır. Yuxarı

təbəqənin insanları modanın geniş yayılmasına qarşı idilər. Hətta krallıq ailəsində

qulluq edən yoxsullarında müəyyən edilmiş forma ilə geyinirdilər. Xalq içərisində

seçilmək üçün moda başlıca xüsusiyyət idi. Bahalı, daş – qaşlar ilə bəzdilmiş

geyimlər indiki zamanımızda yüksək qiymətlənirilir. Məhz bu zamanlarda dəbli

kolleksiyalar yaranmağa başlayırdı. Bu ailələr üçün kiçik mərasimlər təşkil

olunurdu. Həmin mərasimlərdə dövrün ən yaxşı modelyerləri öz geyimlərini təqdim

edirdilər. Daha çox bəyənilən modelyerə bəzən saraya köçməsi üçün şansda

verilirdi. Yalnız həmin ailənin geyimlərini tiksin deyə. Moda bu dövrdə nəinki

qadınlar arasında kişilər üçün də önəmli hesab edilirdi. Geyim yalnız qadınların

nəzərdə tutulması çox yalnış düşüncədirı. Qadınların geyimə olan diqqət maraqə

eynən digər cins nümayəndələrində də var. Sadəcə qadınlarda olduğu kimi qabarıq

35

deildir. Fikir versək görərik ki indiki dövrümüzün geyimləri içərisində keçmişində

sızmaları yer almaqdadır.Və keçmişi geri qaytaran modelyerlərimiz hərşeydən öncə

strukturu deil sadəcə dövrə uyğun stilizə formasına salıblar geyimləri.

2.2. Orta əsrlərdə modanın inkişaf tarixi

Orta əsrlərdə xarici təsirlərə məruz qalan tək insanlar deyildi. Geyimlər bu

dövrdə kostyumdan və plaşdan ibarət idi. Bu dövrün kostyumları antik geyimlərə

nisbətən daha sərt görüntüdə idi. İndiki zamanda olduğu kimi həmin dövrdə də

kostyumlar bədən formasını uyğunlaşdırılmış, qol hissə biləyə qədər karandaş forma

almışdır. Lakin geyimin aşağı hissəsi daha da genişlənmişdir. Dövrün kostumlaı

sadəliyi ilə seçilir, müxtəlif rənglərdən istifadə olunmuşdur.

X – XI əsrlərdə almanlar roman üslubuna yiyələnmiş tunika geyimlərini

özəlləşdirmişdilər. Kostyumlar hətta qadınlar arasında da geniş istifadə olunurdu.

Bu kostyumlarda enli bel qayışlarının rolu böyük idi. Geyimdə yaratdığı gözəllikdə

əlavə simvolik mənayada sahib idi. Bu cür geyinən xanımlar sədaqətlilik simvolunu

üzərilərində daşıyırdılar. X əsrdən şəhərlər böyüməyə başlayır, inkişafı sürətlənirdi.

X – XII əsrlərdə sexlər yaranırdı. Həmin bu sexlərdə parça toxuyan və parça tikən

xanımlar işləyirdi. XII əsrdə kəndlərdə ev şəraitində toxunan parçalarnan dolanan

ailələr hələdə var idi. Ərəb ölkələrindən XII əsrdən başlayaraq pambıq parçalar

Almaniyaya və İspaniyaya aparılırdı. Gətirilən maldan pambıq parça istehsal

olmağa başlayırdı. İpəkçilik sahəsi XII əsrin ortalarından Siciliya adasında məşğul

olmağa başlamışdır. XIII əsrdə Fransa artıq ipək istehsal edirdi. Qərbi Almaniya isə

zərif mahudun istehsalı ilə məşğul idi. Kobud mahud isə yalnız Skandinaviyada və

Fransada idi. Həmin bu dövrdə artıq parçalar növünə görə ixtisaslaşırdı. XIII əsrdə

kişi və qadın kostyumları ciddi və sərhədsiz idi. Artıq demək olar ki, kəndli, feodal

və şəhərli kostyumları eyni formaya sahib idi. Təbəqələşmə bu zamanlar azda olsa

aradan qalxırdı. Bütün geyimlər eyni ülgülü idi, yalnız onlar parçanın keyfiyyətinə,

qiymətinə və üzərində olan bəzəyinə görə fərqlənirdi. Dahi Karlın zamanında

36

geyimin rəngləri fərqli əmələ gəlirdi. Avropaya bu dövrdə Şərqdən yeni geyimlər

gəlmişdir. Yeni dəbdə geyimlər öndən düymə bağlanır, baş geyimləri və s.gəlirdi.

X-XI əsrlərdə qadınların geyindikləri kostyumlar Bizans geyimlərini xatırladırdı

(şəkil 2.2.).

Şəkil 2.2. X – XI əsrin qadın kostyumu

XII əsrdə geyimlərdə yeni biçim yaranmağa başlayırdı. Fərqli biçim həm qadın

həm də kişi geyimlərinə aid idi. Qotika XIII əsrdə ən yüksək həddə çatmışdır. Bu

dövrdə kostyumlar dəb – dəbəli , harmonik və standart ölçülərə malik olmuşdur.

37

Ansambl formada hazırlanırdı kostyumlar. XIII əsr “biçim inqilab”ı adlandırılırdı.

“Burqund” modası XIV əsrdə yeni yaranmış şaxə idi.

Şərq parçalarını geridə qoyan Avropa yüksək keyfiyyətli parça istehsalında

artıq öndə idi. XIV – XV əsrlərdə Avropa ölkələrinin parça toxunmasında İtaliya

öncəliyini qoruyub saxlayırdı. XIV əsrdə Siciliyada parça toxuyan sənətkarlar

Lukka şəhərinə köçməyə başlayırdı. İpəkçilik inkişaf etməyə başlayır və ipəkçiliyin

mərkəzinə çevrilirdi. Bu şəhərdə feodollar və saray adamları üçün bahalı ipəkdən

hazırlanmış parçalar istehsal olunurdu. Vatikan və Fransa hökmdarlarının

geyindikləri parçalar Lukkada toxunurdu. Sifarişlər hətta İngiltərədən də gəlirdi.

Venesiya isə bahalı parça sayılan məxmərin mərkəzi idi. XIV əsrdə Venesiya

parçaları Avropada yüksək qiymətləndirilirdi. Məxməri parçalar qızılı və gümüşü

saplarla toxunurdu. Üzərində gül naxışlarl ilə bəzdilmiş məxmər parçalar

Florensiyada, xırda naxışlı tünd fon isə Genuyada idi. Avropada sənaye yüksəlişi

nəticəsində sexlər manufakturaynan əvəz olunur, əmək bölgüsü yaranırdı.

Manufakturanın istehsal mərkəzi İtaliya şəhəri idi. Bununla parça istehsalının

artırılması başlamışdır. Parça istehsalıynan yanaşı pambıq, yun, ipək

manufakturalarda inkişaf edirdi. Q.Veys orta əsrin modasını “qayçıların ağalıq

dövrü” adlandırmışdır. Standartdan kənar yəni modaya uyğun tikən dərzilərin əl

işləri çox yüksək qiymətləndirilirdi. Bu dövrdə qiymət yalnız parçanın dəyərinə görə

deyil modasına görə dəyişirdi. XIV əsrdə dövrə uyğun yeni geyim

konstruksiyalarında kəşflər edilirdi. İtaliya kostyumları Avropada artıq günün

modasına çevrilmişdir. İtaliyada baş verən klassik yüksəliş nəticəsində modanın

cazibədarlığı dirçəlişi dövrünün yaranmasına təkan verdi. Dirçəliş dövründə sərt

dini məcburiyyətlər artıq kainatı dərk edən azad insan şəxsiyyətini yaranması idi.

Uzun geyimlər vəzisəli şəxslər, sənət adamları, vəkillər və həkimlər tərcih edirdilər.

İtalya geyimlərinin hər zaman olduğu kimi bu dövrdə də özünəməxsusluğu ilə

seçilirdi. XV – XVI əsrlərdə İtaliyan geyimləri bütün ölkələrdə yayılmağa başladı.

Lakin bir müddət sora İspan modası İtaliya kostyumlarını sığışdırıb sıradan

çıxarırdı. Artıq İtaliyada kostyumlar deyil krujeva və tikmələr çap olunurdu.

Tanınmış rəssam Sezare Veçellio bu cür ornamentləri çəkirdi. Gipyur isə XVI əsrdə

38

yaranır. Lakin İtaliya kostyumda olan güvənini itirməsinə baxmayaraq Avropada

cah – cəlal və parça predmetlərinin istehsalı ilə birinci yerdə idi. Almaniya,

Niderland və İtaliyada naxışlı parçalar dəbdə idi və geniş yayılmışdır. Möhürlənmiş

parçalarda Almaniya bazrında yüksək mövqedə idi. Kətan parçaların üzərinə

naxışlar möhürlənirdi. Digər yerlərdə isə taxta üzərində olan məxmər parçalara

basma naxışlar vurulurdu. Bu cür parçalar Bryuqtedə və Utrextedə istehsal edilirdi.

XVI – XVII əsrlərdə ən bahalı kostyum İtaliya sənətkarlarının krujeva işlədikləri

idi.

2.3. XVII əsr geyim üslubları və moda anlayışı

XVII əsrdə Avropada otuz il davam edən müharibə geyimlərədə oz təsrini

göstərmişdir. Müharibə dövründə ən modaya uyğun geyim hərbi kostyumlar idi.

