1

UNIVERSITETI “ALEKSANDËR MOISIU” DURRËS

FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE JURIDIKE

Tema:

BYLISI,SI QENDËR E RËNDËSISHME TURISTIKE

Punoi Udhëhoqi DENISA PRENCE Dr.MOIS KAMBERI

Durrës, 2013

2

MIRËNJOHJE

Për realizimin e këtij punimi më kanë ndihmuar disa individë dhe institucione duke më

dhënë materiale të ndryshme.

Një falenderim i vecantë shkon për profesorin udhëheqës z.Mois Kamberi,për

bashkpunimin dhe ndihmën e tij.

Gjithashtu falenderoj drejtorin e muzeut të Lushnjes,z.Niko Ferro dhe drejtorin e parkut

arkeologjik të Bylisit,z.Bashkim Vrekaj,për ndihmën që më kanë dhënë në lidhje me

mbledhjen e materialeve.

Në fund ,por jo më pak të rëndësishëm,falenderoj shokët e grupit të turizmit,pasi

sëbashku kemi ndihmuar njëri-tjetrin për realizimin e punimeve tona.

Ju faleminderit!

3

Përmbajtja:

Përmbledhje ekzekutive………………………………………………………faqe 4

Abstrakti……………………………………………………………………….faqe 5-6

Hyrje……………………………………………………………………………faqe 7

Kapitulli I

1.1-Historia e Bylisit……………………………………………………………………………………………… …faqe 8-13

1.2-Historiku i kërkimeve arkeologjike………………………………………………………………………faqe 13-15

1.3-Thesari arkeologjik i Bylisit…………………………………………………………………………….…….faqe 15-19

1.4-Jeta ekonomike,shoqërore dhe politikenë Bylis në shek. IV-I……………………………..faqe 19-22

Kapitulli II

2.1-Urbanistika e qytetit të Bylisit………………………………………………………………………………faqe 23-24

2.2-Fortifikimet në Bylis………………………………………………………………………………………….….faqe 24-26

2.3-Objektet publike në Bylis…………………………………………………………………………………..…faqe 27-41

2.4-Qendrat antike në Bylis………………………………………………………………………………………..faqe 42-49

Kapitulli III

3.1-Drejtimi dhe menaxhimi i parkut ……………………………………………………………………… ..faqe 50-52

3.2- Numri i vizitorëve në parkun kombëtarë të Bylisit…………………………………………..….faqe 52-55

3.3-Promovimi i parkut……………………………………………………………………………………………..…faqe 56

Përfundime………………………………………………………………….….faqe 57-58

Biblografia……………………………………………………………...………...faqe 59

4

PERMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Në kapitullin 1 trajtohet historia e qytetit të Bylisit,jeta ekonomike dhe shoqërore e

tij.Gjithashtu në këtë kapitull trajtohet edhe historiku i kërkimeve arkeologjike në parkun

e Bylisit.

Në kapitullin 2 trajtohet urbanistika e qytetit të Bylisit,fortifikimet e tij,muret rrethuese

etj.Në këtë kapitull kemi studimin e objekteve publike,sic është teatri,stadiumi,stoa

etj.Gjithashtu trajtohen edhe qendrat antike përreth Bylisit.

Në kapitullin 3 trajtohet menaxhimi dhe drejtimi i parkut arkeologjik të Bylisit.Mënyrat

se si funksionojnë dhe si i kane ndare detyrat zyrat e ketij parku.Gjithashtu në këtë

kapitull trajtohet dhe promovimi i parkut dhe jepen të dhëna lidhur me numrin e turistëve.

METODOLOGJIA

Metodologjia e përdorur për realizimin e këtij punimi është e bazuar në përdorimin e

metodës së hulumtimit,të analizës,metodës krahasuese etj.Informacionet dhe të dhënat

jane siguraur nga burime të ndryshme;literatura qe flasin për Bylisin,drejtoria e parkut

arkeologjik te Bylisit,Ministria e Turizmit etj.

QELLIMI

Qëllimi i këtij punimi është njohja me rëndesinë e parkut arkeologjik të Bylisit, si një

qendër e rendësishme turistike në Shqipëri.Nepërmjet studimit të historisë së

Bylisit,urbanistikës së tij,jetës ekonomike-shoqërore dhe zbulimeve arkeologjike kam

arritur të jap shpjegimin për qëllimin kryesor të punimit.Një qellim tjetër ishte studimi i

numrit te turistëve,i cili është realizuar nëpërmjet analizimit të faktorëve të ndryshëm, që

kanë cuar në ndryshimin e këtij numri gjatë viteve.

5

A BSTRAKTI

Ky punim u bazua në arsyet,të cilat ndikojnë që parku arkeologjik I Bylisit të quhet një

qendër ë rëndësishme turistike.Vlerat monumentale,zbulimet e shumta arkeologjike dhe

urbanistika janë disa nga arsyet kryesore,që e rendisin Bylisin ndër qendrat më të

rëndësishme arkeologjike në Shqipëri.Historia e tij i përket periudhave të ndryshme

historike duke filluar nga antikiteti deri në ditët e sotme.Urbanistika e tij është tipike e një

qyteti antik ,ku vlen të përmenden objektet publike(teatri,stadiumi,stoa,agoraja

etj.),fortifikimet(muret rrethuese,kullat,etj.) dhe qytetet e tjera antike

përreth(Klosi,Margëllici,Gurëzeza,etj).Bazilakat dhe katedralja janë një pjesë e

rëndësishme e qytetit të Bylisit.Shkrimet e shumta dhe kontributi i dhënë nga autorët

shqiptarë e të huaj ndikojnë në rritjen e rëndësisë së studimit të këtij parku.Jeta

ekonomike-shoqërore e këtij qyteti antik është një tjetër çështje e rëndësishme,pasi Bylis

njihet si një nga vëndet kryesore të shkëmbimit të mallrave të ndryshme(enëvë të

qeramikës,prodhime zejtare,bitum,etj) dhe me një strukturë të mirpërcaktuar

politike(strategu në krye,hiparku,nëpunësit,etj).Promovimi nëpërmjet ëebsite dhe

fletëpalosjeve,menaxhimi dhe drejtimi i duhur nga organët kompetentë kanë bërë,që

numri i turistëve në tre vitet e fundit të rritet ndjeshëm.Pozita gjeografike e favorshme

dhe pamja e mrekullueshme,që të ofron ky park janë një ndikues tjetër në rritjën e

rëndësisë së tij dhe të numrit të turistëve,gjithashtu.Të gjitha këto arsye,që janë

permëndur më lart konfirmojnë rëndësinë e Bylisit si një qendër turistike.

This paper was based on reasons which impact that Bylis archaeological park to

considered as an important tourist center.Monumental values,numerous archaeological

discoveries and urbanism are some of the main reasons,that list the Bylis among the most

important archaeological centers in albania.Its story belongs to different historical periods

from antiquity until today.Its urbanism is typical to an ancient city,that should be

mentioned the public objects such as (theater,stadium,stoa,agora,etc...),fortifications

(surrounding walls,towers etc...) and other ancient cities that are around such as

(Klosi,Margellici,Gurezeza,etc...).Bazilacas and cathedral are an important part of the

city of Bylis.Numerous writings and contributions by albanian and foreign authors affect

6

the necessary growth in the study of this park.Economic and social life of this ancient city

is another important issue,because bylis recognized as one of the main places that

exchange diverse goods such as (ceramic products,handicraft products,bitumen,etc...) and

with a well-defined political structure (strategist on the

top,hiparku,employees,etc...).Promotion through the webside and leaflets,the right

menagment and direction by competent authorities have make that the number of tourists

on three last years to grow substantially.Favorable geographic position and beautiful

appearance that offers this park are other influential in the growth of its importance and

to the numbers of tourists too.All these reasons that are mentioned before confirm the

importance of the Bylis as a tourist center.

