Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2006 – 2007
VAKBONDEN EN INNOVATIE VAN ONDERNEMINGEN
Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van licentiaat in de economische wetenschappen
Lynn Van Wezemael
onder leiding van Prof. Dr. Glenn Rayp
“permission”
I
Woord vooraf
Ik bedank Prof. Dr. Glenn Rayp voor het ter beschikking stellen van de schattingen uit zijn
onderzoek en de constructieve kritiek op mijn schrijfsels.
Mama en papa, bedankt voor de perfecte studieomgeving. Wij kindjes deden ons best en
jullie ál de rest! Janneman, ik ben je eeuwig dankbaar voor de levendige spellingscontrole
van deze scriptie. En Tattie… voor jou zal ik een lied spelen!
II
Inhoudsopgave
WOORD VOORAF ......................................................................................................................................................I
INHOUDSOPGAVE................................................................................................................................................... II
LIJST VAN TABELLEN ..........................................................................................................................................IV
LIJST VAN GRAFIEKEN........................................................................................................................................IV
I. INLEIDING .............................................................................................................................................................. 1
II. THEORIEËN OVER DE RELATIE TUSSEN VAKBONDEN EN INNOVATIE........................................... 4
II.1. DIRECTE EFFECTEN.............................................................................................................................................. 5 II.1.1. Negatieve directe effecten: vakbonden als moderne Luddieten................................................................... 5 II.1.2. Positieve directe effecten: ‘collective voice’ ............................................................................................... 6 A. Monopoly face ................................................................................................................................................... 7 B. Collective voice / Institutional response face .................................................................................................... 8
II.2. RELATIEVE FACTORPRIJSEFFECTEN ................................................................................................................... 11 II.2.1. Absolute factorprijseffecten....................................................................................................................... 11 II.2.2. Relatieve factorprijseffecten ...................................................................................................................... 12 II.2.3. Effect op innovaties ................................................................................................................................... 13
II.3. WINSTGEVENDHEID........................................................................................................................................... 14 II.3.1. Factoren die de productiviteit doen dalen................................................................................................. 14 II.3.2. Factoren die de productiviteit doen stijgen ............................................................................................... 15 II.3.3. Dalende winstgevendheid? ........................................................................................................................ 16 II.3.4. Effect op innovaties ................................................................................................................................... 16
II.4. HOLD-UP-THEORIE ............................................................................................................................................ 18 II.4.1. Begripsverduidelijking............................................................................................................................... 18 A. Quasi-rente ...................................................................................................................................................... 18 B. Rent-seeking..................................................................................................................................................... 18 C. Rent-sharing .................................................................................................................................................... 19 II.4.2. Rent-sharing door vakbonden ................................................................................................................... 19 II.4.3. R&D-investeringen en het hold-up probleem............................................................................................ 20 II.4.4. Mogelijke oplossingen ............................................................................................................................... 23
II.5. STRATEGISCHE R&D......................................................................................................................................... 26 II.6. BESLUIT ............................................................................................................................................................ 28
III
III. MODEL VAN DE RELATIE TUSSEN VAKBONDSMACHT EN INNOVATIE ....................................... 29
III.1. STRATEGISCHE R&D-BENADERING ................................................................................................................. 29 III.2. THEORETISCH KADER EN VERONDERSTELLINGEN ............................................................................................ 30 III.3. PERFECTE COMPETITIE OP DE ARBEIDSMARKT ................................................................................................. 32 III.4. IMPERFECTE COMPETITIE OP DE ARBEIDSMARKT.............................................................................................. 33
III.4.1. Het onderhandelingsproces...................................................................................................................... 33 III.4.2. Simultane ex post onderhandelingen........................................................................................................ 35
III.5. BESLUIT ........................................................................................................................................................... 50
IV. DATA EN METHODOLOGIE .......................................................................................................................... 51
IV.1. BESCHRIJVING VAN DE DATA EN CONSTRUCTIE VAN DE VARIABELEN.............................................................. 51 IV.1.1. Verwerkende nijverheid............................................................................................................................ 51 IV.1.2. Vakbondsmacht ........................................................................................................................................ 53 IV.1.3. Innovatie................................................................................................................................................... 55 IV.1.4. Technologische opportuniteiten ............................................................................................................... 56 IV.1.5. Winstgevendheid....................................................................................................................................... 58 IV.1.6. Grootte ..................................................................................................................................................... 59 IV.1.7. Niet-lineariteit .......................................................................................................................................... 60
IV.2. METHODOLOGIE .............................................................................................................................................. 61 IV.2.1. Basisregressie........................................................................................................................................... 61 IV.2.2. Specifieke regressies................................................................................................................................. 61 IV.2.3. Methodologische implicaties van de dataset ............................................................................................ 62 IV.2.4. Fixed effects model ................................................................................................................................... 63
V. RESULTATEN...................................................................................................................................................... 65
V.I. GRAFISCHE VERKENNING................................................................................................................................... 65 V.2. POOLED LEAST-SQUARES ................................................................................................................................. 66 V.3. FIXED EFFECTS MODEL..................................................................................................................................... 71 V.4. BESPREKING...................................................................................................................................................... 75
VI. BESLUIT.............................................................................................................................................................. 77
BIBLIOGRAFIE...........................................................................................................................................................I
BIJLAGEN .................................................................................................................................................................IX
BIJLAGE I: BRONNEN VAN DE DATA.......................................................................................................................... IX BIJLAGE II: R&D-INTENSITEITEN .............................................................................................................................XI BIJLAGE III: RESULTATEN FIXED EFFECTS MODEL ...................................................................................................XII
IV
Lijst van tabellen Tabel 1: Payoff-matrix hold-up..................................................................................22 Tabel 2: ISIC rev. 2 Divisie 3 en de conversie van ISIC rev. 3 en NACE...........................52 Tabel 3: Gemiddelden waarrond de variabelen gecentreerd worden................................60 Tabel 4: Regressieresultaten Pooled Least-Squares ......................................................70 Tabel 5: Significante coëfficiënten in het fixed effects model 18 (met t-waarden) .............74
Lijst van grafieken Grafiek 1: Relatieve factorprijseffecten.......................................................................12 Grafiek 2: Grenzen van de zones van de winnaars van de veiling ...................................49 Grafiek 3: Grafische weergave van de vakbondsmacht en ln(R&D/output) .......................66
1
I. Inleiding
In deze scriptie wordt de impact van vakbonden op innovaties van ondernemingen
onderzocht. Innovatie is een breed begrip en kan op tal van manieren ingevuld worden.
De definitie die gehanteerd wordt in de Community Innovation Survey luidt als volgt: “An
innovation is the implementation of a new or significantly improved product (good or
service), or process, a new marketing method, or a new organisational method in
business practices, workplace organisation or external relations” (OECD en Eurostat,
2005, p. 46). Dit is een ruime definitie die verschillende vormen van innovatie omvat.
Een engere omschrijving definieert innovatie als de implementatie van bepaalde types
van innovatie. Er zijn grofweg vier vormen van innovatie: productinnovatie,
procesinnovatie, marketinginnovatie en organisatorische innovatie (OECD en Eurostat,
2005). Innovaties resulteren uit nieuwe technologische ontwikkelingen, maar ook uit
nieuwe combinaties van bestaande technieken of bestaande kennis (Belgian Science
Policy, 2007).
Innovatie is van doorslaggevend belang voor economische groei en sociale ontwikkeling.
Dit idee vindt zijn oorsprong in de moderne endogene groeitheorie. In 1957 toonde
Robert Solow aan dat innovatie een belangrijke variabele is in de verklaring van de groei
van de output in een economie. De moderne endogene groeitheorie identificeert drie
cruciale determinanten van lange termijn-groei: de accumulatie van fysiek kapitaal, de
accumulatie van menselijk kapitaal en de mate van innovatie en technologische
verandering. Deze drie factoren zijn complementair en interageren met elkaar
(Debackere, 2006; Rao et al., 2001). Innovatie wordt erkend als een volwaardige ‘derde
productiefactor’. Dankzij innovatie kan er ingespeeld worden op veranderende behoeften
en is het mogelijk om steeds efficiënt te werken. Het effectief gebruik maken van nieuwe
technieken en technologieën is belangrijk voor de marktpositie van een onderneming,
maar ook voor de concurrentiekracht van een land of een sector. Innovatie wordt op die
manier gezien als de drijvende kracht achter economische groei. Om in een
geglobaliseerde wereld te kunnen concurreren met lageloonlanden is er nood aan een
drastische verhoging van de productiviteit. Hiervoor is innovatie nodig (Sangiovanni-
Vincentelli, 2005).
2
Fagerberg en Verspagen (2002) toonden aan dat het belang van innovatie voor
economische groei de voorbije decennia steeds toegenomen is. De innovatiewedloop is
ondertussen even belangrijk geworden als prijsconcurrentie. Voor ondernemingen is het
bijgevolg een absolute noodzaak om actief bezig te blijven met innoveren om niet te
stagneren (Europese Unie, 2003).
In de wetenschap dat innovatie van cruciaal belang is voor de economische groei en dus
de levensstandaard, is het belangrijk om te weten wat de stimulansen en belemmeringen
zijn van innovatieve processen. Kennis van de bronnen en obstakels van innovatie laat
toe deze drijfveer van economische groei optimaal te benutten. Eén van de factoren die
innovatie kan beïnvloeden is de aanwezigheid van vakbonden. Het gedrag van
vakbonden is al lang het onderwerp van onderzoek. Vooral het effect van vakbonden op
de reële loonkosten is een populair thema. Een onderwerp waar veel minder over
geweten is, is het effect van vakbonden op economische groei (De Groot, 2001). In dit
onderzoek wordt gepoogd daartoe een bijdrage te leveren. Deze scriptie past binnen de
onderzoeksrichting die het verband van vakbonden op economische groei via
innovatieprocessen van ondernemingen onderzoekt. In het tweede hoofdstuk zal blijken
dat vakbonden via verschillende kanalen zowel een remmende als een stimulerende
invloed kunnen hebben op innovaties van ondernemingen. De resultaten van empirisch
onderzoek naar de relatie tussen vakbonden en innovaties zijn niet eenduidig. Terwijl
sommige studies wijzen op een negatieve associatie van vakbonden met het niveau van
de gebruikte technologieën in de onderneming (Betcherman, 1991) of met het
comparatieve voordeel in productinnovatie (Hirsch en Link, 1987) vinden andere
onderzoekers een positief verband tussen werknemersraden en R&D (Addison et al.,
2007). Het komt ook geregeld voor dat het effect niet significant is (bijvoorbeeld Geroski,
1990). Het merendeel van de studies die op dit vlak werd uitgevoerd heeft betrekking op
de Verenigde Staten. Deze studies vinden meestal een significant negatief effect van
vakbonden op R&D-uitgaven (Connolly et al., 1986; Hirsch, 1992; Bronars en Deere,
1993). De meest voorkomende conclusie van Europese onderzoeksbevindingen is dat er
geen significante relatie meer bestaat nadat gecontroleerd werd voor andere factoren die
samenhangen met vakbonden en innovaties (Menezes-Filho en Van Reenen, 1998b).
In deze scriptie wordt onderzocht welke invloed vakbondsmacht heeft op innovatie.
Vakbondsmacht staat voor de onderhandelingsmacht van vakbonden in het overleg over
loon, tewerkstelling, arbeidsomstandigheden,… tussen vakbonden en ondernemingen. Er
zal worden bekeken hoe deze onderhandelingsmacht een effect uitoefent op de uitgaven
die ondernemingen besteden aan onderzoek en ontwikkeling. Daarvoor wordt in het
volgende hoofdstuk gestart met een overzicht van theorieën die elk op hun eigen manier
3
de relatie tussen vakbonden en innovatie modelleren. Een van deze benaderingswijzen is
de strategische R&D-benadering. In het denkkader van deze theorie wordt in het derde
hoofdstuk een formeel-technische uitwerking gegeven van het model van Ulph en Ulph
(1989). Uit dit model volgt de hypothese dat vakbonden niet noodzakelijk nadelig zijn
voor innovatie. Deze hypothese zal getest worden in het vierde hoofdstuk op basis van
paneldata voor vijf Europese landen over de periode 1994 – 1998. Hieruit blijkt dat de
relatie tussen vakbonden en innovatie positief is voor lage waarden van vakbondsmacht.
4
II. Theorieën over de relatie tussen vakbonden en innovatie
De relatie tussen vakbonden en innovatie is niet eenduidig te bepalen. Theoretisch kan
deze relatie op verschillende manieren gemodelleerd worden. Ook empirisch blijkt de
impact van vakbonden op innovatie over het algemeen vrij ambigu te zijn (Menezes-Filho
en Van Reenen, 2003). De invloed van vakbonden op innovaties van ondernemingen kan
zowel negatief als positief zijn. De negatieve effecten komen voornamelijk voort uit het
monopolistische karakter van vakbonden. Anderzijds kunnen vakbonden positief
bijdragen aan de productiviteit, de arbeidsomstandigheden en/of het bedrijfsklimaat
omwille van hun collectieve karakter (Betcherman, 1991). Deze argumenten met
tegengestelde effecten op de innovatieve activiteiten van ondernemingen zullen
uitgebreid besproken worden. In dit hoofdstuk zullen de mechanismen aan bod komen
die de relatie tussen vakbonden en innovatie in kaart proberen te brengen. De
belangrijkste mechanismen zijn:
1. directe effecten
2. relatieve prijseffecten
3. winstgevendheid
4. hold-up problemen
5. strategische R&D
Telkens zal bij de theoretische argumentatie een zicht gegeven worden op de empirische
onderzoeksresultaten uit de literatuur.
5
II.1. Directe effecten
II.1.1. Negatieve directe effecten: vakbonden als moderne Luddieten
Vakbonden hebben sinds lange tijd de reputatie dat ze de introductie van nieuwe
technologieën pogen te blokkeren. Om die reden worden vakbonden wel eens beschouwd
als de institutionele opvolgers van de Luddieten (Dowrick en Spencer, 1994; Menezes-
Filho en Van Reenen, 2003). De Luddietenbeweging1 situeert zich in het begin van de 19e
eeuw. Ze verwijst naar de destructieve aanvallen die de arbeidersklasse pleegde op de
arbeidsbesparende machines die een grote opgang kenden in het begin van de Britse
Industriële Revolutie. Vooral textielarbeiders vernietigden in Groot-Brittannië een aantal
van de machines die een groot deel van hun arbeidskracht overbodig zou maken. De
jaren 1811-1813 waren economisch zwak en de introductie van weefgetouwen en andere
machines vormde een bedreiging voor het levensonderhoud van de arbeiders
(Braeckman, 2000; Acemoglu, 2002; Lommerud et al., 2006). In de noordelijke regio’s
Lancashire en Yorkshire ging het Luddisme bovendien gepaard met bijeenkomsten van
vakbonden-avant-la-lettre en radicale groeperingen (Navickas, 2005).
Maar ook in een recenter verleden zijn voorbeelden te vinden van werknemers en
vakbonden die zich verzetten tegen grote innovaties. Daardoor worden vakbonden vaak
bestempeld als ‘moderne Luddieten’ (Dowrick en Spencer, 1994). Vakbonden kunnen
verschillende redenen hebben om de introductie van nieuwe technologieën te blokkeren.
Vakbonden kunnen handelen uit vrees voor jobverlies of organisationele veranderingen.
Ook de mogelijke intensifiëring van de arbeid die gepaard gaat met nieuwe technologieën
kan vakbonden ertoe brengen zich te verzetten tegen de introductie ervan (Lommerud et
al., 2006). Een prominent voorbeeld van modern Luddisme vinden we terug bij de
drukkerij-vakbonden in de jaren ’70 en ’80. Ze slaagden erin de introductie van nieuwe
computertechnologie in verschillende landen voor meerdere tientallen jaren uit te stellen
(Wait, 2005; Lommerud et al, 2006). Hoewel dit een extreem voorbeeld is, is de
aanname van nieuwe technologieën en de ermee gepaard gaande hervormingen vandaag
de dag een belangrijk item op de politieke en economische agenda in veel landen. Ook in
de Verenigde Staten, waar vakbonden over het algemeen zwakker zijn dan in Europa,
werd in de jaren ’90 een heftige discussie gevoerd tussen de United Autoworkers Union
1 De naam ‘Luddieten’ zou afkomstig zijn van de leider van de beweging: Ned Ludd, ook wel ‘King Ludd’ of ‘General Ludd’ genaamd. Zijn handtekening zou zijn teruggevonden onder een arbeiders-manifest. Of Ludd werkelijk bestaan heeft, is echter niet duidelijk. De Luddietenbeweging verspreidde zich zeer snel over heel Engeland in 1811. Vele wol- en katoenfabrieken werden vernietigd, tot de Britse regering de beweging brutaal onderdrukte, onder andere door de executie van 17 mannen in 1813 (Menezes-Filho en Van Reenen, 2003; Navickas, 2005).
6
en General Motors over arbeidsbesparende hervormingen in de auto-industrie. Ook de
havenarbeiders in West Coast gingen in 2002 over tot stakingen en lock-outs toen ze
geconfronteerd werden met een grootschalige automatisering van de haventransacties
(Lommerud et al., 2006).
Het direct negatief effect dat vakbonden kunnen hebben op de technologische innovaties
van bedrijven is een gevolg van deze moderne vorm van Luddisme. Door zich te
verzetten tegen grote innovaties doen vakbonden de implementatiekosten van deze
vernieuwingen stijgen (Menezes-Filho et al., 1998a). De ondernemers gaan
logischerwijze rekening houden met de aanwezigheid van vakbonden in hun
investeringsbeslissingen. Het is vanzelfsprekend dat eigen uitvindingen gemakkelijk
gebruikt kunnen worden in het eigen bedrijf. De uitvinder is immers veel beter op de
hoogte van de voor- en nadelen van zijn innovatie dan de concurrentie. Het gebruik van
de nieuwe technologie is om die reden dus complementair aan het uitvinden zelf. Als een
bedrijf weet dat er vakbonden aanwezig zijn die de introductie van de technologische
innovatie willen blokkeren, kan het bedrijf geneigd zijn de R&D-activiteiten terug te
schroeven. De vruchten van de innovaties zullen immers waarschijnlijk niet ten volle
kunnen worden benut. Ondernemingen houden rekening met deze factor van
onzekerheid. De investeringen in innovaties kunnen hierdoor afnemen. Een andere
mogelijkheid is dat ondernemingen hun technologie in licentie geven aan andere
ondernemingen (Menezes-Filho en Van Reenen, 2003). Op deze manier verliest het
bedrijf wel het concurrentievoordeel dat het zou hebben op de markt door als enige
onderneming van de innovatie gebruik te maken. Ze kan bijgevolg niet genieten van de
winsten die voortvloeien uit dit tijdelijk technologisch monopolie. Het uitgeven van
licenties is op zich wel een opbrengstgevende activiteit, waardoor deze misgelopen winst
gedeeltelijk of volledig kan worden gecompenseerd.
II.1.2. Positieve directe effecten: ‘collective voice’
Los van deze negatieve effecten zijn er een heleboel redenen te vinden waarom
vakbonden in de mogelijkheid zijn om een positieve invloed te hebben op de innovatieve
activiteiten van ondernemingen. Vakbonden kunnen op velerlei manieren de
productiviteit bevorderen (cf. infra) en voor een beter investeringsklimaat zorgen. Zo
worden belemmeringen verminderd om nieuwe technologieën te introduceren.
Vakbonden kunnen moeilijke situaties op de werkvloer kanaliseren, wat de
arbeidsomstandigheden ten goede komt (Addison en Hirsch, 1989; Blanchflower en
Bryson, 2004). Zo kunnen ze bijvoorbeeld bemiddelen bij ergernissen tussen
7
werknemers en werkgevers. Vakbonden kunnen ook het personeelsverloop in goede
banen leiden, de communicatie op de werkvloer bevorderen, de moraal verbeteren en
zorgen voor opleidingen (Betcherman, 1991). Dit is wat Freeman en Medoff (1984)
bedoelen wanneer ze het hebben over ‘de collectieve stem van vakbonden’. Deze
eigenschap van vakbonden maakt het introduceren van nieuwe technologie attractiever
in sectoren met sterke vakbonden (Menezes-Filho en Van Reenen, 2003; Addison en
Belfield, 2004).
Freeman en Medoff (1984) beargumenteren in ‘What do unions do?’ dat vakbonden twee
gezichten hebben. Elk van deze twee visies leidt tot een ander perspectief op vakbonden
als instituties. Enerzijds is er het ‘monopoly face’, anderzijds de ‘collective voice’ of het
‘institutional response face’.
A. Monopoly face
Vakbonden hebben een monopoliemacht op de arbeidsmarkt (Freeman en Medoff, 1984).
Ze kunnen deze macht gebuiken om de lonen te doen uitstijgen boven het competitieve
niveau. De monopoliemacht van vakbonden is echter niet zomaar te vergelijken met de
marktmacht van monopolistische ondernemingen. Een monopolistische onderneming is
gericht op het maximaliseren van haar winsten en kiest daartoe de optimale prijs. Een
vakbond daarentegen is een collectieve organisatie van werknemers met uiteenlopende
interesses. Optimalisatie is daardoor een heel stuk moeilijker. Bovendien kiest een
vakbond geen lonen, maar onderhandelt ze erover met de werkgevers. Het uiteindelijke
loonniveau is dus een gedeelde verantwoordelijkheid van het management en de
vakbond. De vakbonden kunnen het loon niet te fel verhogen. Enerzijds geldt dat hoe
sterker het management gekant is tegen het loon dat de vakbond voor ogen heeft, hoe
minder toegevingen ze zullen doen. Anderzijds zullen hogere lonen leiden tot een
reductie van de tewerkstelling. Dat beperkt de mogelijkheid van de vakbond om de lonen
sterk te verhogen. Als de lonen zeer hoog zijn, zullen sommige leden erbij winnen, maar
zullen anderen hun job en hun arbeidsinkomen verliezen. De optimale combinatie van
het loon- en tewerkstellingsniveau is niet eenvoudig te bepalen. In sommige
omstandigheden kan een vakbond hoge lonen prefereren boven hoge tewerkstelling,
terwijl in andere situaties een vakbond meer risico-avers zal zijn en zijn looneisen laag
zal houden om jobs te kunnen behouden. De vakbondsvoorkeur speelt een belangrijke
rol in de onderhandelingen tussen vakbonden en ondernemingen.
8
Wat is nu precies de bron van de monopoliemacht van vakbonden? Als vakbonden de
lonen doen stijgen, zullen ondernemingen zonder vakbonden competitiever zijn waardoor
de ondernemingen mét vakbonden uit de markt worden geprijsd door de hogere
arbeidskosten. Vakbonden zouden op die manier erg moeilijk kunnen overleven. Een
oplossing hiervoor is dat de vakbond georganiseerd wordt over de hele sector (Fang en
Verma, 2002). Als de productiekosten voor alle ondernemingen in eenzelfde sector
toenemen, zal de vakbond kunnen blijven bestaan. Een alternatief hiervoor is dat
vakbonden die opereren in markten waar ondernemingen verschillende kostenstructuren
hebben (los van de aanwezigheid van vakbonden) zich organiseren in ondernemingen
met de laagste productiekosten en zo de lonen optillen ten koste van de bovennormale
winsten of rentes. Een vakbond kan dus de lonen verhogen en de winsten van een
onderneming verminderen zonder de continuïteit van het bedrijf in gevaar te brengen
(Freeman en Medoff, 1984).
De monopoliemacht van vakbonden staat in nauwe verbinding met de marktmacht van
de betrokken sector. Als niet-competitieve ondernemingen georganiseerd worden in
vakbonden, kunnen de lonen worden verhoogd zonder het voortbestaan van de
onderneming in gevaar te brengen (Freeman en Medoff, 1984). Imperfecte concurrentie
op goederenmarkten kan de macht van vakbonden versterken. Vanuit het monopolie-
perspectief is het dus niet onwaarschijnlijk dat vakbonden bestaan in sectoren waar er
hoge intredebarrières zijn en/of waar sommige ondernemingen kostenvoordelen hebben
ten opzichte van hun concurrenten. Imperfecte concurrentie vormt echter geen
noodzakelijke mogelijkheidsvoorwaarde voor het bestaan van vakbonden. Imperfecte
concurrentie kan ook betekenen dat grote ondernemingen monopsoniemacht op de
arbeidsmarkt kunnen hebben.
B. Collective voice / Institutional response face
Als samenlevingen geconfronteerd worden met sociale en economische problemen,
hebben ze volgens Freeman en Medoff (1984) keuze uit twee basismechanismen
waarmee ze de situatie kunnen aanpassen aan de gewenste situatie. Het eerste
mechanisme is het klassieke marktmechanisme van vrije toegang (entry) en uittrede
(exit). Wanneer de gewenste sociale condities en de actuele sociale condities sterk uit
elkaar lopen, kan een individu deze exit-optie gebruiken. Zo kan de ontevreden
consument bijvoorbeeld veranderen van product. In de arbeidsmarkt staat exit gelijk aan
ontslag. Door de minder gewenste job te ruilen voor een betere job of door slechte jobs
te weigeren, kunnen individuen de slechte werkgever bestraffen en de goede belonen.
9
Zolang het klassieke marktmechanisme het enige aanpassingsmechanisme is, worden
instituties als vakbonden gezien als een belemmering van de optimale werking van de
economie.
Het tweede mechanisme is het politieke mechanisme dat wordt aangeduid met de term
‘voice’. Voice verwijst naar het gebruik van directe communicatie om de gewenste en de
actuele sociale condities met elkaar in overeenstemming te brengen. Met andere
woorden: er wordt gepraat over problemen. Op de arbeidsmarkt betekent voice dat door
communicatie tussen werknemers (vakbonden) en werkgevers de arbeids-
omstandigheden veranderd kunnen worden zodat een ontevreden werknemer niet
meteen ontslag hoeft te nemen (exit).
In moderne economieën en vooral in grote ondernemingen zijn vakbonden het middel bij
uitstek voor collective voice. Werknemers communiceren collectief via vakbonden met
het management. Dat het onderhandelen collectief in plaats van individueel gebeurt, is
belangrijk om twee redenen:
1. Veel aspecten van de arbeidsomstandigheden en tewerkstellingsvoorwaarden
zijn publieke goederen. Veiligheid, de snelheid van de productielijn,
pensioenplannen…: al deze elementen hebben ook een invloed op het welzijn van
elke andere werknemer. Publieke goederen zijn niet-exclusief en niet-rivaal: ze
kunnen door verschillende werknemers tegelijk geconsumeerd worden en bij
consumptie door één persoon blijft consumptie door andere personen mogelijk
(Holcombe, 1997). Competitieve markten produceren onvoldoende publieke
goederen. Zonder collectieve organisatie is de incentive voor het individu om zich
in te zetten om de situatie te veranderen, te klein. Het klassieke free-rider-
probleem maakt dat er nood is aan collectieve organisaties zoals vakbonden.
2. Individuele werknemers in een onderneming zullen niet gemakkelijk geneigd
zijn hun echte preferenties te kennen te geven aan de werkgever. Het uiten van
ontevredenheid en/of voorkeuren zal onderdrukt worden door de angst voor
ontslag. Het risico van jobverlies is inherent aanwezig in het voice-perspectief.