Dövrün modası olan düyməli plaşlar, uzunboğaz çəkmələr, lələklərlə və enli lent ilə

bəzədilmiş şlyapalar geyinilirdi. Qadın geyimlərində olan metal korsetlər aradan

qalxırdı. Onun əvəzinə ətəyin belin biraz daha yuxarı doğru qaldırılır və kişi

modasının elementləri meydana gəlirdi.

XIV əsrdə hakimiyyətə gələn Lüdoviqin dövründə Fransada moda ən yüksək

səviyyədə inkişaf edirdi. Onun hakimiyyəti dövründə yeni qadın peşəsi – Dərzilik

yaranır. Dərzilik sənəti yalnız qadınlara aid deildir. Kişi kostyumlarını kişi dərziləri,

qadın geyimlərini isə qadın dərzilər tikirdilər. Bu dövrdə baş geyimlərini,

aksesualarını modelyerlər, alt geyim dəstlərini isə adi dərzilər tikirdilər. XVII əsrdə

XIV Lyudoviqin idarəsi zamanı Avropada qanunvericilik Fransaya verilmişdir.

Fransanın maliyyə naziri krujeva istehsalından gələn gələri görərək 1665 – ci ildə

Alanson şəhərinə yaxın vilayətdə emalatxana açdırır. Bu emalatxana sırf krujeva

istehsal edirdi. Lakin işə götürülən qadınlar bu sənət haqda məlumatı olmayan yerli

əhali idi. Bunun üçün Venesiyadan 30 nəfər ustalar gətirildi və onlar bir il

müddətində fransız qadınlara krujeva sənətini öyrətdilər. İstehsal olunan məhsul ilk

öncə hökmdara təqdim olunurdu bunu bəyəndikdə o ölkəyə gələn krujevaların

39

qarşısının alınması üçün əmr verirdi. Fransa krujevaları digər xarici ölkələrə

ixracına başlayır. XIV Lyudoviqin şah – şöhrətini görənlə onun paxıllığını çəkməyə

başlamışdılar. Fransa nəinki krujeva hətta yeni görünüşlü geyim bəzək əşyaları,

əlcəklərin ixracı ilə məşğul idi. 1642 – ci ildə Parisdən Avropa ölkələrinə mumdan

hazırlanan böyük və kiçik ölçüdə pandora gəlinciklər göndərilirdi. Bu pandoraların

özünə məxsusluğu onda idi ki böyük pandora dövlət kostyumlarını, kiçik pandora

isə sıradan insanların geyimlərinin reklamı idi. Padroda gəlinciklərinə olan maraq

hətta müharibə zonasından keçdiyi zaman müharibə dayandırılırdı və gəlinciklər bu

ərazidə keçdikdən sonra müharibə davam edirdi. Qadın modası XIV Lyudoviqin

dövründə daha qabarıq şəkildə idi. Qadınlar fransa sarayının göz bəbəyi hesab

olunurdular. Korset 1650 – ci ildən yenidən dəbə gəlir. Fransa həmişə olduğu kimi

XVIII əsrdə Avropada moda sahəsində yenidən başçılıq edirdi. Bu günün ən dəbli

geyimi olan hərbi geyimlər o zaman da moda idi. Lakin hərbçi xarakterini

yumşaltmaq üçün bəzi tikiş hissələrinə krujevalar tikilirdi.

XVIII əsrdə Rokoko bədii stili yaranır. Rokoko – nəzakətli stil deməkdir. Bu

stildə ayaq geyimləri, baş geyimləri daş – qaşlarla bəzədilirdi (şəkil 2.3).

40

Şəkil 2.3. Rokoko üslublu qadın geyimi

Fransada Roza Bertenini “modanın naziri” adı verilmişdir. Yeganə modelyerdi ki,

kraliçaya həftədə iki dəfə don və şlyapa modelləri təqdim edirdi. Rokoko kişi

41

geyimləri də dövrün məşhur kişi dərziləri tərəfindən tikilirdi (şəkil 2.4.)

Şəkil 2.4. Rokoko üslublu kişi geyimi

Böyük Fransa inqilabı dövründə qadın və kişi geyimləri zamanının ən yüksək

dəbi hesab olunurdu.

42

2.4. Moda dəyərlərinin komponentləri

Moda dəyərlərinin komponentləri geniş mövzu olduğu qədər həmdə

problemləri ilə çox olacağ. Modanın müasirliyi əslində onun fundamentallığınnan

irəli gəlir. Demək olmaz ki moda tarixi məhsul deyil. Bu düşüncə tamamiylə

yalnışdır. Bu hər zaman belə olacaq çünki dövrümüz bu cür qeyri adilikləri görmək

və modalarında tətbiq etməyə çalışırlar. Müasir moda bəzən hökmdarlıq etdiyi

arxaik cəmiyyətləri qeyri – kafi qəbul edirdi. Nəinki icazə hətta bəzi nümunələr

varki onun satışına belə icazə yoxdur. Keçmişin bəzi modaya qarşı cəzalarına misal

gətirmək olar ki, niklərin saç formalarını sadə kəsdirməkləri ölümlə cəzalandırılırdı.

Lakin bu indiki zamanda gülünc yaradacaq mövzu kimi anlatıla bilər. Hindistanda

isə rəqs ilə müşahidə edən müğənninin ani yalnışı onun ölümü ola bilər. Bu cür

qayda qanunların olmasına baxmayaraq əcdadlarımızın vəsiyyətlərinin çox hissəsi

yüksək dəyərləndirilir dövrümüzdə. Ümumiyyətlə müasir moda standartları

mənbələrini keçmiş ənənələrdən yararlanırlar. Xapuqina anlayışı modadan geri

qalmamaq üçün köhnə dəbin dalınca qaçıram mənasını verir. Bəzən köhnə

düşüncələr aktuallaşır, lakin hazırki ilə işarə olunur. Və hal hazırda da artıq bu stil

geniş yer aldığını unutmayaq.

Modalı illər bəzən olması sosial yaddaş ilə bağlıdır. Yəni keçmiş modanın

yaddan çıxması və standart moda dəyərlərinin yada düşməsi. Moda iştirakçıları

sayəsində həm yaddan çıxmış nümunələr həm də köhnələrin bu dövrdə qəbul

edilməsi. Bu dövrlər haqqında artıq danışmaq mümkündür. İnsanlar əsasən yenilik

arxasınca getmək istəyirdilər. Lakin modelyerlər bunu o qədərdə normal

qarşılamırdı, çünki yeni stillərin yaranması vaxt tələb edirdi. Onun üçün də bəzi

modelyerlər keçmişdən yararlanaraq öz yeni müasir stillərini yaratmaq cəh edirdilər.

Lakin həmişə müsbət nəticə əldə olunmurdu. Bu cür prosedura bəzən stilizə

olunmada deyilirki keçmiş stilin müasir stildə tətbiqi.  Bütün dünya ölkələrinin

keçmiş geyim formaları hər zaman yeni ilə qarşılaşdırılmırdı.

43

Tanınmış amerika əsilli psixoloq E.Boqardus deyirdi: “İnsanın moda

aləmində yeni stillərə meyl etməsinin böyük əhəmiyyəti var. İnsanlar eynilikdən

bezərək ehtiraslı yeniliyə can atırlar”.

Alman psixoloq və sosioloq R.Keniq düşünür və iddia edirdi ki, insanın

yeniliyə cəhd etməsi artıq xassə halını alıb. Modanın insan həyatının maraqlarını

təzahür edən forma olması fikrini daima insanlara və mediaya çatdırmışdır.

Əlbətdəki moda elə sahədirki daim axtarışda olmağı qeyri-adiliyi və

əvəzolunmazlığı sevir. Modanı daha dərindən öyrənsək görərik ki, fərqli ilin

modelyerləri fərqli geyim kolleksiyaları ilə yadda qalmışlar. Bəzən gənc

modelyerlər kollaj texnikasını geyimdə tətbiq edərək fərqli görünü əldə edirlər.

Kollaj eramızdan əvvəl II əsrlərdə yaranmışdır. Bu tarix Çində kağızın yaranması

dövrünə təsadüf edir. Kollaj texnikası incəsənətdə çox nadir hallarda olurdu.

Təxminən X əsrə qədər. Avropada tarixi XIII əsrdə yəni bir qədər gecdir. Bəzi elmi

araşdırmalar isə kollajın tarixini modernizm meydana gəlməsi ilə əlaqədarlandırır.

İlk dəfə bu texnikadan fransız rəssam Jorj Brak , daha sonra isə həmfikirlisi Pablo

Pikasso istifadə etmişdir. Demək olar ki onlar illərnən bir yerdə çalışdılar. Kollajın

növləri çoxdur onlara misal olaraq flokistik kollaj, fotokollaj, videokollaj və

digərlərini misal gətirmək olar. Bəzən bu kollajların tamamlanmasında akvareldən ,

tuş və yağlı boyadan istifadə edirdilər. Moda aləmində isə kollajın böyük rolu ondan

ibarətdir ki, bəzi modelyerlər geyim kolleksiyalarından istifadə edirdilər.

Tamamiylə podium geyimi hesab olunan bu cür kolleksiyalar insanlar tərəfindən

maraqla qarşılanırdı.

Modanın yaranmasında əsas bəlkədə başlıca səbəb parçadır (şəkil 2.5.).

Parçanın tarixi modadan daha öncə yaranmaşdır. İnsan həyatında gündəlik həyatda

mühüm yer tutur parça. Tarixi araşdırmalar göstərir ki, ilk dəfə Hindistanda və

Çində yaranmışdır parça. Hətta burada parçaların istehsalından əlavə boyanması və

bəzək vurulmasıda məhz burda olmuşdur. Yunan tarixçisi Herodotun yazdığı

mənbələrdə isə Azərbaycan ərazisində də yun parçaların olduğu yazılıb. Bitki

mənşəli boyalardan istifadə də qədim zamanlardan olub. Dekorativ tətbiqi sənət

Azərbaycanda geniş yer tutur. Eramızdan əvvəl II minilliyin sonu I minilliyin

44

əvvəllərindən qalan ən qədim nümunə parçalar gəlib dövrümüzə çatmışdır.