7

HYRJA

Turizmi sot shihet si një mundësi e mirë për zhvillim ekonomikë të vendit.Në Shqipëri

kemi dy llojë të rëndësishmë turizmi:

Turizmi natyror

Turizmi kulturor

Shqipëria me vlerat e saj të trashëgimisë kulturore vazhdon te mbetët një muze tërheqës

dhe i hapur për të gjithë.E gjendur mes dy qytetërimevë antike,atij grek dhe romak,ajo

trashëgon një thesar të vyer të pasurive kulturore,pjesë e trashëgimisë kulturore botërore.

Trashëgimia kulturore material është pasuri e brezave, detyrim madhor i tyrë kundrejt së

shkuarës dhe së ardhmes, vijimësi materiale e çdo kombi. Si ë tille, trashëgimia kulturore

materiale është një sfidë e pareshtur përballë kujdesit kombëtar e ndërkombëtar, për të

arritur gjurmët e gjeniut krijues mbarëshekullore dhe për ta përcjellë atë drejt së ardhmes,

tek brezat e rinj.Në trashëgiminë kulturore materiale të paluajtshme përfshihen të gjitha

objektët e ndërtuara si kala,kështjella,qytete antike,parqe arkeologjike,objekte të kultit

dhe vendet e shenjta.Pjesë e kësaj trashëgimie është edhe parku arkeologjik i Bylisit.

Sot qyteti antik i Bylisit, në sajë të gërmimevë të shumta arkeologjike dhe restaurimeve,

përbën një nga qendrat antike më të rëndësishme të vendit tonë,më 21 monumente të

periudhës helenistike, romake dhe antikitetit të vonë.Numri i vizitorëve në këtë park ka

ndryshuar ndër vite,për shumë arsye dhe ajo që të bjen në sy është rritja e nr. të turistëve

këto dy vitet e fundit.

8

KAPITULLI I

1.1 Historia e Bylisit

Parku kombetar arkeologjik i Bylisit ndodhet 40 km larg nga qyteti i Fierit,15 km nga

qyteti i Ballshit dhe 9 km nga rruga nacionale Tiranë – Gjirokastër, pranë fshatit Hekal të

rrethit Mallakastër. Parku është i vendosur në pllajën e një kodre dhe ka një sipërfaqe 30

ha. Ky park ka një pozitë të favorshme pasi shtrihet dhe mbi luginën e lumit Vjosa. Bylisi

është shpallur park arkeologjik kombëtar me vendim të Këshillit të Ministrave nr.396 më

datë 31.03.20051.

Bylisi është një nga qendrat më të rëndësishme arkeologjike të Shqipërisë, renditur për

nga vlerat monumentale, krahas Apolonisë dhe Butrintit. Me pozitën zotëruese mbi

kodrat e Mallakastrës dhe mbi hapësirën e luginës së Vjosës, kjo qendër ilire na ofron një

pamje krejt të veçantë në krahasim me qytetet e Antikitetit Klasik. Bylisi ka qenë qyteti

më i madh ilir në Ilirinë e Jugut,por megjithatë ai është përmendur relativisht vonë nga

historianët e gjeografët antik. Së pari,emri i qytetit del në trajtën Bulis në ngjarjet e viteve

49-48 p.Kr., kur ai iu dorëzua Cezarit dhe sherbeu si bazë për furnizimin e ushtrisë së tij.

Vite më vonë ishtë Ciceroni,ai që njoftoi senatin romak,se Bylisi ishte pushtuar nga

njerëzit e Mark Antonit. Plini ,në gjysmën e parë të shek.I m.Kr. e cilësonte Bylisin si

koloni romake,ndërsa Ptolemeu në shek.II m.Kr. dhe Hierokli në shek.VI p.Kr e

klasifikonin si ndër qytetet kryesore të Ilirisë. Burimi më i hershëm për historinë e

bylinëve është gjeografi grek Pseudo-Skylaksi,i cili ka lënë një përshkrim të bregdetit

Adriatik dhe të Jon-it rreth vitit 380 p.Kr2.

Duke lënë të kuptohet se lidhja midis amantëve dhe bylinëve shprëh një bashkësi politike,

një koinon, emri i kësaj bashkësie del që herët në një mbishkrim mbi një fletë plumbi të

depozituar në orakullin e Dodonës rreth viteve 360-340 p.Kr. Në një kuptim më të gjerë

bashkësia e bylinëve ishtë pjesë e krahinës së madhe ilire të Atintanëve, e cila përfshinte

tërë luginën e poshtme e të mesme të Vjosës. Në ngjarjet ë vitit 429 p.Kr ., të lidhura me 1 Arkiva e parkut arkeologjik te Bylisit 2 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005,Tirane

9

luftën e Peloponezit Atintania gjendej nën sundimin e molosëve. Pas vitit 385 p.Kr., kur

mbreti Bardhyl shpartalloi ushtrinë molose, kjo krahinë fitoi pavarësinë dhe njohu një

zhvillim të shpejtë të jetës qytetarë. Si rrjedhim,diku para vitit 350 p.Kr u themelua edhe

qyteti i Bylisit.

Në të vërtëtë, planimetria e Bylisit dhe teknika e ndërtimit të mureve nuk të cojnë më

herët se vitet 370-350 p.Kr. Edhe krijimi i varreve pranë hyrjes lindore të qytetit fillon

pikërisht pas kësaj kohe. Ndërtimi i menjëhershëm i një qyteti të madh ishte rrjedhimi i një

zhvillimi të hershëm të jetës qytetare ilire në atë trevë.Forcimi ekonomik,por edhe

agresioni i mbretërisë maqedone të Filipit II drejt lindjes,në mesin e shek.IV p.Kr., duket

se përcaktoi vendimin e kësaj bashkësie për ndërtimin e kryeqytetit Bylis.Prej këtu

kontrollohej çdo lëvizje nëpër luginën e Vjosës,apo kurrizet e kodrave,që përbënin rrugët

natyrore nga Apollonia e Iliria bregdetare për në Epir e Maqedoni .Ngjarjet që kaluan

nëpër trevën e bylinëve nuk kanë lënë gjurmë në Bylis,të paktën deri në mesin e shek.III

p.Kr.

Nga burimet e shkruara antike në dimë së në vitin 314 p.Kr. e gjithë kjo trevë,ashtu si dhe

Apollonia e Dyrrahu,u pushtuan nga mbreti maqedon Kasandri,pasi kishte thyer ushtrinë

e mbretit ilir Glaukia. Dy vjet më vonë, pas një kryengritje në Apoloni,Glaukia i dëboi

maqedonasit dhe ruajti sundimin mbi Dyrrahun,por la të lirë Apoloninë. Pasardhësi i

Glaukias,mbreti Monun ,nënshtroi edhe Apolloninë dhe e vendosi në rezidencën e tij në

qytetin bylin.Këtë e dëshmojnë gjetjet e shumta arkeologjike dhe një shumicë e monedhave

me emrin e tij në këtë qytet ilir dhe zonën perrëth.