Het collectief onderhandelen beschermt de werknemers hiertegen. Ook de wet
biedt bescherming. Zo maakte in België de antidiscriminatiewet van 25 februari
2003 (Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg,
2003) discriminatie van werknemers op basis van het lidmaatschap van een
vakbond onmogelijk. Ondertussen zijn de discriminatiegronden in deze wet echter
vernietigd door het Arbitragehof, één van de hoogste rechtscolleges van het
10
land (Arbitragehof, 2004). De opsomming van een aantal strafbare
discriminatiegronden die in de wet was op genomen, werd vernietigd naar
aanleiding van een verzoekschrift van enkele leden van de politieke partijen
Vlaams Blok en N-VA. Ondertussen is er een wetsontwerp hangende met een
nieuwe, soortgelijke regeling. Op het moment van dit schrijven is er bijgevolg
geen expliciete wet die vakbondsleden beschermt tegen discriminatie door de
werkgever. De rechtspraak aanvaardt echter wel het algemene beginsel tegen
discriminatie (gelijk loon voor gelijk werk, rekening houdende met anciënniteit en
ervaring) waardoor discriminatie de facto strafbaar blijft en vakbondsleden
beschermd zijn tegen het ontslagrisico (advocaat Kris De Schutter, pers. meded.).
In een wereld zonder vakbonden is exit en entry het overheersende
aanpassingsmechanisme op de arbeidsmarkt. Daarbij gaat de aandacht naar de
preferenties van de marginale werknemer: de werknemer die zou kunnen vertrekken bij
kleine veranderingen in de tewerkstellingscondities. In een wereld mét vakbonden
echter, houden deze rekening met alle werknemers bij het formuleren van de
gezamenlijke preferenties. Ook werknemers die het bedrijf niet zouden verlaten bij kleine
veranderingen (bijvoorbeeld oudere en/of minder mobiele werknemers) worden
vertegenwoordigd.
Het resultaat van dit alternatief aanpassingsmechanisme is fundamenteel verschillend
van het resultaat onder het klassieke marktmechanisme. De sociale relaties op de
werkvloer worden door de collective voice gewijzigd. De aanwezigheid van vakbonden
betekent een bron van macht voor de werknemers (Freeman en Medoff, 1984). Uit
medezeggenschap, communicatie met het management, rechtsbescherming,… resulteren
betere arbeidscontracten en hogere economische efficiëntie (Kuhn, 1982; Malcomson,
1983). Op deze manier hebben vakbonden de mogelijkheid om positief in te spelen op de
productiviteit, de arbeidsomstandigheden en de innovatieve inspanningen van
ondernemingen (Addison en Hirsch, 1989; Betcherman, 1991; Menezes-Filho en Van
Reenen, 2003; Blanchflower en Bryson, 2004). Dat de invloed van vakbonden op de
productiviteit louter positief is, kan echter zowel theoretisch als empirisch weerlegd
worden (Metcalf, 2003). Dit komt in paragraaf 3 uitgebreid aan bod.
11
II.2. Relatieve factorprijseffecten
Een bekende en populaire stelling is dat vakbonden de lonen doen stijgen:
“Everyone ‘knows’ that unions raise wages.”
(Freeman en Medoff, 1984, p. 43)
Dit resulteert uit de monopoliepositie die ze innemen op de arbeidsmarkt. Hierdoor
stijgen de lonen boven het competitieve niveau (Metcalf, 2003). Dat heeft relatieve
factorprijseffecten tot gevolg. Om deze relatieve factorprijseffecten te beschouwen,
moeten eerst de absolute factorprijseffecten van vakbonden bekeken worden.
II.2.1. Absolute factorprijseffecten
De absolute factorprijseffecten hebben betrekking op de productiefactor arbeid. Er zijn
twee manieren waarop vakbonden de lonen kunnen beïnvloeden (Farber, 2001).
Enerzijds is er het directe effect van vakbonden op de lonen van werknemers die werken
in sectoren waar de lonen bepaald worden door collectieve onderhandelingen. Het
loonpeil dat overeengekomen wordt, geldt zowel voor vakbondsleden als voor niet-leden.
Anderzijds kunnen vakbonden zorgen voor een wijziging in het niveau en de verdeling
van de lonen in landen zoals Canada, UK en USA (Card et al., 2003). Als de lonen van
vakbondsleden stijgen, kunnen de lonen van niet-leden dalen of ook stijgen. In een
competitieve markt zouden de lonen van niet-vakbondsleden dalen. Er zal immers
minder tewerkstelling zijn in de gesyndicaliseerde sectoren omdat de productiefactor
arbeid er duurder wordt. Er ontstaat een verschuiving van het arbeidsaanbod naar de
sector zonder vakbond, waardoor het loon daar daalt. Dit noemt men het spillover effect
van vakbonden (Bronars en Deere, 1994; Farber, 2001). Als de lonen van de niet-
vakbondsleden stijgen, spreekt men van een threat effect. Dit bedreigingseffect doet zich
voor wanneer werkgevers de lonen van hun niet-gesyndiceerde werknemers optrekken,
in de hoop op die manier de syndicalisatiegraad in hun onderneming niet verder te laten
oplopen (Rosen, 1969). Empirisch onderzoek heeft uitgewezen dat vakbonden de lonen
inderdaad doen toenemen (zie onder andere Defina, 1983). Er zijn daarbij grote
verschillen tussen landen vastgesteld (Blanchflower en Bryson, 2003).
12
II.2.2. Relatieve factorprijseffecten
Omdat de absolute factorprijseffecten van vakbonden slechts betrekking hebben op de
productiefactor arbeid ontstaan relatieve factorprijseffecten. Dit kan eenvoudig worden
aangetoond in een tweefactor-model. Een toename in de prijs van arbeid bij een gelijke
prijs van kapitaal betekent dat de relatieve prijs van arbeid toeneemt. Dit is vergelijkbaar
met het instellen van een belasting op arbeid terwijl de andere productiefactor onbelast
blijft (Addison et al., 2007). Dit veroorzaakt substitutie: de arbeiders zullen, bij een
gegeven outputniveau, worden vervangen door hoogtechnologische machines. In Grafiek
1 wordt dit weergegeven door de beweging van het punt A naar het punt B. Het gaat om
een beweging langsheen de isoquant Q2: dezelfde productiehoeveelheid zal gerealiseerd
worden met minder eenheden van de productiefactor arbeid )'( LL < en meer kapitaal
)'( KK > .
Grafiek 1: Relatieve factorprijseffecten
Anderzijds zal een toename van de lonen door de aanwezigheid van vakbonden
betekenen dat de gemiddelde kosten stijgen. Door deze stijging daalt de totale productie.
We komen dus terecht op een lagere isoquant: 21 QQ < . Bij een lager productieniveau
zijn van beide productiefactoren minder eenheden nodig. De impact van vakbonden via
hun relatieve looneffecten zal afhangen van de balans tussen de substitutie en de
13
schaaleffecten. De richting van het relatieve prijs-effect is bijgevolg niet eenduidig
bepaald en zal voor elke situatie moeten blijken uit empirisch onderzoek (Menezes-Filho
en Van Reenen, 2003).
II.2.3. Effect op innovaties
Vakbonden kunnen via de relatieve factorprijseffecten twee tegenovergestelde effecten
hebben op innovatie. Enerzijds kunnen ondernemingen door de hogere lonen hun
winsten zien dalen, waardoor de bestedingen voor onderzoek en ontwikkeling afnemen.
Anderzijds kunnen ondernemingen door de hogere lonen en betere arbeidsbescherming
die vakbonden afdwingen, zich genoodzaakt voelen om deze kosten op een andere
manier te compenseren. Dankzij investeringen in productiviteitsstijgingen en innovatie
kunnen deze ondernemingen toch competitief blijven.
14
II.3. Winstgevendheid
In de literatuur heerst de consensus dat vakbonden gemiddeld gezien de
winstgevendheid doen dalen. De afname van de winstgevendheid is het gevolg van twee
processen. Ten eerste doen vakbonden de lonen stijgen. Ten tweede kunnen vakbonden
het productiviteitsniveau van ondernemingen beïnvloeden. Het eerste aspect werd in de
vorige paragraaf toegelicht. Wat het productiviteitsniveau betreft, kunnen vakbonden
zowel een positieve als een negatieve invloed uitoefenen.
II.3.1. Factoren die de productiviteit doen dalen
Er zijn een viertal kanalen waardoor vakbonden de productiviteit van ondernemingen
kunnen doen dalen: restrictieve arbeidspraktijken, stakingen, een daling van de
investeringen en verminderd vertrouwen en samenwerking (Metcalf, 2003).
Restrictieve arbeidspraktijken kunnen allerhande vormen aannemen (Randle, 1948). Het
kan gaan om arbeidsreglementen die een vast aantal werknemers per arbeidsproces
vastleggen en bijgevolg overbemanning in de hand werken. Het overmatig beroep doen
op assistenten of het onnodig taken creëren om personeel aan het werk te kunnen
houden (overbemanning) zijn eveneens belemmeringen op de productiviteit van de
onderneming. Een ander voorbeeld is het beperken van de inspanningen tijdens de
normale werkuren, met als doel de totale verloning te verhogen via beter betaald
overwerk (Metcalf, 2003; Menezes-Filho en Van Reenen, 2003).
Stakingsacties (of de dreiging ervan) veroorzaken onzekerheid over het outputniveau
(Pencavel, 1970; Flaherty, 1987). Tijdens de staking wordt de onderneming
geconfronteerd met bottlenecks in de productielijn en een daling van de output.
Stakingen bemoeilijken ook het voorraadbeheer (Flaherty, 1987). De causaliteit kan
evenwel omgekeerd verlopen. Een zwakke productiviteit die te wijten is aan slecht
management kan stakingsacties uitlokken (Metcalf, 2003).
Ondernemingen die geconfronteerd worden met vakbonden zouden minder investeren in
kapitaalgoederen en R&D omdat ze weten dat vakbonden de maximale benutting van de
vruchten van de investering kunnen bemoeilijken (cf. supra) (Grout, 1984). Een daling
van de investeringen komt de productiviteit niet ten goede.
15
De aanwezigheid van vakbonden kan in sommige gevallen de relaties tussen werkgever
en werknemers verslechteren (Menezes-Filho en Van Reenen, 2003). Een meer
antagonistisch klimaat bemoeilijkt de samenwerking en doet het vertrouwen afnemen
(Metcalf, 2003). Als beide partijen voor zichzelf het onderste uit de kan willen halen
zonder rekening te houden met elkaar, kunnen ze er allebei slechter uitkomen (in termen
van productiviteit en reële lonen) (Freeman en Medoff, 1984).
II.3.2. Factoren die de productiviteit doen stijgen
Via zes mechanismen kunnen vakbonden een positieve invloed uitoefenen op de
productiviteit: verhoogde arbeidsproductiviteit, shock-effecten, verbeterd
personeelsverloop, anciënniteitsregels, verbeterde moraal en motivatie en verbeterde
communicatie (Dobbelaere, 2003).
Wanneer de arbeidskosten voor ondernemingen toenemen doordat de aanwezigheid van
vakbonden de lonen laat stijgen, is het mogelijk dat de bedrijven kapitaalintensiever
gaan produceren en beter gekwalificeerde werknemers (met meer menselijk kapitaal)
aannemen (Addison en Barnett, 1982; Dobbelaere, 2003). Let wel op: dit is een effect
dat vakbonden niet zelf in de hand hebben. De productiviteitstoename wordt veroorzaakt
door een inefficiënte allocatie van de middelen. De substitutie van arbeid door kapitaal is
immers niet optimaal voor de vakbondsleden en de samenleving. De welvaart neemt
hierdoor niet toe: de productiviteitswinst is sociaal onwenselijk. Andere kanalen zijn dus
meer aangewezen (Metcalf, 2003). In de literatuur wordt naar dit eerste kanaal verwezen
als het ‘monopoly union effect’, in navolging van het ‘monopoly face’ van vakbonden
(Freeman en Medoff, 1984). De kanalen die hierna aan bod komen kaderen in de ‘voice’
benadering. De productiviteitswinsten die door deze effecten gegenereerd worden zijn
wél sociaal wenselijk omdat ze voortkomen uit een toegenomen efficiëntie (Dobbelaere,
2003).
Een tweede kanaal zijn de shock-effecten. De shock-effect-hypothese werd geformuleerd
door Slichter in 1941. Vakbonden kunnen een stimulans zijn om het management te
verbeteren. Het omgaan en samenwerken met vakbonden vereist immers goede
managementtechnieken. De werkgevers die als het ware ‘geschokt’ raken door de
aanwezigheid van een vakbond, zullen zich moeten aanpassen aan de nieuwe
omstandigheden (Brown en Medoff, 1978; Kuhn, 1985). Dit heeft ook betrekking op het
personeelsbeleid. Het management wordt door de aanwezigheid van een vakbond
verplicht om een heleboel activiteiten die betrekking hebben op het personeel
16
(aanwervingen, promoties, communicaties,…) via een formele en gestandaardiseerde
procedure te laten verlopen (Mefford, 1986). De efficiëntie van het personeelbeleid
neemt hierdoor toe (Dobbelaere, 2003).
Als derde kunnen vakbonden het personeelsverloop in goede banen leiden. Het voice-
perspectief biedt een alternatief voor ontslag (Addison en Barnett, 1982; Freeman en
Medoff, 1984). Dit leidt tot een verlaging van de kosten en hogere returns van
opleidingen en zodoende tot een grotere accumulatie van menselijke kapitaal en meer
vakkundige werknemers (Freeman, 1976).
Vakbonden kunnen ook ancienniteitsregels benadrukken, wat positief is voor het
personeelsverloop (Dobbelaere, 2003). Ten vijfde kunnen vakbonden zorgen voor een
verbetering van de moraal en de motivatie van de werknemers door de nauwere
betrokkenheid bij het besluitvormingsproces in verband met werkvloerspecifieke zaken.
Een zesde element wijst op de verbeterde communicatie tussen het management en de
werknemers, wat opnieuw een toename van de productiviteit tot gevolg heeft.
II.3.3. Dalende winstgevendheid?
Het netto-effect van vakbonden op productiviteit is onduidelijk. Het netto-resultaat is niet
eenduidig bepaald en moet steeds empirisch onderzocht worden (Metcalf, 2003;
Doucouliagos en Laroche, 2003). Empirisch blijkt soms dat de factoren die de
productiviteit doen stijgen niet opwegen tegen de negatieve impact op de productiviteit
en de mark-up boven het loon. Gevolg is dat het productiviteitsniveau van
ondernemingen in een aantal van de gevallen daalt. Samen met de stijging van de lonen
(cf. supra) kan de aanwezigheid van vakbonden leiden tot een daling van de
winstgevendheid van de ondernemingen (Menezes-Filho en Van Reenen, 2003). Het
netto-effect van vakbonden op de winstgevendheid is echter lang niet eenduidig te
bepalen en blijft een interessante empirische vraagstelling (Connolly et al., 1986).
II.3.4. Effect op innovaties
Als de winstgevendheid van ondernemingen zou dalen door de aanwezigheid van
vakbonden, reduceert dit niet noodzakelijk de investeringen in R&D. Als vakbonden enkel
de excessieve winsten herverdelen van aandeelhouders naar arbeiders, zal er geen effect
zijn op R&D-investeringen. Vakbonden fungeren dan louter als een ‘rent-sharing’ middel.
17
Andere productiefactoren zouden nog steeds gebruikt worden op hun efficiënt niveau en
er zouden nog steeds optimale investeringsbeslissingen genomen worden (Menezes-Filho
en Van Reenen, 2003).
Een belangrijk gevolg van dalende winstgevendheid is echter dat het aantrekken van
vreemd kapitaal voor investeringen als R&D moeilijk wordt. Veel ondernemingen moeten
voor hun investeringen beroep doen op externe financiering. In een wereld met
imperfecte kapitaalmarkten worden zij financieel belemmerd in hun
investeringsbeslissingen wanneer hun winst daalt. De kapitaalkost van vreemd kapitaal is
voor ondernemingen vaak een (te) grote kost (Modigliani en Miller, 1958). Als vakbonden
de winstgevendheid van ondernemingen zouden verlagen, wordt het aantrekken van
externe financiering voor investeringen nog moeilijker. Dit is vooral bij R&D-beslissingen
belangrijk: investeringen in R&D hebben een inherent hoog risico. Ze bestaan immers
voornamelijk uit menselijk kapitaal en dat kan moeilijk als onderpand dienen. Ook is er
een grote informatie-asymmetrie tussen uitvinders en investeerders. Ondernemers die
willen investeren in innovaties, staan bovendien vaak afkerig tegenover externe
financiering. Potentiële geldschieters zullen informatie vragen die de waarde van de
innovatie kan aantonen. Als deze informatie uitlekt naar rivaliserende bedrijven, kan de
uitvinding worden geïmiteerd waardoor de waarde ervan daalt. Ondernemingen kunnen
op die manier dus ernstige financiële belemmeringen ondervinden bij een
investeringsbeslissing (Bond et al., 1999; Bougheas, 2004). R&D-investeringen kunnen
via dit kanaal verlaagd worden als gevolg van de dalende winstgevendheid van de
onderneming.
In hoeverre deze financiële belemmeringen in werkelijkheid voorkomen bij R&D-
investeringen, is niet helemaal zeker. Het weinige onderzoek dat terzake verricht is,
suggereert dat de R&D-investeringen afhankelijk zijn van de cashflow, maar de
resultaten zijn eerder zwak. Empirisch wordt wel vaak bewijs gevonden dat financiële
belemmeringen meer gelden voor R&D dan voor andere vormen van investeringen
(Bond et al., 1999).
18
II.4. Hold-up-theorie
In de jaren ’80 en het begin van de jaren ’90 werd de relatie tussen vakbonden en
innovaties voornamelijk speltheoretisch benaderd via het hold-up-perspectief. De basis
voor deze benadering vinden we reeds in de eerste helft van de vorige eeuw terug bij
Simons (1944). Simons zet uiteen hoe vakbonden een negatief effect op investeringen
kunnen hebben omwille van de toeëigening van de quasi-rentes van de investering.
Omdat R&D-uitgaven een specifieke vorm van investeringen zijn, kan de theorie hier dus
ook worden toegepast.
II.4.1. Begripsverduidelijking
Alvorens in te gaan op de hold-up-theorie, is enige begripsverduidelijking nodig.
Enerzijds speelt het begrip ‘quasi-rente’ een belangrijke rol in de hold-up benadering.
Anderzijds zijn de begrippen rent-seeking en rent-sharing van belang om het gedrag van
de ondernemingen en de vakbonden te kunnen begrijpen.
A. Quasi-rente
De quasi-rente is een surplusvergoeding ten gevolge van tijdelijk vaste productiefactoren
die leiden tot een verschil tussen de gemiddelde (variabele) kost en de gemiddelde
opbrengst. De eerste die quasi-rentes beschreef, was Alfred Marshal. Hij introduceerde
het concept om de inkomensverdeling op korte termijn van oude investeringen te
verklaren. Marshal vergelijkt de historische kost van een investering met de huidige
waarde ervan. Deze hoeven niet gelijk te zijn. De initiële condities kunnen veranderen,
waardoor quasi-rentes kunnen verschijnen. De waarde van een investering verandert
bijvoorbeeld als de outputprijs wijzigt. Als de outputprijs stijgt, stijgt de gemiddelde
opbrengst, terwijl de gemiddelde kosten gelijk blijven. Er ontstaat dus een
surplusvergoeding. Dit extra inkomen noemde Marshal de quasi-rente (Dooley, 1991).
B. Rent-seeking
Innoverende ondernemingen zijn rent-seeking. Dit kan het best worden verduidelijkt aan
de hand van de ‘creative destruction’-theorie van Schumpeter. Volgens Schumpeter zijn
er in de economie dynamische ondernemers die streven naar innovaties. Wanneer een
onderneming met een innovatie op de markt komt, heeft zij gedurende een beperkte tijd
19
een competitief voordeel tegenover de andere ondernemingen op de markt. Deze periode
wordt ‘incumbency time’ genoemd. De implementatie van een innovatie gaat gepaard
met de verspreiding van de achterliggende kennis, waardoor imitatie mogelijk wordt en
de incumbency time beperkt blijft in de tijd. Innoverende ondernemingen zijn rent-
seeking: dit betekent dat ze zullen proberen in die beperkte tijd zoveel mogelijk rentes te
halen uit het competitief voordeel. De implementatie van de innovatie zal bijgevolg
worden uitgesteld tot op het moment dat de marktcondities hiervoor optimaal zijn,
namelijk als de conjunctuur zich in een opgaande fase bevindt (Francois en Lloyd-Ellis,
2003). Rent-seeking is met andere woorden het bewust opzoeken van rentes en quasi-
rentes door innoverende ondernemingen.
C. Rent-sharing
Rent-sharing is het toe-eigenen van rentes door andere partijen. Rent-seeking
ondernemingen zullen hun inkomsten zien toenemen. Andere partijen die op de hoogte
zijn van deze extra inkomsten, kunnen proberen hiervan een graantje mee te pikken. Zo
zullen vakbonden proberen om zich de rentes en quasi-rentes van de innovaties toe te
eigenen via loonsverhogingen. Niet alleen vakbonden doen aan rent-sharing. Ook andere
innoverende partijen kunnen hierin geïnteresseerd zijn. Zo kan een onderneming haar
baanbrekende innovatie patenteren, waardoor ze zich telkens een deel van de rentes kan
toe-eigenen van alle ondernemingen die gebruik maken van dat zelfde specifieke proces.
Rent-sharing kan dus op verschillende manieren gebeuren.
II.4.2. Rent-sharing door vakbonden
In sommige sectoren (staalnijverheid, automobielsector,… ) zijn grote investeringen in
duurzame machines en kapitaalgoederen vereist vóór de productie gestart kan worden.
Om de investeerders te compenseren voor hun kapitaal, moet de investering zijn geld
opbrengen gedurende haar hele levensperiode (Baldwin, 1983; Hirsch en Link, 1987). De
levensduur van de kapitaalgoederen is beduidend langer dan deze van de
arbeidscontracten. De lonen kunnen tijdens het gebruik van de faciliteiten stijgen,
bijvoorbeeld na loonsonderhandelingen met de vakbonden. Hierdoor ontstaat een
verschuiving: de vergoedingen voor het kapitaal van de investeerders dalen ten voordele
van de lonen van de werknemers (Addison et al, 2007). Werknemers eigenen zich de
rentes toe die normalerwijze bij de eigenaars van de kapitaalgoederen terecht zouden
komen. De vergoeding voor de investeerders wordt op die manier herleid tot het
20
minimale niveau waarop de faciliteiten en machines in gebruik genomen blijven (Odgers
en Betts, 1997).
Hoe komt het dat vakbonden in de mogelijkheid zijn om zich de rentes toe te eigenen?
Dit komt ten eerste door het feit dat de productiefactoren tijdelijk onveranderlijk zijn.
Eens de investeringen in gespecialiseerde afdelingen en werktuigen gedaan zijn, zullen
deze niet snel geschrapt of verkocht worden, zelfs niet als de inkomsten in grote mate
afnemen en de kosten stijgen. Zulke activa zullen operationeel blijven zolang hun
opbrengst groter is dan hun opportuniteitskost. Hoe specifieker het activa, hoe groter het
bereik voor rent-sharing voor vakbonden. Eens een onderneming een grote investering
gedaan heeft, zullen hogere lonen het gebruik ervan immers niet beïnvloeden (Addison et
al., 2007). In deze wetenschap zullen vakbonden zich het surplus van de
kapitaalopbrengst toe-eigenen. Ten tweede is er de dreiging van stakingsacties,
waardoor de vakbond bij loonsonderhandelingen een loonsverhoging kan verkrijgen (Hart
en Moore, 1994, Odgers en Betts, 1997; Aidt en Sena, 2005). Ten slotte is de levensduur
van het geïnvesteerde kapitaal veel langer dan de tijdshorizon van de vakbonden.
Vakbonden vertegenwoordigen enkel de huidige leden, waardoor hun tijdshorizon
doorgaans korter is dan deze van de bedrijven. In ondernemingen kunnen
eigendomsrechten worden doorgegeven, maar de vakbond heeft geen eigendomsrechten
in jobs. Het is dus logisch dat ze minder ver in de tijd kijken dan de onderneming zelf
(Baldwin, 1983).
II.4.3. R&D-investeringen en het hold-up probleem
Omdat R&D-investeringen een specifieke vorm van investeringen zijn, is het toe-eigenen
van rentes en quasi-rentes hier ook aan de orde. R&D-investeringen worden gekenmerkt
door een groot aandeel van vaste kosten: ongeveer 90 procent van de R&D-uitgaven zou
gespendeerd worden aan personeelskosten en materiaal (Menezes-Filho en Van Reenen,
2003). Bovendien zijn R&D-investeringen vaak bedrijfsspecifiek en gaan ze samen met
heel wat onzekerheid over de output. Deze eigenschappen vergroten de kans op rent-
sharing. De rentes bij specifieke investeringen met een groot aandeel van vaste kosten
zijn bijzonder kwetsbaar voor rent-sharing (Addison et al., 2007). Zo kunnen
bijvoorbeeld bedrijfsgeheimen die bepaalde productievoordelen en extra opbrengsten
genereren voor de onderneming zelden worden getransfereerd of in licentie gegeven
zonder economisch risico. Het is mogelijk om contracten te ontwerpen die dit probleem
opvangen, maar de uitgaven voor de monitoring en verbetering van contracten kunnen
21
snel oplopen. Bijgevolg kan het probleem van gestolen bedrijfsgeheimen voor de
ondernemingen een incentive betekenen om in te stemmen met de looneisen van de
vakbonden om hun informatie te beschermen (Connolly et al., 1986). Bovendien zijn
R&D-investeringen vaak onomkeerbaar. Ook dat maakt dat ze een gemakkelijk
slachtoffer zijn voor het rent-sharing van de vakbonden (Menezes-Filho et al., 1998b).
Men kan pogen de allocatie van de rentes te regelen via contracten. De mogelijkheden
hiertoe zijn echter beperkt, aangezien contracten zelden zo kunnen worden opgesteld dat
er op geen enkele manier onderuit kan gekomen worden2 (Haucap en Wey, 2004).
De mate waarin de opbrengsten van R&D-investeringen vatbaar zijn voor rent-seeking en
rent-sharing zal afhangen van verschillende factoren: de onderhandelingsmacht van de
vakbond, de aard van het productieproces, de capaciteit van de onderneming om
innovaties te ontwikkelen, de relatieve levensduur van R&D-investeringen en de
arbeidscontracten met de werknemers,… Een andere belangrijke factor is de mate waarin
R&D-output gepatenteerd wordt. Veel innovaties worden nooit gepatenteerd uit angst
cruciale informatie prijs te geven. Het niet patenteren van R&D-output vergroot echter de
kwetsbaarheid voor rent-sharing door rent-seeking van andere ondernemingen. Zij
kunnen een niet-gepatenteerde innovatie gemakkelijk overnemen eens de kennis over de
achterliggende technologie bekend raakt door de implementatie. De ‘incumbency time’
neemt af en de rentes verminderen. De vakbonden en de andere ondernemingen varen
hier goed bij. De innoverende onderneming kan echter geconfronteerd worden met
arbeidskosten die de opbrengsten van de innovatie meer dan compenseren (Connolly et
al., 1986).