Ölkəmizdə inkişaf edən parça istehsalı artıq əmtəə istehsalı fəaliyyətinə çevrildi.

Əsil parça istehsali isə III – V əsrə təsadüf edir və artıq inkişafa təkan verir.

Xammalın mövcudluğu imkan yaradırdı ki, ölkə də pambıq, yun və ipək istehsal

olunsun. Digər sənaye sahələrindən fərqli olaraq ən qədim tarixə ipəkçilik sahəsi

malik idi. Lakin ipəyin xammalı olan barama Azərbaycanda olmadığı üçün bu V

əsrdə baş tutur. Barama Azərbaycana gətirilir. Hətta sonralar Azərbaycan ipəyi digər

xarici ölkələrə ixrac olunmağa başladı.

Şəkil 2.5. Parça nümunəsi (müəllif : İbrahimova İlahə)

45

X əsrdə artıq toxuculuqda Azərbaycanda inkişaf etməyə başlamışdır.

Sənətkarlar satış üçün geyimlər hazırlayırdılar. Geyimlərin materialları pambıq, ipək

və yun parçadan olurdu. Azərbaycan hazırlanan geyimlər xarici ölkələrdə çox

məşhur idi. Yun paltarlar Gəncədə hazırlanırdı. Üst kişi geyimlərinin böyük bir

qismi atlasdan tikilirdi. Naxçıvan məhz bu cur geyimləri və çuxaları ilə tanınırdı.

Hətta Venetsiyalı səyyah belə Azərbaycan haqqında öz dəyərli fikirlərini

söyləmişdir. O qeyd etmişdir ki, XIII əsr də qızılı və gümüş saplardan toxunan

parçalar insanın gözün oxşayır. Hətta onuda qeyd etmək olar ki, Azərbaycanda adi

kiçik mehmanxanalarda belə ipək yataq örtüklərində istifadə edirdilər. İpək parça

istehsalı Azərbaycanda olmasına baxmayaraq günümüzə çox az qismdə parça

nümunələri gəlib çatmışdır. Onların üzəriləri isə gül – çiçək rəsmləri fantastik

heyvan quş mənzərələri ilə bəzədilmişdir. Azərbaycanın bu parça nümunələri xarici

ölkələrdə muzeylərdə qorunub saxlanılır.

Parçalarda olan ornamentlər haqqında geniş danışmaq mümkündür. Elmdə olan

bütün incəsənət nümunələrinin özünəuyğunluqları vardır. Ornamentlərdə təbiət

hadisələrindən götürülüb və bunların qarşılıqlı əlaqələrini əks etdirən qanundur.

Bədii təcrübələrin prosesi zamanı kompozisiyanın qanunları meydana gəlir.

Ornamentlər nəinki parça üzərində hətta qədimi tikililərin üzərində oyma şəkildə,

rəsm əsərlərində, kompozisiyalrın işlənməsində, xalça eskizlərinin qurulmasında

istifadə edilir. Ümumiyyətcə ornamentlər yerləşdirilməsinə görə iki hissəyə ayrılır:

bərabər və qeyri – bərabər. Bərabər paylaşan ornamentlər əsasən xalçalarda,

parçalarda olur. Qeyri – bərabər olan ornamentlər əsasən kompozisiyaları təşkil edir.

Ornamentlər quruluşuna görə bir neçə qrupa bölünür: Gildən hazırlanan əşyalar

texniki ornamentlərə aid edilir. Bu qrupa dəzgah vasitəsiylə parça üzərinə vurulan

sadə naxışlarda aiddir. Simvolik ornament adından da göründüyü kimi müəyyən

əşyanın simvolunu əks etdirir. Misal üçün heyvanların, əmək alətlərinin və s.

Ritmikliyi, rəng çalarlarını, təbiətdən götürülmüş motivləri özündə əks etdirən

Həndəsi ornamentlərdir. Təbiətdə ilk həndəsi forma olan dairə, günəş, dalğa

həmdə ilk həndəsi ornamentlər hesab edilir. Ən fərqli ornament isə bitki

ornamentləridir. Hər xalqın özünə məxsus bitki ornamentləri vardır.

46

Bunlara misal olaraq Yaponiyada payızgülü (xrizantema), Rusiyada

çobanyastığı, Hindistanda isə paxlalı bitkilərdən ornament kimi istifadə edirlər.

Hərf, mətn formalarını isə kalliqrafik ornamentlər sırasına aid edirlər. Mifoloji

təsvirlər isə fantastik ornamentlərin tərkibindədir. Astroloji ornamentlər günəşi,

buludu, ulduzu təsvir edir.

Azərbaycanda isə ornament anlayışı olanda ilkin yada düşən BUTAdır.

Qədimliyi ilə seçilən buta od mənasını daşıdığı bildirilir. Və buradanda açıq aydın

bilinir ki, buta zərdüştlik dövründə yaranıb və dövrümüzə gəlib çatmışdır. Buta

digər ornamentlərin şahı hesab edilir. Milliyimizi bildirən buta geyimlərdə,

xalçalarda və digər mühitlərdə istifadə olunub. Butanın digər ornamentlər kimi

növləri vardır. Məsələn qotazlı buta, küsəyən buta, ana – balalı buta, islimili buta və

s.

Digər milli ornamentimiz Xonçadır. Xonça ilk baxışdan dörd yarpağın biri

birinə kvadrat şəkildə birləşməsini xatırladır. Xonçada milli geyimlərin üzərində

geniş istifadə olunan ornamentlərimizdəndir ( şəkil 2.6.).

47

Şəkil 2.6. Butalı Xonça

48

FƏSİL III. MODANIN MÜASİR  HƏYATDA ROLU

VƏ BƏZİ XASSƏLƏRİ

3.1. Modanın bəzi səciyyəvi xassələri

Modanın xassələri haqqında əslində çox geniş danışmaq olar sadəcə bir şeyi

nəzərə almalıyıq ki dəb hər dövrdə bir cür olub. Moda insan həyatında təbəqələşmə

yaradan bir formadır. Nəinki indi əsrlər boyu bu cür olub.

Geyim dedikdə yalnız ətraf mühitdən qorunmaq üçün bürünülmüş kəsik parça

deyil artıq tamamilə fərqli düşüncə yaranırdı.İlk öncə onu nəzərə almaq lazımdır

geyim indi deil qedim zamanlardan gəlib çatıb bizə. Geyimin cəmiyyət arasındakı

rolu çox böyükdür. İctimai müstəvidə insanlara fərd kimi baxıldığında geyimin necə

rol oynadığını görmək mümkündür. Artıq insanlar geyimlə öz şəxsiyyətlərini hansı

iş sahibi olduğunu və hansı təbəqəyə aid olduğunu məhz geyimi ilə ətrafa çatdırır.

Lakin artıq demək olar ki insanlar bu fikirlərdən uzaqlaşmağa çalışırlar. Səbəb isə

sadəliyin daha özəl olduğunu anlamaqlarıdır. Geyim tək bir istiqamətdən deyil

şaxəlidir. Məsəl üçün sənaye sahəsinə aid geyim, ofis geyimi, podium geyimi, küçə

geyimi və s.

Moda böyük kütlə deməkdir. Və bu kütlənin ən böyük rolu ondadır ki,əsrlər

öncə yaranmış modanı geri qaytara bilər. Günümüzün ən önəmli dəbinə çevirə bilər

illər öncə yaranan modanı.

Bəzən moda istifadəçi ola bilər eyni oxşarlıqa sahib olan insanları biri-birindən

ayırmaq üçün. Bu mövzu haqda çox geniş danışmaq mümkündür. Geyim məhz

insanı özündən başqa birinə çevirə biləcək vasitədir insanlar arasında. Bəzən

cəmiyyət arasında heç bir nüfuz sahibi ola bilməyən insanıda dəyişdirə bilər.

Geyim əsrlər boyu dəyişikliyə məruz qalıb. Bəzən bu dəyişiklik məcburi olurdu.

Yüksək nüfuzlu şəxslərin geyimləri əvvəllər daha ciddi forma da idi. Lakin artıq

nəzər salsaq görərik ki, daha sadə, rahat idman üslubundadır. Kapitalizm dövrünün

şüarı olan “qoyun geyinsinlər” özünü göstərirdi. Modanın inkşafı artıq bütünlüklə

bürümüşdü hər yeri.

49

Üst təbəqədən sayılan insanlar həmişə hamıdan bir addım öndə olmaq

istəyirdilər.Bu fikir modada özün daha çox göstərirdi. Geyindikləri geyim artıq sadə

insanlar arasında qatı formada həmin fərdin hansı təbəqəyə aid olduğunu göstərirdi.

Buna misal olaraq (şəkil 3.1).

Şəkil 3.1. Üst təbəqənin geyimi

50

Şəkildə əks olunan rəsm əsəri sadəcə eskizdi. Lakin çox dəbdəbəli formada

çəkilən bu eskiz artıq üst təbəqə üçün nəzərdə tutulmuş geyimdir.

Bəzi geyimlərə nəzər yetirsək görərik ki,geyim yalnız gözəl parçadan deyil

onun üzərində olan əl əməyinində böyük rolu vardır. Qədim zamanlarda belə

xanımlar daha gözəl və özəl görünmək üçün geyimlərində muncuqlar ilə naxışlar

tikirdilər. İndiki zamanda da yüksək qiymətləndirilən bu cür geyimlər butiklərdə

xüsusi şəxslər tərəfində tikilir.