Pushtimi i shkurtër i trevës së bylinevë nga Pirro i Epirit dhe djali i tij,Aleksandrit ,u

pasuan pas vitit 270 p.Kr. nga rivendosja e sundimit ilir të mbretit Mytil,i cili vazhdonte

të kontrollonte Dyrrahun dhe Apolloninë.Një periudhë e qetë dhe e begatë karakterizoi

dhjetëvjecarët deri në shfaqjen e romakëve në Iliri ,periudhë që u dallua nga bashkëjetesa

politike ndërmjet mbretërive ilire dhe qytëteve.Bylinët dhe kryeqyteti i tyre,Bylisi,ishin

një nga modelët e kësaj bashkëjetese. Rreth vitit 270 p.Kr. bylinënt kishin formuar

plotësisht koinonin e tyre.

10

Gjurmët e kësaj bashkëjetese i gjejmë , në krahinën e sotme të Mallakastrës,duke pasur si

bosht luginën e lumit Gjanicë. Përveç Bylisit dhe qytetit të vjetër në Klosit,bënin pjesë në

këtë koinon qyteti antik në Gurëzezë,pranë Cakranit,dhe qyteti antik në Margëlliç,pranë

Patosit.Dy kështjella,njëra në Kalivaç,dhe tjetra në Rabie,pranë Tepelenës,mbronin

kufijtë lindorë të koinonit,siç e dëshmon gjetja në Rabie e një mbishkrimi për

peliporarhët,rojet kufitare të koinonit.

Kështu ,midis viteve 232-219,Koinoni i Bylinëve i ngriti një statujë në Dodonë molosit

Krison Sabyrti dhe po në atë kohë i dërgonte një letër spartanëve.Rreth mëeit të shek.III

p.Kr. Koinoni i Bylinëve ishte një krahinë e lulëzuar,ndërsa kryeqendra e tij,Bylisi,mori

pamjen e një qytëti bashkëkohor.Në këtë kohë mori formën e plotë agoraja më ndërtimin

e teatrit,stoas,stadiumit,gjimnazit,tempujve dhe ndërtesave të tjera.Gjithashtu,lagjet u

zhvilluan sipas një sistemi ortogonal,të njohur si sistemi hipodamik.

Në vitin 229 p.Kr., kur romakët zbarkuan në Apolloni,e gjithë treva ilirë në lindje të saj,e

njohur si Atintania,u bashkua me ta kundër Mbrëterisë Ilire të Teutës.Për gati nëntëdhjetë

vjet treva e bylinëve u bë arenë luftë ndërmjet ushtrive romake dhe atyre maqedone,të

cilat vlerësonin rëndësinë strategjike të kësaj treve për zotërimin e Apollonisë.Në vitin

213 Atintania,pra edhe Bylisi ,u pushtuan nga Filipi V i Maqedonisë ,i cili e përdori

territorin bylin si një bazë për të sulmuar romakët në Apolloni. Sipas historianit romak

Tit Livit,konsulli Paul Emili,para se të sulmontë Epirin,dërgoi të birin,Kuint

Maksimin,me një pjesë të ushtrisë për të plaçkitur ilirët që kishin përkrahur në luftë

Perseun dhe dha urdhër të takoheshin me të në Orik.Këta ilirë ishin padyshim bolinë,sic

dëshmojnë gourmët ë shkatërrimevë të tmerrshmë të Gurëzezë,Margëlliç e Klos.Ka

mundësi që në këtë fushatë të jetë shkatërruar pjesërisht edhe Bylisi.Vetë Paul Emili pasi

shkatërroi shtatëdhjetë qytete në Molosi,iu drejtua Antintaniesë,ku dogji Antigonenë.Për

më se një shekull,pas ngjarjeve tragjikë të vitit 167, burimet e shkruara heshtin mbi fatin

e Bylisit e të bylinëve.Të dhëna arkeologjike dëshmojnë se pjesa më e madhe e qendrave

byline u braktis pas asaj katastrofe dhe vetëm Bylisi u rindërtua3.

3 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane

11

Më pas Romakët i njohën statusin e koinonit vetëm qytetit,i cili vazhdoi të priste

monedhat e veta prej bronzi,por me ndryshimin që në vend të mbishkrimit bylionon,mbi

keto monedha shënohej vetëm Bylis.Bylinët dalin përsëri në dritën e historisë në një letër

të Ciceronit ,nga e cila del se në vitin 54 p.Kr. koinoni i tyre ishte në konflikt me

prokonsullin e Ilirisë,L.Kuleolin. I fundit që përmend Koinonin e Bylinëve nën emrin

Bylliake,është gjeografi i periudhës së Augustit,Straboni.Kthimi i Bylisit në koloni

romake është i lidhur me vitet e para të sundimit të Augustit.

Kjo dëshmohet nga disa mbishkrime latine të gjetura në Bylis,që e cilësojnë qytetitn si

Colonia Iulia Augusta,si dhe nga cilësimi koloni që i bëhet Bylisit nga Plini.Përzgjedhja e

Bylisit për vendosjen e një kolonie veteranësh romakë lidhet kryesisht me pozitën

strategjike të qytetit në rrugën që lidhte Apolloninë me Epirin dhe Maqedoninë përmes

luginës së Aosit.Megjithatë historianët romakë heshtin për Bylisin e kësaj

periudhë,gërmime arkeologjike dëshmojnë një lulëzim të jetës në qytet.Muret rrethuese u

rimëkëmbën si shenje e forcës dhe e statusit romak të qytetit.U rindërtuan teatri dhe

stoat,si dhe u ngritën monumente të tjera.Banesë luksoze të shtruara me mozaikë

dëshmonin pasurimin e qytëtarëve të rinj,që ishin kryesisht veteranë romak.

Jashtë Bylisit ,në territoret ku dikur vepronte Koinoni Bylin,në shek.I p.Kr. ndërmjet një

numri të madh ngulimesh të vogla,mund të veçohen dy prej tyre në luginën e Vjosës,në

fshatin Qesarat dhe Kute,dhe i treti në fshatin Kraps.Në Qesarat gjetja e skulpturave të

rrumbullakta dhe arkitektonike,mozaikëve polikromë,gjurmë të banesave të shtrira në një

sipërfaqë të madhe nga bregu i lumit për gjatë gjithë spati,tregon për një qendër të

rëndësishme në këtë periudhë dhe që ka vazhduar deri në shek.VI m.Kr. me një kishë të

madhe paleokristiane.

Në fushën e Kutes,aty ku ajo bashkohet me strati e lumit Vjosë,dëshmohen fragmentët e

mureve të lashtë:një termë e madhe e zbuluar gjatë punimeve bujqësore,dy urave,apo

konturët e një monumenti që ngjason më një kishe paleokristiane,të shpërndara në një

sipërfaqe të konsiderueshme,një një vendosje që të kujton Adrianopolin4.

4 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane

12

Në fshatin Kraps,në tarracën e majtë të lumit Gjanicë në vendin e quajtur Shkallë,është

dëshmuar një vilë e fortifikuar më sipërfaqe 60m x 40 m,një kishtë paleokristiane dhe

qeramikë e shumtë e shpërndare në një sipërfaqe prej disa hektarë.Dy diga për vaditje të

ndërtuara në këtë lumë e dallojnë atë nga vendbanimet e tjera.Duhet të presim shek.V

m.Kr. për ta ndeshur përsëri Bylisin në burimet antike.

Në vitin 431,peshkopi Feliks i Apollonisë dhe i Bylisit mori pjesë në koncilin e Efesit

krahas peshkopëve të Dyrrahut e të Shkodrës,si përfaqësues të provincës së Epirit të

Ri.Në vitin 458 Bylisi kishte një peshkop të vetin të ndryshëm nga ai i Apollonisë ,gjë që

dëshmon se qyteti ishte bërë një nga qendrat peshkopale të Epirit të Ri,krahas

Dyrrahut,Apollonisë,Aulonës,Skampinit e Lyhnidit.