Zoals gezegd: eens een onderneming een grote investering gedaan heeft, zullen hogere
lonen het gebruik ervan niet beïnvloeden. Dat leidt tot het hold-up probleem. De ene
partij profiteert van het feit dat de andere partij investeringen gedaan heeft en gaat zich
de quasi-rentes van deze investeringen toe-eigenen (Klein, 2000). Ondernemingen en
potentiële investeerders weten dit en zullen dit anticiperen. De investeringen zullen
worden gereduceerd, zodat de rentes en quasi-rentes ervan niet kunnen worden
ingenomen door de vakbonden (Hirsch en Link, 1987; Smirnov en Wait, 2004). De eerste
die dit hold-up probleem uitvoerig analyseerde was Grout (1984). Dat vakbonden op
deze manier de investeringen kunnen verlagen, werd veelvuldig empirisch aangetoond
(Bronars et al., 1994; Malcomson, 1997; Nair-Reichert en Pomery, 1999).
2 Deze tekortkoming wordt uitvoerig geanalyseerd in de literatuur met betrekking tot de ‘incomplete contract theory’ (zie o.a. Schmitz, 2001; Ulph en Ulph, 2001).
22
Deze speltheoretische benadering kan verduidelijkt worden met een cijfervoorbeeld
(Menezes-Filho en Van Reenen, 2003). Het spel heeft de vorm van een prisoner’s
dilemma. We beschouwen een eenvoudig one-shot spel met twee fases. In de eerste fase
maakt de onderneming een keuze tussen een hoog of een laag niveau van R&D-
investeringen. De vakbond kiest in een tweede fase hoe ze haar looneisen stelt: hoog of
laag. De payoff-matrix wordt in Tabel 1 weergegeven. In het gearceerde deel staat
telkens de payoff voor de onderneming. De onderste waarde geeft de payoff voor de
vakbond weer.
Tabel 1: Payoff-matrix hold-up
Door hoge R&D-investering nemen de winsten van de onderneming toe: de te verdelen
hoeveelheid winsten breidt uit van 8 naar 10 eenheden. De vakbond zou kunnen beloven
om haar looneisen in de tweede fase te matigen, als de onderneming kiest voor hoge
R&D-investeringen. Dan wordt de payoff (5,5) bereikt en op die manier kunnen 10
eenheden gelijkmatig worden verdeeld tussen werkgever en werknemers. Via
achterwaartse inductie wordt echter duidelijk dat de vakbond zich niet aan deze belofte
kan houden. Eens de investeringen gedaan zijn, zal de vakbond in de tweede fase nooit
voor een laag loon kiezen. Het hoge loon is steeds een betere optie voor de vakbond: bij
hoge R&D-investeringen kan ze op die manier 7 in plaats van 5 eenheden verdelen onder
haar leden, bij lage R&D-investeringen 4 in plaats van 3. De onderneming weet dit en zal
bijgevolg in de eerste fase altijd kiezen om weinig kapitaal te investeren. De uitkomst die
wordt bereikt geeft als payoff (4,4). (Lage R&D, hoog loon) is het sub-game perfect
Nash-evenwicht. Beide partijen zouden echter beter af zijn bij (5,5). Dat zou Pareto-
optimaal zijn. Het zou voor de vakbond zelf dus ook beter zijn als ze, eens de investering
gedaan is, zich niet opportunistisch gaat gedragen en de lonen opnieuw onderhandelt
(Grout, 1984; Smirnov en Wait, 2004).
23
II.4.4. Mogelijke oplossingen
Gegeven het niveau van de R&D-investeringen zal de vakbond enkel voor een laag loon
kiezen als de structuur van het spel wijzigt. Een vakbond kan tot een laag loon verplicht
worden door een derde partij, bijvoorbeeld de overheid (Menezes-Filho en Van Reenen,
2003). Grout (1984) was de eerste die suggereerde dat de onderhandelingen tussen
vakbonden en ondernemingen zowel over het loon als over de investeringen zouden
moeten gaan om het prisoner’s dilemma op te lossen. Zulke regelingen komen echter
weinig voor (Addison et al., 2007).
De oplossing die Grout (1984) voorstelt, is gerelateerd aan het verschil tussen het ‘right-
to-manage’-vakbondsmodel en het ‘efficient bargaining’-model. In het eerste model gaan
de onderhandelingen tussen vakbonden en ondernemingen enkel over de lonen. Hierbij
komt het erop neer dat de vakbonden unilateraal het loon bepalen en dat de werkgevers
vrij zijn om het overeenkomstige niveau van tewerkstelling te bepalen. In het ‘efficient
bargaining’-model wordt zowel over lonen als over tewerkstelling onderhandeld (Grout,
1984; De Groot, 2001). Het was Leontief (1946) die aantoonde dat dit laatste model
theoretisch Pareto-optimaal is, in tegenstelling tot het ‘right-to-manage’-model. Johnson
(1990) toonde ondertussen in een formeel theoretisch model aan dat onderhandelingen
over loon en tewerkstelling de partijen dichter bij de Pareto-efficiënte uitkomst brengt,
maar dat dit nog steeds niet wordt bereikt. In werkelijkheid wordt echter zelden op een
expliciete en Pareto-optimale manier onderhandeld over tewerkstelling.
Onderhandelingen over de introductie van nieuwe technologieën of investeringen zijn nog
zeldzamer. Onderhandelingen over R&D zijn zelfs quasi onbestaande (Menezes-Filho en
Van Reenen, 2003). Onderhandelingen hoeven echter niet altijd expliciet te gebeuren.
Impliciete onderhandelingen komen vaak voor. Zo kan bijvoorbeeld indirect
onderhandeld worden over tewerkstelling in discussies over het minimum aantal
werknemers per machine of per productieproces. De tewerkstelling is dan gelijk aan de
onderhandelde arbeid/kapitaal–ratio vermenigvuldigd met de hoeveelheid kapitaal. In het
slechtste geval kan dit leiden tot overbezetting (‘featherbedding’). Een ander voorbeeld
van impliciete onderhandelingen is het onderhandelen over de arbeidsintensiteit. De
tewerkstelling zal – voor een gegeven vraag naar efficiëntie-eenheden arbeid - lager zijn
als één werknemer verschillende taken op zich kan nemen, als het arbeidstempo hoger
ligt, als er minder en kortere pauzes voorzien zijn,… (Johnson, 1990).
Een andere versie van het impliciete onderhandelen is dat de lange-termijn contracten,
zoals in grote Japanse bedrijven, ervoor zorgen dat de aangegane verbintenissen worden
aangehouden (Menezes-Filho en Van Reenen, 2003). Voor Japanse vakbonden is het
24
uiterst belangrijk om hun leden te beschermen tegen werkloosheid. Hun sterke afkeer
van ontslag maakt dat de vakbonden hun looneisen minder hoog zullen stellen (Lincoln
en Booth, 1993; Inoue, 1999). Innovaties zijn in Japan dus veel minder vatbaar voor
rent-seeking door de vakbonden, in tegenstelling tot innovaties in Europa en de
Verenigde Staten waar kortere termijn-contracten domineren. Het bestaan van deze
verschillen kan een reden zijn voor de differentiële effecten van vakbonden op innovaties
in de verschillende landen. Maar zelfs als contracten meer duurzaam zijn, zijn de
aangegane verplichtingen vaak moeilijk vol te houden als er onzekerheid en een grote
asymmetrie in informatie tussen beide partijen bestaat (Menezes-Filho en Van Reenen,
2003).
Een andere oplossing voor het hold-up probleem ligt in de herhaling in de tijd (zie o.a.
Castaneda, 2006). In werkelijkheid zijn collectieve onderhandelingen geen one-shot spel.
Herhaalde spelen brengen een oplossing voor het hold-up probleem: doordat de
interactie tussen ondernemingen en vakbonden zich geregeld herhaalt ontstaat er een
relatie op lange termijn waardoor een efficiënte uitkomst mogelijk wordt. Opportunistisch
gedrag kan immers op gepaste wijze worden afgestraft (Addison et al., 2007). De
reputatie van een vakbond lijdt schade bij het rent-seeking. Herhaalde spelen staan ook
centraal bij Espinosa en Rhee (1989). Zij tonen aan dat noch het ‘monopoly union’-model
noch het ‘efficient bargaining’-model ten volle efficiënt is.
Een belangrijk punt in de literatuur is de mate waarin vakbonden rekening houden met
de toekomst. De tijdshorizon van vakbonden is over het algemeen kleiner dan die van
ondernemingen (cf. supra). De verdisconteringsfactor (de mate waarin rekening wordt
gehouden met de toekomst) zal verminderen als de vakbond gecontroleerd wordt door
oudere leden die uitkijken naar hun pensioen of wanneer er een hoge turnover is
(Baldwin, 1983). Ondernemingen kunnen proberen de tijdshorizon van de vakbonden te
verlengen of de levensduur van kapitaal te verkorten (Addison en Chilton, 1998).
Een ander punt dat samenhangt met herhaalde spelen met lange-termijnrelaties als
oplossing voor het hold-up-probleem is het feit dat in sommige gevallen duidelijk moet
worden afgestapt van de assumptie dat het spel oneindig zal doorgaan. In een sector die
op sterven na dood is bijvoorbeeld, zal aan de relatie tussen vakbonden en onderneming
weldra een einde komen. Lawrence en Lawrence (1985) spreken in dit geval van een
‘endgame phenomenon’. De onderneming weet dat de vakbonden in het laatste subgame
zullen proberen al het mogelijke uit de brand te slepen. De voorgaande subgames zullen
daardoor worden beïnvloed: de incentive om samen te werken verdwijnt (Lawrence en
Lawrence, 1985).
25
Een andere oplossing voor het hold-up model is dat ondernemingen proberen te
verhinderen dat de rentes van innovaties kunnen worden toegeëigend door vakbonden.
Dit kan door de financiële structuur van de onderneming te veranderen, namelijk door de
debt-to-equity-ratio (de totale schuld gedeeld door het totale aandelenkapitaal) te
verhogen. Door de vereiste terugbetaling van de externe financiering, kan de
onderneming de rent-seeking beperken. Door een verhoogde debt-to-equity-ratio neemt
het risico op faillissement toe en daalt bijgevolg de incentive voor de vakbond om de
rentes in te nemen (Bronars en Deere, 1993). Een andere mogelijkheid bestaat erin dat
ondernemingen kunnen ervoor kiezen om te investeren in minder efficiënte vestigingen
en uitrusting (Baldwin, 1983). Een andere manier bestaat erin om productieprocessen en
nieuwe producten in licentie te geven aan andere ondernemingen, in plaats van ze louter
binnenshuis te ontwikkelen. Stakingsdreigingen leiden dan niet langer tot het toe-
eigenen van de rentes door de vakbonden. Er zijn echter verschillende factoren die deze
oplossing bemoeilijken. Specifieke productieprocessen kunnen waardeloos zijn voor
andere ondernemingen. Licentie-overeenkomsten zijn bovendien duur om te monitoren
en te beheren. Ten slotte is het ook belangrijk dat met het patenteren van een innovatie,
een deel van de bedrijfsinformatie publiek moet worden gemaakt (Betts et al., 2001).
Het verhinderen van rent-seeking is dus niet zo eenvoudig.
26
II.5. Strategische R&D
Sinds de jaren negentig is het onderzoek met betrekking tot de rol van vakbonden bij
technologische innovaties van ondernemingen zich steeds meer gaan toeleggen op
strategische onderzoeks- en ontwikkelingsprocessen. Het is immers twijfelachtig of de
impact van vakbonden op de investeringen werkelijk zo negatief is als het
hold-up-probleem doet uitschijnen. Dit blijkt empirisch niet altijd te kloppen (Nair-
Reichert, 2001), maar ook theoretisch vertoont de redenering tekorten. In het hele
betoog over het hold-up probleem wordt de strategische dimensie genegeerd. De rol van
de marktstructuur is nochtans niet onbelangrijk in de beslissing van R&D-investeringen
en is onderwerp van heel wat onderzoek (zie o.a. Bughin, 1996; Aidt en Sena, 2005;
Loury, 1979). Het zijn hoofdzakelijk grote ondernemingen in oligopolistische sectoren die
investeren in R&D. Een toename van de strategische R&D van een onderneming vergroot
het marktaandeel. Het marktaandeel van de rivaliserende onderneming(en) zal dus
dalen. Strategische R&D kan verschillende vormen aannemen. Het kan gaan om een
patent race of kostenreducerende R&D (Nair-Reichert, 2001). De strategische interacties
van de ondernemingen zijn afwezig in het model van Grout, terwijl deze interacties net
cruciaal zijn in de moderne speltheoretische modellen. De resultaten van het Grout-
model mogen bijgevolg niet zomaar veralgemeend worden. In een strategisch R&D-spel
investeert de onderneming in de eerste spelfase in R&D, in de wetenschap dat er in de
tweede fase concurrentie zal zijn van andere ondernemingen. Investeringen in R&D
kunnen de voordelen in de tweede fase op verschillende manieren veranderen (Menezes-
Filho en Van Reenen, 2003).
Een voorbeeld van een strategisch R&D-spel kan gevonden worden bij Gilbert en
Newbery (1982). Een monopolist wordt geconfronteerd met een potentiële nieuwkomer
op zijn markt. Hij kan kiezen tussen het patenteren van de substituuttechnologie (en zelf
de markt in handen houden) of het toelaten van de nieuwe speler op de markt. Stel dat
de onderneming die het meest aan R&D spendeert zeker is van een innovatie met een
levenslange patentbescherming. In dat geval zal de monopolist altijd meer dan de
nieuwkomer investeren in R&D zolang de innovatie niet te drastisch is. Beide
ondernemingen zullen na de innovatie in de markt blijven en positieve winsten behalen
(Gilbert en Newbery, 1982). Als de nieuwkomer de innovatie binnenhaalt en de markt
binnentreedt, is er een duopolie. De winsten in een duopolie zijn minder hoog dan in een
monopolie, dus de monopolist heeft altijd een grotere incentive om meer te investeren in
R&D dan de uitdager. Dit staat ook bekend als het ‘efficiency-effect’ (Langinier en
Moschini, 2002; Gilbert en Newbery, 1982). Als de innovatie drastisch is, is het mogelijk
27
dat de nieuwkomer de bestaande onderneming voorbijsteekt. Er is dan enkel sprake van
een ‘replacement-effect’: de ene monopolistische situatie wordt vervangen door een
andere (Langinier en Moschini, 2002).
Een realistischer alternatief voor bovenstaand strategisch R&D-spel is een patent race.
Patent races worden gekenmerkt door technologische en dynamische onzekerheid. Bij
een investering in R&D is er technologische onzekerheid over hoe snel en hoeveel
vooruitgang er geboekt wordt tijdens het proces. Dynamische onzekerheid wijst erop dat
de incentives om te investeren in R&D kunnen veranderen in de loop van de race (Zizzo,
2002). Ondernemingen investeren in R&D en er is een bepaalde kans dat ze de patent
race winnen. Hoe meer R&D er is, hoe groter de kans om te winnen. Succes is echter niet
gegarandeerd, in tegenstelling tot het bovenstaande model van Gilbert en Newbery.
Innovaties en uitvindingen ontwikkelen zich eerder toevallig. Het efficiëntie-effect bestaat
ook hier: de onderneming met een groot marktaandeel heeft een incentive om te
winnen. Maar er zijn ook counterbalancing-effecten: de huidige monopolist ontvangt
rentes voordat de innovatie gebeurt en wil dit graag zo houden. De uitdager ontvangt
geen rentes en het replacement effect zal ervoor zorgen dat de uitdager steeds geneigd
is om meer uit te geven aan R&D (Menezes-Filho en Van Reenen, 2003).
Empirisch onderzoek met betrekking tot de patent race geeft geen eenduidig beeld
(Zizzo, 2002). De resultaten van het onderzoek van Zizzo (2002) kunnen de hypothesen
van de patent race-theorie niet bevestigen. Cockburn en Henderson (1994) kwamen tot
dezelfde resultaten in de farmaceutische industrie. In het onderzoek van andere auteurs,
bijvoorbeeld Lerner (1997), blijken strategische variabelen dan weer wel relevant. Ook
Ulph en Ulph (1994, 2001) hebben de patent race onderzocht. Zij komen tot enkele
interessante bevindingen: in het right-to-manage model, waar enkel onderhandeld wordt
over het loon, is het effect van vakbonden op R&D negatief, terwijl bij onderhandelingen
over lonen én tewerkstelling het effect positief kan zijn. Dat laatste gebeurt enkel als de
vakbonden niet al te machtig zijn en veel belang hechten aan tewerkstelling. Verdere
theoretische ontwikkelingen en empirisch onderzoek zijn nodig om de patent race theorie
op punt te stellen.
28
II.6. Besluit
In dit hoofdstuk werd een overzicht gegeven van de theoretische en empirische
literatuur. Het effect van vakbonden op innovaties is duidelijk complex. Hoewel er heel
wat argumenten bestaan die tot een negatieve relatie tussen vakbonden en innovaties
leiden, blijken hier verschillende theoretische overwegingen tegenin te brengen die
vooropstellen dat vakbonden innovaties kunnen doen toenemen. De relatie is dus
theoretisch niet eenduidig te bepalen. Ook empirisch blijkt de relatie redelijk ambigu te
zijn.
In het volgende hoofdstuk wordt een model uitgewerkt dat past binnen het laatste
behandelde perspectief (strategische R&D). Daaruit zal inderdaad blijken dat een sterke
vakbondsmacht niet noodzakelijk nadelig is voor de innovatieve processen van
ondernemingen.
29
III. Model van de relatie tussen vakbondsmacht en innovatie
III.1. Strategische R&D-benadering
Een recente benadering in de relatie tussen vakbonden en innovatie is het strategische
perspectief dat in het voorgaande hoofdstuk uiteengezet werd. Twee belangrijke auteurs
in deze onderzoeksrichting zijn Ulph en Ulph (1988; 1989; 1990; 1994; 2001). Zij
hebben in verscheidene publicaties de invloed van de arbeidsmarktcondities op processen
van innovatie in ondernemingen onderzocht. In dit onderzoek wordt gebruik gemaakt
van een model dat door deze auteurs ontwikkeld werd om de invloed van vakbondsmacht
op innovatieprocessen te analyseren. Ulph en Ulph analyseren de onderhandelingen
tussen ondernemingen en vakbonden in een strategisch kader. Ze vertrekken van de
competitie tussen ondernemingen in de productmarkt. Een belangrijke incentive om te
innoveren in een dergelijk strategisch kader is de ‘competitieve dreiging’: wie als eerste
een innovatie ontwikkelt en ze kan afschermen voor de concurrerende ondernemingen,
zal zijn marktaandeel kunnen vergroten. Wie deze ‘patent race’ verliest, krijgt geen
toegang tot de innovatie en haar voordelen (Ulph en Ulph, 1988; 1989).
In dit hoofdstuk wordt de formeel-technische uitwerking van het model uiteengezet. In
een eerste paragraaf wordt het gebruikte kader geschetst en de gemaakte
veronderstellingen weergegeven. Daarna wordt de patent race uitgewerkt, zowel in een
perfect als in een imperfect competitieve arbeidsmarkt. De onderhandelingen die
plaatsvinden bij imperfecte competitie op de arbeidsmarkt worden eerst bekeken tussen
één onderneming en haar vakbond. Vervolgens wordt dit uitgebreid naar
onderhandelingen tussen twee ondernemingen en hun vakbonden. Tot slot wordt
innovatie betrokken in het model en wordt onderzocht hoe vakbondsmacht de uitkomst
van de patent race kan beïnvloeden. De conclusie zal zijn dat vakbondsmacht niet
noodzakelijk nadelig is voor de innovatie-inspanningen van ondernemingen.
30
III.2. Theoretisch kader en veronderstellingen
Ulph en Ulph (1989; 1994) vertrekken van de veronderstelling dat twee ondernemingen
een identiek, homogeen product produceren. x is de output van de eerste onderneming
en y is de output van de andere onderneming. De inverse vraagcurve ziet er als volgt
uit:
)( yxDp +−= (1)
Elke onderneming maakt gebruik van een bestaande technologie om haar productie te
realiseren. Als de ene onderneming een innovatie doorvoert, is het mogelijk dat zij er
hierdoor in slaagt haar marktaandeel zodanig te vergroten, dat de andere onderneming
gedwongen wordt de markt te verlaten. Deze optie compliceert de analyse echter
aanzienlijk, terwijl ze weinig bijdraagt tot het resultaat. Daarom zal dit uitgesloten
worden uit het model. Dit kan eenvoudig door te veronderstellen dat de totale benodigde
arbeidskrachten kwadratisch zijn in de output (Ulph en Ulph, 1989; 1994). Door de
technologie op die manier te modelleren, zullen de marginale en gemiddelde
arbeidsvereisten lineair zijn in de output. Als de output naar nul tendeert, zullen ook de
marginale en gemiddelde vereiste arbeid naar nul tenderen. Er is met andere woorden
altijd een voldoende klein positief outputniveau dat het voor elke onderneming mogelijk
maakt om positieve winsten te maken, ongeacht het outputniveau voor de hele sector.
Zodoende wordt uitgesloten dat ondernemingen genoopt worden tot het verlaten van de
markt. We veronderstellen dus dat in de initiële situatie (dit wil zeggen: vóór de
innovatie) de eerste onderneming een technologie heeft waarbij de hoeveelheid arbeid
die vereist is om een output x te produceren gelijk is aan a
x 2
. Voor onderneming 2 is
de hoeveelheid arbeid die vereist is om een output y te produceren gelijk aan by 2
.
Hierbij is ba <<0 . De onderneming met de technologie die gekenmerkt wordt door
parameter a (onderneming 1) is minder productief dan deze met parameter b
(onderneming 2).
De output zal bepaald worden als een Cournot-evenwicht. Het Cournot-model beschrijft
de strategische acties van ondernemingen op een markt, waarbij ze in het bepalen van
hun outputniveau rekening houden met de hoeveelheid van het product die door de
rivaliserende onderneming zal worden geproduceerd (Van Lier, 2003).
31
Er wordt een patent beschikbaar gesteld voor een nieuwe technologie. Dit patent kent
geen tijdsbeperking en is volledig effectief. De nieuwe technologie waarop het patent
betrekking heeft, wordt gekenmerkt door een productiviteitsparameter c die groter is
dan de productiviteit van de bestaande technologieën ( abc >> ). Beide ondernemingen
zijn op de hoogte van alle eigenschappen van deze nieuwe technologie. De waarde van c
is bijgevolg in de initiële situatie met zekerheid gekend door alle partijen. Er wordt
verondersteld dat deze nieuwe technologie ontdekt wordt door een onafhankelijke
wetenschapper die niet in de mogelijkheid is om deze zelf te exploiteren. Hij richt daarom
een veiling in voor het patent met eeuwige rechten op de nieuwe technologie. De
minimumverkoopprijs wordt gelijkgesteld aan nul. De onderneming die bereid is het
meest te betalen om de patentrechten te verkrijgen, wint de veiling. Het patent wordt
met andere woorden verkocht aan de onderneming die het patent het hoogst waardeert.
Voorts wordt verondersteld dat elke onderneming geconfronteerd wordt met een eigen
vakbond. Deze vakbond vertegenwoordigt identieke werknemers die bepaalde
vaardigheden bezitten die waardevol zijn voor de onderneming. Als de onderneming wil
onderhandelen met deze vakbond, zal ze moeten toetreden tot een closed shop-
overeenkomst: de onderneming zal enkel werknemers in dienst nemen die lid zijn van de
vakbond. Het lidmaatschap van de vakbond is groot genoeg om in elk
tewerkstellingniveau te voorzien dat de onderneming nodig heeft. Vaak zullen niet alle
vakbondsleden tewerkgesteld kunnen worden in de onderneming. De vakbond kan de
werkloosheidsvergoeding voor haar werkloze leden niet betalen, zodat de niet-
tewerkgestelde leden van de vakbond zullen terugvallen op een alternatief loon r . Dit
alternatief loon, dat vergelijkbaar is met een soort minimumloon, is gelijk aan het loon
dat werknemers kunnen verdienen in een alternatieve sector in de economie,
bijvoorbeeld via volledige tewerkstelling op een andere competitieve arbeidsmarkt. Een
andere mogelijkheid zijn werkloosheidsuitkeringen die men van de staat ontvangt. Een
combinatie van beide bronnen van inkomsten kan ook voorkomen. Het niveau van r is
onafhankelijk van het aantal vakbondsleden dat dit alternatief loon uiteindelijk zal
ontvangen.
De uitkomst van de veiling kan verschillen naargelang de arbeidsmarktcondities anders
zijn. In de hiernavolgende paragrafen wordt eerst toegelicht hoe de winsten van de
onderneming en het nut van de vakbond eruit zien wanneer er sprake is van een perfect
competitieve arbeidsmarkt. Vervolgens wordt gekeken wat het resultaat is van de
onderhandelingen die bij imperfecte competitie op de arbeidsmarkt plaatsvinden.
32
III.3. Perfecte competitie op de arbeidsmarkt
Als de arbeidsmarkt perfect competitief is, kan elke onderneming arbeid aanwerven
tegen het alternatief loon r . De winsten die een onderneming maakt in het Cournot-
evenwicht worden weergegeven door ),( βαπ , waarbij de parameters α en β
respectievelijk de arbeidsvereisten voor de eigen en de rivaliserende onderneming
weergeven. Als onderneming 1 de nieuwe technologie verwerft, worden diens winsten
),( bcπ . Als onderneming 2 de nieuwe technologie verwerft, geeft ),( caπ de winsten
weer van onderneming 1. Het verschil tussen deze twee geeft weer welke waarde
onderneming 1 hecht aan het patent:
),(),(1 cabcV ππ −= (2)
Een analoge redenering leidt tot de formulering van de waarde van het patent voor
onderneming 2:
),(),(2 cbacV ππ −= (3)
Onderneming 1 wint de veiling als ze het patent hoger waardeert als onderneming 2:
21 VV >
),(),(),(),( cbaccabc ππππ −>−⇔
),(),(),(),( caaccbbc ππππ +>+⇔ (4)
We weten dat de technologie met parameter a minder productief is als de technologie
met parameter b (cf. supra). Onderneming 1 zal met andere woorden de nieuwe
technologie verwerven op voorwaarde dat de winsten, in het geval dat de nieuwe
technologie gebruikt wordt naast de meest productieve van de bestaande technologieën,
groter zijn dan de winsten indien de bestaande minst productieve technologie
operationeel blijft.