Bəzən bir anda dəb olan geyimlər məhz bu cür butiklərdə hazırlanan geyimlər

sayəsində olur. Bu cür geyimlər yalnız moda sərgiləri üçün nəzərdə tutulmur. Özəl

günlərdə, ziyafətlərdə geyinilən modellər olur.

Moda hər an dəyişir keçmişlə indiki zamanın dəbini özündə birləşdirə bilir.

Modanın marketinqi bəzən dəblə geyinməyən insanı yeni formaya salmağı təmin

edəcəyinə zəmanət verir. Moda hərtərəfli inkişafdadır. Bu özünü günümüzdə aktual

əsas sahə hesab olunan elektron mediada da göstərir.

Ən əsas moda daşıyıcısı əlbətdəki qadındır. Bu gün ən ideal qadın çalışan öz iş

sahəsinə quran qadındır. Artıq evdar qadın düşüncəsi demək olar ki, şüurdan kənar

qalır. Müasir qadın tək işinə görə deyil geyiminə görə də cəmiyyətdə öz sözünü

deməyi bacarır.

Moda yalnız yenilər ilə kifayətlənmir. Bəzən retro və vintage tərzlərini özündə

birləşdirməyi bacarır. Retro (geri qayıdış) stili ilə bəzən günün ən dəbli forma

strukturunu özündə birləşdirə bilir. Bu artıq yeni imza deməkdir. Nəinki retro hətta

vintage (keçmişə dair) tərzinidə tamamiylə fərqli formaya salmagı bacarır. Bu cür

dəyişiklik keçmiş dəbin yeni ilə stilizə olunması deməkdir. Moda nümayişləri

keçirilən zaman insanları özünə cəlb edən ən çoz məhz bu cür geyimlər olur. Çünki

insanların göz yorucu deyil daha fərqli və tarixi məna kəsb edən geyimləri izləmək

istədikləri açıq aşkardır. Qiymətli daş-qaşlarla bəzədilən bu cür geyimlər hətta satışa

belə çıxarılır. Modelyerin bu cür geyimlərə verdiyi əziyyət, əl əməyi əlbətdəki

əvəzedilməzdir. Bəzən isə bu cür geyimlər yalnız vitrin üçün nəzərdə tutulur ki,

satışını modelyer qadağan qoyur. Vitrində yerləşdirilən qiymətli geyim həmin

51

butikin artıq reklamı deməkdir. Modelyer cəmiyyətə,ətrafdan keçən insanlara

statusunu məhz bu cür çatdırır.

Modanın cazibəsi yalnız podiumlarda deyil gündəlik həyatda da insanlara əks

olunur. Küçə tərzi geyimlərinə bəzən gundəlik geyimdə deyilir. Bu tərz əsasən

rahatlıq, sərbəstlik xüsusən də sadəliyə üstünlük verir. Yaşadığımız bu dövrdə

insanlar tamam sərbəst geyinirlər. Nəzərdə tutulan sərbəstlik stil baximnandır.

Çünki qanuni olaraq heçkimin tərzinə qadağa qoyulmayıb. Müasir modanın ən özəl

səbəblərindəndir. Bu tərz şəhərli insanlar tərəfindən yaradılmış stildir. Bu geyim

stili qisa ömürlü olur. Səbəb isə tez- tez dəyişikliyə məruz qalmasıdır. Hər bir stilin

özünə aid dəyişiklik səbəbləri və yayılma xüsusiyyətləri vardır. Küçə tərzi hər bir

dövrdə olmuşdur. Və bəzən yüksək təbəqələri insanlardan bu stildən istifadə

etmişlər. Başlıca səbəb isə cəmiyyət arasında tanınmaz halda görünmək idi. Lakin

bu o demək deyil ki, onlar həmişə məhz bu səbəbdəb bu tərzdə geynirdilər.

Rahatlıqları və bəzən də istifadə etdikləri stildən bezdikləri üçün. Yolverilməz

hərərkət hesab olunmur onların bu cür geyimi tərcih etməkləri. Keçmiş zamanlarda

isə sadə cəmiyyətin arasına daxil olmaq üçün küçə tərzində geyinirdilər yüksək

təbəqəli insanlar.

İdman stili bəzən insanlar tərəfindən küçə stili ilə sintez olunur. Bu həm

rahatlığı təmin edir həm də görüntücə fərqlilik yaradır (şəkil 3.2.). Təqdim olunan

şəkildə idman kolleksiyası əks olunmuşdur. Hətta idman geyimlərinində podiumda

cəmiyyətə təqdimat gecələri olur. İdman üslublu geyim küçə tərzi ilə bəzi cəhətlərdə

biri birilərinə yaxındırlar. Burada insanın hərəkət edən zaman rahatlığı düşünülmüş

və geyim forması sərbəstliyi ilə seçilir. Həmçinin bu geyimdə bədən quruluşunun

forması, qaməti, nəzərə çarpdırılır. Bu geyimdə konstruktik kəsimlərdə fərqli olur.

İstifadə olunan qol biçimləri isə bunlardır: sadə qol, reqlan qol və ya fərqli

quraşdırılmış. İdman üslublu geyim müxtəlif formalarda olur. İdman geyimləri

demək olmaz ki, tamamiylə sadədir. Burada da digər üslublarda olduğu kimi fərqli

biçimlər və dekorativ cizgilərdən də istifadə olunur. Bu dekorativ cizgi bəzən həmin

idman növünü fərqli göstərən loqoda ola bilər. Parça seçimi isə standart olmur.

52

Bəzən strec (yəni elastik) bəzən isə pambıq parça olur. Bu geyimlərdə üst ciblər,

kəmərlər, koketkalar,monjetlər və müxtəlif bükmələrdəndə istifadə olunur.

Şəkil 3.2. İdman üslublu geyim kolleksiyası

İdman geyimlərində istifadə olunan əsas aksesuarlar yalnız ayaq geyimi və

baş örtüyüdür. Sadə, rahat və geyimdə uyğunluq yaratması önəmli şərtlərdən biridir.

İdman geyimləri haqqında geniş danışmaq mümkündür. Moda sanki dənizdir.

Baxdıqca baxılır və bəzən sakit bəzən dalğalı olur. Bu o deməkdir ki, bəzən moda

sadəliyi ilə bəzən isə tamam coşqulu yeni formalarla üzə çıxır. Modanın hər zaman

sistemli şəkildə olmur. Çünki insanlar artıq indiki dövrdə özləri öz stillərini yarada

bilirlər. Bu zaman artıq dəblə deyil özünəməxsusluğu olur hər bir fərdin.

53

3.2. Geyimin layihələndirilməsi və bədii sistem növləri

Geyimin layihələndirilməsi deyildiyi zaman ilk ağıla onun sistem şəkilinə

salınması gəlir. Və bədii sistemə modellərin yerləşdirilməsi. Bu səbəbdən qruplara

ayirmaq olar:

1.Monosistem (bədii sistem)

2.Komplekt

3.Ansambl

4.Ailə

5.Kolleksiya

Monosistem əsasən tikiş sahəsində texnoloji proseslərin ixtisaslaşması

prosesindən irəli gəlir. Bura aid olan hər hansı bir sahə üçün nəzərdə tutaln

kostyumun tərkibinə aid olan müəyyən fərqli məlumatların istehsalı aiddir.

Avtonom bədii sistemində isə yalnız bir istiqamətdə istehsal oluna bilər məmulat

(məsələn, yalnız uşaq formaları, yalnız qadın üst geyimləri). Burada modelyerin

üzərinə düşən öhdəlik çeşidli geyim eskizləri verməkdir.

Komplekt bədii sistemi geyimin layihələndirilməsində geniş sahə təşkil edir.

Komplekt latın sözü olub “tam” deməkdir. Hər hansı bir geyim dəstini tamamlayan

və onunla bütövlük təşkil edən digər əşyadır. Bu zaman komplekt formaya salınır

yəni tamamlanır. Misal olaraq qış komplektinə aid edilən bilən geyim və aksesuarlar

bunlardır: jilet, palto, ətək, şalvar, baş geyimi yəni papaq, kəmər, əlcək, çanta və b.

Bəzi müəssisələr var ki onlar yalnız komplekt hissələri istehsal edirlər.

Komplekt hissələrin istehsalında ən çox nəzərə işdəki uyğunluğu nəzərə

çarpır.Hissələr arasında əlaqə yaratmaq üçün bəzən hər hansı bir xətt, rəng və yaxud

bəzəkdən istifadə olunur.

Ansambl geyim layihəsində demək olar ən mürəkkəb pillədir. Ansambl sözu

fransızcadan tərcümədə “birlikdə” deməkdir. Hər hansı bir geyimdə ansambl

ideyaya uyğun olaraq əşyaların toplusudur. Ansamblda geyimlər bir – birilərinə tabe

olunmuş formada olurlar. Ansamblda hər hansı bir dəyişiklik etmək yəni nə isə

əlavə etmək və ya ansambldan çıxarmaq olmaz. Əsasən ansamblda baş rolda geyim

54

olur. Lakin bu vəzyət həmişə bu cür olmur. Məsələn geyimdə ansamblın mərkəzi

bəzək əşyası, çanta da ola bilər. Hər şeydən öncə ansamblda uyğunluq əlaqəsi

olmalıdır. Ansambl bədii sistemində ilk öncə modelyer – rəssamın zövqü ,

yaradıcılığı geyimdə özünü tamlıqla biruzə verir.