Gjithashtu,gjatë sundimit të perandorit Justinian(527-565),Bylisi përmendet edhe si një

nga qytetet kryesore të provincës së Epirit të Ri,në një listë të përpiluar nga

Hierokli.Mungesën e të dhënave të historianëve gjatë Antikitetit të Vonë kanë filluar ta

plotësojnë gërmimet arkeologjike. Nga to del së Bylisi ka pësuar të njëjtin fat si dhe

qytetet e tjera në dy anët e Jonit gjatë inkursionëve të fundit të vizigotëve,duke u

shndërruar në një gërmadhë. Monedhat e Valentinianit II,të prera gjatë periudhës 383-

392,të zbuluara në shtresën e depozituar nga shkatërrimi,do të jepnin një datë më të

përafërt për këtë ngjarje.Këto shkatërrime sollën me vete dhe një prishje të strukturës së

vjetër të popullsisë brenda qytetit.

Përveç popullsisë së zonave fshatare dhe atyre të ardhura nga larg,nuk ka dyshim se

Bylisi tërhoqi dhe një pjesë të popullsisë që braktisi Apolloninë,pas të njëjtit fat që edhe

ai qytet pësoi nga vizigotët,si dhe të rënies së fuqësi ekonomike pas zhvendosjes së lumit

Aos më në jug e prishjes së stele lumorë të qytetit.

Duke filluar me sundimin e Teodosit II(408-450)Bylisi filloi të rindërtohej,por duke mos

respektuar më sistemin e vjetër urbanistik.Së pari u rindërtuan muret rrethuese të

qytetit,të cilat ishin rrënuar në kohën e paqes së gjatë romake.Që nga gjysma e parë e

shek.V u ndërtuan njëra pas tjetre një numër i madh kishash brenda dhe jashtë murit

rrethues,duke e radhitur Bylisin në grupin e qyteteve të rëndësishme përsa i përket

trashgimisë së monumentëve paleokristiane.Kisha u bë pronare e madhe,së pari në

13

qytet,dhe më vonë gjatë gjysmës së parë të shek.VI,edhe në territoret ku dikur banonin

bolinë,ku janë identifikuar deri tani më shumë së njëzet kisha.

Amfora të lyera me bitum,të gjetura me shumicë gjatë gërmimeve të bëra në

Bylis,dëshmojnë për një vazhdimësi të traditës në prodhimet e poçërisë edhe gjatë

antikitatit të vonë.Zbulimi i katër mbishkrimeve më përmbajtje ndërtimore në rrënojat e

bazilikës së Ballshit dhe i një të pesti në Bylis,jo vetëm pasurojnë historinë e Bylisit,por

konfirmojnë më së miri veprën Dë aëdificiis (mbi ndërtimet) të Prokopit të Cezaresë,ku

behët fjalë për ndërtimet e bëra nga perandori Justinian I.Bylisi pas shkatërrimeve që

pësoi në vitët 547-551 u rindërtua dukë lënë jashtë rreth një të tretën e sipërfaqës së

dikurshme të qytetit. Edhe pse qyteti u fortifikua,gjysma e dytë e shek,VI m.Kr. ishte nje

periudhë rënieje,ndërsa një shkatërrim i dytë nga sllavët në vitin 586 bëri që Bylisi të

braktisej përfundimisht.Nga kjo kohë duket se vjen edhe toponimia sllave gradishtë,siç

quhet nga vendësit kodra e Bylisit.Pas kësaj selia e peshkopatës u shpërngul në Ballsh,ku

që para mesit të shek.VI ishte ndërtuar një bazilikë kristiane.Qendra e re trashëgoi emrin

e qytetit të vjetër,i cili gjatë shekujve u trasformua nga Byllis në Ballis dhe së fundi në

Ballsh.Përkthimi i tij në dokumentet mesjetarë,si Kefalenia apo Glavinica,dëshmon se

kuptimi i emrit Byllis shpjegohet me shqipen ballë,pra kryevend.Rrënojat e qytetit më pas

shërbyen si gurë për ndërtimët mesjëtare të krahinës dhe pranë tij të paktën që nga

shekulli XIII ka hedhur themelet fshati Hekal.

1.3 Historiku i Kërkimeve arkeologjike5

I pari që identifikoi Bylisin në rrënojat e Gradishtes së Hekalit ishte udhëtari anglez

Holland.Në librin e tij “Travels in thë Ionian Islës,Albania,Thëssaly,Macëdonia”

(Udhëtime në ishujt Jonianë,Shqipëri,Thesali,Maqedoni),botuar në Londër më 1815 ,ai

përshkruan muret rrethuese të qytetit,duke dalluar dy periudha të ndryshme ndërtimi.Ai

pa edhe gjurmë të ndërtimeve publike të zbukuruara dikur me kolona,por zbulimi më i

5 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane

14

rëndësishëm ishte një mbishkrim latin i skalitur në shkëmbinjtë e anës jugore.Në të

njëjtën kohë rrënojat e Bylisit kishin tërhequr vemendjen e konsullit francez pranë Ali

Pashë në Janinë,Pukevil.Në librin “Voyagë dans la Grécë”( Udhëtim në Greqi), i , 1820,

ai përshkruan muret rrethuese,teatrin ,si dhe lexon emrin e Bylisit në mbishkrimin e

Lolianit në shkëmbinjtë jugorë të qytetit.Epigrafisti francez De Klobri (Claubry) ,që e

vizitoi Bylisin më 1850,e përforcoi identifikimin e qytetit antik nëpërmjet një leximi të

saktë të mbishkrimit të Lolianit,si dhe vërtëtoi vëzhgimin e Pukevilit për teatrin.Një

francëz tjetër,Isambert,botoi vrojtimet e tij mbi muret rrethuese ,teatrin dhe mbishkrimin

shkëmbor të Bylisit në librin e tij “Orient.Gréce et Turquie”, Parsi,1881.Arkeologu i parë

që botoi të dhënat shkencore mbi Bylisin ishte austriaku Paç në librin “Sandschak Berat

in Albanien”(Sanxhaku i Beratit në Shqipëri),botuar në Vjenë më 1904.Përveç

monumentëve të vëzhguara nga paraardhësit e tij ai botoi një sërë mbishkrimesh e

skulpturash,si dhe një katalog të monedhave byline.Gjatë Luftës I Botërore,në dimrin e

viteve 1917-1918,zhvilloi gërmimet e para arkeologjike në Bylis austriaku

K.Prashniker.Duke përdorur një kompani ushtarësh ai zbuloi pjësë të murit rrethues,një

pjesë nga stoa e madhë si dhe një kënd të teatrit.Ai botoi edhe disa mbishkrime e

skulptura të panjohura më parë.Këto zbulimë tërhoqën vëmendjen e arkeologëve të

tjerë,si N.Hammond,L.Ugolini,C.Sestieri,etj.,të cilët botuan të dhëna të rëja nga kërkimet

sipërfaqësore në Bylis.Në verën e vitit 1978,nga Qendra e Kërkimeve Arkeologjike të

Akademisë së Shkencave të Shqipërisë,u organizua në Bylis një ëkspeditë arkeologjike e

drejtuar nga N.Ceka dhe S.Muçaj,me asistimin e një grupi restaurimi të Institutit të

Monumentëve nën drejtimin e L.Papajanit.Ky ekip vazhdoi punimet deri në verën e vitit