Een belangrijk element om te bepalen wanneer aan ongelijkheid 4 voldaan is, is het
productiviteitsverschil tussen de nieuwe en de bestaande technologieën. Als dit
productiviteitsverschil groot is, is het waarschijnlijk dat de winsten (bij constante output
en prijs) groter zijn wanneer de meer productieve technologie blijft bestaan in
vergelijking met de minder productieve technologie. Anderzijds is het ook zo dat hoe
groter het productiviteitsverschil tussen de nieuwe en de bestaande technologieën is, hoe
groter het marktaandeel van de nieuwe technologie zal zijn. In deze situatie is het voor
de onderneming met de meer geavanceerde technologie eenvoudiger om een dominante
marktpositie te verkrijgen en te behouden.
33
Ulph en Ulph (1989) tonen aan dat onderneming 1 de veiling zal winnen op voorwaarde
dat 2<c ; 4>a ; of 2>c en 810²)2²(4
++−−
>ccccb . In een perfect competitieve arbeidsmarkt
is de uitkomst van de veiling dus louter afhankelijk van de waarde van de
productiviteitsparameters van de oude en de nieuwe technologieën.
III.4. Imperfecte competitie op de arbeidsmarkt
III.4.1. Het onderhandelingsproces
Als vakbonden worden geïntroduceerd in het model, is er niet langer volkomen
concurrentie op de arbeidsmarkt. Indien de arbeidsmarkt niet perfect competitief is, kan
het ontvangen loon w verschillend zijn van het alternatief loon r . De
loonsonderhandelingen worden gevoerd tussen de ondernemingen en de vakbonden. Elke
onderneming wordt geconfronteerd met een aparte vakbond. De onderhandelingen
gebeuren dus telkens tussen de onderneming en de overeenkomstige vakbond. Ulph en
Ulph (1989) modelleren het onderhandelingsproces over het introduceren en het in
gebruik nemen van nieuwe technologie als een proces dat verloopt in drie fases. De
tijdsstructuur van de onderhandelingen ziet er als volgt uit:
- Fase 1: in de eerste fase bepaalt elke onderneming de hoogte van haar maximale
bod voor de veiling. Het patent wordt toegewezen aan de onderneming met het
hoogste bod.
- Fase 2: de winnaar van het patent beslist of en wanneer hij de nieuwe technologie
zal introduceren.
- Fase 3: in de derde fase is de technologie gegeven. Nu moet nog onderhandeld
worden over het niveau van de lonen en/of de tewerkstelling.
Vlak voor de aanvang van elke nieuwe fase kunnen onderhandelingen plaatsvinden. Op
die manier is meteen duidelijk wat het onderwerp van de onderhandelingen zal zijn. In
dezelfde chronologische volgorde zijn er drie types van onderhandelingen: ex ante, post
auction en ex post onderhandelingen.
34
- ex ante onderhandelingen: de eerste onderhandelingen gaan over de omvang van
het maximale bod dat de onderneming moet maken. Hierbij kunnen lonen en
tewerkstelling geconditioneerd worden op de grootte van het bod van de
onderneming. Dit laat de onderneming toe om een deel van de R&D-kosten met
de vakbond te delen.
- post auction onderhandelingen: na de veiling wordt in de winnende onderneming
onderhandeld over de timing van de introductie van de nieuwe technologie. Dit
laat toe dat lonen en tewerkstelling bepaald worden conditioneel op het feit of de
nieuwe technologie geïntroduceerd wordt of niet.
- ex post onderhandelingen: gegeven de technologie die elke onderneming
gebruikt, wordt er onderhandeld over lonen en/of tewerkstelling. Hierbij zijn
verschillende modellen van onderhandelingen mogelijk. Er is sprake van het
efficient bargaining model als onderhandeld wordt over lonen én tewerkstelling.
Indien enkel over de lonen onderhandeld wordt, is er sprake van het right-to-
manage model. Ulph en Ulph belichten de verschillen tussen deze modellen in hun
publicatie uit 1994.
Elke onderneming die geconfronteerd wordt met een vakbond, zal gebruik maken van
één of verscheidene van deze types van onderhandelingen. De aard van de
onderhandelingswijze zal een invloed uitoefenen op het succes van de onderneming in de
race om te innoveren. In dit onderzoek komt het ex post onderhandelingstype aan bod.
Zowel de vakbondsmacht als de vakbondsvoorkeur als het onderhandelingsregime spelen
hierbij een rol. Op dit laatste aspect wordt hier niet ingegaan3. De focus van dit
onderzoek ligt op de invloed van de vakbondsmacht op de innovatie van ondernemingen
en daarvoor wordt gebruik gemaakt van het overeenkomstige model van Ulph en Ulph
(1989). In dat model laten de auteurs eveneens het onderhandelingsregime buiten
beschouwing.
3 Het onderhandelingsregime is echter wel een belangrijke factor, zo blijkt uit onderzoek. Zo tonen Ulph en Ulph (1994) bijvoorbeeld aan dat in het right-to-manage model, waar enkel onderhandeld wordt over het loon, het effect van vakbonden op R&D negatief is, terwijl bij onderhandelingen over lonen én tewerkstelling (efficient bargaining model) het effect positief kan zijn. Echter omdat het onderhandelingsregime in België bijvoorbeeld weinig variatie vertoont, kan het niet worden opgenomen in de empirische studie. Uitgaande van deze overweging is hier de keuze gemaakt voor het model van Ulph en Ulph (1989) waar het onderhandelingsregime buiten beschouwing wordt gelaten.
35
III.4.2. Simultane ex post onderhandelingen
De eenvoudigste manier om de ex post onderhandelingen te modelleren, is met behulp
van een model waarbij beide ondernemingen simultaan gebruik maken van dit type
onderhandelingen. Initieel bekijken we de uitkomst van een onderhandeling tussen een
bedrijf en zijn vakbond, conditioneel op het outputniveau van de andere onderneming
(cf. Cournot-model). De onderhandelingen worden gemodelleerd als een gegeneraliseerd
Nash product en zo wordt een specifieke uitkomst voor de ondernemingswinsten en het
vakbondsnut verkregen. Dit laat toe om de onderhandelingen uit te breiden naar twee
ondernemingen en vakbonden. Bij elk gegeven technologie-paar kunnen we de winsten
van de beide ondernemingen berekenen en hieruit kunnen we afleiden welke
onderneming de veiling zal winnen.
A) ONDERHANDELINGEN TUSSEN ONDERNEMING EN VAKBOND
We bekijken eerst de onderhandelingen tussen onderneming 1 en de vakbond van deze
onderneming. De parameter a geeft de arbeidsvereiste van onderneming 1 weer. De
outputniveaus van onderneming 1 en 2 zijn respectievelijk x en y . De vraagcurve voor
onderneming 1 is gelijk aan: xAp −=
Vergelijking 1 stelt immers dat )( yxDp +−=
xyDp −−=⇔
We herschrijven: AyD =−
xAp −=⇒ (5)
Succesvolle onderhandelingen tussen de onderneming en de vakbond zullen betekenen
dat de partijen een akkoord bereiken over een outputniveau x en een loonniveau w . De
winsten ),( wxπ van de onderneming worden berekend door de kosten (het loon
vermenigvuldigd met de arbeid die vereist is om een outputniveau x te produceren) af
te trekken van de opbrengsten:
awxxAxwx
axwxxAwx
axwpxwx
²²),(
²)(),(
²),(
−−=⇔
−−=⇔
−=
π
π
π
36
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−=⇔
awxAxwx 1²),(π (6)
Als de partijen het tijdens de onderhandelingen niet eens raken, zullen de winsten van de
onderneming gelijk zijn aan nul. Uitdrukking 6 geeft dus weer wat een onderneming wint
bij het onderhandelde loon en outputniveau.
Wat wint de vakbond bij de uitkomst ),( wx van de onderhandelingen? We
veronderstellen dat de vakbond een utilitaristische nutsfunctie heeft. Dit betekent dat de
vakbond probeert om de som van de nuttigheden van haar leden te maximaliseren (Kidd
en Oswald, 1987; Turnbull, 1988). In het geval dat de onderhandelingen falen, kunnen
alle vakbondsleden rekenen op een alternatief loon r . Het nut dat het
onderhandelingsresultaat ),( wx oplevert voor de vakbond is gelijk aan:
( ))()(²),( ruwuaxwxU −= (7)
)(wu en )(ru zijn respectievelijk de individuele nutsfuncties voor een inkomen dat gelijk
is aan het onderhandelde loon w en voor een inkomen dat gelijk is aan het alternatief
loon r . We veronderstellen dat deze strikt stijgend en strikt concaaf zijn.
Wat zal nu de specifieke uitkomst zijn van de onderhandelingen? Er zijn een heleboel
uitkomsten ),( wx van het onderhandelingsproces mogelijk. Het uiteindelijke resultaat
kan op verschillende manieren gemodelleerd worden. Doorgaans wordt hiervoor het
generaliseerde Nash product gebruikt. Dit oplossingsconcept vindt zijn oorsprong in de
axiomatische onderhandelingstheorie die ontwikkeld werd door Nash (1950). Nash
toonde aan dat een oplossing voor alle convexe onderhandelingsproblemen altijd het
product van het individuele nut van beide partijen maximaliseert, als en slechts als ze
voldoet aan vier axioma’s: symmetrie, Pareto-optimaliteit, invariantie met betrekking tot
positieve affiene transformaties en onafhankelijkheid van irrelevante alternatieven (Zhou,
1997). Het onderhandelingsresultaat kan volgens deze redenering als volgt worden
uitgedrukt (Aidt, 2004):
),( *2
*1 zz voldoet aan de vier axioma’s
),( *2
*1 zz⇔ maximaliseert ))(( 2211 ozoz −−
zodat ii oZzz ≥∈ **2
*1 zen ),(
37
waarbij:
=iz het nut van partij i
=*iz het onderhandelde resultaat voor partij i
=io de terugval-optie voor partij i (als de onderhandelingen worden
afgebroken)
=Z de set van mogelijke uitkomsten
))(( 2211 ozoz −− wordt het Nash product genoemd. Als het symmetrie-axioma weglaten
wordt, krijgen we het gegeneraliseerde Nash product: )1(2211 )()( ss ozoz −−− waarbij s
staat voor de relatieve onderhandelingsmacht. In termen van de onderhandelingen
tussen de onderneming en de vakbond in het model van Ulph en Ulph (1989) kan dit
gegeneraliseerde Nash product geschreven worden als ( ) ( ) ss wxwxUGN −= 1),(),( π . De
uitkomst van het onderhandelingsproces bekomt men door de maximalisatie van het
gegeneraliseerde Nash product. De nutsfunctie krijgt hierbij de expliciete functionele
vorm:
mrwm
wu −−−
= 1)(1
1)( (8)
m is een maat voor de risico-aversie van de vakbond. Hierbij is 10 << m . Als 1=m is
de vakbond extreem risico-avers. Risico-averse vakbonden proberen hun leden zo goed
mogelijk te beschermen tegen werkloosheid. Hun aandacht gaat dus vooral uit naar het
tewerkstellingsniveau. Als 0≈m betekent dit dat de vakbond quasi risico-neutraal is.
We zoeken naar de concrete uitdrukking van het gegeneraliseerd Nash product in dit
model. Daarvoor gaan we vergelijking 6 en 7 substitueren in de uitdrukking
( ) ( ) ss wxwxUGN −= 1),(),( π :
( )ss
awxAxruwu
axGN
−
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−⎥⎦
⎤⎢⎣⎡ −=⇒
1
1².)()(²
Substitutie van vergelijking 8 in deze uitdrukking betekent:
ssm
awxAxrurw
maxGN
−−
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−⎥
⎦
⎤⎢⎣
⎡⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛−⎥⎦
⎤⎢⎣⎡ −−
=⇔1
1 1².)()(1
1²
Ter vereenvoudiging: 0)(1
1)( 1 =−−
= −mrrm
ru
ssm
awxAxrw
maxGN
−−
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−⎥
⎦
⎤⎢⎣
⎡⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −−
=⇔1
1 1².)(1
1²
38
Het onderhandelingsprobleem kan dus opgelost worden door de maximalisatie van dit
gegeneraliseerde Nash product:
ssm
xrw awxAxrw
maxMax
−−
≥≥ ⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−⎥
⎦
⎤⎢⎣
⎡⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −−
11
0,1².)(
11²
De oplossingswijze hiervoor is reeds uitvoerig beschreven in de literatuur (zie onder meer
McDonald en Solow, 1981). Op basis van de eerste afgeleiden kan je de vergelijking van
de contractcurve opstellen. De contractcurve is de verzameling van plaatsen in het
Edgeworthbox-diagram waar de indifferentiecurven van de vakbond raken aan de
isowinstcurven van de onderneming. Alle punten op de contractcurve zijn Pareto-efficiënt
(Fisher en Waschik, 2000; Varian, 1992).
Ulph en Ulph (1989) tonen aan het resultaat van de onderhandelingen gelijk is aan:
kAx = (9)
waarbij ms
ar
k+
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
=1
12 (10)
mssamsrw
+−++
=1
)1()1( (11)
Afhankelijk van de sterkte van de vakbondsmacht en van de mate van risico-aversie van
de vakbond, kunnen zich drie situaties voordoen:
1. 0=s
Als 0=s , is rw = en ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +=
arAx 12 .
Dit is de oplossing onder perfect competitieve arbeidsmarkten.
2. 0>s en 0=m
In dit geval is sasrw ++= )1( en ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +=
arAx 12 .
Een vakbond die risico-neutraal is (in tegenstelling tot risico-avers) zal de
werkgelegenheid op het competitieve niveau houden, maar de lonen verhogen.
39
3. 0>s en 1→m
De vakbond is extreem risico-avers. Ze zal het loon amper hoger dan het
competitieve niveau zetten: rw → . Ze zal de werkgelegenheid verhogen om haar
leden te beschermen tegen werkloosheid: ( ) ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ ++=
arAsx 121 .
Nu de uitkomst van de onderhandelingen gekend is, kan worden bepaald hoe groot de
winsten voor de onderneming en het nut van de vakbond zijn, resulterend uit deze
),( wx .
Winst voor de onderneming
Vergelijking 6 geeft de winstuitdrukking:
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−=
awxAx 1²π
Substitutie van de uitdrukkingen voor x (vergelijking 9) en w (vergelijking 11) in de
winstvergelijking, maakt dat deze gelijk wordt aan:
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛
+−++
+−=ms
samsrak
AkAA
1)1()1(11
²²π
Substitutie van k (vergelijking 10) hierin:
( )⎟⎠⎞
⎜⎝⎛
+−++
+
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+−
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+=
mssamsr
aar
msA
ar
msA1
)1()1(1114
1²12
1² 2
2
π
40
Uitwerking:
( )
[ ]
[ ]
( )2
2
2
2
2
14
))(²²(²)²21²(1²2²2
14
)1()1()1²()²1²(1)1²(2
1)1(4
)1()1()²1²()³1²(1)²1²(2
1)1()1(11
14
1²12
1²
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−++−−++−⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ ++
=
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−+++−+−⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ ++
=
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ ++
−+++−+−⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ ++
=
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛
+−++
+
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+−
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+=
ara
msasarsrmsAAsmmsaAarmsaAaA
ara
samsrmsAmsaAarmsaA
armsa
samsrmsAmsaAarmsaA
mssamsr
aar
msA
ar
msA
π
π
π
π
2
14
²²²²²²²²²²²²²²²2²²²2²2²2²2
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+−−−+−−−−−−+++=
ara
asmAamsAmrsAmsrAmsaAsaArsArAsmaAmsaAaAaramsAamsA
araAaA
π
2
14
²²²²²²²²²²²²²²²2²²²2²2²2²2
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+−−−+−−−−−−+++=
ara
smaAamsAmrsAmsrAmsaAsaArsArAsmaAmsaAaArmsAamsArAaAπ
2
2
2
14
1²²1²1²1²
14
)²(²)(²)(²)²(
14
)²(²)(²)(²)²(
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ +−⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ ++⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ +
=
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+−+−+++
=
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−−+−−++++=
ar
armsA
arsA
armsA
arA
aara
aramsArasAramsAraA
ara
ramsArasAramsAraA
π
π
π
41
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−−+=
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−−+=
ar
mssmsAar
msAsAmsAA
14
²)1²(
14
²²²²²
π
π
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−+=
ar
smsA
14
)1)(1²(π
Nut van de vakbond
Het nut van de vakbond bij de onderhandelde x en w wordt bekomen door de
substitutie van de uitdrukkingen voor x en w in de nutsfunctie van de vakbond. Het nut
van de vakbond is gelijk aan:
( ))()(² ruwuaxU −=
Waarbij:
mrwm
wu
msar
k
kAx
−−−
=
+
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
=
=
1)(1
1)(
1
12
/
mssamsrw
rrm
ru m
+−++
=
=−−
= −
1)1()1(
0)(1
1)( 1
Substitutie en uitwerking resulteren in de uitdrukking voor het nut van onderhandelingen
voor de vakbond:
m
rms
samsrma
ar
msAU−
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −
+−++
−⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+=
1
2 1)1()1(
111
12
)²1(²
42
( )
( )
( )
( ) ( )
( ) mm
mm
mm
mm
mm
mm
mmm
m
mmm
mm
m
mrasmsaAU
arm
sra
msaAU
arm
s
ara
msaAU
aaars
mar
msaAU
marsm
ar
msaAU
rmamarsmsm
ar
msaAU
msrmsrmsasarsr
maar
msAU
)1(4)1(²
)(14
)1(²
)(1
1²4
)1(²
)()1(
1
14
)1(²
)1)((1
1
14
)1(²
)()1(
11
1
14
)²1(²
1111
14
)²1(²
1
11
11
2
1
11
2
1
112
1
112
1
112
1
2
−++
=
+−+
+=
+−
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+=
+−
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+=
−+−
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+=
−−++−
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+=
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛
++−−++
−⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
+=
+
−+
−−+
−−+
−−+
−−+
−−
−
Samenvattend geldt bij onderhandelingen tussen één onderneming en haar vakbond:
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−+=
ar
smsAmsAa14
)1)(1²(),,,(π (13)
en ( ) mm
mm
mrasmsaAmsAaU
)1(4)1(²),,,( 1
11
−++
= +
−+
(14)
Hieruit blijkt dat als de vakbondsmacht s stijgt, de winsten van de onderneming dalen
terwijl het nut van de vakbond toeneemt.
B) NASH EVENWICHT IN ONDERHANDELINGEN
In de bovenstaande paragrafen werden de onderhandelingen tussen één onderneming en
de overeenkomstige vakbond gemodelleerd. Op basis daarvan is het nu mogelijk om het
evenwicht te bekijken wanneer twee ondernemingen onderhandelen met hun
respectievelijke vakbonden.
43
De vakbondsmacht van de vakbond die onderhandelt met onderneming 2, wordt
aangeduid als t ( )10 ≤≤ t . Onderneming 2 gebruikt een initiële technologie met
productiviteit b. De output van onderneming 1 ( x ) is eenvoudig te berekenen:
kAx =
waarbij yDA −= (zie eerder)
en ms
ar
k+
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
=1
12 (17)
Hieruit volgt: k
yDx )( −= (15)
De output van onderneming 2 ( y ) is dan (analoog):
lxDy )( −
= waarbij mt
br
l+
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
=1
12 (16) en (18)
Uitwerking voor het outputniveau x :
xklkl
DDlx
klxDDlx
kl
yDDx
kyDx
1+
−=
+−=
−−
=
−=
1)1(
)1(11
−−
=
−=⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −
klkl
kllDx
kllDx
kl
1)1(
−−
=kl
lDx (19)
Analoog is y gelijk aan:1
)1(−−
=kl
kDy . (20)
44
Wat is in dit geval de winst voor de onderneming 1?
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−=
awxAx 1²π
)1)²(1(
)1(11)²1²()1)²(1²()1)(1)(1(
)1)²(1(
)²1²()1)²(1²()1)(1)(1(
)1()1()1(1
)²1()²1²(
1)1(
mskl
msar
arslDmslDmskllAD
mskla
samsarsrlDmslDmskllAD
amssamsr
kllD
kllDA
+−
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡+−⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ ++⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ +−−+−−+−−
=
+−
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −++
−−+−−+−−=
⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛+
−+++
−−
−−−
=
π
π
π
Het is geweten dat 1
)1(−−
−=−=kl
kDDyDA
Dit wordt gesubstitueerd in bovenstaande vergelijking.
)1)²(1(
)1(11)²1²()1)²(1²()1)(1)(1(1
)1(
mskl
msar
arslDmslDmskllD
klkDD
+−
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡+−⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ ++⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ +−−+−−+−−⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛
−−
−=π
)1)²(1(
)1)²(1²(1)²1²(1)²1²()1)²(1²()1)(1)(1(1)1(²)1)(1)(1²(
mskl
mslDarlD
arslDmslDmskll
klkDmskllD
+−
+−+⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−−⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ +−−+−−+−−
−−
−+−−=π
⎥⎥⎥⎥
⎦
⎤
⎢⎢⎢⎢
⎣
⎡
+−+−
++−
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−
−+−
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−
−+−
+−−+−−−+−−=
)1)²(1()1)²(1(
)1)²(1(
1)²1(
)1)²(1(
1)²1(
)1)²(1()1)²(1()1)(1)(1()1)(1)(1(²
msklmsl
msklarl
msklarsl
msklmslmslkmskllDπ
Vergelijking 10 stelt dat ms
ar
k+
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
=1
12. Hieruit volgt dat
21
1k
msar
=+
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
.
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡−
−+−−−−−−−−−−−=
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡−−
+−
−−
−−
−−
−−−−−−−=
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡−−
+−
−−
−−
−−
−−−−−−−=
)²1(2)²1(2)²1()²1()²1(2)1)(1(2)1)(1(2²
)²1(2)²1(2
)²1(2)²1(
)²1(2)²1(
)²1()²1()1)(1()1)(1(²
)²1()²1(
)²1(2)²1(
)²1(2)²1(
)²1()²1()1)(1()1)(1(²
kllklsklllkkllD
kll
klkl
klskl
klllkkllD
kll
klkl
klskl
klllkkllD
π
π
π
45
[ ]
[ ]
[ ]
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡−
+−−−=
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡−
+−−−−=
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡−
+−−+−−−=
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡−
−++−−−−−−=
)²1(2))²(1()²1(2²
)²1(2))²(1()1(2)1(²
)²1(2))²(1()2222)1(²
)²1(2)22)²(1()1(2)1(2)1(²
klkskllkD
klkskllklD
klksklkkllD
klksklkkllD
π
π
π
π
)²1(2)1()²1²(
)²1(22)²1²(
−−
−=
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡−−−
−=
klsklD
klkksklD
π
π
De winst voor onderneming 1 wanneer de onderhandelingen gebeuren tussen twee
ondernemingen en hun vakbonden is dus gelijk aan
)²1(2)²1²()1(),,,,(
−−−
=kl
lkDsmtsbaπ (21)
Wat zal er gebeuren als de vakbondsmacht van de eigen vakbond toeneemt? Dit effect is
ambigu. We weten dat een toename van s ervoor zal zorgen dat de winsten dalen, voor
een gegeven output van onderneming 2. Maar een ander gevolg van een toegenomen
vakbondsmacht is dat ook de reactiefunctie k
yDx −= verschuift. Als s stijgt, zal de
output van de rivaliserende onderneming dalen en de winsten zullen toenemen. Ulph en
Ulph (1989) tonen aan dat:
{ })21()1( msmklmsigns
sign +−−+=⎭⎬⎫
⎩⎨⎧∂∂π
(22)
Als m zeer klein is ( 0≈m ) weten we uit vergelijkingen 17 en 18 dat 1>k en 1>l . In dit
geval is de winst strikt dalend in s : het teken van de eerste afgeleide is negatief. Bij een
quasi neutrale houding van de vakbond ten opzichte van het werkloosheidsrisico, heeft
een toename van de vakbondsmacht een daling van de winsten tot gevolg. De
vakbonden kiezen resoluut voor een hoger loon, wat de winsten aantast.
Als de vakbond sterk risico-avers is en weinig onderhandelingsmacht heeft, dan is de
winst strikt stijgend in s. Als 1≈m en 0≈s is het teken van de eerste afgeleide immers
positief. Wat is de intuïtie hierachter? Er is sprake van een extreem risico-averse
vakbond: 1≈m . Dat wil zeggen dat de vakbond de lonen niet wil omhoogtrekken, maar
wel de werkgelegenheid wil verzekeren. Als 0≈s dan is het outputniveau ongeveer
46
competitief. Als nu de macht van de vakbond stijgt, zal de vakbond zijn voorkeur voor
werkgelegenheid laten voelen. De toename in s zal weinig invloed hebben op het loon
(precies omdat 1≈m ). Er is wel een impact op de tewerkstelling. Dit effect zal echter
niet sterk doorwegen op de winsten: de vakbondsmacht is immers nog beperkt en de
vakbond zal de tewerkstelling niet meteen op een hoog peil kunnen brengen waardoor de
winsten sterk zouden kunnen dalen. Het enige effect op winsten dat echt belangrijk is, is
de afname van y . Als de output van de rivaliserende onderneming daalt, neemt het
marktaandeel van onderneming 1 toe en stijgen haar winsten. Hieruit wordt duidelijk dat
de vakbondsmacht niet altijd slecht is voor de onderneming. Een sterke vakbond kan een
onderneming steunen en sterker maken in de concurrentie met de rivaliserende
onderneming.
Het nut van de vakbond bij onderneming 1 is nog steeds (cf. supra) van de vorm
⎥⎦⎤
⎢⎣⎡ −−
= −mrwma
xU 1)(1
1²
Het nut van de vakbond bij onderneming 1 stijgt als de vakbondsmacht stijgt. Als de
vakbondsmacht stijgt, zullen de lonen stijgen of de tewerkstelling en dus stijgt de output.
Dit levert een positieve bijdrage aan het nut van de vakbond. Bovendien zal een toename
van s zorgen voor een verschuiving in de reactiefunctie (vergelijking 15), waardoor het
outputniveau van onderneming 2 vermindert. Het marktaandeel en de winsten van
onderneming 1 stijgen hierdoor. Met de uitbreiding van het marktaandeel en de output
wordt ook het nut van de vakbond groter.
C) INNOVATIE
Als de productiviteit stijgt, nemen de winsten voor de onderneming toe. In sommige
gevallen zal de vakbond zich een deel van deze winsten toe-eigenen. Deze zekerheid
inzake de toename van de winsten voor de onderneming heeft tot gevolg dat elke
onderneming die erin slaagt om een patent binnen te halen op de veiling, deze nieuwe
technologie meteen zal gebruiken. De garantie van hogere winsten is inherent aan de
nieuwe technologie met een hogere productiviteit. Ondernemingen zullen aldus proberen
om het patent te kopen op de veiling. Het in handen krijgen van het patent betekent dat
de onderneming haar eigen winsten én haar marktaandeel kan vergroten, ten koste van
de rivaliserende onderneming. Zoals eerder gezegd (cf. supra) hangt de waardering van
het patent voor elk bedrijf af van het verschil tussen de winsten indien zij zelf de nieuwe
technologie verwerft en de winsten indien de andere onderneming de nieuwe technologie
47
verwerft. Deze waardering van het patent is gelijk aan het maximale bod dat de
onderneming wil bieden op de patentveiling (cf. vergelijkingen 2 en 3):
),,,,(),,,,(1 mtscamtsbcV ππ −=
),,,,(),,,,(2 mtscbmtsacV ππ −=
Hoe beïnvloeden de arbeidsmarktcondities de uitkomst van de veiling? We
veronderstellen hier dat beide ondernemingen gebruik maken van ex post
onderhandelingen. Er is dus geen variatie in het type van onderhandelingen. Er is echter
wel variatie in de omvang van de vakbondsmacht. De parameters s en t zijn opgenomen
in elk van de bovenstaande winsttermen, wat de zaak eerder gecompliceerd maakt. De
uitkomst van de patentveiling is daarom slechts in een beperkt aantal gevallen analytisch
te ontleden.