Ailə bədii sistemində modelyer – rəssam ailə modeli formasına uyğun

kompozisiyanın konstruktiv həllini tapır. Bu istiqamətdə də işləyir. Burada yalnız

modelləşmə əsas götürülmür. Fikir verilən digər məqamlar isə onun həcmi,

keyfiyyəti və məhsuldarlığı olur. Sifarişçi modelyerin ona təqdim etdiklərinə

baxaraq qiymətləndirmə edir. Fikir verilən əsas məqamlar isə bunlardır: modelin

hazırlanmasında maddi və əmək sərfi, kütləvi istehsalda rolu.

Kolleksiya bədii sistemi isə modelyer – rəssamın yaratdığı yeni bir ideyaların

uzunluğu, inkişafı və əlaqəsi ilə yaradılıb ortaya çıxarılır. Kolleksiya sözü latın

dilindən tərcümə edilib mənası isə “toplu” deməkdir. Burada fərqli lakin həmcins

əşyaların toplusudur. Kolleksiyada ən çox fikir verilən əlamətlər bunlardır: rəng

uyğunluğu, quruluş, forma və kostryksiyada tip və obraz vəhdəti.

Kolleksiyanı geyimdə daha aydın göstərmək üçün öz kolleksiyamdan bəhs

etmək istərdim. Kolleksiyanın adı “Kontrast” dır. İlk öncə təqdimata hazırlanan

kolleksiyanın reklamı yəni afişası hazırlanmalıdır (şəkil 3.2.).

Bu kolleksiyanın digərlərindən fərqli göstərən verilən fərqli eskizdi. Yəni bu

cür izah etmək olar ki, bərbəzəklik və geyimlərdə istifadə olunan bəzi dekorativ

bəzəklər artıq sıradan çıxmağa başlamışdır. Düşünülmüş forma və kəsimlər

düşünürəm ki, bu kolleksiyanı özünəuyğunluğunu tamlıqla göstərir. Dövrün

tələblərinə və podium üçün maraq kəsb edən bu kolleksiya artıq fərqliliyin

gündəmdə olduğunun baris nümunəsidir. Hər bir kolleksiya kimi “Kontrast” adı ilə

də fərqlənir.

Bu kolleksiyanın digərlərindən fərqli göstərən verilən fərqli eskizdi. Yəni bu

cür izah etmək olar ki, bərbəzəklik və geyimlərdə istifadə olunan bəzi dekorativ

bəzəklər artıq sıradan çıxmağa başlamışdır. Düşünülmüş forma və kəsimlər

düşünürəm ki, bu kolleksiyanı özünəuyğunluğunu tamlıqla göstərir. Dövrün

tələblərinə və podium üçün maraq kəsb edən bu kolleksiya artıq fərqliliyin

55

gündəmdə olduğunun baris nümunəsidir. Hər bir kolleksiya kimi “Kontrast” adı ilə

də fərqlənir.

Şəkil 3.2. “Kontrast” adlı kolleksiyanın afişası

56

Bu kolleksiyanın işlənməsində diqqət yetirilən bəzi amillər vardır. Hər bir

kolleksiya olduğu kimi burada da mövzunun əyani işlənməsinə diqqət yetirilib.

Model formalarınında işlənməsində yeniliklərdən istifadə olunmuşdur. Üslub

aydınlığıda mövzu çərçivəsində modellərin işlənməsi ilə nəzərə çatdırılıb.

Kolleksiyada əlbətdəki modellərin kompozisiyası qurulub və uyğunluğuna diqqət

edilib. Süjet xəttinin olmağıda kolleksiyanın başlıca əlamətlərindəndir. Buna bəzən

model kolleksiyasının ssenarisidə deyilir. Nümayişdə ssenari və rejissor işi. Təbbi

ki, burada modelyer – ressam aid olan bütün məlumatları nəzərə çatdırır.

Kolleksiyanın afişası ondan ötəridir ki, hər hansı bir təqdimatda cəmiyyətin

öncədən baxış haqqında fikirin formalaşmasıdır. Hər bir kolleksiyada maximum üç

geyim təqdim olunmalıdır. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi burada da rəng çalarları ,

kəsimlər , parçanın materialı bir – birinə aid olmalıdır. Bu kolleksiya dörd geyimdən

ibarətdir. İsifadə olunan rəng sayı üçdür. Kostyumların rəng seçimində əsas üç

tondan; ağ, qara, qırmızı rəngdən istifadə etmişəm.

Ümumiyyətlə, kostyumlar xüsusi geyim biçimində, bağlı və qeyri-adi geyim

karakteri daşıyır. Əgər modellərə diqqətlə fikir versək görərik ki, geyimin bütün

hissələri bizə sanki hər hansı bir naxışın böyüdülmüş həndəsi fiqurları xatırladır.

Belə ki, qol, ətək və baş hissələr silindir və yarımdairə, bel və kürək nahiyyələr

əsasən sadə düz kəsimli, sinə hissələri üçbucağı,ayaqlar isə uzun şlef, qələm ətək və

bir daha silindiri yada salır.

Öndə qeyd etdiyim kimi, geyimlərim qeyri – adi karakter daşıyır. Və material

seçimində də daha çox strec və göz yormayan parçalardan istifadə etmişəm. Daha

dəqiq desək kənardan nə qədər ciddi və ağır üslubu xatırlatsa da, mənim üçün bir o

qədər sadə və yüngüldür.

Modellərin hər biri haqqında lakonik məlumat vermək mümkündür. Lakin

nəzərə alsaq görərik ki, kolleksiyanın dörd modeli tamamiylə biri – birindən

fərqlidir. Onlar aşağıda qeyd olunub:

1. İlk olaraq birinci modelim ümumi ritmi tutaraq qara, ağ, qırmızı rənglərin

şüurlu surətdə qarışığıdır. Belə ki, bu modeldə qabarıqlığı çiyindəki yarimdairəvi

57

iki rəngli və iki fərqli qol, daha sonra yupkanın üzərində yerləşən üç rəngdən ibarət

stilizə olunmuş naxış formalı element yaradır. İlk modelimdə diqqəti cəlb edən

ümumilikdə rənglərin bir – birilərini sərbəstliklə davam etdirib tamamlamasıdır.

Ümumiyyətlə, bütün geyimlərdə diqqətin bədənin hər iki hissəsində (yuxarı

və aşağı) toplandığı nəzərə alsaq görərik ki, bu model də istisna deyil. Belə ki,

modelin qabarıqlığı onun çiyin hissəsindən başlayır. İlk öncə deyə bilərəmki

çiyindəki yarım silindirik forma geyimə daxilinnən keçən nazik plastik materialla

bəndlənmişdir.Bütün modelə ağ parça daha da fərqli görünüş verir. Qara parça isə

bütün geyimi əhatə edir. Qırmızı parça isə geyimi celbedici, gözoxşayan, fərqli

göstərir.

Bütün bunlardan əlavə olaraq geyimin ayaq hissəsini qara parçadan

hazırlanmış botik tamamlayır. Çətin və mürəkkəb lekalla hazırlanmasına

baxmayaraq geyimin insanda yaratdığı ilk təəssürat naxışların sərbəst rəqsidir.

Onu da qeyd edim ki, dizə kimi olan corab ayaqqabının üzərindən geyinilib. Belə

olduqda modelin görünüşü daha da bütöv və maraqlı baxılır.

2. Digər modelim də eyni ilə ilk modelim kimi yarimdairəvi formadan və

digər elementlərdən ibarətdir. Belə ki, geyim digər modelimdə olduğu kimi üç

rəngdən ibarətdir. Yalnız bir fərqi var oda ki, ağ parçanın üzərindəki qara

nöqtələrdir. Buda geyimi digərlərindən fərqli göstərir.

Bu geyimdə özünə məxsus kəsimləri və lekalı var. Geyimin biçimi birinci

modeldən fərqli olaraq yuxarı hissəsində sərt kəsimlər və qolun qeyri tərzdə tikilişi

nəzərə çarpır. Qolu dahada fərqli edən yalnız bir tərəf üçün nəzərdə tutulan üç

rəngdən, üç parçadan və hər birinin kənari qara kantla tikilən halqavari

formalardır. Geyim ətəkdən və koftadan ibarətdir. Ətək hissəyə keçdikdə isə onu

deyə bilərim ki, ən əsası ətəyin qeyri-adi tərzi modelin ümümi görünüşünə özünə

məxsus fərqlilik qatır. Ümumi görünüşə baxdiqda sadə kəsimli ətəyi mürəkkəb edən

üzərində bel hissəyə tikilən yarimdairəvi formaya oxşar element tamamlayır.

Yuxarı hissəni tamamlayan bu detal heç bir geyimimdə istifadə olunmamış qeyri

- adi elementdir.

58

Ayaq hissəni isə dörd dairəvi formalı yalnız qara rəngdən ibarət element

əlavə etmişəm. Ümumi görünüşü tamamlayan sonuncu aksessuarım isə

ayaqqabıdır. Sadə heç bir detaldan istifadə olunmamış ayaqqabı bu geyimə özünə

məxsus sadəlik verir.

3. Bu modelim digər geyimlərdən demək olar ki, tam fərqlənir. Onu ilk öncə

dəyişik edən geyimin ətək hissəsinin tam bağlı olmasıdır. Görünüşün yuxarı

hissəsinə baxdıqda isə digər geyimlərlə eyni kolleksiyaya aid olduğunu görə

bilərik. Digər modellərdə olduğu kimi burada da əsas rəng kimi qara seçilib.