1991,duke u përqendruar kryesisht në agoranë e qytetit,ku u zbuluan teatri(1978-

1981),stadiumi (1981),stoa e madhe (1984-1986),stoa e teatrit(1985),hyrja e agorasë me

ambientët publikë pranë saj(1987),stera nën stadium(1987),gimnazi(1989).Ndërkohë u

zbulua pjesa më e madhe e hyrjeve të murit antik ilir e atij bizantin,si dhe u gërmuan

pjesë të nekropolit antik pranë këtyre hyrjeve.Një fushë tjetër të kërkimeve përbënte

urbanistika dhe banesat nëpërmjet zbulimit të banesës A(1979) në anën lindore, të asaj B

(1990-1991) në anën përendimore ,si dhe të rrugëve kryesore të anës lindore.Një fushë të

rëndësishme të kërkimeve në Bylis paraqiste qytetit bizantin,kryesisht nëpërmjet

gërmimit të bazilikave paleokristiane.Në vitin 1980 u zbulua bazilika A,e ngritur mbi

15

rrenojat e stoas së madhe.Zbulimi i bazilikës B,që kishtë qenë edhe katëdralja e qytetit

nisi më 1984 dhe zgjati,me ndërprerje,deri më 2003.Më 1989,u zbulua bazilika C,në

pjesën veriperëndimore të agorasë,si dhe një banjë bizantine e ndërtuar pranë sterës së

stadiumit në periudhën e sundimit të Justinianit.Një bazilikë e katërt,e emërtuar D,u

zbulua jashtë rrethimit bizantin,në anën veriore të qytetit antik (1990).Në vitin 1991 filloj

gërmimi edhe në bazilikën E,në jug të banesës A. Objekt i gërmimeve u bënë edhe muret

rrethuese të periudhes bizantine,si dhe banesat e së njëjtës kohë.Pas një ndërprerje

disavjeçare,gërmimet arkeologjike rinisën në Bylis më 1999 me një ekspeditë shqiptare-

franceze të drejtuar nga S.Muçaj dhe J.P.Sodini ,dhe duke filluar nga 2003,nga S.Muçaj

dhe P.Chëvaliër.Gërmimet u përqendruan në zbulimin e plotë të bazilikës B,kompleksin

peshkopal,si dhe në vlerësimin e monumentëve të përiudhës bizantine6.

1.4 Thesari Arkeologjik i Bylisit dhe i qendrave byline

Portret i perandorit Hadrian

Koka prej mermeri të bardhë është gjetur gjatë gërmimeve të një banesë të thjeshtë në

veri të banesës B,ku sigurisht ka qenë sjellë nga agoraja e qytetit.Ajo ka qenë pjesë e një

shtatoreje në madhësinë natyrore ,kushtuar perandorit Hadrian (117-138 m.Kr.) .Koka

,mjaft e ngjashme me një portret të perandorit të gjetur në Apolloni,ka qenë punuar nga

një artist i mirë dhe është realizuar sipas tipit zyrtar,i cili e paraqet perandorin në një

pamje të qetë,me tipare të rregullta të tipit grek dhe vështrim të ngulur larg.Punimi i qafës

dëshmon se koka ka qenë montuar në një shtat mermeri.Ruhet në Muzeun Arkeologjik të

Tiranës.

Skllavi mbi altar(lartësia 0,95 cm)

Altari i Dionisit ishte një element i pandashëm i teatrit antik,sepse aty kryheshin

ceremonitë për nder të perëndisë së çdo hapje të sezonit teatral.Në Bylis mbi këtë altar 6 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane

16

është paraqitur një aktor komik,i cili luan rolin e një skllavi të ndjekur nga i zoti i

zemëruar.Sipas zakonit të lashtë,për t’i shpëtuar ndëshkimit,skllavi mund të strehohej në

një vend nën mbrojtjen e perëndive,në këtë rast në teatrin e Dionisit.Për më tëpër,aktori i

Bylisit që ka në fytyrë një maskë komike ,e sfidon të zotin me një gjest të turpshëm.Pjesa

e poshtme e altarit ka qenë punuar për t’u futur në dyshemenë e orkestrës së

teatrit.Skulptura është punuar me shumë mjeshtëri në gur gelqëror nga një artist vendës.I

takon kohës së ndërtimit të teatrit,në çerekun e dytë të shek.III p.Kr. Ruhet në Muzeun

Arkeologjik të Tiranës.

Terrakotë e Afërditës (lartësia 44,5 cm)

Është gjetur gjatë gërmimit të një banesë në qytetin bylin të Margëlliçit,por ka qenë

prodhuar në Apolloni.Më trajtimin e përsosur artistik dhe përmasat e mëdha përbën një

vepër të mirëfilltë arti të shek.III p.Kr. Perëndesha e dashurisë është paraqitur më këmbë,

e veshur me një pëplos të lidhur nën gjoks dhe një himation që mbështillet me pala të

rënda para këmbëve.Bukuria e fytyrës theksohet nga kurora e lartë e zbukurar me lule,që

e cilëson si Afërdita Antheia (e luleve të pranverës).Gërshetat lëshohen mbi supet dhe

gjoksin gjysem të zbulurar në mënyrë provokuese.Pjesë të terrakotës kanë qenë të lyera

me bojra ajri,qielli dhe të kuqe.Ruhet në Muzeun Arkeologjik të Tiranës.

Hallkoma e balaitëve (lartësia 38 cm)

Vjen nga territori i bylinëve ,por vendi i saktë i gjetjes nuk dihet.Tabela prej bronzi ka

qenë ekspozuar dikur në një shesh të qendrës së Koinonit të Balaitëve,ndoshta qyteti ilir i

Gurzezës pranë Cakranit.Mbishkrimi në greqishten e lashtë përkthehet:”Kur ishte prytan

Bion Kleigenea,në muajin Psidreos,ditën e tetëmbëdhjetë ,tamiasi Aristen Eksakiu i

raportori pleqësise dhe eklesinë ,madje edhe më shumë,iu duk e drejtë balaitëve që të

kurorëzonin peripolarhun Aristen Parmeni me kurore të artë prej pesë hrysë për mëritat e

tij.Edhe peripolarhu Aristen Parmeni,duke falenderuar balaitët për privilëgjët që i dhanë

atij, e kurorëzuan koinonin e balaitëve me të njejtën kurorë.E gjykuan të drejtë balaitët,që

vendimi të gdhendët në pllakë bronzi dhe të vendoset në një vend të dukshëm,për

mirësitë e bëra më parë prej tij.Të jenë pjesëtarë të të drejtave të përgjithshme edhe

fëmijët.Të behën pjesëtarë të të drejtavë edhe gramatejtë Parmen Teisarhu dhe Bul

17

Abai”.Pllaka ka qenë shkruar në gjysmën e parë të shek.II p.Kr. dhe është një dekret i

perbashkët i mbledhjes së popullit dhe i pleqërisë së Koinonit të Balaitëve..Ruhet në

Muzeun Arkeologjik të Tiranës.

Mbishkrimet e Viktorinit

Në manastirin e Shën Mërisë Ballsh janë gjetur katër mbishkrime të gdhendura në blloqe

gëlqerorë: i pari,gjatë Luftës së Parë Botërore (ka humbur),dhe tri të tjërat në gërmimet e

vitit 1983.Ato janë shkruar në vargje duke i thurur lëvdata perandorit Justinian dhe

Viktorinit:”O i huaj,mos e shmang vështrimin nga bukuria e Bylisit,muret rrethuese të të

cilit,dikur të rrënuara,i rindërtoi Viktorini guximtar” .“ Nuk ankohem më për

barbarët,nuk u frikësohem më,sepse gjeta te Viktorini i Madh,një njëri që më ndërtoi me

duart e tij”. Të gjitha këto mbishkrime vijnë nga qyteti i Bylisit dhe ka mundësi që

blloqet më mbishkrime të kenë qenë vendosur dikur në murin e ri pranë portës nr.6. Tri

prej tyre ruhen në Muzeun Arkeologjik të Tiranës.