1. Als de arbeidsmarkten competitief zijn, hebben de vakbonden geen macht: 0== ts .
De uitkomst van de veiling hangt dan af van de relatieve groottes van de
productiviteitsparameters (cf. supra).
2) Als 1=s en 1<t : vergelijking 21 toont aan dat onderneming 1 geen enkele winst zal
maken als 1=s , ongeacht de gebruikte technologie. Het bedrijf zal dan ook niet bereid
zijn een bod te plaatsen op de patentveiling: 01 =V . Een onderneming die
geconfronteerd wordt met een extreem sterke vakbond zal bijgevolg nooit innoveren.
3) Als 0=m , zijn de winsten van onderneming 1 en onderneming 2 slechts een proportie
)1( s− van wat ze zouden zijn onder competitieve arbeidsmarkten. Dit kan eenvoudig
aangetoond worden. De winst bij competitieve arbeidsmarkten kan als volgt berekend
worden:
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−=
awxAxcomp 1²π
Eerder werd toegelicht dat onder perfect competitieve arbeidsmarkten rw = en
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
=
ar
Ax12
(cf. supra).
48
Substitutie resulteert in:
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−=
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
=
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
=
arAA
ar
A
ar
A
ar
ar
A
ar
AA
comp
comp
comp
14
²²2
14
²
12
²
114
²
122
π
π
π
De winst van de onderneming onder perfect competitieve arbeidsmarkten is gelijk aan:
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
=
ar
Acomp
12
²π
Wanneer imperfecte competitieve arbeidsmarkten bestaan, is de winst van de
onderneming gelijk aan
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−+=
ar
smsAcompimperf
14
)1)(1²(..π (cf. vergelijking 13). Als 0=m , is
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
−=
arsA
compimperf
14
)1²(..π . Zodoende is duidelijk dat de winsten bij imperfecte competitie op
de arbeidsmarkten slechts een proportie )1( s− bedragen van wat ze zouden zijn onder
competitieve arbeidsmarkten.
Als ts = dan is de uitkomst van de veiling precies gelijk aan de uitkomst onder
competitieve arbeidsmarkten: als de onderhandelingsmacht van beide vakbonden even
sterk is, hangt de uitkomst van de veiling immers enkel af van de waarde van de
productiviteitsparameters.
Als 0>m zijn de vakbonden risico-avers. In dit geval is het moeilijker om de uitkomst
van de veiling analytisch te bepalen. Een grafische analyse kan verduidelijking scheppen.
Hiervoor worden specifieke numerieke waarden toegekend aan de parameters a, b, c, d
en m. Vervolgens wordt in een ),( ts -assenstelsel grafisch uitgezet in welke regio’s elk
van de twee ondernemingen de veiling zal winnen. Een voorbeeld hiervan zie je in de
Grafiek 2.
49
Grafiek 2: Grenzen van de zones van de winnaars van de veiling
Bron: Ulph en Ulph, 1989. Waarden van de parameters: 4=a , 7=b , 8=c .
Drie waarden voor de parameter m: 0=m , 5,0=m en 999,0=m .
Als 4=a , weten we dat onderneming 1 de veiling zal winnen als de arbeidsmarkten
competitief zijn ( 0== ts ). Als de arbeidsmarkt niet perfect competitief is, bekijken we
drie waarden voor de risico-aversie van de vakbond. Als 0=m , is de grenslijn lineair. In
het geval dat 5,0=m is de grenzlijn niet meer lineair, maar strikt stijgend. Een toename
van de onderhandelingsmacht van de vakbond zal nooit kunnen leiden tot het verliezen
van een veiling die met een kleinere vakbondsmacht gewonnen zou worden. Dit kan wél
gebeuren als 999,0=m . Bijvoorbeeld bij 5,0=s en 1,0=t zal onderneming 1 de veiling
winnen. Wanneer t echter stijgt tot 0,4 zal onderneming 2 een grotere waarde hechten
aan het patent en de veiling winnen. Een verdere toename van t naar bijvoorbeeld
8,0=t heeft als resultaat dat het opnieuw onderneming 1 is die de veiling zal winnen. Als
een vakbond niet erg sterk is en erg risico-avers, zal een toename van de
onderhandelingsmacht positief zijn voor de eigen onderneming en de winsten van de
rivaliserende onderneming reduceren.
50
III.5. Besluit
Uit dit model kan geconcludeerd worden dat grotere vakbondsmacht niet noodzakelijk
nadelig is. De gevallen waarin een toename van de onderhandelingsmacht positief is,
blijkt de situatie te zijn van een initieel zwakke vakbond die erg risico-avers is en dus
sterk gericht op tewerkstelling. Bij sterke vakbonden is het effect negatief. Deze
hypothese wordt in het volgende hoofdstuk getest.
51
IV. Data en methodologie
De hypothese die in het vorige hoofdstuk modelmatig werd afgeleid stelt dat de relatie
tussen vakbondsmacht en innovatie negatief is, maar positief voor zwakke vakbonden
met een sterke voorkeur voor tewerkstelling boven lonen. In het empirische gedeelte van
deze scriptie wordt deze hypothese getest. De relatie tussen vakbondsmacht en innovatie
zal worden getest op basis van paneldata voor vijf Europese landen: België, Frankrijk,
Duitsland, Italië en het Verenigd Koninkrijk. De data hebben betrekking op de periode
1994 tot en met 1998.
In dit hoofdstuk wordt uitgelegd welke regressies zullen worden uitgevoerd en welke
variabelen daarvoor gebruikt worden. Het regressiemodel dat gebruikt zal worden om de
hypothese uit het voorgaande hoofdstuk te testen wordt opgebouwd. Daarbij wordt
uitgelegd waarom en welke controlevariabelen in de regressie zullen worden
geïntroduceerd. Om aan te vangen wordt de constructie van de variabelen op basis van
de beschikbare data uiteengezet.
IV.1. Beschrijving van de data en constructie van de variabelen
IV.1.1. Verwerkende nijverheid
De gegevens in dit onderzoek hebben betrekking op de verwerkende nijverheid
(‘manufacturing’). Het grootste deel van de uitgaven van ondernemingen voor onderzoek
en ontwikkeling vindt plaats in de verwerkende nijverheid. In België nam de verwerkende
nijverheid in 2006 meer dan 80 procent van de uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling
binnen ondernemingen voor haar rekening (Belgian Science Policy, 2007).
De verwerkende nijverheid wordt verder onderverdeeld in verschillende sectoren in
overeenstemming met de International Standard Industrial Classification (ISIC). Deze
internationale standaardclassificatie van alle economische activiteiten werd ontwikkeld
door de Verenigde Naties (United Nations Statistics Division, 2007). De ISIC bestaat uit
één-digit codes (hoofddivisies), twee-digit codes (divisies), drie-digit codes
(hoofdgroepen) en vier-digit codes (groepen). Tabel 2 toont de divisies die de ISIC
binnen de verwerkende nijverheid onderscheidt.
52
Tabel 2: ISIC rev. 2 Divisie 3 en de conversie van ISIC rev. 3 en NACE
ISIC Rev 2 ISIC Rev 3 NACE
31 15 16 DA Food, beverages and tobacco
32 17 18 19 DB DC Textile, wearing apparel and leather industries
33 20 36 DD DN361 Wood and wood products, including furniture
34 21 22 DE Paper and paper products, printing and
publishing
35 23 24 25 DF DG DH Chemical, petroleum, coal, rubber and plastic
products
36 26 DI Non-metallic mineral products, except products
of petroleum and coal
37 27 DJ27 Basic metal industries
38 Fabricated metal products, machinery and
equipment
381 28 DJ28 Manufacture of fabricated metal products,
except machinery and equipment
382 29 DK Manufacture of machinery except electrical
383 31 DL31 Manufacture of electrical machinery apparatus,
appliances and supplies
384 34 35 DM Manufacture of transport equipment
385 30 32 33 DL30 DL32
DL33
Manufacture of professional and scientific and
measuring and controlling equipment not
elsewhere classified, and of photographic and
optical goods
39 Other manufacturing industries
Bron: United Nations Statistics Division (2007)
Dit onderzoek gebruikt data op sectorniveau. De sectoren die hier worden onderscheiden
bevinden zich op twee ISIC-niveaus (zie Tabel 2). De sectoren 31 tot en met 37 situeren
zich op het twee-digit niveau. Divisie 38 wordt verder onderverdeeld in vijf sectoren op
het drie-digit niveau. Divisie 39 wordt buiten beschouwing gelaten. Om verwarring te
vermijden, is enige begripsafbakening gewenst. Wanneer het verder in de tekst gaat over
‘sectoren’ worden hiermee de onderzochte entiteiten met de ISIC rev. 2-codes 31 tot en
met 37 en 381 tot en met 382 bedoeld. Het zijn dus zowel economische activiteiten op
het twee- als op het drie-digit niveau die onder de noemer ‘sector’ vallen.
53
De ISIC werd de voorbije decennia herhaaldelijk aangepast. De versie die hier gebruikt
wordt is de tweede ISIC revisie uit 1968. Wanneer variabelen enkel beschikbaar zijn in
een andere classificatie (ISIC Revisie 3 of NACE) worden ze omgezet volgens de codes in
Tabel 2 zodat vergelijkbare gegevens verkregen worden (United Nations Statistics
Division, 2007).
IV.1.2. Vakbondsmacht
Vakbondsmacht kan niet rechtstreeks worden gemeten. Daarom wordt vaak een proxy-
variabele gebruikt. Een aantal veelgebruikte proxy’s zijn de dekkingsgraad en de
stakingsactiviteiten van vakbonden.
De dekkingsgraad is de proportie werknemers die lid is van een vakbond. Vele auteurs
gebruiken deze variabele als proxy voor vakbondsmacht (Menezes-Filho et al., 1998a;
Betts et al., 2001; Bronars et al., 1994; Navarro, 1983; Bowdler en Nunziata, 2007). De
dekkingsgraad kan objectief gemeten worden en is onafhankelijk van
loonsveranderingen. Toch gaat deze proxy-variabele gepaard met heel wat statistische
en conceptuele problemen. De waarde ervan is immers afhankelijk van de kwaliteit van
de data. De mate van detail van de beschikbare data is daarbij een belangrijk
struikelblok. De verandering van de dekkingsgraad zoals Hines (1964) gebruikt, levert
problemen op bij langdurige periodes zonder fluctuaties wanneer de vakbondsmacht in
die periode grote veranderingen doormaakt (Armstrong et al., 1977). Bovendien kan
lidmaatschap van een vakbond actief engagement betekenen, maar dat is lang niet altijd
het geval. Deze verschillen bemoeilijken de interpretatie en de vergelijkbaarheid van de
gegevens (Visser, 2003).
Stakingen zijn het ultieme middel van vakbonden om verzuchtingen of eisen ten aanzien
van de onderneming kracht bij te zetten. Als proxy voor vakbondsmacht kan het aantal
stakingen in een gegeven periode worden gebruikt. Ook het aantal werknemers dat
deelneemt aan stakingen of het aantal verloren werkdagen zijn mogelijke proxy’s
(Batstone, 1985). Het is echter twijfelachtig of deze variabelen goede proxy’s zijn voor
vakbondsmacht. De onderhandelingsmacht kan afhangen van de stakingsdreiging, maar
daarom hoeft deze niet in praktijk worden gebracht. Armstrong et al. (1977) merken op
dat de machtigste vakbonden zelden staken. De stakingsdreiging op zich is vaak
voldoende om de werkgevers te overtuigen. Overigens mag men niet uit het oog
verliezen dat stakingen maar één element zijn van vakbondsactiviteiten. Ze geven
bijgevolg een te eenzijdige benadering van vakbondsmacht.
54
Het grootste empirische probleem met betrekking tot vakbondsmacht is dat er geen
betrouwbare proxy bestaat op een voldoende gedetailleerd niveau. De OECD beschikt
over gegevens over de vakbondsdensiteit in de vijf Europese landen, maar deze data zijn
slechts op nationaal niveau voorhanden. Voor een betekenisvolle statistische analyse is
informatie over vakbondsmacht op sectorniveau noodzakelijk (bijvoorbeeld ISIC
twee-digit niveau). Er zijn echter weinig landen waar zulke gegevens beschikbaar zijn
(Dumont et al., 2006). Bovendien heeft onderhandelingsmacht bij vakbonden
verschillende dimensies, waardoor het onwaarschijnlijk is dat een enkele maatstaf de
vakbondsmacht correct weergeeft (Armstrong et al., 1977). Om deze redenen zal geen
proxy-variabele gebruikt worden, maar wel een maatstaf voor vakbondsmacht die door
Dumont et al. (2006) geschat wordt. Dumont et al. schatten in navolging van Bughin
(1993; 1996) de vakbondsmacht in een productiefunctie-kader. Zij schatten de
vakbondsmacht op sectorniveau voor vijf landen (Duitsland, Frankrijk, Italië, België en
het Verenigd Koninkrijk). Daarbij maken ze gebruik van de balansen en jaarrekeningen
van een groot aantal ondernemingen. Bij de schatting van de vakbondsmacht wordt
rekening gehouden met de mogelijkheid tot delocalisatie in de onderhandelingen tussen
de ondernemingen en de vakbonden. De toenemende globalisering kan in sectoren die
gekenmerkt worden door sterke internationale concurrentie de onderhandelingsmacht
van de werkgevers doen toenemen (Dumont et al., 2006).
Er zijn data beschikbaar van een reeks schattingen die werden uitgevoerd op de wijze
van Dumont et al. (2006). Deze schattingen hebben betrekking op de vakbondsmacht in
vijf Europese landen in de periode van 1994 tot 1998. De schattingen voor de
vakbondmachten zijn beschikbaar voor de 12 bovengenoemde ISIC-sectoren van de
verwerkende nijverheid. Voor Italië zijn geen schattingen voor 1998 beschikbaar. Voor
het Verenigd Koninkrijk ontbreken ze vanaf 1997. Het ISIC twee-digit niveau is het
meest gedetailleerde niveau dat mogelijk is om deze schattingen te maken. Een verdere
opsplitsing zou de steekproeven in sommige sectoren te klein maken. Voor divisie 38 is
een verdere opsplitsing tot het drie-digit niveau wel mogelijk.
55
IV.1.3. Innovatie
Innovatie kan op verschillende manieren gemeten worden. In de onderzoeksliteratuur
kunnen minstens vier maatstaven worden teruggevonden die gebruikt worden om
innovatie te meten. Ten eerste kan innovatie gemeten worden via de uitgaven voor
onderzoek en ontwikkeling. Een tweede manier bestaat erin om het aantal innovaties (de
output van R&D) te tellen. Dit kan bijvoorbeeld via patenten (Caniëls, 1997). Deze
maatstaf heeft ten opzichte van uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling het voordeel
dat er geen onzekerheid meer is ten aanzien van het succes van de innovatie. Wanneer
een onderneming geld besteedt aan onderzoek en ontwikkeling is het niet zeker dat dit
ook daadwerkelijk zal slagen. Lang niet elk onderzoek leidt tot succesvolle innovaties.
Ten derde zijn er diffusie-indicatoren die kijken naar de verspreiding van nieuwe
technologieën. Diffusie-indicatoren geven een antwoord op vragen als: wordt een
bepaalde technologie gebruikt, heeft een onderneming een bepaalde innovatie
doorgevoerd tijdens de voorbije maanden, gebruiken de werknemers een computer,… ?
Tot slot kan gekeken worden naar de productiviteitsgroei. Deze vierde maatstaf meet
innovatie op een indirecte manier. Het effect van vakbonden op de productiviteitsgroei
kan een gevolg zijn van de impact op innovaties of op het niveau van de uitgaven voor
onderzoek en ontwikkeling. Het effect kan op die manier doorwerken op de
productiviteitsgroei (Menezes-Filho en Van Reenen, 2003).
In deze studie worden de uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling gebruikt als maatstaf
voor innovatie. De data met betrekking tot de R&D-uitgaven zijn afkomstig van de
Analytical Business Enterprise Research and Development (ANBERD) databank van de
OECD (zie bijlage I). De gegevens zijn beschikbaar voor de vijf Europese landen volgens
de twee-digit indeling van ISIC revisie 3. Waar deze indeling afwijkt van de twee-digit-
indeling van de ISIC revisie 2, gebeuren de nodige aanpassingen conform Tabel 2. De
uitgaven worden uitgedrukt in de nationale munt. Voor Frankrijk, België, Duitsland en
Italië gaat het om de euro. De data voor het Verenigd Koninkrijk worden uitgedrukt in
pond sterling. Dit verschil in eenheden heeft geen gevolgen, aangezien bij de constructie
van de afhankelijke variabele de data vervolgens genormaliseerd worden. De sectoriële
R&D-uitgaven worden genormaliseerd door ze te delen door de sectoriële output (Betts
et al., 2001). Deze data zijn opnieuw afkomstig van de OECD (zie bijlage I). Voor België
en Italië zijn de data beschikbaar vanaf 1995, voor Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk
vanaf 1996. Voor Duitsland zijn gegevens voor de hele periode 1994 – 1998 beschikbaar.
De sectoriële outputs worden opnieuw uitgedrukt in de nationale munt. Na de
56
normalisatie is er bijgevolg geen verschil meer in de eenheden tussen de verschillende
landen.
Door het logaritme van de genormaliseerde uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling te
nemen, kunnen problemen met de eventuele niet-stationariteit vermeden worden
(Meeusen en Janssens, 2000). De afhankelijke variabele is dus gelijk aan:
⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛output
DR &ln
IV.1.4. Technologische opportuniteiten
Wanneer de relatie tussen vakbondsmacht en innovatie wordt nagegaan, dienen
vanzelfsprekend een aantal controlevariabelen te worden geïntroduceerd in de
regressievergelijking. Een belangrijke controlevariabele is de technologische opportuniteit
van sectoren (Geroski, 1990). De technologische opportuniteiten van een sector zijn een
belangrijke motor van innovatie.
De onderzoeks- en ontwikkelingsactiviteiten zijn niet gelijk verdeeld over sectoren. De
technologische capaciteit om te innoveren is hoger in hoogtechnologische sectoren dan
elders. Deze sectoren zullen meer spenderen aan R&D dan laagtechnologische sectoren.
Hoogtechnologische sectoren zijn immers kennis-intensieve sectoren die sterk afhankelijk
zijn van onderzoek en ontwikkeling (National Science Board, 2006). Industriële sectoren
die veel onderzoekservaring hebben of voortdurend nieuwe producten of processen
ontwikkelen bieden vaak betere technologische opportuniteiten. De beschikbaarheid van
reeds bestaande specifieke kennis maakt kenniscreatie eenvoudiger (Greunz, 2004).
Scherer spreekt in dit verband van een ‘vigourous scientific climate’ (Scherer, 1965,
p. 1100) dat typisch is voor hoogtechnologische sectoren.
Om deze hoogtechnologische sectoren met betere technologische opportuniteiten in de
regressie op te nemen als controlevariabele wordt gewerkt met een dummy. Deze
dummy krijgt de waarde 1 als de sector hoogtechnologisch is. Om de sectoren met
betere technologische opportuniteiten te identificeren maken de meeste berekeningen
gebruik van de intensiteit van R&D (National Science Board, 2006). Deze kan worden
bepaald door de sectoriële uitgaven aan onderzoek en ontwikkeling te vergelijken met de
waarde van de productie van de sector. In dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van de
R&D-intensiteiten uit de Structural Analysis (STAN) databank van de OECD (zie
bijlage 1). De R&D-intensiteit is gelijk aan de directe R&D-uitgaven als een percentage
57
van de productie. Voor het Verenigd Koninkrijk zijn in de STAN databank geen data
beschikbaar. De R&D-intensiteiten van de sectoren in het Verenigd Koninkrijk worden
daarom berekend op basis van de R&D-uitgaven- en productiegegevens van de OECD.
Aangezien de data aangaande de sectoriële productie in het Verenigd Koninkrijk slechts
beschikbaar zijn vanaf 1996, kunnen voor de voorgaande jaren geen R&D-intensiteiten
worden berekend. In bijlage II is de tabel met alle R&D-intensiteiten opgenomen. De
gemiddelde R&D-intensiteit in de steekproef bedraagt 1,59. Dit betekent dat gemiddeld
1,59 procent van de waarde van de sectoriële output uitgegeven wordt aan R&D. Voor
sectoren die meer dan 1,59 procent van de waarde van hun output besteden aan R&D
krijgt de dummy-variabele de waarde 1. Op de tabel in bijlage II is door middel van
arcering aangeduid welke sectoren op deze manier als hoogtechnologisch worden
bestempeld.
De resultaten komen in sterke mate overeen met de indeling van sectoren volgens
technologisch niveau van Hatzichronoglou (1997) en Greunz (2004). De sector met code
385 (ISIC revisie 2) is in alle opgenomen landen erg hoogtechnologisch. In Frankrijk
wordt tot bijna tien procent van de waarde van de sectoriële output besteed aan R&D. In
deze sector zijn het vooral de ondernemingen die zich bezighouden met medische,
optische en precisie-instrumenten die technologische opportuniteiten scheppen (Greunz,
2004). De ruimtevaartsector en de transportsector vallen onder code 384, die enkel in
België niet hoogtechnologisch is. Sector 35 omhelst de kennis-intensieve farmaceutische
industrie en de productie en verwerking van chemicaliën (Hatzichronoglou, 1997). Deze
sector heeft over alle landen ongeveer dezelfde R&D-intensiteit (3 à 3,5 procent) op
uitzondering van Italië waar de intensiteit niet hoger ligt dan 1%. Ook elektronica en
communicatietechnologie (beiden ondergebracht in sector 383) en computers (382) zijn
hoogtechnologisch in Frankrijk, België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk.
De dummy die aangeeft of de sector al dan niet hoogtechnologisch is wordt opgenomen
als onafhankelijke variabele in de regressie. Bovendien wordt een interactieterm van
deze dummy met de vakbondsmacht opgenomen, zodat kan getest worden of vakbonden
meer invloed hebben op innovatie in sectoren met betere technologische opportuniteiten
(Connolly et al., 1986). In deze sectoren zijn er immers meer mogelijkheden voor de
vakbonden om aan rent-seeking te doen (cf. supra). De verwachting is dat de coëfficiënt
bij de interactieterm positief is.
58
IV.1.5. Winstgevendheid
Een tweede controlevariabele die opgenomen wordt in de regressievergelijking is de
winstgevendheid. Zoals in het tweede hoofdstuk werd aangehaald kunnen financiële
belemmeringen de investeringen (en dus de R&D-activiteiten) van ondernemingen
reduceren. Ondernemingen met een tekort aan cashflow of een gebrek aan winst kunnen
als gevolg hiervan minder besteden aan investeringen. Dit werd onder andere bevestigd
door onderzoek van Himmelberg en Petersen (1994). Als de winstgevendheid van
ondernemingen daalt door de aanwezigheid van vakbonden, worden vakbonden op die
manier mee verantwoordelijk voor de verminderde innovaties.
Het opnemen van de winstgevendheid als controlevariabele vereist speciale aandacht
voor de interpretatie ervan. Financiële variabelen zoals de cashflow bevatten informatie
over verwachte winsten in een sector in de toekomst. De verwachte winstmogelijkheden
hebben een effect op zowat alle investeringsbeslissingen en dus ook op R&D (Bond et al.,
1999). De verwachting is bijgevolg dat het teken van de coëfficiënt bij deze
controlevariabele positief is. De winstgevendheid wordt ook opgenomen in een
interactieterm met de vakbondsmacht. In sectoren met hogere winsten is het mogelijk
dat vakbonden meer in de mogelijkheid zijn een deel van deze winsten naar de
werknemers toe te trekken (Connolly et al., 1986). Door de opname van een
interactieterm die geconstrueerd wordt als het product van de winstgevendheid en de
vakbondsmacht, kan getest worden of de vakbond meer invloed heeft op innovatie in
sectoren met hogere winsten.
De financiële systemen verschillen tussen landen. Dit brengt met zich mee dat ook de
financiële belemmeringen in een land groter kunnen zijn dan elders (Bond et al., 1999).
Om rekening te kunnen houden met de specifieke aard van de vijf onderzochte landen,
worden vier dummy-variabelen opgenomen. Als referentiecategorie wordt gekozen voor
Frankrijk. De landendummy’s worden opgenomen in een interactieterm met de
winstgevendheid.
Als maatstaf van winstgevendheid is gekozen voor het bruto omzetresultaat of de gross
operating rate. Deze indicator wordt gedefinieerd als het surplus dat door
bedrijfsactiviteiten gegenereerd wordt nadat de inputfactor arbeid vergoed is (Eurostat,
2003). Deze variabele wordt uitgedrukt in procent. Eurostat beschikt over data over het
bruto omzetresultaat vanaf 1995, behalve voor Duitsland (zie bijlage I).
59
IV.1.6. Grootte
De grootte van de onderneming is gecorreleerd met vakbondsmacht. Grote
ondernemingen zouden vaker geneigd zijn om vakbonden te erkennen als volwaardige
gesprekspartners waardoor de vakbondsmacht toeneemt (Menezes-Filho en Van Reenen,
2003). Bovendien zijn de uitgaven voor R&D groter bij grote ondernemingen. Grote
ondernemingen zullen vaker dan kleine ondernemingen bezig zijn met omvangrijke
onderzoeksprojecten voor innovaties, onder andere omwille van schaaleffecten. De
omvang van de onderneming is dus gecorreleerd met vakbondsmacht én met innovatie.
Zonder te controleren voor bedrijfsgrootte kan er een spurious relatie ontstaan. Het zou
lijken of vakbonden innovatie stimuleren, terwijl de werkelijke relatie tussen
vakbondsmacht en innovatie er anders uitziet.
De grootte van een sector kan gemeten worden op basis van het gemiddeld aantal
werknemers. De OECD stelt data ter beschikking over de tewerkstelling in de
verwerkende nijverheid (zie bijlage I). Om de gemiddelde grootte van de ondernemingen
in elke sector te berekenen, wordt het aantal werknemers gedeeld door het aantal
ondernemingen in de sector. De data over het aantal werknemers per sector zijn
beschikbaar voor België, Frankrijk, Italië en het Verenigd Koninkrijk. De data over het
totaal aantal ondernemingen per sector zijn voor Italië beschikbaar vanaf 1995, voor
Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk vanaf 1996. Voor België en Duitsland beschikken
Eurostat noch de OECD over gegevens over het totaal aantal ondernemingen per sector.