Qırmızı və ağ parçaynan alınan formalar isə geyimdə sanki naxışların hərəkətdə

olmasını simvolizə edir.

Geyimin kəsimi sadə platyanin lekalıynan kəsilib və tikilib. Ətək hissənin

dairəvi qalması üçün alt hissəyə xüsusi elastik materialdan hazırlanmış astar

tikilib. Buda ətəkdə olan elementlərin tam görünüşü və daha aydın baxışı üçün

nəzərdə tutulub.

Modelin çiyin nahiyəsi üçkünc yaxalı və ətrafi qirmizi parçaynan haşiyə

olunub. Qol kimi isə yarimdairəvi iki üzlü forma geyimin yaxa hissəsinə

birləşdirilmişdir. Ətək hissədə olan qeyri – adi naxış demək olar ki, geyimin aksent

hissəsidir. Bu geyim sadə olduğu kimi həmdə qeyri – adi, göz yormayan, insanı ilk

baxışdan cəlbedən, kolleksiyanı tamamlayan üçüncü geyimdir. Ayaqqabı seçimi

isə tam sadə heçbir detal işlədilmədən istifadə olunacağ.

4. Sonuncu geyimim ətəkdən və koftadan ibarətdir. Digər modellərimdə

olduğu kimi burada da, üç rəng parçadan istifadə olunmuşdur. Fərq isə ikinci

geyimimdə olduğu kimi ağ parçada olan qara xətlərdədir. Bu parça geyimdə ətəyin

yan hissəsində koftanın isə yalnız ön hissəsində istifadə olunub. Ətək sadə

kəsimli olub orta hissəsi ağ və qara parça ilə maraqlı forma almışdır. Uzunluğu isə

dizin altına kimidir. Qələm forması verilib ətəyə. Kofta sadə düz kəsimli olub yalnız

bir detalla qabarıqlığı özündə cəmləmişdir. Bu forma digər modellərdə olduğu kimi

yarımdairəvidir. Geyimdə varatnik həm də qol rolunu oynayır. Qırmızı rəng bu

geyimdə də öz aksentliyi ilə seçilir. Varatnikin şaxlığı üçün içərisindən xüsusi

elastik material keçirilib. Bu da ona daha şax qalması üçün və maraqli forma

59

almasına imkan yaradıb. Və məhz bu detal geyimin aksenti sayılır. Geyimdə

istifadə olunan iri formalar fikrimcə ümumi görünüşə heçbir xərər gətirməz.

Ayaqqabı seçimi sadə seçilib və geyimin tamamlanması üçün bir aksesuardır.(şəkil

3.3.)

60

Şəkil 3.3. “Kontrast” adlı kolleksiya

Bu kolleksiya podium üçün nəzərdə tutulmuş və dəbli kolleksiyaya aiddir.

Kolleksiyaları mövsümlərə görə ayırmaq lazımdır. Lakin bir şeyi qeyd etmək

lazımdır ki, podium geyimlərində mövsümi seçim yoxdur.

3.3. Azərbaycan modası və bu sahədəki nailiyyətəri

Azərbaycan artıq XX əsrdə milli geyimləri öz plan yerini dəyişərək avropa

geyimləri ilə əvəzlənir. Başlıca səbəb isə avropa geyimlərini funksional və daha

rahat olmağı ilə cavablandırılır. Artıq Azərbaucanda da moda milliyi qorumaqla

inkişaf etməyə başlayır. Yəni bu o deməkdir ki artıq Moda topluca inkişaf edir.

Bizim modanı artıq dünyada tanıdan cavan modelyerlərimiz var. Ümumiyyətcə

sovet birliyi dağıldıqdan sora moda demək olar ki standartlardan kənara çıxmağa

başladı. Modelyerlə və dizaynerlər artıq bu dövrlərdən inkişafa başlayır. Artıq

demək olar ki, yeni yaranmasına baxmayaraq kolleksiyalar yaradılmağa başlamışdır.

1990 – ci ildən başlayaraq yüksək moda və kütləvi moda üzrə işlərə başlayan

modelyerlərimiz var idi. Onlardan G.Xəlilova, F.Xələfova, L.Əhmədova və

R.Sərdarov gənc modelyerlərimiz adların çəkmək olar. Həmin dövrün ən müasir və

dəbli geyim kolleksiyaları hazırlanırdı.Fəxriyyə Xələfova əsasən geyim

kolleksiyalarında milli geyim ilə müasir geyimləri sintez edirdi. Başqa cür desək

milli geyimin stilizə formasını geyimlərində əks etdirirdi. Bundan əlavə o həmin

kolleksiyaları ilə moda müsabiqələrinə qatılmış və mükafatlara layiq görülmüşdür.

Briliant qaşlarla bəzədilmiş qayçını modelyer Moskvada “Etno – Erato”

müsabiqəsində almışdır. 2006 – ci ildə isə xanım modelyer məhz “misilsiz dəb –

dəbə” kolleksiyası ilə bir çox müsabiqələrdə iştirak etdi. Tiflisdə, Astanada və digər

ölkələrdə öz kolleksiyaları ilə müsabiqələr qatılmış və qalib olmuşdur. Onun iştirak

etdiyi ölkələrdə əsas məqsədi milli geyimlərimizi, ornamentlərimizi digər ölkələrə

tanıtmaq idi. Geyimlərin çox bir hissəsi demək olar kəsimlərində belə milli

geyimlərdən götürülmüş komponentlər var. Geyimlərin bir çoxunda əl əməyindəndə

61

istifadə olunub. Əsas ornamentləri zərli saplarla, muncuqlar və qaşlarla bəzədilirdi.

Hətta model xanımların istfadə etdikləri aksesuarlar belə əsrlərin nümunəsi olan

bəzək əşyalarına bənzədilirdi. Ondan əlavə ayaq geyimlərinə də xüsusi diqqət

yetirirdi gənc modelyer. Onun iştirak etdiyi ölkələrdə ən çox verilən sual isə belə

olurdu: niyə axi siz həmişə milli motivli geyimlərinizlə yarışmalara qatılırsız?

Cavabda isə o bu cür söyləyir. Mən Azərbaycanlıyam bizim hər birimiz

vətənpərvərik. Bu cavab bir çox mətbuat işçisinin başlığına çevrildi. Əsasən milli

ruhlu kolleksiyaları ilə məhşurdur (şəkil 3.4.).

Şəkil 3.4. Fəxriyyə Xələfova (modelyer)

62

Şəkil 3.6. Gülnarə Xəlilova (modelyer)

Azərbaycanı xarici ölkələrdə tanıdan modelyerimizdən digəri isə Gülnarə

Xəlilovadır (şəkil 3.6.). Xanim modelyer Gülnarə Xəlilova İstanbulun məşhur

modelyeri olan Yıldırım Maykurun 50 illik yaradıcılıq fəaliyyətinin özəl olaraq

dəvət olunmuş yeganə modelyerimizdir. Gülnarə Xəlilova modelyer olmaqdan əlavə

sənətşünaslıq elmi üzrə fəlsəfə doktoru adınada layiq görülüb. 2006 – ci ildə o ilk

dəfə olaraq Azərbaycan da Milli Geyim Gününün qeyd olunması haqqında fikir irəli

sürüb. Azərbaycan da kənar bir çox xarici ölkələrə öz kolleksiyaları ilə qatılmışdır.

Digər modelyerimizdən fərqli olaraq o milliyin gündəlik həyatımızada qarışmasının

tərəfdarıdır. Modelyerin işləri hal – hazırda bəzi xarici ölkələrdə nümayiş

olunmaqdadır.

Qeyd etmək lazımdır ki Azərbaycana gələn xarici modelyerlərində sayi az

deildir. Yerli modelyerimizin üçün müsbət hesab olunur bu cür görüşlərin

keçirilməsi. Bu cür modelyerlərdən biri məşhur italyan dizayneri Renato

Balestrandır. Heydər Əliyev Mərkəzində keçirilən moda sərgisi artıq demək olar ki

bir çox ölkələrdə duyuldu. Əlaqələrin genişlənməsi üçün bu cür modelyerlərin

63

ölkəmizə gəlməsi müsbət hesab olunur. Hətta Türkiyənin dünyaca məşhur

modelyerləri məhz Azərbaycan modası ilə bağlı müsbət fikirlər söyəmişlər.

Artıq nəinki tanınmış modelyerlər hətta yeni – yeni bu sənətə gələn

modelyerlərimizdə özlərini bir çox moda müsabiqələrində sınayırlar. Moda sərgiləri

artıq geniş yayılırdı.Buna misal olaraq mənimdə iştirak etdiyim və qalib olduğum

2014 moda festivalı haqqında məlumat vermək istərdim.

13 aprel 2014-cü il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında

Gənclər Fondunun maliyyə dəstəyi ilə “Bakı Moda Festivalı” layihəsinin moda

nümayişi keçirilmişdir. Açılışda çıxış edən layihə təşkilatçıları Azərbaycan Gənclər

Fonduna maliyyə dəstəyi göstərdiyinə görə təşəkkürünü bildirib, festivalın

Azərbaycanın moda tarixinə töhfə olduğunu, bu cür moda festivalının gələn il

beynəlxalq miqyasda keçiriləcəyini söyləyibər. Münsiflər heyətində olan

professional modelyerlər, Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının “Geyim

dizaynı” kafedrasının müəllimləri Sevil Əliyeva, Azər Əliyev, Sveta Cəfərova,

Fidan Süleymanova və model Kəmalə Quliyeva da iştirakçılara uğurlar arzu

etmişlər.