Stelë Varri

Pllaka prej guri gëlqeror të Karaburunit zbukuronte dikur një varr të shek.III p.Kr. pranë

qytetit ilir të Gurëzezës .Sipas një parimi të njohur të artit antik,në të nuk paraqitet

drejtpërdrejt i vdekuri,por marrëdhëniet e të gjallëve me botën e përtejvarrit.Dy gra

pregatitne për një ceremoni në varrezë,në një ditë përkujtimore,që do të përkonte me atë

të Rushajave.Varreza kuptohet simbolikisht nga hermet e dy personave me mjekër-dy

antarë të vdekur të familjes.Gruaja nga e djathta merr një ushqim,ndoshta grurë të

zier,nga një enë,të cilën e mban një skllav.Përballë saj,një grua tjetër mban në dorë një

pëllumb,të cilin e ka nxjerrë nga kafazi dhe që do ta lëshojë në fluturim,si simbol të

shpirtit.Relievi ka qenë realizuar nga një mjështër apolloniat,por ceremonia është

ilire.Veshjet e grave dhe prezenca e skllavit dëshmojnë për një shtresë të lartë shoqërore

të porositësve të relievit.

Prytaneoni

Prytaneoni është një monument me përmasa 20,10 x 5,80 m dëshmi i rëndësisë së

tij.Gjetja në të gjatë gërmimit e një mbishkrimi të shek.III.p.Kr. që i kushtohej Artemisit

18

në kohën e prytanit me emrin ilir Triteutas mund të jëtë dëshmi e kohës së ndërtimit të

prytaneonit që padyshim përbënte një nga monumentet më të hershme të agorasë lidhur

me destinacionin specifik të tij.Në fakt prytaneoni duhet të ketë vazhduar mbi arsenal

pasi është në një drejtim më të dhe kollonat që mbanin pjesën e sipërme të arsenalit.Në

këtë rast do të kishim një monument më gjatësi të përgjithshme 38,30 m dhe me sipërfaqe

rreth 230 m2

Altar

Është një monument katërkëndësh me përmasa 7 x 5,88 m ( sipërfaqe 41m2 ) i vendosur

në mes të sheshit të agorasë.Mendohet se kemi të bëjmë me një altar të perandorit August

në kohën që qyteti kishte statusin e një kolonie romake (Colonia Julia Augusta)ç’ka e

daton monumentin në fund të shek.I.p.Kr.

Monedhat

Simbolet e monedhave byline ishin krejt të ndryshme nga ato të Apolonisë,duke synuar

që t’i konkuronin ato në tregun lokal.Monedha kryesore kishte në faqe Zeusin,si perëndi

kryesore,ndërsa në shpinë një bri të mbushur më fruta,rreth të cilit rrotullohet një

gjarpër,si simbol i pjellorisë së tokës.Një monedhë e dytë paraqet kokën e

Neoptolemit,themeluesit legjendar të Bylisit,ndërsa në shpinë ka topazin ,si simbol të

Herakliut,apo shqiponjën e rrufenë-simbolë të Zeusit.Një tip i tretë monedhë ka në faqe

kokën ë një nymfë,ndërsa në shpinë paraqet zjarrin e nymfeut të famshëm,i cili,sipas

Plinit,gjendej në kufirin ndërmjet Apollonisë dhe bylinëve e amantëve barbarë.

Mbishkrimi i Mark Lolianit

Nga porta nr.5,një rrugë tërthore faqes së kodrës të çon për në fshatin Klos,ku gjenden

rrënojat e një qyteti të hershëm bylin,ndoshta Nikaies.Rruga kalon poshtë shkëmbinjve të

thiktë,ku ka qënë gdhendur një mbishkrim i madh latin .Ai pati tërhequr,që herët

,vëmendjen e udhëtarëve dhe studiuesve të huaj,si Holand,Pukevil,Klobri,etj. Faqja e

shkëmbit ka qenë rrafshuar në formën e një tabula ansata,me përmasa 2.03 m x 3.05

m.Mbishkrimi është shkruar me rreshta të pabarabartë,të cilët vijnë dukë u zvogëluar në

fund.Mbishkrimi ka qënë skalitur në emër të qytetarit romak të Bylisit,Mark Loliani,i cili

19

pati shërbyer në ushtrinë romake.Më tej tregohet se me dekret të dekurionëve dhe me

shpenzimet e veta ai pati ndërtuar një rrugë për karroca,e cila të conte nga kolonia e

Bylisit për në Astacia,duke kaluar në vende të thyera e të rrezikshme dhe duke kapërcyer

në një urë lumin Argias.Ende nuk janë dëshmuar gjurmë të kësaj rrugë dhe as të urës që

përmend mbishkrimin.Si rrjedhim nuk e dimë ende nëse rruga dilte nga porta nr.5 dhe

kalonte pikërisht poshtë mbishkrimit,për të kaluar përroin e Povlës që do të ishte

Argias,ndërsa Astacia do të ishtëe Mallakastra e Sipërme.

1.4-Jeta ekonomike,shoqërore dhe politike në shek.IV-I

Fizionomia e plotë e qytetit ilir formohet në fund të shekullit IV si dhe në dhjetëvjecarët e

parë të shek.III p.e sonë.Në fushën ekonomike-shoqërore karakterizohet nga prodhimi

zejtar i mallrave,shkëmbimi monetarë dhe ekzistenca e klasave.Këto janë faktorët që

përcaktojnë drejtimet kryesore të zhvillimit të kulturës materiale ilire.Në qytetet ilire

kemi një ndarje të zonave sipas funksionit duke i dhënë prioritet asaj të godinave

shoqërore,sic është portiku dhe teatri në Bylis,teatri në Klos,të cilët zenë vendin më në

dukje të qytetit.Ngritjen e mureve rrethuese e ka pasuar një periudhë ndërtimesh me

karakter shoqëror nga të cilat njohim për shëk.IV-III p.e.sonë ,teatrin ëeBylisit,stadiumin

e Amantias,portikun e Dimalit.Në përmbushjen e nevojave të reja të komunitetit

qytetar,arkitektura mori një karakter të qartë shoqëror.Karakteri klasor i saj shfaqet në

ndërtimin e kultit dhe varreve monumentalë.Elementët teknikë dhe format arkitektonike

janë të përbashkëta për qytetet ilire7.

Përbërja shoqërore e popullsisë së qyteteve ilire është heterogjene.Ajo është formuar

historikisht në bazë të mohimit të lidhjeve fisnore dhe njeh vetëm një forcë kohezioni,atë

të ekonomisë.Koncepti qytetar i lidhjeve shoqërore i bazuar në marrrdhëniet e reja

ekonomike shënonte njëkohësisht fundin e organizimit fisnor.Me fjalën gens,e cila

përdoret shpesh nga autorët antikë,duhet të kuptojmë bashkësi etnografikë,,të cilat lidhen

7 Ceka Neritan,”Studime historike”,1975

20

nga territori i përcaktuar gjeografik brenda të cilit veprojnë kryesisht marrdhëniet

ekonomike.Qendrën e këtij territori e përbën qyteti më i fuqishëm nga pikëpamja

ekonomike,në funksion të të cilit janë dhe qendrat më të vogla qytetare.Një nga këto

qytete kryesore të fuqishme ishte dhe Bylisi.