De gemiddelde grootte van de onderneming wordt in de regressievergelijking opgenomen
als variabele en in een interactieterm met vakbondsmacht om het effect te achterhalen.
Omdat zowel de vakbondsmacht als de gemiddelde grootte van ondernemingen continue
variabelen zijn, ontstaat multicollineariteit bij de constructie van de interactieterm. De
variabelen die de componenten vormen van de interactieterm moeten onafhankelijk
gemaakt worden van de oorspronkelijke variabelen. Dit gebeurt door te centreren. Van
beide variabelen wordt het gemiddelde berekend, dat vervolgens wordt afgetrokken van
de waarde van de variabelen. De resulterende waarden worden vermenigvuldigd om de
interactievariabele te construeren. Om reden van vergelijkbaarheid (de variabelen komen
later samen in een regressiemodel terecht) worden ook de andere variabelen (winst,
grootte, vakbondsmacht) gecentreerd. De afhankelijke variabele en de dummy-
variabelen worden niet gecentreerd. Centreren brengt bij dummy’s
interpretatieproblemen met zich mee. De betekenis van de coëfficiënt wordt
gecompliceerd wanneer een dummy die enkel de waarden 0 en 1 kan aannemen, plots
een waarde 0,2 heeft. Daarom is het beter om de dummy-variabelen niet te centreren.
60
De gemiddelde waarden waarrond de variabelen gecentreerd worden zijn weergegeven in
Tabel 3. Door het toepassen van deze techniek wordt de multicollineariteit gereduceerd.
Tabel 3: Gemiddelden waarrond de variabelen gecentreerd worden
gemiddelde winst (gemiddeld bruto omzetresultaat) 15,2208
gemiddelde vakbondsmacht 0,5901
gemiddelde grootte (gemiddeld aantal werknemers per
onderneming) 26,9931
IV.1.7. Niet-lineariteit
De hypothese die werd afgeleid uit het model van Ulph en Ulph (1989) stelt dat de relatie
tussen vakbondsmacht en innovatie niet lineair is. Voor kleine waarden van de
vakbondsmacht en een sterke risico-aversie zou de relatie positief zijn terwijl ze voor
grote vakbondsmacht negatief wordt. Bij gebrek aan data over de vakbondsvoorkeur,
kan niet worden gecontroleerd in hoeverre de vakbonden risico-avers zijn. Om te testen
of de relatie tussen de vakbondsmacht en innovatie verschillend is bij hoge en lage
waarden voor vakbondsmacht, worden in het panel twee subgroepen gecreëerd. De
eerste subgroep wordt gekenmerkt door lage vakbondsmacht. Dit betekent dat de
waarde voor vakbondsmacht meer dan een standaardafwijking onder het gemiddelde
ligt. De standaardafwijking bedraagt 0,1538. Aangezien de variabele gecentreerd werd
met behulp van het gemiddelde, kan eenvoudig worden gezien dat de vakbondsmacht
laag is als de waarde lager ligt dan -0,1538. Een hoge vakbondsmacht betekent analoog
dat de waarde meer dan een standaardafwijking boven het gemiddelde ligt. Hoge
vakbondsmacht is groter dan 0,1538.
61
IV.2. Methodologie
IV.2.1. Basisregressie
De formele regressievergelijking van de relatie tussen vakbondsmacht en innovatie ziet
er als volgt uit: itititit uxVBMDR +++= '**)&ln( 10 βββ
Daarbij staat i voor de onderneming en t voor de tijdsperiode. DR & zijn de
genormaliseerde uitgaven voor R&D. VBM staat voor vakbondsmacht. u is de error term
en x is een vector van controletermen. Om specificatiefouten ten gevolge van een
weggelaten variabele te voorkomen moeten een aantal controlevariabelen in de
vergelijking worden opgenomen. Als controlevariabelen worden de technologische
opportuniteiten, de winstgevendheid en de ondernemingsgrootte opgenomen. In de
voorgaande paragrafen werd de achtergrond hiervan belicht. In het volgende hoofdstuk
zullen deze variabelen eerst afzonderlijk en vervolgens samen aan de
regressievergelijking worden toegevoegd. Als verder gesproken wordt over de
basisregressievergelijking, wordt hiermee de regressievergelijking zonder extra
variabelen bedoeld: ititit uVBMDR ++= *)&ln( 10 ββ
IV.2.2. Specifieke regressies
De controlevariabelen die in het model worden opgenomen worden initieel apart
toegevoegd. Hier wordt beschreven hoe de formele uitdrukkingen van de
regressievergelijking er dan uitziet. Om de uitdrukkingen niet te overladen zijn de indices
i en t weggelaten.
De dummy voor hoogtechnologische sectoren wordt opgenomen als controlevariabele en
als interactieterm met vakbondsmacht. Als HTD staat voor de dummy voor
hoogtechnologische sectoren, ziet de regressie er als volgt uit:
uVBMDDVBMDR HTHT ++++= ****)&ln( 3210 ββββ
De winstgevendheid W wordt eveneens in de regressievergelijking opgenomen als
aparte variabele én als interactievariabele. De interactie gebeurt met dummy’s voor de
landen. De referentiecategorie is Frankrijk. BED , FRD , ITD en VKD krijgen de waarde 1
62
als het om respectievelijk de Belgische, Duitse, Italiaanse en Britse industrie gaat. Dat
leidt tot volgende regressievergelijking:
uWDWDWDWDWVBMWVBMDR
VKIT
DUBE
++++++++=
************)&ln(
76
543210
ββββββββ
Als gecontroleerd wordt voor de grootte G van de sector bekomt men:
uVBMGGVBMDR ++++= ****)&ln( 3210 ββββ
Vervolgens worden al deze variabelen (op uitzondering van de interactietermen met de
landendummy’s) samen in de regressievergelijking gezet:
uVBMGVBMWVBMDVBMGWDDR HTHT
++++++++=
**********)&ln(
7
6543210
ββββββββ
IV.2.3. Methodologische implicaties van de dataset
De dataset die gebruikt wordt voor dit onderzoek brengt twee belangrijke problemen met
zich mee. Ten eerste moet gewezen worden op de geschatte aard van de vakbondsmacht
en ten tweede zal het model worden aangepast voor niet-geobserveerde heterogeniteit.
Aangezien vakbondsmacht niet direct meetbaar is worden de waarden voor deze
variabele verkregen via schatting. Het maken van schattingen impliceert altijd een
meetfout: de schattingswaarde zal niet perfect gelijk zijn aan de werkelijke waarde
VBM*: ε+= *VBMVBM . De parameter ε geeft de meetfout weer. Als de
vakbondsmacht vervolgens gebruikt wordt als onafhankelijke variabele in het
basisregressiemodel zal de errorterm van de regressievergelijking toenemen:
uVBMDR ++= .& βα
εβα +++=⇔ uVBMDR *.&
Het gevolg hiervan is dat de schatters niet meer consistent zijn. Zelfs als de
steekproefomvang naar oneindig zou gaan, zouden de schatters vertekend blijven. Het
antwoord op dit probleem is niet eenvoudig. Een oplossing kan zijn om instrument- of
proxy-variabelen te gebruiken. Daarmee kan een consistente schatting van de
coëfficiënten verkregen worden. Voor vakbondsmacht zijn deze echter niet voorhanden
op het gewenste niveau van detail. In de literatuur zijn voor specifieke situaties
oplossingen te vinden voor het consistentie-probleem. Een algemene oplossing is echter
niet voorhanden. Om praktische redenen wordt vaak verondersteld dat het probleem niet
63
zo groot in omvang is (Gujarati, 2003). Dat is ook wat hier wordt verondersteld. Er moet
echter in het achterhoofd gehouden worden dat de schatters een bias vertonen.
De tweede belangrijke opmerking die gemaakt moet worden heeft betrekking op de
niet-geobserveerde heterogeniteit (ook wel de omitted variables bias genoemd). Het
gebruik van paneldata laat toe te controleren voor individuele niet-geobserveerde
heterogeniteit. De errorterm van de bovenstaande regressievergelijking bevat
kenmerken die niet geobserveerd worden maar die wel gecorreleerd zijn met de
onafhankelijke variabele. Niet-geobserveerde heterogeniteit brengt aldus een
endogeniteitsprobleem met zich mee, met een vertekening van de schatters tot gevolg.
Met panel data kan je dit probleem oplossen. Met een gewone panelregressie (pooled
least-squares) kan de bias verkleind worden, maar om het probleem helemaal te
remediëren zijn speciale regressiemodellen noodzakelijk. De bekendste zijn de first-
difference schatters, fixed effects modellen en random effects modellen (Brüderl, 2005).
In deze studie zal gebruik gemaakt worden van een fixed effects model. De regressies
die in de voorgaande paragraaf werden gepreciseerd, zullen in het fixed effects model
worden geïncorporeerd.
IV.2.4. Fixed effects model
Het werken met paneldata laat een controle van de fixed effects toe. Daarvoor wordt
gebruik gemaakt van het fixed effects model, ook wel het least-squares dummy variable
model of het covariantiemodel genoemd. De beschrijving, opbouw en interpretatie van
dit model is te vinden bij Gujarati (2003). Fixed effects zijn technisch gesproken louter
constante termen. De grote kracht van fixed effects zit in het feit dat ze toelaten de
invloed van de andere variabelen zuiverder te meten.
In een gewone panelregressie wordt verondersteld dat het intercept en de helling
constant zijn over de tijd en over de verschillende sectoren en landen. Dat is eerder een
naïeve benadering. Daarom is het nuttig de assumpties die we maken over het intercept
en de richtingscoëfficiënten te verzachten. De assumptie dat intercept en helling identiek
zijn voor alle landen is immers erg restrictief en kan een specificatiefout in zich dragen.
De gewone panelregressie kan daarom een verkeerd beeld geven van de relatie tussen
vakbondsmacht en innovatie. Een model dat rekening houdt met de specifieke aard van
de landen is het fixed effects model.
64
De specificiteit van elk land kan tot uitdrukking worden gebracht door het intercept te
laten variëren voor elk land. Er wordt nog steeds verondersteld dat de helling gelijk is
voor alle landen. Men kan het intercept laten variëren door gebruik te maken van
differentiële interceptdummy’s. Volgende regressie dient te worden geschat:
itititsitit uxVBMDDR ++++= '***)&ln( 210 ββββ
waarbij i staat voor de onderneming, t voor de tijdsperiode en s voor de sector. Er
dienen in dit geval vier landendummy’s te worden opgenomen.
Een andere manier om rekening te houden met de specificiteit van elk land is door toe te
laten dat de intercepten én de richtingscoëfficiënten verschillen. Het least-squares
dummy variable model wordt daarbij uitgebreid met diffentiële hellingsdummy’s. Via het
invoeren van differentiële dummy’s voor de sectoren en de jaartallen kan op dezelfde
manier rekening gehouden worden met de specificiteit van sectoren en een tijdseffect.
65
V. Resultaten
V.I. Grafische verkenning
In Grafiek 3 wordt op de x-as de vakbondsmacht weergegeven. De y-as geeft de
afhankelijke variabele weer: het natuurlijk logaritme van de ratio van de sectoriële R&D-
uitgaven op de sectoriële output. De afhankelijke variabele moet als volgt worden
geïnterpreteerd: een sector waar de ratio R&D/output laag is, is een sector met weinig
R&D-uitgaven in vergelijking met de waarde van de output. Het natuurlijk logaritme van
een zeer klein getal tussen nul en één is kleiner (meer negatief) dan het natuurlijk
logaritme van een getal dat dichter bij één aanleunt. Hoe meer negatief de afhankelijke
variabele is, hoe kleiner het aandeel van de R&D-uitgaven ten opzichte van de output. In
Grafiek 3 is de spreiding weergegeven van de afhankelijke variabele. Op de x-as staat de
vakbondsmacht. Op basis van deze grafiek kunnen de twee variabelen worden verkend.
De waarnemingen voor Italië bevinden zich linksonder in de grafiek. De geschatte
sectoriële vakbondsmachten van Italië zijn de laagste van de landen in de steekproef.
Ook in het Verenigd Koninkrijk is de vakbondsmacht relatief laag in vergelijking met
België en koplopers Frankrijk en Duitsland. De vakbondsmacht bestrijkt de grootste
range in Duitsland (van 0,5 tot 0,8). Deze beschrijving komt uiteraard overeen met de
vakbondsmachten die in het onderzoek van Dumont et al. (2006) gebruikt werden. De
genormaliseerde uitgaven voor R&D zijn in Italië sterk uiteenlopend. De laagste waarden
bevinden zich een stuk lager dan de laagste waarden voor de andere landen. De
genormaliseerde uitgaven voor Frankrijk, België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk
hebben ongeveer dezelfde range.
De spreiding van de punten geeft een eerste beeld van de samenhang tussen
vakbondsmacht en R&D-uitgaven. Grafiek 3 geeft geen correcte weergave van de relatie
tussen vakbondsmacht en R&D-uitgaven. Door controlevariabelen op te nemen in de
regressie zal de invloed van factoren die het beeld verstoren worden uitgezuiverd. De
grafiek geeft dus enkel een globaal beeld van de correlatie tussen de vakbondsmacht en
de R&D-uitgaven. In de linker benedenhoek van de grafiek blijken lage waarden van
vakbondsmacht gepaard te gaan met lage R&D-uitgaven. De variabelen zijn er op het
eerste zicht positief gecorreleerd. Waar de vakbondsmacht groter is dan 0.4, is grafisch
geen relatie waar te nemen tussen de vakbondsmacht en de R&D-uitgaven.
66
Grafiek 3: Grafische weergave van de vakbondsmacht en ln(R&D/output)
-9
-8
-7-6
-5
-4
-3-2
-1
0
0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9
vakbondsmacht
ln (R
&D/o
utpu
t)
BelgiëFrankrijkItaliëVerenigd KoninkrijkDuitsland
V.2. Pooled Least-Squares
Bij de bespreking van de regressieresultaten wordt gewerkt op het 5%-
significantieniveau en met tweezijdige testen, tenzij anders wordt vermeld. Elke
regressie-output werd aangepast voor heteroscedasticiteit door middel van
White heteroskedasticity-consistent standard errors and covariances.
De analyse vertrekt van de afzonderlijke regressies in een gewone panelregressie. De
beperkingen van het pooled least-squares model zijn bekend (cf. supra). Toch zal worden
aangevangen met deze methode om het model op te bouwen en een eerste zicht te
krijgen op de effecten van de controlevariabelen.
De basisregressie (model 1 in Tabel 4) regresseert het logaritme van R&D/output op
vakbondsmacht. De output van deze regressie (gecorrigeerd voor heteroscedasticiteit)
geeft aan dat een toename van de vakbondsmacht zorgt voor een toename van de
afhankelijke variabele. Er zal dus meer worden uitgegeven naarmate de vakbondsmacht
stijgt. Zowel de constante als de coëfficiënt bij de onafhankelijke variabele zijn
significant. Het basisregressiemodel is een loglineair model. De statistische betekenis van
de coëfficiënt luidt als volgt: indien de vakbondsmacht met één eenheid stijgt, zal het
logaritme van R&D/output gemiddeld met 4,50 eenheden stijgen. Deze statistische
interpretatie is enigszins bevreemdend omdat de vakbondsmachten theoretisch slechts
tussen 0 en 1 kunnen liggen. Een meer economische interpretatie kan verkregen worden
67
door de vakbondsmacht met slechts een tiende van een eenheid te laten toenemen:
indien de vakbondsmacht met 0,1 stijgt, zal het logaritme van R&D/output gemiddeld
stijgen met 0,45 eenheden. De vakbondsmacht is gecentreerd. Het intercept dient
bijgevolg geïnterpreteerd te worden als de waarde die de afhankelijke variabele
aanneemt in het geval dat de gecentreerde vakbondsmacht nul is. Met andere woorden:
het logaritme van de ratio van de R&D-uitgaven op de output heeft bij een gemiddelde
vakbondsmacht een waarde van -4,9288.
De waarde van de Durbin-Watson statistiek is erg laag. De kritische onderwaarde van de
Durbin-Watson statistiek bij 181 observaties en één verklarende variabele bedraagt 1,6.
Deze Durbin-Watson statistiek wijst bijgevolg op positieve autocorrelatie. Waarschijnlijk
ligt een specificatiefout aan de oorzaak van de lage waarde. De opname van
controlevariabelen kan dit mogelijks verhelpen. In de volgende alinea’s zullen
afzonderlijk de controlevariabelen worden toegevoegd. Zo wordt nagegaan wat het
effects is van de opname van een specifieke variabele in het regressiemodel.
Een eerste controlevariabele die wordt opgenomen in de regressievergelijking is de
dummy die de technologische opportuniteiten van de sector weergeeft. Model 2 is het
basisregressiemodel uitgebreid met de dummy en de interactieterm van de dummy en de
vakbondsmacht.
De coëfficiënt bij de vakbondsmacht is nog steeds positief en significant, hoewel de
grootte van het effect sterk verminderd is ten opzichte van de basisregressievergelijking.
De dummy voor hoogtechnologische sectoren is significant positief. Hierdoor wordt
bevestigd dat betere technologische opportuniteiten leiden tot een toename van de
uitgaven voor R&D. De verwachting was dat de coëfficiënt bij de interactievariabele
positief zou zijn: vakbonden zouden de R&D-uitgaven meer beïnvloeden in
hoogtechnologische sectoren omdat daar meer innovaties en dus meer mogelijkheden
voor rent-sharing voor de vakbond bestaan. De coëfficiënt van de interactievariabele is
niet significant en negatief dus deze hypothese kan niet worden bevestigd. De R² is vrij
hoog in dit model. De Durbin-Watson statistiek wijst nog steeds op positieve
autocorrelatie of een specificatiefout.
Een volgende variabele die toegevoegd wordt als controlevariabele is de grootte van de
onderneming (model 3). De grootte wordt uitgedrukt als het gemiddeld aantal
tewerkgestelden in een onderneming. De positief significante coëfficiënt bij deze
variabele bevestigt de verwachting dat grotere ondernemingen meer geld besteden aan
R&D. De interactieterm is significant. Dit bevestigt de stelling dat grote ondernemingen
68
vakbonden vaker als een volwaardige en meer evenwaardige gesprekspartner
benaderen. Het effect van vakbonden op innovatie verloopt dus deels via de grootte van
de onderneming. De Durbin-Watson statistiek ook hier zeer gering.
De derde controlevariabele die wordt toegevoegd is de winst. In dit model (model 4) is
enkel de interactieterm niet significant. De invloed van vakbonden op innovatie gaat niet
via de winst. Dit geeft aan dat vakbonden niet méér aan rentsharing zullen doen in
sectoren met meer winsten.
Om te kijken of de financiële omstandigheden in de verschillende landen een invloed
hebben op de uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling, worden interactietermen met
landendummy’s toegevoegd (model 5). De referentie-categorie is Frankrijk. Wegens een
gebrek aan data over de winstgevendheid van Duitse ondernemingen, wordt er geen
interactieterm voor Duitsland opgesteld. De output toont dat geen van de nationale
interactie-effecten significant is. In het verdere model worden de nationale
interactietermen met de winstgevendheid buiten beschouwing gelaten. In model 4 werd
immers reeds vastgesteld dat het effect van vakbonden niet via de winst van
ondernemingen verloopt.
Vervolgens worden in model 6 de drie controlevariabelen tegelijk opgenomen. Geen van
de interactie-effecten is significant. De coëfficiënt bij vakbondsmacht is positief en
significant op het 10%-niveau. Verder zijn enkel de hoogtechnologische dummy en de
grootte van de onderneming significant. De adjusted R² is vrij hoog terwijl de t-waarden
eerder laag zijn. Dat kan wijzen op multicollineariteit. Dat is niet ondernkbaar hier: een
van de redenen daarvoor zou het feit kunnen zijn dat de hoogtechnologische dummy
sterk gecorreleerd is met de R&D-uitgaven, mede door de constructiewijze van de
dummyvariabele. In model 2 is de adjusted R² vergelijkbaar met de adjusted R² uit
model 6. Een andere reden is dat er meer variabelen in het model zitten, wat de kans op
multicollineariteit sowieso vergroot. De Durbin-Watson statistiek is nog steeds erg laag.
Dit heeft waarschijnlijk te maken met het een specificatiefout door een weggelaten
variabele. In de empirische literatuur worden zeer veel variabelen genoemd die
thuishoren in deze regressie. Een specificatiefout is dus erg waarschijnlijk.
Om de hypothese te kunnen testen dat de relatie tussen vakbonden en innovatie
afhankelijk is van de sterkte van de onderhandelingsmacht wordt model 6 geschat voor
twee subgroepen van het panel. Enerzijds schatten we de regressie voor de groep
sectoren met lage vakbondsmacht (minder dan het gemiddelde verminderd met een
standaardafwijking) en anderzijds voor de groep met hoge vakbondsmacht.
69
Model 7 geeft de regressie voor de eerste subgroep weer. Drie van de acht coëfficiënten
zijn niet significant, waaronder de constante. De coëfficiënt bij de vakbondsmacht is
positief en significant. Daarmee wordt dus het eerste deel van de hypothese bevestigd.
De waarde van het effect is groter dan in de voorgaande modellen. De
hoogtechnologische dummy en zijn interactieterm zijn niet significant. De interpretatie
van de overige coëfficiënten is eerder contra-intuïtief. In sectoren met lage
vakbondsmacht geven hoogtechnologische ondernemingen niet méér uit aan R&D dan
laagtechnologische. Sectoren met grotere ondernemingen en meer winsten worden
gekenmerkt door lagere R&D-uitgaven. De bijhorende interactietermen zijn significant en
negatief. Het negatieve effect van zowel de winsten als de grootte van de ondernemingen
zet zich door via de vakbonden. Het probleem van multicollineariteit is ook hier
zichtbaar: de hoge R² gaat opnieuw samen met lage t-waarden. De kritische waarde voor
de Durbin-Watson statistiek bij zeven verklarende variabelen en 29 observaties bedraagt
0,90. Er is dus ook hier positieve autocorrelatie, hoewel de Durbin-Watson statistiek
sterk opgeschoven is in de goede richting.
Het regressiemodel bij de subgroep hoge vakbondsmacht wordt weergegeven als model
8 in Tabel 4. Bij deze subgroep is enkel de hoogtechnologische dummy significant. De
kritische onderwaarde voor de Durbin-Watson statistiek bij zeven verklarende variabelen
en 21 observaties is gelijk aan 0,637. De autocorrelatie, maar ook de multicollineariteit
blijft present.
70
Tabel 4: Regressieresultaten Pooled Least-Squares
MODEL 1 MODEL 2 MODEL 3 MODEL 4 t-waarden t-waarden t-waarden t-waarden
C -4.9288 * -51.6816 -5.5331 * -78.6995 -4.9584 * -33.5481 -4.7105 * -45.4096
C_VBM? 4.4979 * 6.4499 1.9691 * 3.4324 2.2754 * 2.9664 5.8076 * 7.3769
D_HT? 2.1135 * 22.0381
D_HT_C_VBM? -0.9263 22.0381
C_GROOTTE? 0.0286 * 5.0133
C_GROOTTE_C_VBM? -0.1035 * -3.2434
C_WINST? 0.0782 * 6.3533
C_WINST_C_VBM? 0.1428 1.581
aantal observaties 181 172 81 81 adjusted R² 0.2323 0.7223 0.3756 0.3756 RSS 281.2 74.9078 126.601 169.864 DW 0.0412 0.1127 0.0661 0.0661 MODEL 5 MODEL 6 MODEL 7 MODEL 8 t-waarden t-waarden t-waarden t-waarden
C -5.3711 * -41.2322 -5.6364 * -41.2322 -2.4392 1.7027 -7.2458 * -2.9318
C_VBM? 8.6871 * 4.1761 1.1854 ** 1.8226 14.2307 * 2.4499 12.7204 0.8891
D_HT? 2.0208 * 13.7447 4.6926 1.4928 1.8177 * 6.3126
D_HT_C_VBM? -0.4577 -0.5524 11.9084 0.864 1.1567 0.9832
C_GROOTTE? 0.0093 * 3.2318 -0.1435 * -2.4061 0.0163 0.4647
C_GROOTTE_C_VBM? -0.0077 -0.4192 -0.6613 * -2.4541 -0.0246 -0.1242
C_WINST? 0.0303 1.2059 0.0163 1.1286 -0.2781 * -3.5512 -0.0734 -0.1508
C_WINST_C_VBM? 0.304 1.8699 -0.0707 -0.9118 -1.3406 * -3.9478 0.8566 0.3167
D_BE_C_WINST 0.0399 1.8131
D_IT_C_WINST 0.0902 1.725
D_VK_C_WINST 0.0825 0.134
aantal observaties 129 72 29 21 adjusted R² 0.3685 0.7287 0.8454 0.9093 RSS 163.8716 32.5624 7.3418 1.5449 DW 0.087 0.074 0.8338 0.5073
71
V.3. Fixed Effects Model
De specificiteit van de landen, sectoren en jaren in het panel wordt in rekening gebracht
door het invoeren van differentiële interceptdummy’s en vervolgens differentiële
hellingsdummy’s.
Ideaal zou zijn om het model dat in de vorige paragraaf werd opgebouwd te testen met
behulp van het fixed effects model. De statistische software laat dicht echter niet toe.
Eviews kan sommige schattingen niet berekenen, bijvoorbeeld wanneer er grote
aantallen crosssecties zijn of een klein aantal tijdsperiodes. Het gemiddeld aantal
periodes in de schatting moet minstens even groot zijn als het aantal cross-sectie-
eenheden. Zelfs met een voldoende aantal observaties, moet ook de geschatte
correlatiematrix van de residuen niet-singulair zijn. Als één van deze voorwaarden
geschonden wordt, geeft Eviews een foutmelding. Om die reden kunnen de variabelen uit
de pooled least-squares regressie niet opgenomen worden in het fixed effects model. Als
alternatief wordt enkel vakbondsmacht opgenomen als verklarende variabele voor de
vakbondsmacht. Daarbij worden dan differentiële dummy’s toegevoegd. Het voordeel
hiervan is dat het model kwalitatief kan vergeleken worden met de
basisregressievergelijking.
Model 9 introduceert differentiële interceptdummy’s voor de landen. Model 10
introduceert differentiële hellingsdummy’s voor de landen. Model 11 neemt beide samen.
De modellen 12 tot 14 doen hetzelfde voor de sectoren en de modellen 15 tot 17 kijken
naar de specificiteit van de jaartallen. De volledige regressieresultaten zijn opgenomen in
bijlage III.
In de modellen 9, 10 en 11 worden landspecifieke dummy’s opgenomen. In model 9 zijn
drie van de vier differentiële intercept-dummy’s zijn significant. Enkel het intercept van
de regressievergelijking voor Duitsland verschilt niet significant van het intercept van
Frankrijk. Het verschil met Frankrijk is het grootst in het Verenigd Koninkrijk. De
aangepaste R² is licht gestegen en bedraagt nu 0,29. Op basis van deze R² kan geen
besluit getrokken worden over de kwaliteit van het model ten opzichte van het
basisregressiemodel. R² stijgt door het toevoegen van variabelen aan het model. De
coëfficiënt bij de vakbondsmacht is bijna verdubbeld in grootte en is nog steeds
significant. Gecontroleerd voor het land, zal het logaritme van de ratio van de R&D-
uitgaven op de output met gemiddeld 0,95 eenheden toenemen als de vakbondsmacht
met een tiende van een eenheid stijgt.