Bakı Moda Festivalında 15 nəfər gənc modelyer-rəssamın kolleksiyalarının

eskiz hallarından ibarət geyim nümayişi təşkil edilib. Tədbirin sonunda münsiflər

heyəti tərəfindən 3 nəfər modelyer (İbrahimova İlahə) və model xüsusi mükafata və

diploma layiq görülüblər (şəkil 3.7, 3.8). Əlavə həm modelyer, həm də modellər

arasından 5 nəfər isə moda agentlikləri və kinostudiyalar ilə müqavilə əsasında

işləməyə cəlb olunublar. Qeyd edək ki, festivalda iştirak edən hər bir modelyer və

model sertifikatla, modelyerlər və modellər arasından professional münsiflər heyəti

tərəfindən seçilən ilk üç yerin qalibləri isə diplomla təltif olunublar.

Moda nümayişi xüsusi hazırlanmış səhnədə, hər bir modelyerin minimum 3

geyimdən ibarət bir neçə kolleksiyasının təqdimatı ilə baş tutub. Ümumilikdə, layihə

65 nəfər iştirakçını əhatə edib.

Tədbirdə Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının tələbə-müəllim

heyəti, incəsənət və ictimaiyyət nümayəndələri iştirak etmişlər. Tədbirdə

Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının tələbə-müəllim heyəti, incəsənət və

64

ictimaiyyət nümayəndələri iştirak etmişlər. Orada çəkilən bəzi fotoları və təqdim

olunan diplom aşağıda yerləşdirilmişdir. Layihənin məqsədi Azərbaycan

İncəsənətinin, Geyim dizaynının və eləcə də, moda sahəsində olan rəssamları və

modelyerləri tapıb üzə çıxarmaq və onları proffesional modeleyerlərlə əlaqələrinin

yaradılması və möhkəmləndirilməsidir.

Şəkil 3.7. Bakı 2014 Moda Festivalı (modelyer: İbrahimova İlahə)

65

Şəkil 3.8. Modelyer İbrahimova İlahə Diplom

3.4 Müasir dövrdə moda dəyərlərinin nizamlanma mexanizmi

Moda da standart fikirlər və obyektlər uzun müddət öz qanunauyğunluğunu

qoruyub saxlaya bilir. Bəzən eksponat kimi saxlanılan bəzi geyimlər belə bir

müddət sonra dəyişiklik olunaraq geri qaytarılır. Lakin bəzən dəyişiklik tamlıqla

olmurdu. Bəzi geyimlər var ki, modanın dəyişməsinə baxmayaraq öz formalarını

qoruyub saxlayırlar. Ola bilər ki, dəyişilik olunsun yalnız tam da formasını ümumi

görünüşünü dəyişmirdi.

Uossan “yeni məhsulda yeni nədir?” məqaləsini 13 variantda təqdim etdi.

Marketinq üzrə mütəxəsis məmulatın bazar satışında öndə omasının altı xassənin

aşgarladı.

1. Satılan məhsulun qiyməti aşağıdırsa

66

2. Yeni istifadə üsulu rahatlığı təmin edən

3. Güvənilirsə , yüksək məhsuldarlıq

4. Şəraitində asılı olmayaraq əlverişli istifadə edilməsi

5. Statusun imkanları

6. Nəzərdə tutlan əlverişlilik

7. Mürəkkəb üsullardan istifadə

8. Yeni alətlər ,yeni üsullar

9. Xeyr sözünü anlamaq

10. Yüksək qiymət

Üç yeni xassənin bazar inkişafına göstərdiyi təsir. Mədəni iqlimdən asılılığı.

11. Yeni vizual görüntünün qəbul edilməsi

12. Yeni təklif olunan xidmətlər

13. Artıq yeni bazar

14-cü mümkün olmayan xassəni–məmulatın yeni konstruksiyasını bilə-bilə

nəzərdən keçirərək onu neytral hesab etmişdir, yəni istehlakçı üçün heç bir

əhəmiyyətinin olmadığını qeyd etmişdir. 

Göstərilən təsnifat marketinqin nəzəriyyəsi və təcrübəsində geniş rəğbətlə

qəbul edilmişdir. Bəzi seçilən xassələr, əslində bir-birinə uyğun gəlir və ya təkrar

edilir (məsələn, 7-ci və 8-ci), digərləri çox güman ki, məmulatların özünə aiddir

(məsələn, 13-cü), lakin bütünlükdə o, öz şübhəsiz dolğunluğuna görə maraq

oyadır. «Yeniliyin» digər təsnifatı da vardır.

Tədqiqatçı Q.N.Lyubimova yeniliyi dörd dərəcəyə bölür:

1. yeni məmulatlar–yeni təlabatın formalaşdırılması; 

2. yeni məmulatlar – təlabatın yeni üsulda ödənilməsinin təşəkkül

tapması; 

3. yeniləşdirilmiş məmulatlar – təlabatın ödənilmə üsulunun dəyişməsi; 

4. yeniləşdirilmiş məmulatlar – təlabatın ödənilmə üsulunun

təkmilləşdirilməsi:

Qərb ölkələrinin marketinq üzrə ixtisasçıları arasında, malların yeniliyinə dair

aparılan çoxsaylı disskusiyalar nəticəsində, marketinq lüğətindən yeni terminin

67

çıxarılması və onun hər hansı digəri ilə əvəz edilməsi tək lifləri irəli sürülmüşdür.

Çox gümanki, yeniliyin müəyyən edilməsi üçün hansısa məmulatın bütünlükdə

yaradılma şəraiti, işlənməsi və istehlakının müəyyən edilməsi tələb olunur. Hər

halda, yeniliyin müxtəlif görünüşləri şübhə oyadır, ümumiyyətlə yeniliyin dərəcəsi

vardır. Yəni standart və obyektlərin kütləvi tanınmasının və qəbul edilməsinin sürəti

və miqyası tamamilə müxtəlifdir və bununla belə yeniliyin istehlakçı tərəfindən

qəbul edilən bəzi spesifik xassələrindən asılıdır. Bu xassələrin idrakı, müvafiq

sahədə əsaslandırılmış proqramların tərtib edilməsinə imkan verə bilər. Yeni –

xassələrin sayından asılı olaraq onların yayılma tezliyi və miqyası ilə bağlı

innovasiyaların qəbulu və yayılmasına dair aşağıdakılar qəbul edilmişdir: 

1. nisbi iqtisadi və social üstünlüklər; 

2. fəaliyyətdə olan dəyərlərlə istehlakçıların əvvəlki təcrübəsinin

uyğunlaşdırılması;

3. yeniliyin (və ya onun dərəcəsinin) çətin dərk edilməsi; 

4. «bölünməsi» (yeniliyin məhdud miqyasda sınaqdan keçirilməsinin

mümkünlüyü);

5. «kommunikativliyi» (yəni yeniliyin digər istehlakçılar tərəfindən

qiymətləndirilməsi üçün ötürülməsinə kömək edən və ya buna mane olan faktor).

Sosial iqtisadi və mədəni həyatın müxtəlif sahələrində bəzən elə modalı

innovasiyalara rast gəlmək olur ki, onlar hər hansı müntəzəmlikdən və daimilikdən

təmamilə mərhum olub, birdən– birə öz təsiri ilə insanların geniş kütləsini əhatə

edir, eyni zamanda qəbul edilməsi və nə üçün yayılması bəlli olmur. Hələlik hər

hansı fərd və ya bir qrup adam öz qəribəlik hisslərinə qapılsa, bunu heç cürə modalı

hesab etmək olmaz. Lakin bu təzahür tez bir zamanda çox sayda fərdlər və qruplar

arasında yayılarsa və kütləviləşərsə, onda bu «modalı bum» (süni canlanma) social

faktora çevrilə bilər. Onun mahiyyəti, modalı standartın qısa bir vaxt ərzində

maksimal social məkanı əhatə edərək kütləvi ruh yüksəlişinə, bəzən isə eyni

zamanda çaşqınlığa səbəb olmasındadır. Lakin modalı bumun nəticəsi əksər hallarda

yalnız dağıdıcı olmayıb, həm də yaradıcı əhəmiyyətə malik olur. Bum malların

yaradılmasını və ya artımını dərinləşdirə və ya onu qıt etməklə bəzilərində narazılıq,

68

digərlərində isə qənaətbəxşlik yarada bilər. Bu halda qıtlığın artması onu

bölüşdürənlər üçün sərfəlidir, istehlakçılar üçün isə əksinə. İndi isə modalı

innovasiyalara yenidən qayıdaq. Onların görünüşü modanın ən çox ehtimal edilən

təzahürüdür. Lakin bunlar nə üçün əmələ gəlir? İnsanları vaxtaşırı, heç bir zərurəti

olmayan gündəlik həyata hansısa yeniliyin daxil edilməsi üçün təslim edənnədir?

Modalı innovasiya onun köhnəlməsi kimi dəyərlər ilə onların işarə vasitələri

arasında olan etirazın təsiridir.

Qeyd edilən etiraz, modanın strukturunun işarə vasitələrinin dəyişməsi tələbini

ehtiyac bilərək funksionallıq əmələgətirir. Buradan da, o əvvəlki standart və

obyektlərə nisbətən, bu və ya digər «yeni» modalı işarə tələbinin axtarışına və

seçilməsinə ehtiyac olduğunu irəli sürür. İşarə vasitələri (standart və obyektlər) ilə

moda dəyərinin işarələnməsi arasında baş verən iki cəhətdən kəskinləşir. 