Qytetet e mëdha dallohen për një prodhim zejtar shumë-degësh,ndërsa qendrat më të

vogla zhvillojnë një degë të vetmë apo ndërmjetsimin në shkëmbimin tregtar. Punishte të

shumta metalesh funksiononin në çdo qytet. Mbeturinat e farkaeë, zgjyrat, të cilat janë

ndër gjetjët ë zakonshme në trojet ë këtyre qyteteve, dëshmojnë qartë për këtë. Pasuritë

minerale të Ilirisë së Jugut, veçanërisht ato të bakrit dhe të hekurit u siguronin atyre lëndë

të parë të bollshme. Në këto punishte farkëtoheshin veglat e punës, armët dhe punoheshin

stolitë e enët metalike që u nevojiteshin qytetarëve dhe banorëve të rretheve, në jetën e

tyre të përditshme. Gjetja me shumicë e këtyre sendeve në qytetet dhe në varrezat e kësaj

kohe dëshmon për karakterin intensiv të prodhimit zejtar dhe për konsumin e gjerë të

këtyre mallrave.Në qytete kishte edhe punishte zejesh të tjëra si ato për regjjen e

lëkurave, punimin e veshmbathjes, endjen dhe thurjen e rrobave etj. Një nga zejet më të

rëndësishme ishte ajo e gurdhendësvë, të cilët angazhoheshin në ndërtimet monumentale

të qytetit, si në ndërtimin e mureve rrethuese të qytetit, në godinat shoqërore, në ngritjen

e varreve monumentalë etj. Veprimtaria e grupeve të specializuara të gurdhendësve

provohet nga guroret e zbuluara në Selcë të Poshtme, Bylis, Amantia, në shkallët e

Konispolit etj. Zhvillim të dukshëm mori edhe zejtaria e prodhimeve qeramike. Enët prej

balte që dilnin tani nga punishtet e qyteteve ishin të punuara kryesisht me çarkun e

poçarit, kurse sasia e atyre të punuara më dorë është tepër e kufizuar. Në qytetin e Bylisit

kryenin aktivitetin e tyre dhe punishte të prodhimit të kandilave,filialë të firmavë të

njohura Felix dhe Fortis Një fazë të re në shkëmbimin e mallrave e përbën futja e

monedhës prej bronxi në kalimin nga shek. IV dhe në shek.II p.e.sonë.Kjo lidhet pikërisht

më fuqizimin e qytetevë ilire dhe me krijimin e një tregu të garantuar në kuadrin e shtetit

ilir.Gjatë shek.III kemi prerjen e monedhave prej bronxi me emrin

Bylis,Amantia,Lisi,Olympe dhe Skodra.Të shoqëruara edhe me monedhat prej argjendi të

Dyrrahut dhe Apolonisë ato gjendeshin edhe në zonat e thella fshatare.Në shek.IV kishte

përhapje kryesisht monedha prej argjendi,ndërsa në shek III-I mbisundojnë monedhat

prej bronxi,gjë që tregon zhvillimin e tregut të brendshëm dhe shkëmbimeve me

21

pakicë.Qarkullimi monetar në Ilirinë e Jugut nxjerr në pah luftën ekonomikë në tregun

ilir.Në bazë të shpërndarjes së monedhave prej bronxi mund të vecohet lehtë zona ku

zotërojnë marrdhëniet tregtare me Dyrrahun,e cila shtrihet nga liqeni Shkodrës deri në

bregun e majtë të Shkumbint.Nga bregu i majtë i Shkumbinit deri në Vjosë shtrihet sfera

e marrdhënieve me Apoloninë.Qytetet ilire mundoheshin të siguronin zonat e veprimit të

monedhave të tyre duke i hapur luftë monedhës së huaj,si në Bylis,Amantia, apo duke

celur rrugën nëpërmjet unifikimit të simboleve.Në Bylis ku lufta për të siguruar

prioritetin ekonomik ishte më ë hapur kemi një rradhë simbolesh të lidhura me

traditën,sic është heroi lokal,nymphet dhe zjarri i nymfeut.

Kushti për zhvillimin urbanistik ishte lëvizja nga qëndrat fisnore drejt burimeve

ekonomike.Një gjë e ngjashme ndodhi edhe në Bylis,i cili kërkonte kushte më të mira

zgjerimi dhe daljen nga një pozitë e izoluar.Fizionomia urbanistike e qëndrave qytetare

reflekton rolin e tyre ekonomik,që në vështrimin e parë ajo përcaktohet nga muret

rrethuese.Muret e fuqishme të Bylisit presupozojnë ,jo vetëm mundësi të gjëra financiare

të komunave qytetare,por edhe një potencial teknik.Planimetria e Bylisit me numrin e

madhë të hyrjeve favorizuan lëvizjet e shpeshta të nevojshme për zhvillimin e aktivitetit

ekonomik.

Fuqizimi ekonomik i qyteteve shoqërohej me një prirje të shtresave të pasura qytetare për

të marrë pjesë në drejtimin e shtetit ilir,për të siguruar autonominë.Rezultati ishte lindja e

lidhjeve territoriale politike ku bashkoheshin disa qëndra qytetare me territoret e tyre

fshatare,që përbënin një krahinë gjeografike.Si qendër ishte qyteti më i fuqishëm që i

jepte edhe emrin njësisë politike.Për bylinët kemi emrin e saktë koinon.Shtrirja e këtij

koinoni përcaktohet në bazë të kufijve gjeografikë të pellgut të Mallakastrës.Në territorin

e Bylinëve përvec Bylisit kishte edhe një numër qytetesh si Niakia,Margëllici dhe

Gurëzeza. Koinoni kishte organe që zgjidheshin çdo vit nga eklesia ose mbledhja e

përgjithshme. Prej saj dilte këshilli legjislativ ose buleja, si dhe organi përfaqësues i

njësive i përbërë nga damiorgët. Zbatimi i vendimeve bëhej nga një kolegj nëpunësish, të

quajtur prytanë që zgjidheshin çdo vit, të shoqëruar nga një sekretar. Në krye të koinonit

qëndronte strategu. Në koinonin e bylinëve strategu ishte një nëpunës ushtarak që

shoqërohej në këtë funksion edhe nga hiparku, komandanti i kalorsisë. Pastaj vinin me

22

radhë nëpunësit e ngarkuar me edukimin e rinisë (gymnasiarkët), me organizimin e

festave dhe të garave sportive (epimeletët), me drejtimin e rojeve (toksarkët,

peripolarkët).

Në fundin e periudhës së bronxit territoret jugore ilire u angazhuan në lidhje të ngushta

,të gjithanshme me Greqinë,që përfaqsonte atëhere vendin e një sistemi të përparuar

shoqëror.Në qëndër të këtij procesi qëndronte shthurja e vazhdueshme e rendit fisnor në

popullsinë ilire dhe vendosja aty e rendit skllavopronar.Këto lidhje shërbyen si katalizator

për shpejtimin e zhvillimit të brendshëm ekonomik shoqëror të ilirëve8. Roli që luante

Bylisi si qendër e rëndësishme ekonomike bëri që të zinte vend në hartën e gjeografit

Aleksandrin në shek.II m.Kr., Plotemeut,krahas qyteteve të vjetra,si

Dyrrahu,Apollonia,Amantia,por edhe qendrave të reja ,si Albanopolisi,Skampini e

Aulona.