72
Wat betreft de differentiële hellingsdummy’s, dan is de coëfficiënt voor Frankrijk (de
referentiecategorie) significant positief. De coëfficiënten van België en het Verenigd
Koninkrijk zijn significant verschillend van de helling van Frankrijk. In het Verenigd
Koninkrijk is het effect van de vakbonden op de R&D-uitgaven negatief (2,8548-7,6348).
De relatie krijgt in het Verenigd Koninkrijk dus een ander teken dan in de andere landen.
Het effect van vakbonden op innovatie lijkt er op het Europese vasteland anders uit te
zien dan in het Verenigd Koninkrijk.
Model 11 geeft het fixed effects model weer waarin zowel de differentiële
interceptdummy’s als de differentiële hellingsdummy’s zijn opgenomen. De coëfficiënt bij
de vakbondsmacht is hier niet meer significant. Beide differentiële dummy’s voor Italië
zijn significant. Het intercept van Italië heeft een positief teken (in tegenstelling tot de
andere landen) en de helling verloopt sterk positief. Het intercept van Italië ligt hoger
dan het intercept van Frankrijk. Dit betekent dat in het geval dat de vakbonden de
gemiddelde onderhandelingsmacht hebben, de Italiaanse bedrijven minder zouden
uitgeven aan R&D dan de andere Europese landen. Ook de hellingsdummy van het
Verenigd Koninkrijk verschilt significant van Frankrijk. Het negatieve effect van de
vakbonden op innovatie in het Verenigd Koninkrijk blijft hier zichtbaar. De rest van de
differentiële dummy-variabelen is niet meer significant. De R² is sterk toegenomen. Dit is
te wijten aan de opname van vele extra variabelen in het model.
Is het fixed effects model met differentiële intercept- en hellingsdummy’s (model 11)
kwalitatief beter dan het basisregressiemodel (model 1)? Op het eerste zicht wel: in het
fixed effects model zijn de constante en de vakbondsmacht en ook de helft van de
dummy’s significant. Dat is een verbetering ten opzichte van model 1. De kwaliteit van
de modellen kan echter ook op een meer formele manier getest worden. Daarvoor is de
restricted F-test het aangewezen hulpmiddel. Het basisregressiemodel wordt daarbij
beschouwd als het ‘restricted’ model, R. Een restricted F-test kan uitsluitsel geven over
de kwaliteit van het uitgebreide model (het unrestricted model, UR). Als de F-waarde
significant is, is de restricted regressie minderwaardig. We berekenen de F-waarde op
basis van de residual sum of squares:
knRSS
mRSSRSS
FUR
URR
−
−
=
m staat voor het aantal lineaire restricties (in dit geval twee: er worden constante
intercepten en een constante helling verondersteld), k geeft het aantal parameters (het
73
aantal s'β , eveneens twee) in het unrestricted model weer en het aantal observaties n
is gelijk aan 181. De F-waarde is dus gelijk aan:
2682,33
21815803,2052
5803,2051997,281
=
−
−
=F
Deze waarde volgt de F-verdeling met de vrijheidsgraden (df) 2 en 179. De kritische
waarde op het 5% significantieniveau bedraagt 19,5. De F-waarde overstijgt dus de
kritische waarde. Het restricted regressiemodel (de basisvergelijking, model 1) is
minderwaardig aan het fixed effects model met differentiële intercept- en
hellingsdummy’s.
Tot nu toe werd het fixed effects model aangewend om de specificiteit van de landen te
bekijken. Vervolgens worden de sectoren onder de loep genomen (modellen 12 – 14).
Zowat alle differentiële interceptdummy’s zijn significant. Het effect van vakbondsmacht
op innovatie is positief significant in alle modellen. Het effect is het grootst in het model
met de differentiële hellingsdummy’s apart (model 13). Er zijn duidelijke verschillen
tussen sectoren. Een restricted F-test geeft als F-waarde 526,0037. Deze overstijgt de
kritische waarde bij df 181 en 24. Model 11 is dus beter van kwaliteit dan het de
basisregressievergelijking.
Vervolgens worden de jaardummy’s in het fixed effects model geanalyseerd. In model 15
en 16 zijn geen van de differentiële dummy’s significant. In het model waar zowel
coëfficiënten als intercepten kunnen variëren zijn alle variabelen significant. Het lijkt erop
dat in het basisjaar 1994 het intercept uitzonderlijk laag ligt ten opzichte van de
daaropvolgende jaren, terwijl het helling uitzonderlijk steil loopt. Wat is hiervoor de
verklaring voor? Wanneer de constructie van de afhankelijke variabele bekeken wordt,
kan gemerkt worden dat er voor het jaar 1994 niet veel beschikbare gegevens zijn voor
het logaritme van de ratio van de R&D-uitgaven op de output. Slechts negen Duitse
sectoren hebben in dat jaar een waarde voor de afhankelijk variabele. Dit is te wijten aan
de het feit dat de informatie over de R&D-uitgaven in de vier andere landen slechts vanaf
1995 beschikbaar is. 1994 is bijgevolg niet representatief voor de andere jaren, vandaar
de significantie van alle overige coëfficiënten. Aangezien model 15 en 16 niets
substantieel bijdragen aan het basisregressiemodel, kan verwacht worden dan de F-
waarde voor dit model niet significant is. De berekende F-waarde bedraagt 2,2195. De
kritische F-waarde voor df 181 en 10 bedraagt 2,58. In tegenstelling tot de andere fixed
effects modellen is dit model dus niet beter dan de basisregressievergelijking. Hieruit kan
worden geconcludeerd dat de paneldata vooral veel heterogeniteit vertonen tussen de
74
sectoren en tussen de landen. Een tijdeffect is niet aanwezig. In het laatste model dat
getest werd (model 18) neemt alle differentiële dummy’s samen op in de regressie. In
Tabel 5 staan de significante coëfficiënten van de regressie-output weergegeven. Het
volledige regressieresultaat is te vinden in bijlage III. Uit Tabel 5 blijkt meteen dat het
de sector- en landspecifieke dummy’s zijn die domineren. Een tijdseffect komt niet tot
uiting.
Tabel 5: Significante coëfficiënten in het fixed effects model 18 (met t-waarden)
C -6.01294 * -31.7303
D_DU? -0.47798 * -2.199385
D_IT? 2.785564 * 2.101707
D_DU_C_VBM? 3.3224 * 2.357749
D_IT_C_VBM? 19.49288 * 3.90511
D_32? 0.59882 * 3.282071
D_33? 0.402445 * 2.26111
D_35? 2.54117 * 24.84801
D_36? 1.221283 * 8.500307
D_37? 1.079423 * 5.726495
D_381? 0.926638 * 3.849388
D_382? 2.046581 * 8.396874
D_383? 2.301633 * 8.696688
D_384? 2.765464 * 9.418525
D_385? 3.624441 * 14.08646
D_32_C_VBM? 2.864705 * 3.02199
D_33_C_VBM? 2.286727 * 2.93783
D_34_C_VBM? 1.181966 1.113806
D_36_C_VBM? 4.606256 * 6.340892
D_37_C_VBM? 2.757165 * 2.80456
D_381_C_VBM? 3.19646 * 2.318374
D_382_C_VBM? 3.815074 * 2.959131
D_383_C_VBM? 2.344003 ** 1.794237
D_384_C_VBM? 1.054187 0.838391
D_385_C_VBM? 3.0192 * 2.385533
aantal observaties 181
adjusted R² 0.91415
RSS 24.77033
DW 0.454568
75
Is model 18 kwalitatief beter dan de basisregressievergelijking? De F-test brengt
uitsluitsel. De F-waarde bedraagt 729,84 en overstijgt ruimschoots de kritische F-waarde
bij df 181 en 40.
V.4. Bespreking
De hypothese dat het effect van vakbonden in het geval van sterke vakbonden negatief
is en in het geval van zwakke risico-averse vakbonden positief wordt door de resultaten
slechts gedeeltelijk bevestigd. Uit de gewone panelregressie blijkt dat bij lage waarden
voor de vakbondsmacht de relatie inderdaad positief verloopt. Dit resultaat dient echter
met de nodige voorzichtigheid te worden behandeld. Ten eerste zijn er de
methodologische beperkingen van de pooled least squares (cf. supra). De uitkomsten
vertonen een bias omwille van niet-geobserveerde heterogeniteit maar ook omwille van
de geschatte aard van de onafhankelijke variabele vakbondsmacht. Het is onbekend in
welke richting de vertekening gebeurt. De interpretatie van de resultaten kan dus niet
zomaar veralgemeend worden. Een tweede punt waar rekening mee moet gehouden
worden in de interpretatie zijn de conclusies van het fixed effects model. Wanneer
gecontroleerd wordt voor niet-geobserveerde heterogeniteit blijkt dat er geen tijdseffect
aanwezig is. Er is wel een aanzienlijke variatie tussen sectoren en landen. De
waarnemingen met de lage vakbondsmachten zijn afkomstig uit Italië en enkele uit het
Verenigd Koninkrijk (cf. Grafiek 3). De resultaten zijn bijgevolg gebaseerd op
waarnemingen die quasi allemaal uit hetzelfde land komen. Het is dus goed mogelijk dat
het positieve effect van vakbonden op innovatie eerder door landspecifieke variabelen
verklaard kan worden. In dit verband moet ook opgemerkt worden dat er over het
algemeen weinig variatie aanwezig is in de variabelen vakbondsmacht en R&D. Deze
factoren maken dat erg omzichtig met de resultaten moet worden omgesprongen.
Een steeds terugkerende vaststelling bij de regressieresultaten is de zeer lage Durbin-
Watson statistiek. De waarde duidt op de aanwezigheid van positieve correlatie. Het is
erg waarschijnlijk dat een specificatiefout omwille van een weggelaten variabele aan de
basis hiervan ligt. In de literatuur kunnen zeer veel variabelen gevonden worden die als
controlevariabele kunnen worden opgenomen in de regressievergelijking. Van heel wat
van deze factoren is reeds aangetoond dat ze de een effect uitoefenen op de relatie
tussen vakbonden en innovatie, bijvoorbeeld de marktstructuur, turnover, prijs-kost-
marge, kapitaalintensiteit, type onderhandelingen,…
76
De innovatieve capaciteiten worden beïnvloed door de marktstructuur. De intensiteit van
de concurrentie inzake R&D kan toenemen indien zich meer bedrijven op de markt
bevinden. De opname van een maatstaf voor de marktstructuur (Herfindahl-Hirshman-
index, five firm concentration index, marktaandeel van de grootste onderneming,…) kan
hiermee rekening houden. Een andere factor is de turnover. Er bestaan kennisspillovers
tussen de verschillende ondernemingen in de verwerkende nijverheid. Dit fenomeen
treedt op als werknemers van job wisselen. Op die manier kan kennis van een
onderneming toegankelijk worden voor de concurrerende bedrijven (Lerner, 1997).
Ondernemingen die geplaagd worden door een hoge turnover kunnen als gevolg hiervan
een deel van de rentes die gepaard gaan met de innovatie verliezen. Vakbonden kunnen
de turnover beperken. In het voice-perspectief op vakbonden zijn vakbonden het middel
bij uitstek voor de communicatie tussen werkgevers en werknemers (Freeman en Medoff,
1984). De werknemers hebben bijgevolg een alternatief (naast exit) om hun ongenoegen
te uiten: via communicatie kunnen aanpassingen van bijvoorbeeld de
arbeidsomstandigheden worden verkregen. De turnover daalt hierdoor (Doucouliagos en
Laroche, 2003). Voor de werkgevers vertaalt deze lagere turnover zich in een reductie
van de kennisspillovers naar rivaliserende ondernemingen. Dat maakt het voor het
interessanter om te investeren in opleiding van het personeel en onderzoek en
ontwikkeling (Tzannatos en Aidt, 2006). Andere factoren die opgenomen kunnen worden
in de relatie tussen vakbonden en innovatie zijn de prijs-kost-marge (indicator voor de
rentes), de leeftijd van de onderneming (oudere ondernemingen geven gemiddeld
minder uit aan R&D) en kapitaalintensiteit (hoe kapitaalintensiever hoe groter de R&D-
inspanningen) (Menezes-Filho en Van Reenen, 2003).
Twee grote ontbrekende variabelen in dit model zijn de vakbondsvoorkeur en het
onderhandelingsregime. De hypothese dat vakbondsmacht positief is bij zwakke risico-
averse vakbonden kon niet worden getest omwille van het gebrek van een
vakbondsvoorkeurvariabele in het model. Ook het onderhandelingsregime blijkt een
belangrijke rol te spelen in de relatie tussen vakbonden en innovatie. Bij ‘right-to-
manage’ onderhandelingen blijken de vakbonden minder impact te hebben op innovatie
als ze meer gericht zijn op tewerkstelling (grotere risico-aversie). Bij ‘efficient-bargaining’
zal een onderneming dankzij een sterke vakbond een patent race kunnen winnen (Ulph
en Ulph, 1994).
77
VI. Besluit
In deze scriptie werd onderzocht wat het effect is van vakbondsmacht op innovatie.
Omdat innovatie een belangrijke motor van economische groei is, is het belangrijk kennis
te vergaren over de determinanten hiervan. Het effect van vakbonden op lonen werd
reeds uitvoerig geïllustreerd in de literatuur. Over het effect op innovatie is heel wat
minder geweten. Zowel empirisch als theoretisch bestaat er geen eenduidigheid over de
aard van deze relatie.
Er zijn in de literatuur vijf theorieën te vinden die de relatie tussen vakbonden en
innovatie pogen te modelleren: directe effecten, relatieve factorprijseffecten,
winstgevendheid, de hold-up-theorie en strategische R&D.
1. Directe effecten kunnen zowel negatief als positief zijn. Vakbonden kunnen zich
als institutionele opvolgers van de Luddieten verzetten tegen grote innovaties.
Hierdoor stijgen de implementatiekosten van deze vernieuwingen. Maar
vakbonden kunnen dankzij hun collective voice eveneens zorgen voor een
alternatief voor de exit-optie van het marktmechanisme. Hierdoor worden de
sociale relaties op de werkvloer gewijzigd en dit kan positief zijn voor de
economische efficiëntie, de productiviteit, de arbeidsomstandigheden en de
innovatieve inspanningen van ondernemingen.
2. Relatieve factorprijsverschillen zijn een gevolg van de toename van het loon.
Vakbonden doen de lonen stijgen terwijl de prijs van kapitaal gelijk blijft.
Substitutie van kapitaal door arbeid en een toename van de gemiddelde kosten
(en dus een daling van de totale productie) zijn het gevolg hiervan. Het effect op
innovatie kan opnieuw positief of negatief zijn. Ondernemingen die hun winsten
zien dalen, kunnen hun uitgaven voor R&D terugschroeven. Een andere
mogelijkheid is dat ze nieuwe investeringen doen om de toegenomen kosten te
compenseren.
3. In de literatuur heerst de consensus dat vakbonden gemiddeld gezien de
winstgevendheid doen dalen. Dat is het gevolg van twee processen: de stijging
van de lonen en de wijziging van de productiviteit. De productiviteit kan dalen of
stijgen onder invloed van de aanwezigheid van vakbonden. Het netto-effect is
onduidelijk. Als de productiviteit afneemt kan ook de winst dalen, waardoor het
aantrekken van vreemd kapitaal bemoeilijkt wordt. Het financieren van R&D wordt
dan lastig omwille van de grote onzekerheid inzake het toekomstige succes van
het onderzoek.
78
4. Het hold-up-perspectief vertrekt van de vaststelling dat vakbonden actief bezig
zijn met rent-seeking en rent-sharing. Vakbonden zullen zich rentes en quasi-
rentes willen toe-eigenen. R&D-investeringen zijn met hun grote vaste kost, lange
levensduur en vaak zeer specifiek toepassingsgebied erg kwetsbaar voor rent-
sharing. Ondernemingen die zich hiervan bewust zijn zullen hun investeringen in
R&D verminderen. Oplossingen voor dit probleem zijn herhaalde interacties,
indirecte onderhandelingen, lange termijn-contracten, het endgame fenomeen of
veranderingen in de financiële structuur van de onderneming.
5. De kritiek van de strategische R&D-benadering hierop is dat de hold-up-theorie
geen rekening houdt met strategische onderzoeks- en ontwikkelingsprocessen. De
rol van de marktstructuur en de interacties tussen ondernemingen staat centraal
bij de strategische R&D-benadering. Ze benadrukt dat het effect van vakbonden
op innovatieprocessen niet per se negatief hoeft te zijn. Via patent races of
kostenreducerende R&D kunnen de uitgaven voor R&D stijgen dankzij de
aanwezigheid van vakbonden.
Twee belangrijke auteurs in deze laatste onderzoeksrichting zijn Ulph en Ulph. In deze
scriptie wordt gebruik gemaakt van een model dat door hen ontwikkeld werd om de
invloed van vakbondsmacht op innovatie na te gaan. De patent race tussen twee
ondernemingen wordt opgezet als een veiling voor een patent. Door te kijken welke
onderneming wint in welke situatie wordt duidelijk hoe vakbonden bijdragen aan de winst
of het verlies van de veiling. De uitkomst van de veiling wordt formeel afgeleid bij
perfecte competitie op de arbeidsmarkt. Wanneer er sprake is van imperfecte competitie
op de arbeidsmarkt moet het onderhandelingsproces tussen vakbonden en
ondernemingen gemodelleerd worden. Dit gebeurt eerst voor de onderhandelingen
tussen één vakbond en één onderneming en vervolgens voor simultane
onderhandelingen tussen twee vakbonden en twee ondernemingen. De onderhandelingen
zijn steeds ex post onderhandelingen waarin de vakbonden geen inspraak hebben in de
beslissing of de innovatie er al dan niet komt. Eens het onderhandelingsproces
gemodelleerd is, wordt het mogelijk te kijken hoe vakbondsmacht de uitkomst van de
veiling beïnvloedt. Hieruit blijkt dat vakbondsmacht niet noodzakelijk nadelig is voor
innovatie. Een toename van de vakbondsmacht kan voor ondernemingen die
geconfronteerd worden met een initieel zwakke vakbond betekenen dat ze de
patentveiling kunnen winnen, terwijl ze deze in een perfect competitieve arbeidsmarkt
zou verliezen. Voor sterke vakbondsmacht verloopt de relatie tussen vakbonden en
innovatie negatief.
79
Deze hypotheses worden getest op basis van paneldata voor vijf Europese landen over
de periode 1994 – 1998. De gegevens hebben betrekking op de verwerkende nijverheid,
waar het grootste deel van de onderzoeks- en ontwikkelingsactiviteiten plaatsvindt. Er
wordt gewerkt op sectorniveau conform de ISIC-classificatie. Innovatie wordt gemeten
op basis van de uitgaven voor R&D en een geschatte maatstaf voor de vakbondsmacht is
beschikbaar. Aan het regressiemodel worden drie controlevariabelen toegevoegd:
technologische opportuniteiten, winstgevendheid en grootte van de ondernemingen. De
regressies worden geschat via pooled least-squares. De schatters zijn hierbij echter
vertekend door de geschatte aard van de afhankelijke variabele en door de niet-
geobserveerde heterogeniteit van de paneldata. Om dit laatste probleem te verhelpen
wordt het fixed effects model toegepast. De resultaten van de regressies bevestigen dat
bij lage waarden voor de vakbondsmacht de relatie tussen vakbondsmacht en R&D-
uitgaven positief verloopt. Voor sterke vakbonden is de relatie niet significant. Men moet
met deze resultaten met de nodige voorzichtigheid omgaan. De vertekening omwille van
de geschatte aard van de vakbondsmacht blijft bestaan. Daarom mogen deze resultaten
niet zomaar veralgemeend worden.
Verder onderzoek moet duidelijkheid brengen over de precieze aard van de relatie tussen
vakbonden en innovatie. De strategische R&D-benadering biedt veel mogelijkheden op
dit gebied.
I
Bibliografie ACEMOGLU, D. (2002), ‘Technical change, inequality and the labor market’ in Journal of
Economic Literature, 40 (1), p. 7 – 72. ADDISON, J.T. en BARNETT, A. (1982), ‘The impact of unions on productivity’ in British
Journal of Industrial Relations, 20, p. 145 – 162. ADDISON, J.T. en BELFIELD, C.R. (2004), ‘Union voice’ in Journal of Labor Research, 15
(4), p. 563 – 596. ADDISON, J.T. en CHILTON, J.B. (1998), ‘Self-enforcing union contracts: efficient
investment and employment’ in Journal of Business, 71 (3), p. 349 – 369. ADDISON, J.T. en HIRSCH, B.T. (1989), ‘Union effects on productivity, profits and
growth: has the long run arrived?’ in Journal of Labor Economics, 7 (1), p. 72 – 105.
ADDISON, J.T., SCHANK, T., SCHNABEL, C. en WAGNER, J. (2007), ‘Do works councils
inhibit investment?’ in Industrial and Labor Relations Review, 60 (2), p. 187 – 203. AIDT, T.S. (2004), Unions and collective bargaining, online, url:
http://www.econ.cam.ac.uk/faculty/aidt/labour/lec2.ppt, 17 p. AIDT, T.S. en SENA, V. (2005), ‘Unions: rent creators or extractors?’ in Scandinavian
Journal of Economics, 107 (1), p. 103 – 121. ARBITRAGEHOF (2004), Arrest inzake de beroepen tot gehele of gedeeltelijke
vernietiging van de wet van 25 februari 2003, arrest 157/2004, rolnummers 2780 en 2783, online, url: http://www.arbitrage.be/public/n/2004/2004-157n.pdf, 47 p.
ARMSTRONG, K.J., BOWERS, D. en BURKITT, B. (1977), ‘The measurement of trade
union bargaining power’ in British Journal of Industrial Relations, 15 (1), p. 91 – 100.
BALDWIN, C.Y. (1983), ‘Productivity and labour unions: an application of the theory of
self-selection contracts’ in Journal of Business, 56 (2), p. 155 – 185. BATSTONE, E. (1985), ‘International variations in strik activity’ in European Sociological
Review, 1 (1), p. 46 – 64. BELGIAN SCIENCE POLICY (2007a), ‘O&O-statistieken’, online, url:
http://www.belspo.be/belspo/stat/xls/O&OStatistieken_Internet_NL.xls. BELGIAN SCIENCE POLICY (2007b), ‘Innovatie-statistieken: wat is innovatie’, online, url:
http://www.belspo.be/belspo/stat/innov/innov_nl.stm. BETCHERMAN, G. (1991), ‘The effect of unions on the innovative behaviour of firms in
Canada’ in Industrial Relations Journal, p. 142 – 151. BETTS, J.R., ODGERS, C.W. en WILSON, M.K. (2001), ‘The effects of unions on R&D: an
empirical analysis using multi-year data’ in Canadian Journal of Economics, 34 (3), p. 785 – 806.
II
BLANCHFLOWER, D.G. en BRYSON, A. (2003), ‘Changes over time in union relative wage effects in the UK and the US revisited’ p. 197 - 245 in ADDISON, J.T. en SCHNABEL, C. (2003), International Handbook of Trade Unions, Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 555 p.
BLANCHFLOWER, D.G. en BRYSON, A. (2004), ‘What affect do unions have on wages
now and would Freeman and Medoff be surprised?’ in Journal of Labor Research, 15 (3), p. 383 – 414.
BOND, S., HARHOFF, D. en VAN REENEN, J. (1999), ‘Investment, R&D and financial
constraints in Britain and Germany’ in Institute for Fiscal Studies Working Paper Series, 99/5, 55 p.
BOUGHEAS, S. (2004), ‘Internal versus external financing of R&D’ in Small Business
Economics, 22, p. 11 – 17. BOWDLER, C. en NUNZIATA, L. (2007), ‘Trade union density and inflation performance:
evidence from OECD panel data’ in Economica, 74, p. 135 – 159. BRAECKMAN, J. (2000), ‘De schreeuw van het lam’ in Nieuw Wereldtijdschrift, 17 (3), p.
47 – 53. BRONARS, S.G. en DEERE, D.R. (1993), ‘Unionization, incomplete contracting and capital
investment’ in Journal of Business, 66 (1), p. 117 – 132. BRONARS, S.G. en DEERE, D.R. (1994), ‘Unionization and profitability: evidence of
spillover effects’ in Journal of Political Economy, 102 (6), p. 1281 – 1287. BRONARS, S.G., DEERE, D.R. en TRACY, J.S. (1994), ‘The effect of unions on firm
behavior: an empirical analysis using firm-level data’ in Industrial Relations, 33 (4), p. 426 – 445.
BROWN, C. en MEDOFF, J. (1978), ‘Trade unions in the production process’ in Journal of
Political Economy, 86 (3), p. 355 – 378. BRÜDERL, J. (2005), ‘Panel data analysis’, online, url: http://www.sowi.uni-
mannheim.de/lehrstuehle/lessm/veranst/Panelanalyse.pdf, 22 p. BUGHIN, J. (1993), ‘Union-firm efficiënt bargaining and test of oligopolistic conduct’ in
Review of Economics and Statistics, p. 563 – 567. BUGHIN, J. (1996), ‘Trade unions and firms’ product market power’ in Journal of
Industrial Economics, 44 (3), p. 289-307. CANIELS, M.C.J. (1997), ‘The geographic distributions of patents and value added across
European regions’ in Research Memoranda MERIT, 003, 23 p. CARD, D., LEMIEUX, T. en RIDDELL, W.C. (2003), ‘Unions and the wage structure’, p.
246 – 292 in ADDISON, J.T. en SCHNABEL, C. (2003), International Handbook of Trade Unions, Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 555 p.
CASTANEDA, M.A. (2006), ‘The hold-up problem in a repeated relationship’ in
International Journal of Industrial Organization, 24, p. 953 – 970. COCKBURN, I. en HENDERSON, R. (1994), ‘Racing to invest? The dynamics of
competition in ethical drug discovery’ in Journal of Economics and Management Strategy, 3 (3), p. 481 – 519.
III
CONNOLLY, R.A., HIRSCH, B.T en HIRSCHEY, M. (1986), ‘Union rent seeking, intangible capital and market value of the firm’ in Review of Economics and Statistics, 68 (4), p. 567 – 577.
DEBACKERE, K. (2006), ‘Competitie leidt tot innovatie; innovatie leidt tot competitie’ in
West-Vlaanderen Werkt, 4, p. 5 – 7. DE GROOT, H.L.F. (2001), ‘Unemployment, growth and trade unions’ in Growth and
Change, 32, p. 69 – 91. DEFINA, R.H. (1983), ‘Unions, relative wages and economic efficiency’ in Journal of Labor
Economics, 1 (4), p. 408 – 429. DOBBELAERE, S. (2003), ‘Joint estimation of price-cost margins and union bargaining
power for Belgian manufacturing’ in Working Papers of Faculty of Economics and Business Administration (Ghent University), 03/171, 36 p.