69

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR

Moda mənim seçdiyim sənət və gələcəyimi qurduğum həyati maraqdır və

sənətimdir. Geyim artıq insanların həyatının bir hissəsini deyil demək olar ki

bütövünü təşkil edir.  Modanın dərinliyə getdiyində hiss etmək olar ki moda yalnız

yüksək təbəqənin insanları üçün yaradılmışdır. Yalnız indiki zamanda moda bahalı

geyimdə aksesuarda deyil zövqlə geyinməkdədir.  Geyimin tarixi bizi lap qədimlərə

aparsada unutmamaq lazımdır ki geyim tarixi bir zamanlar qapanmaq üçün

hazırlanırdı. Moda istiqamətini seçən insanlar nəzərə almalıdırlar bu yol həm

qabiliyyət həm zövq həm də imkan tələb edir. Hazırda təşkil olunan moda gecələri

çox dəbdəbəli saraylarda keçirilir və özəl insanlar tərəfindən qarşılanır.

XXI əsrin modasında Azərbaycan modelyerləri artıq əsrlər boyu özlərini

göstərməyə çalışırdılar. Bu fürsət onlar üçün inanılmaz idi. Moda gecələrinə ,

beynəlxalq müsabiqələrə dəvət edilən modelyerlərimiz yüksək qiymətləndirilir.

İştirak edən modelyerlərin işini moda biliciləri tərəfindən qiymətləndirilir. Hətta heç

bir iş , sənət təcrübəsi olmaya gənc modelyerlərdə özlərini bu istiqamətdə sınamaq

imkanlarına malikdirlər. Bəli mən sıradan ailənin övladı olaraq bu cür müsabiqədə

özümü sınadım öz gücümə inadığım üçün qalib oldum.

Azərbaycan da təşkil olunan moda həftələrinə nəinki yerli hətta xarici

modelyerlərdə dəvət olunur. Həmçinin qardaş ölkə Türkiyənin tanınmış

modelyerləri də paytaxtımızda nümayiş olunan geyimlərə baxmaq və bəzi

məsləhətlər vermək üçün Azərbaycana təşriv buyururlar. Hətta italyan dizayner

Renato Balestran öz geyim kolleksiyasının təqdimatını məhz Bakıda həyata keçirtdi.

Heydər Əliyev Mərkəzində keçirilən moda gecəsi demək olar ki, Azərbaycan üçün

unudulmaz bir tarixi hadisəyə çevrildi.

Azərbaycan geyimləri milliliyini qorumaqla yanaşı Avropa geyimlərinidə öz

cəmiyyəti arasında yayılmağa imkan yaratmışdır. Əvvəllər də yayılan Avropa

geyimləri indiki zamandan fərqli olaraq dolayı yolnan gəlib çatırdı xalqın arasına.

Xarici ölkələrdə olduğu kimi artıq Azərbaycanda da butiklər açılırdı və gündən günə

70

inkişaf edirdi. Bu cür butiklər də həm tikişlə məşğul olan qadınlar həm də əl işini

özü toxuyan maşınlar yerləşdirilib.

Azərbaycan hətta moda qanunvericiləri sayılan Fransa , İtaliya və Böyük

Britaniya kimi xarici ölkələrlə müqavilələr imzalamışdır. Bu proses ilk dəfə 2007 –

ci ildə Bakıda təşkil edilən “ Moda Və Aksessuar” adlı sərgidən sonra baş

tutmuşdur. Bu cür müqavilələrin imzalanması Azərbaycan iqtisadiyyatının

artımınada təsir etmişdir. Nəinki iqtisadi yöndə ümumiyyətlə Azərbaycanın

dünyada tanınması üçün şərait yaranmışdır. Modelyerlərimizdə öz növbələrində

xalqımızı tanıtmaq üçün geyimlərində milli ornamentlərdən və milli koloritlərdən

istifadə edirdilər. Bu cür geyimlərdə olan millilik xarici ölkələrdə yüksək

qiymətləndirilir zövqlə baxılırdı. Artıq Azərbaycan modası illər öncəyə baxdıqda

daha da məşhurlaşıb və bu yolda mövqeyini daha da gücləndirərək qoruyub

saxlayır.

71

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SIYAHISI

1. Məmmədova L.H., Dadaşova A.S. Azərbaycanda moda və Yüngül

Sənayenin birgə inkişaf yolları. Qərb Universitetinin “Elmi Xəbərlər” jurnalının

No1, 2015, Bakı

2. R.Əfəndiyеv Geyim tarixi Azərbaycan nəşriyyatı , 1997

3. B.S.Paşayev, L.H.Məmmədova Moda və Kostyum Tarixi

4. R.Əfəndiyеv, S.S.Dünyamalıyeva. Azərbaycan geyimləri

Аzərbаycаn Nəşriyyаtı, 1997

5. Paşayev B.S. Parça və geyimin layihələndirilməsi, Azərbaycan Bakı,

təhsil 2013

6. S.M.Cəfərova, Z.İ.Xəlilova,Qadın geyimlərinin konstruksiya edilməsinin

əsasları Bakı – 2011

7. Dünyamalıyeva S.S. Dünya xalqları və milli geyimlərin dekorativ

xüsusiyyətləri Bakı, Elm 2013

8. Hüseynov V.N. Toxuculuq materiallarının texnologiyası Bakı “Təhsil”

2004

9. Nuriyev M.N., Rəcəbov İ.S. Materialşünaslıq Bakı İqtisad Universiteti

nəşriyyatı

10. Горина Г.С. Народные традиции в моделировании одежды Москва

Легпромиздат, 1994.

11. Агамалиева Е.Ч. Формировании современного костюма. Баку 2006.

12. Саламатова С.М. Конструирование одежды 1981г

13. Мамедова Л.Г., Агамалиева Е.Ч. Стильный образ единое

гармоничное целое, Баку 2004.

14. Мамедова Л.Г. Цветовая гармония в создании костюма. Баку 2004.

72

İbrahimova İlahə Nihad qızı

“Moda dəyərinin strukturunun tədqiqi” mövzusunda magistr dissertasiyasına

XÜLASƏ

Azərbaycan qədim zamanlardan incəsənət sahəsində daima irəliləyişdə olub.

İpək parçaların istehsalı xarici ölkələrə ixracıda Azərbaycanın istehsal sahəsində

inkişaf etdiyinə misaldır. Modanın Azərbaycanda gənc istedadlar tərəfindən inkişaf

olunduğu açıq – aydın bilinir. Moda haqqında elmi – nəzəri təhlil aşağıda qeyd

olunan üç fəslin araşdırmaları zamanı ortaya çıxmışdır.Fəsillər haqqında məlumat

burada qeyd olunub:

Geyim XIX – XX əsrdə dünya sferasında böyük iz qoymuşdur. I

Fəsildə təkcə Avropa modasının deyil , Azərbaycan modasının da adı çəkilmişdir .

Xəz paltolar haqqında qeyd olunub və təsviri göstərilib.

“Modanın Strukturu və Tədqiqi” adlı başlıq II Fəsildə yerləşdirilib. Burada

Avropa geyimlərinin tarixdə buraxdığı izlər və cəmiyyətin modaya olan

münasibətindən bəhs olunur. Rokoko dövrü haqqında geniş məlumat verilmişdir.

III Fəsildə Bakıda keçirilən moda müsabiqələrinin təşkili barəsində ətraflı

məlumat verilmişdir. Xarici modelyerlərin geyim kolleksiyaları və Azərbaycan da

olan moda həftələri haqqında söylədikləri dəyərli fikirləri.

Nəticə və təkliflər bölümündə Azərbaycan geyimlərinin milliliyini qorumağı.

Avropa geyimlərinin Azərbaycan xalqı üçün gündəlik geyim tərzi olması haqqında

təkliflər irəli sürülür.

РЕЗЮМЕ

73

С древних времен в Азербайджане проявлялось постоянное продвижения

в области искусства. Производство шелковых тканей экпортированные в

зарубежные страны служит показателем развития производства в этой

области. В Азербайджане много молодых талантов, которые занимаются

продвижением моды. В ходе теоретического анализа моды было выявлено три

заголовка:

Одежда XIX - XX века оставила большой след в мире. В первом теме

показана мода не только Европы, но и Азербайджана. Здесь также отмечены и

изображены меховые пальто.

"Структура и исследование моды" так называется второй заголовок.

Здесь повествуется о Европейской одежде, оставившая следы в истории и

отношения общества к моде. Подробная информация о периоде рококо.

Раздел III - Подробная информация об организации конкурсов моды в

Баку. Ценные мысли о коллекции одежды и моды зарубежных модельеров,

мнение о недели моды Азербайджана.

В разделе выводы и предложения представлено сохранение

национальных особенностей одежды Азербайджана. Выдвинуты предложения

о том, чтобы Европейский стиль сделать повседневной одеждой для

Азербайджанского.

SUMMARY

74

Azerbaijan has developed in the field of art since the ancient times. The

production of silk fabrics and their export to different counties are the example to its

development. It is clearly seen that fashion has been developed by the young talents.

Scientific and theoretical analysis about fashion has appeared during the

researches of below marked 3 chapters.

Clothes took main part in the world in XIX – XX centuries. Not only Europe

fashion but also. Azerbaijan fashion was emphasized in the I chapter. Fur coats were

named and described there.

The structure and research “of Fashion” was settled in the II chapter. It is

about the history of Europe clothes and the attitude of the society to fashion. A lot of

information was given about Rococo times.

In the third chapter it is spoken about the organization of fashion contents in

Baku. Besides that the III chapter is about fashion designers’ cloth collection and

what is said about fashion weeks which were held in Azerbaijan by designers.

In the result and suggestion chapter the thoughts about the keeping the

mentality of Azerbaijan clothes and suggestion of Europe clothes accepted as a daily

clothing style in Azerbaijan are proposed.

75