DOBBELAERE, S. (2004), ‘Estimation of price-cost margins and union bargaining power
for Belgian manufacturing’ in International Journal of Industrial Organization, 22, p. 1381 – 1398.
DOOLEY, P.C. (1991), ‘Marshall’s parable of the meteoric stones: rent, quasi-rent and
interest’ in American Journal of Economics and Sociology, 50 (2), p. 197 – 206. DOUCOULIAGOS, C. en LAROCHE, P. (2003), ‘What do unions do to productivity? A Meta-
analysis’ in Industrial Relations, 42 (4), p. 650 – 691. DOWRICK, S en SPENCER, B.J. (1994), ‘Union attitudes to labor-saving innovation: when
are unions Luddites?’ in Journal of Labor Economics, 12 (2), p. 316 – 344. DUMONT, M., RAYP, G. en WILLEMÉ, P. (2006), ‘Does internationalization affect union
bargaining power? An empirical study for five EU countries’ in Oxford Economic Papers, 58, p. 77 – 102.
ESPINOSA, M.P. en RHEE, C. (1989), ‘Efficient wage bargaining as a repeated game’ in
Quarterly Journal of Economics, 104 (3), p. 565 – 588. EUROPESE UNIE (2003), ‘Innovatie en strategie van Lissabon’, url:
http://europa.eu/scadplus/leg/nl/lvb/n26021.htm. EUROSTAT (2003), European Business – Definition of indicators, online, url:
http://ept.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=2293,47645182,2293_47784288:2293_47784681&_dad=portal&_schema=PORTAL.
FABERBERG, J. en VERSPAGEN, B. (2002), ‘Technology-gaps, innovation-diffusion and
transformation: an evolutionary interpretation’ in Research Policy, 31, p. 1291 – 1304.
FANG, T. en VERMA, A. (2002), ‘Union wage premium’ in Perspectives on Labour and
Income, 14 (4), p. 17 – 23. FARBER, H.S. (2001), ‘Notes on the economics of labor unions’ in Working Paper
Princeton University - Industrial Relations Section, 452, 25 p.
IV
FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG (2003), ‘Wet van 25 februari 2003 ter bestrijding van discriminatie en tot wijziging van de wet van 15 februari 1993 tot oprichting van een Centrum voor Gelijkheid van Kansen en voor Racismebestrijding’ in Belgisch Staatsblad, 2003-03-17.
FISHER, T.C.G. en WASCHIK, R.G. (2000), ‘Union bargaining power, relative wages, and
efficiency in Canada’ in Canadian Journal of Economics, 33 (3), p. 742 – 765. FLAHERTY, S. (1987), ‘Strike activity, worker militancy and productivity change in
manufacturing, 1961 – 1981’ in Industrial and Labor Relations Review, 40 (4), p. 585 – 600.
FRANCOIS, P. en LLOYD-ELLIS, H. (2003), ‘Animal spirits through creative destruction’ in
American Economic Review, 93 (3), p. 530 – 550. FREEMAN, R.K. (1976), ‘Individual mobility and union voice in the labor market’ in
American Economic Review, 66 (2), p. 361 – 368. FREEMAN, R.K. en MEDOFF, J.L. (1984), What do unions do?, New York: Basic Books,
293 p. GEROSKI, P.A. (1990), ‘Innovation, technological opportunity and market structure’ in
Oxford Economic Papers, 42 (3), p. 586 – 602. GILBERT, R.J. en NEWBERY, D.M.G. (1982), ‘Preemptive patenting and the persistence of
monopoly’ in American Economic Review, 72 (3), p. 514 – 526. GREUNZ, L. (2004), ‘Industrial structure and innovation – evidence from European
regions’ in Journal of Evolutionary Economics, 14, p. 563 – 592. GROUT, P.A. (1984), ‘Investment and wages in the absence of binding contracts: a Nash
bargaining approach’ in Econometrica, 52 (2), p. 449 – 460. GUJARATI, D.N. (2003), Basic econometrics (fourth edition), New York: McGraw Hill,
1002 p. HART, O. en MOORE, J. (1994), ‘A theory of debt based on the inalienability of human
capital’ in Quarterly Journal of Economics, 109 (4), p. 841-879. HATZICHRONOGLOU, T. (1997), ‘Revision of the high-technology sector and product
classification’ in OECD Science, Technology and Industry Working Papers, 1997/2, 26 p.
HAUCAP, J. en WEY, C. (2004), ‘Unionisation structures and innovation incentives’ in
Economic Journal, 114, p. 149 – 165. HIMMELBERG, C.P. en PETERSEN, B.C. (1994), ‘R&D and internal finance: a panel study
of small firms in high-tech industries’ in Review of Economics and Statistics, 76 (1), p. 38 – 51.
HINES, A.G. (1964), ‘Trade unions and wage inflation in the United Kingdom 1893 –
1961’ in Review of Economic Studies, 31 (4), p. 221 – 252. HIRSCH, B.T. (1992), ‘Firm investment behaviour and collective bargaining strategy’ in
Industrial Relations, 31 (1), p. 95 – 121.
V
HIRSCH, B.T. en LINK, A.N. (1987), ‘Labor union effects on innovative activity’ in Journal of Labor Research, 8 (4), p. 323 – 332.
HOLCOMBE, R.G. (1997), ‘A theory of a theory of public goods’ in Review of Austrian
Economics, 10 (1), p. 1 – 22. INOUE, S. (1999), ‘Japanese trade unions and their future: opportunities and challenges
in an era of globalization’ in International Institute for Labour Studies, Discussion Papers Labour and Society Programme, DP/106/1999, 38 p.
JOHNSON, G.E. (1990), ‘Work rules, featherbedding and Pareto-optimal union-
management bargaining’ in Journal of Labor Economics, 8 (1) (supplement), p. 237 – 259.
KIDD, D.P. en OSWALD, A.J. (1987), ‘A dynamic model of trade union behaviour’ in
Economica, New Series, 54 (215), p. 355 – 365. KLEIN, B. (2000), ‘Fisher-General Motors and the nature of the firm’ in Journal of Law
and Economics, 63, p. 105 – 141. KUHN, P. (1982), ‘Malfeasance in long term employment contracts: a new general model
with an application to unionism’ in National Bureau of Economic Research Working Paper Series, 1045, 33 p.
KUHN, P. (1985), ‘Unions productivity effects and economic efficiency’ in Journal of Labor
Research, 6, p. 1033 – 1056. LANGINIER, C. en MOSCHINI, G. (2002), ‘The economics of patents: an overview’ in
Center for Agricultural and Rural Development, Working paper, 02-WP 293, online, url: http://www.econ.iastate.edu/research/webpapers/paper_2061.pdf, 26 p.
LAWRENCE, C. en LAWRENCE, R.Z. (1985), ‘Manufacturing wage dispersion: an end
game interpretation’ in Brookings Papers on Economic Activity, 1985 (1), p. 47 – 116.
LEONTIEF, W. (1946), ‘The pure theory of the guaranteed annual wage contract’ in
Journal of Political Economy, 54 (1), p. 76 – 79. LERNER, J. (1997), ‘An empirical exploration of a technology race’ in RAND Journal of
Economics, 28 (2), p. 228 – 247. LINCOLN, J.R. en BOOTHE, J.N. (1993), ‘Unions and work attitudes in the United States
and Japan’ in Industrial Relations, 32 (2), p. 159 – 187. LOMMERUD, K.E., MELAND, F. en STRAUME, O.R. (2006), ‘Globalisation and union
opposition to technological change’ in Journal of International Economics, 68, p. 1-23.
LOURY, G.C. (1979), ‘Market structure and innovation’ in Quarterly Journal of Economics,
93 (3), p. 395 – 410. MALCOMSON, J.M. (1983), ‘Trade unions and economic efficiency’ in Economic Journal,
93 (supplement), p. 51 – 65. MALCOMSON, J.M. (1997), ‘Contracts, hold-up and labor markets’ in Journal of Economic
Literature, 35 (4), p. 1916 – 1956.
VI
MCDONALD, I.M. en SOLOW, R.M. (1981), ‘Wage bargaining and employment’ in American Economic Review, 71 (5), p. 896 – 908.
MEEUSEN, W. en JANSSENS, W. (2000), ‘Additionaliteit- versus substitutie-effecten van
overheidssteun aan O&O in bedrijven in Vlaanderen: een econometrische analyse aangevuld met de resultaten van een kwalitatieve bevraging’ in IWT Obseratorium, 33, online, url: http://www.iwt.be/downloads/publicaties/observatorium/obs33.pdf, 31 p.
MEFFORD, R.N. (1986), ‘The effect of unions on productivity in a multinational
manufacturing firm’ in Industrial and Labor Relations Review, 40 (1), p. 105 – 114. MENEZES-FILHO, N., ULPH, D. en VAN REENEN, J. (1998a), ‘R&D and unionism:
comparative evidence from British companies and establishments’ in Industrial and labor relations review, 52 (1), p. 45 – 63.
MENEZES-FILHO, N., ULPH, D. en VAN REENEN, J. (1998b), ‘The determination of R&D:
empirical evidence on the role of unions’ in European Economic Review, 42 (1998), p. 919 – 930.
MENEZES-FILHO, N. en VAN REENEN, J. (2003), ‘Unions and innovation: a survey of the
theory and empirical evidence’, p. 293- 334 in ADDISON, J.T. en SCHNABEL, C. (2003), International Handbook of Trade Unions, Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 555 p.
METCALF, D. (2003), ‘Unions and productivity, financial performance and investment:
international evidence’, p. 118 - 171 in ADDISON, J.T. en SCHNABEL, C. (2003), International Handbook of Trade Unions, Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 555 p.
MODIGLIANI, F. en MILLER, M.H. (1958), ‘The cost of capital, corporation finance and the
theory of investment’ in American Economic Review, 48 (3), p. 261 – 297. NAIR-REICHERT, U. (2001), ‘R&D investment and import competition in unionized
industries’ in Applied Economics Letters, 8, p. 669 – 674. NAIR-REICHERT, U. en POMERY, J. (1999), ‘International R&D rivalry and export market
shares of unionized industries: some evidence from the US manufacturing sector’ in Journal of International Economics, 49, p. 77 – 97.
NASH, J.F. (1950), ‘The bargaining problem’ in Econometrica, 18 (2), p. 155 – 162. NATIONAL SCIENCE BOARD (2006), Industry, technology and the global marketplace,
online, url: http://www.nsf.gov/statistics/seind06/c6/c6h.htm, 46 p. NAVARRO, P. (1983), ‘Union bargaining power in the coal industry, 1945 – 1981’ in
Industrial and Labor Relations Review, 36 (2), p. 214 – 229. NAVICKAS, K. (2005), ‘The search for General Ludd: the mythology of Luddism’ in Social
History, 30 (3), p. 281 – 295. ODGERS, C.W. en BETTS, J.R. (1997), ‘Do unions reduce investment? Evidence from
Canada’ in Industrial and Labor Relations Review, 51 (1), p. 18 – 36. OECD (1994), Definities en afspraken voor het meten van onderzoek en experimentele
ontwikkeling, online, url: http://www.belspo.be/belspo/stat/meth/acrobat/ n_frasc.pdf, 33 p.
VII
OECD (2002), Glossary of industrial organisation economics and competition law, online, url: http://www.oecd.org/dataoecd/8/61/2376087.pdf, 90 p.
OECD en EUROSTAT (2005), Oslo Manual. Guidelines for collecting and interpreting
innovation data. Third Edition, Paris: OECD Publishing, 164 p. PENCAVEL, J.H. (1970), ‘An investigation into industrial strike activity in Britain’ in
Economica New Series, 37 (147), p. 239 – 256. RANDLE, C.W. (1948), ‘Restrictive practices of unionism’ in Southern Economic Journal,
15 (2), p. 171 – 183. RAO, S., AHMAD, A., HORSMAN, W. en KAPTEIN-RUSSELL, P. (), ‘The importance of
innovation for productivity’ in International Productivity Monitor, 2, p. 11 – 18. ROSEN, S. (1969), ‘Trade union power, threat effects and the extent of organization’ in
Review of Economic Studies, 36 (2), p. 185 – 196. SANGIOVANNI-VINCENTELLI, A. (2005), ‘The importance of innovation in the economy
of advanced countries’ in IEEE Design & Test of Computers, p. 14 – 16. SCHERER, F.M. (1965), ‘Firm size, market structure, opportunity and the output of
patented inventions’ in American Economic Review, 55 (5), part 1, p. 1097 – 1125. SCHMITZ, P.W. (2001), ‘The hold-up problem and incomplete contracts: a survey of
recent topics in contract theory’ in Bulletin of Economic Research, 53 (1), p. 1 – 17. SIMONS, H.C. (1944), ‘Some reflections on syndicalism’ in Journal of Political Economy,
52 (1), p. 1 – 25. SMIRNOV, V. en WAIT, A. (2004), ‘Hold-up and sequential specific investments’ in RAND
Journal of Economics, 35 (2), p. 386 – 400. TURNBULL, P.J. (1988), ‘The economic theory of trade union behaviour: a critique’ in
British Journal of Industrial Relations, 26 (1), p. 99 – 118. ULPH, A.M. en ULPH, D.T. (1988), ‘Bargaining structures and delay in innovation’ in
Scandinavian Journal of Economics, 90 (4), p. 475 – 491. ULPH, A.M. en ULPH, D.T. (1989), ‘Labor markets and innovation’ in Journal of Japanese
and International Economies, 3, p. 403 – 423. ULPH, A.M. en ULPH, A.M. (1990), ‘Union bargaining: a survey of recent work’, p. 86 –
125 in SAPSFORD, D. en TZANNATOS, Z. (1990), Current issues in labour economics, London: MacMillan, 297 p.
ULPH, A.M. en ULPH, D.T. (1994), ‘Labour markets and innovation: ex-post bargaining’ in
European Economic Review, 38, p. 195 – 210. ULPH, A.M. en ULPH, D.T. (2001), ‘Strategic innovation with complete and incomplete
labour market contracts’ in Scandinavian Journal of Economics, 103 (2), p. 265 – 282.
UNITED NATIONS STATISTICS DIVISION (2007), UN classifications registry, online, url:
http://unstats.un.org/unsd/cr/registry/.
VIII
VAN HOOFF, H. (2007), Revisie ISIC-NACE 2007: op weg naar een modern instrumentarium om de activiteiten van bedrijven te meten, online, url: http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/F4E753D0-C5D9-44C5-BA3C-D55A24838C9C/0/ revisieactiviteitenclassificaties2007.pdf, 4 p.
VAN LIER, A.J. (2003), Behavioural Cournot competition, dissertatie Rijksuniversiteit
Groningen, online, url: http://dissertations.ub.rug.nl/FILES/faculties/eco/2003/ a.j.van.lier/thesis.pdf, 284 p.
VARIAN, H.R. (1992), Microeconomic analysis, third edition, London: W.W.Norton &
Company, 506 p. VISSER, J. (2003), ‘Unions and unionism around the world’, p. 366 – 413 in ADDISON,
J.T. en SCHNABEL, C. (2003), International Handbook of Trade Unions, Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 555 p.
WAIT, A. (2006), ‘Holdup and innovation’ in Journal of Economics, 85 (3), p. 277 – 295. ZHOU, L. (1997), ‘The Nash bargaining theory with non-convex problems’ in
Econometrica, 65 (3), p. 681 – 685. ZIZZO, D.J., (2002), ‘Racing with uncertainty: a patent race experiment’ in International
Journal of Industrial Organization, 20, p. 877 – 902.
IX
Bijlagen
Bijlage I: Bronnen van de data
Bijlage I toont de afkomst van de gebruikte data. De gegevens kunnen eenvoudig
worden teruggevonden door stapsgewijs de databanken te doorlopen zoals hieronder
staat weergegeven. Waar de beschrijving ophoudt moet een selectie gemaakt worden
van de juiste periode, sectoren en/of landen.
Sectoriële R&D-uitgaven:
OECD Statistical Compendium OECD Statistics Industry, Science and
Technology STAN R&D – Research and Development Expenditure in Industry
(ANBERD) ISIC rev. 3 in millions of national currency …
Sectoriële output België, Frankrijk, Italië, Verenigd Koninkrijk:
OECD Statistical Compendium OECD Statistics Industry, Science and
Technology Structural Statistics for Industry and Survices, part I by variable
production …
Sectoriële output Duitsland:
OECD Statistical Compendium OECD Statistics Industry, Science and
Technology Industrial surveys – Structure Statistics for Industry and Services
(historical ed.) ISIC rev. 3 by variable production Germany …
R&D-intensiteit België, Frankrijk, Italië, Verenigd Koninkrijk:
OECD Statistical Compendium OECD Statistics Industry, Science and
Technology STAN Indicators Database by variable Business Enterprise
R&D R&D intensity using production …
Winstgevendheid:
Eurostat Industry, Trade and Services Data Industry, Trade and Services –
horizontal view Structural Business Statistics (Industry, Construction, Trade
and Services Annual enterprise statistics Annual detailed enterprise statistics
on manufacturing subsections and total manufacturing (part of Annex 2) …
Gross operating rate (%)
X
Tewerkstelling:
OECD Statistical Compendium OECD Statistics Industry, Science and
Technology Structural Statistics for Industy and Services, part II by variable
Total employment (number engaged) …
Aantal ondernemingen:
Eurostat Industry, Trade and Services Industry, Trade and Services –
horizontal view Structural Business Statistics (Industry, Construction, Trade
and Services Annual enterprise statistics Annual detailed enterprise statistics
on manufacturing subsections and total manufacturing (part of Annex 2) …
Number of enterprises
XI
Bijlage II: R&D-intensiteiten
31 32 33 34 35 36 37 381 382 383 384 385 België 1994 0.20 0.50 0.20 0.60 3.30 0.80 0.70 0.80 - - 0.60 - 1995 0.20 0.50 0.20 0.60 3.00 0.80 0.60 0.80 1.90 2.00 0.70 7.97 1996 0.30 0.50 0.30 0.60 3.10 1.10 0.70 0.80 2.00 2.10 0.70 7.50 1997 0.30 0.50 0.20 0.50 3.10 1.10 0.70 0.80 2.00 2.10 0.70 7.93 1998 0.30 0.50 0.20 0.30 3.30 0.90 0.60 0.90 1.90 1.70 0.80 7.43 Duitsland 1994 0.20 0.50 0.10 0.10 3.20 0.70 0.60 0.50 2.40 2.60 6.00 9.17 1995 0.20 0.50 0.10 0.10 3.10 0.70 0.50 0.50 2.30 2.90 5.60 9.40 1996 0.20 0.60 0.10 0.10 3.30 0.70 0.60 0.50 2.30 2.00 5.60 9.30 1997 0.10 0.60 0.10 0.10 3.40 0.70 0.50 0.50 2.30 1.20 5.60 8.60 1998 0.20 0.60 0.10 0.10 3.40 0.80 0.50 0.60 2.40 1.20 5.30 8.60 Frankrijk 1994 0.30 0.30 0.10 0.10 3.10 0.80 1.10 0.50 2.20 2.80 5.30 9.87 1995 0.30 0.30 0.10 0.10 3.10 0.80 1.10 0.50 1.90 2.70 5.10 8.47 1996 0.30 0.30 0.10 0.10 3.20 0.90 1.00 0.50 1.80 2.70 5.00 8.30 1997 0.30 0.30 0.10 0.10 3.10 0.90 0.90 0.50 1.70 2.70 4.10 7.73 1998 0.30 0.30 0.10 0.10 3.20 0.90 0.90 0.40 1.70 2.70 3.70 6.80 Italië 1994 0.10 - 0.10 - 1.00 0.10 0.20 0.20 0.50 1.10 3.60 5.30 1995 0.10 - 0.10 - 0.90 0.10 0.20 0.10 0.40 1.00 3.00 4.83 1996 0.10 - - - 1.00 0.10 0.20 0.20 0.40 1.10 3.40 4.50 1997 0.10 - - - 0.90 0.10 0.20 - 0.90 0.60 2.80 3.83 1998 0.10 - - - 0.90 0.10 0.10 0.10 0.60 0.60 2.70 3.07 VK 1994 - - - - - - - - - - - - 1995 - - - - - - - - - - - - 1996 0.25 0.15 - - 2.92 0.56 0.30 0.39 1.83 3.98 3.83 3.13 1997 0.25 0.17 - - 3.67 0.42 0.31 0.36 1.88 3.06 3.67 2.74 1998 0.35 0.19 - - 3.91 0.52 0.40 0.35 1.98 3.15 3.81 3.07 Bron: STAN (OECD), eigen berekeningen
XII
Bijlage III: Resultaten fixed effects model
* significant op het 5% niveau ** significant op het 10% niveau D = dummy C_VBM = gecentreerde vakbondsmacht RSS = residual sum of squares DW = Durbin-Watson statistiek
MODEL 9 MODEL 10 MODEL 11 t-waarden t-waarden t-waarden
C -5.9946 * -18.52253 -5.0009 * -36.02481 -5.3224 * -6.633357
D_BE? 1.09556 * 3.42785 0.42307 0.518071
D_DU? 0.44491 1.625425 -0.08 -0.094976
D_IT? 2.28354 * 3.138726 8.44307 * 6.024274
D_VK? 2.45483 * 3.514537 -1.4243 -1.516056
C_VBM? 9.46087 * 5.963268 2.8548 * 1.795071 4.87874 0.942164
D_BE_C_VBM? 7.36051 * 2.53441 4.59109 0.770334
D_DU_C_VBM? 2.76869 1.553825 3.24715 0.589176
D_IT_C_VBM? 2.03861 0.93554 32.1476 * 4.671609
D_VK_C_VBM? -7.6348 * -2.224013 -22.616 * -3.36859
aantal observaties 181 181 181 adjusted R² 0.28689 0.27727 0.4125 RSS 255.37 258.813 205.58 DW 0.07794 0.05507 0.14003
MODEL 15 MODEL 16 MODEL 17 t-waarden t-waarden t-waarden
C -4.90389 * -13.73242 -4.94066 * -49.16323 -5.94993 * -19.43338
D_95? 1.073654 * 2.931486
D_96? 1.087493 * 3.082535
D_97? 0.924976 * 2.558594
D_98? 1.013411 * 2.480141
C_VBM? 4.530723 * 6.296158 7.479889 * 3.015329 13.75341 * 4.9804
D_95_C_VBM? -0.00586 -0.014213 -2.09451 -0.737564 -8.28395 * -2.68677
D_96_C_VBM? 0.052371 0.132964 -3.91671 -1.437715 -10.1568 * -3.361972
D_97_C_VBM? -0.12049 -0.302744 -2.8186 -1.022907 -9.07949 * -2.971011
D_98_C_VBM? -0.05144 -0.127408 -3.14117 -0.998049 -9.44382 * -2.394954
aantal observaties 181 181 181 adjusted R² 0.217013 0.224789 0.216725 RSS 280.393 277.6085 274.0848 DW 0.04876 0.062128 0.085556
XIII
MODEL 12 MODEL 13 MODEL 14 t-waarden t-waarden t-waarden
C -6.056 * -80.59425 -4.9162 * -43.21487 -6.097 * -90.42913
D_32? -0.0232 -0.116259 -0.0035 -0.02114
D_33? -0.1612 -1.158049 -0.0802 -0.627915
D_34? -0.4894 * -2.147875 -0.4452 ** -1.91148
D_35? 2.44109 * 24.48521 2.46987 * 27.02003
D_36? 0.83176 * 4.792845 0.896 * 6.841412
D_37? 0.66317 * 6.459726 0.71154 * 7.681994
D_381? 0.46429 * 2.969295 0.49756 * 2.75102
D_382? 1.70515 * 15.32278 1.75417 * 14.45216
D_383? 1.8793 * 12.28581 2.0223 * 13.45274
D_384? 2.3319 * 9.830689 2.47697 * 12.16519
D_385? 3.24627 * 26.70061 3.38325 * 36.59821
C_VBM? 3.59863 * 11.63853 8.2849 * 7.056811 3.10655 * 6.815711
D_32_C_VBM? -3.0901 -1.157022 2.46968 * 3.152024
D_33_C_VBM? -2.1188 -0.828042 1.63765 * 2.328304
D_34_C_VBM? -3.7293 -0.961216 0.98318 0.881589
D_35_C_VBM? -9.205 * -6.140563 0.2952 0.390154
D_36_C_VBM? -1.7697 -1.06992 3.28511 * 3.593338
D_37_C_VBM? -5.6037 * -3.368313 0.26868 0.472956
D_381_C_VBM? -5.9127 * -2.681802 0.63632 0.533907
D_382_C_VBM? -3.5273 * -2.063158 0.33683 0.407179
D_383_C_VBM? -4.5595 * -2.260185 -1.299 -1.395142
D_384_C_VBM? -5.0833 -1.514017 -2.17 * -2.51627
D_385_C_VBM? -1.2744 -0.327519 -1.0584 ** -1.880198
aantal observaties 181 181 181 adjusted R² 0.86688 0.24451 0.88634 RSS 45.7657 259.725 36.5162 DW 0.23344 0.04529 0.31206
XIV
MODEL 18 C -6.01294 * -31.7303
C_VBM? -2.08675 -0.842466
D_95? 0.120893 1.126689
D_96? 0.181533 1.529078
D_97? 0.097722 0.885713
D_98? 0.19598 1.371317
D_95_C_VBM? -1.65764 -1.485013
D_96_C_VBM? -2.09617 ** -1.956641
D_97_C_VBM? -1.57828 -1.471295
D_98_C_VBM? -2.57184 ** -1.892256
D_BE? -0.2447 -0.903735
D_DU? -0.47798 * -2.199385
D_IT? 2.785564 * 2.101707
D_VK? -0.69731 -1.158104
D_BE_C_VBM? 0.810423 0.513956
D_DU_C_VBM? 3.3224 * 2.357749
D_IT_C_VBM? 19.49288 * 3.90511
D_VK_C_VBM? 0.663598 0.168854
D_32? 0.59882 * 3.282071
D_33? 0.402445 * 2.26111
D_34? 0.006224 0.029372
D_35? 2.54117 * 24.84801
D_36? 1.221283 * 8.500307
D_37? 1.079423 * 5.726495
D_381? 0.926638 * 3.849388
D_382? 2.046581 * 8.396874
D_383? 2.301633 * 8.696688
D_384? 2.765464 * 9.418525
D_385? 3.624441 * 14.08646
D_32_C_VBM? 2.864705 * 3.02199
D_33_C_VBM? 2.286727 * 2.93783
D_34_C_VBM? 1.181966 1.113806
D_35_C_VBM? 0.086294 0.137783
D_36_C_VBM? 4.606256 * 6.340892
D_37_C_VBM? 2.757165 * 2.80456
D_381_C_VBM? 3.19646 * 2.318374
D_382_C_VBM? 3.815074 * 2.959131
D_383_C_VBM? 2.344003 ** 1.794237
D_384_C_VBM? 1.054187 0.838391
D_385_C_VBM? 3.0192 * 2.385533
aantal observaties 181 adjusted R² 0.91415 RSS 24.77033 DW 0.454568