8 Ceka Neritan,”Studime historike”,1975

23

KAPITULLI II

2.1 Urbanistika e Bylisit

Bylisi përbën nje nga shembujt me tipike te qyteteve pa akropol që vendeosen mbi një

pllaje kodre. Ndërtimi i Bylisit,si një inisiative e Koinonit te Bylinëve,kishte parashikuar

jo vetëm krijimin e nje fotifikimi te sigurt,por edhe sigurimin e nje jete normale te

banoreve te tij.Që ne planin fillestar ishin percaktuar tri zona kryesore brenda mureve

rrethuese .Në qendrer te anes jugore,ne pjesen me te larte dhe piktoreske,ishte percaktuar

hapesira publike e quajtur agora.E gjithë pjesa juglindore e qytetit ishte rezervuar per

strehimin e banoreve te fshatrave dhe te pasurise së tyre ne rast lufte.Ky ishte euhorion,ku

gjate gjithe ekzistences se qytetit nuk u ndertua kurre asnje banese.Pjesa tjeter,qe

perbente rreth dy të tretat e siperfaqes se qytetit,perbente zonen e banuar.Popullimi i

Bylisit dhe formimi i pamjes qytetare te tij zgjati rreth nje shekull,kohe te ne cilen edhe u

mblodhen mjetet financiare dhe u krijua pervoja per ndertime monumentale .Rreth mesit

te shek.III p.Kr. mori formën e plote sistemi urbanistik i Bylisit,i cili nënshtrohej sistemit

hipodamike,pra ndarjes se siperfaqes se qytetit në nje rrjet kudratik rrugesh.Boshtin e

këtij rrjeti e perbenin kater rruge me gjeresi 8.30m ,qe kalonin ne drejtim veri-jug 134m

larg njera-tjetres,te quajtura plateia.Ato nderpriteshin cdo 69m nga rruge terthore me

gjeresi 6.60m ,duke krijuar insula,pra ishuj kuadratike,te ndare fillimisht ne tere parcela

banimi.Midis dy rreshtave te banesave kalonte nje rrugice e vogel,shpesh e shkallezuar,qe

sherbente edhe për kalimin e ujrave te shirave.Plateia C,që kalonte ne kurrizin e kodres se

Bylisit ,ndante zonen e banuar pres asaj te agorase,e cila kishte nje siperfaqe te barabarte

me tri insula (rreth 4 ha). Agoraja ka formen e nje katerkendeshi te rregullt,tipike per

agorate e qyteteve te Magna Grecias(Italia e Jugut).Monumentet ishin vendosur ne dy

rrafsha me lartesi te ndryshme,te cilat lidheshin nepermjet shkalleve te stadiumit dhe te

teatrit.Hapesira e agorase ndahej nga qyteti ndermjet nje muri dekorativ nga ana e veriut

dhe nga muret e stoas ëe madhe.Dy hyrje monumentale lejonin futjen e qytetarve nga ky

krah,ndersa nga ana jugore hyrja behej nga porta nr.5 e qytetit.Prej këtu hynin banoret e

fshatrave,sepse agoraja i perkiste te gjithe qytetareve te koinonit.Për këte qellim edhe

24

arkitekti e kishte vendosur agorane ne ane te qytetit ,ne menyre qe ardhja dhe largimi i

atyre qe nuk banonin ne qytet te ishte sa me i lehte.Ndërtimi i agorase ka qene realizuat

rreth mesit te shek.III p.Kr. sipas një plani te vetem,qe perfshinte harmonizimin e

vendosjes së teatrit,stoave,stadiumit,gimnazit dhe ndertimeve te tjera publike.Ky ishte

vendi ku beheshin mbledhjet politike dhe ku realizoheshin festat,shfaqjet teatrale,lojrat

sportive dhe ceremonite fetare.Agoraja e ruajti rolin si qender publike e qytetit edhe ne

periudhen e kolonise,kur u trasformua ne forum.Gjate kesaj periudhe u rindertua teatri

dhe u ndertuan disa monumente,siç e deshmojne mbishkrimet latine te kohes se

Augustit,Vespasianit,Hadrianit dhe Antonin Piut.Nga germimet e bera eshte pare se

sistemi urbanistik gjate gjithe periudhes romake deri ne periudhen e shkaterrimeve te

medha te kryera nga gotet ne çerekun e fundit te shek.IV m.Kr. duket se nuk ka pesuar

ndryshime te rendesishme.Me pas qytetit u rindertua gati ne gjithe siperfaqen e tij,por me

nje koncept te ndryshem urbanistik,u braktis sistemi ortogonal dhe ne vend te tij u

ndertuan lagje te vecuara nga njera-tjetra,te grupuara rreth kishave.Per ndertimin e murit

te ri te Viktorinit u perdoren blloqet e gureve nga ndertimet antike,duke shkaterruar

pothuaj te gjitha monumentet e agorase.

2.2 Fortifikimet në Bylis

Vendbanimi i fortifikuar bëhet vendbanimi më karakteristik për ilirët. Tipari më

dallues i ndërtimeve mbrojtëse të kësaj periudhe nga ato paraardhëse, janë

muret e fuqishme të ndërtuara me gurë të mëdhenj të palatuar, që rrethonin

krejt vendbanimin ose pjesët me mbrojtje natyrore më të dobët. Fortifikimet

vendoseshin gjithmonë në pika strategjike,pranë rrugëve natyrore dhe luginave që

përshkojnë territorin e vendit tonë apo të krahinave të tjera të banuara dikur nga

ilirët. Periudha që përfshin shek. V deri në shek. II p.e.r. është quajtur «Periudha

qytetare ilire»9. Ajo lidhet me lindjen dhe zhvillimin e qyteteve ilire dhe

epirote, proces që u arrit në sajë të zhvillimit të brendshëm ekonomik të 9 Karaiskaj Gjerak,“5000 vjet fortifikime në Shqipëri”,shtëpia botuese “8 Nëntori”,1981

25

vendbanimeve të fortifikuara të periudhës së parë të hekurit. Këto ngulime të

reja të fortifikuara, si Bylisi janë krijuar në një periudhë kur ishte e rrezikshme

të qëndroje i pambrojtur jashtë mureve të kalasë. Nga ana tjetër, në pikëpamje

ushtarake, një vendosje e tillë e fortifikimeve e vështirësonte rrethimin nga

kundërshtari dhe të dy fortifikimet mund të ndihmonin në një rast të tillë njëri-

tjetrin me kundërsulme.

Muret rrethuese te Bylisit janë nga më të ruajturat e më madheshtoret ndër fortifikimet

antike ilire.Ne nje gjatesi prej 2250m ato rrethojne nje siperfaqe prej 30 ha,në te cilën

shtrihej qyteti antik.Planimetria e tyre eshte e thjeshte,ne formen e nje trekendeshi,i cili

mbeter i hapur vetëm për rreth 200 m,mbi shkembinjte e pakalueshem te anes jugore.Disa

tani janë zbuluar gjashte porta,qe siguronin levizjen e shpejte te banoreve dhe udhetareve

në qytet.Kalimi përmes tyre kontrollohej nga roje te vendosura ne kullar,qe ngriheshin

mbi harqe me korridoret e hyrjeve.Porta nr.4 ne anen lindore ka pasur pamjen e nje

ndertese te vertete me permasa 10.85 x 8.45m dhe kishte nje lartesi rreth 9m. Në kthesat e

murit rrethues kane qen vendosur pese kulla të tjera,te cilat sherbenin per vendosjen e

rojeve,por edhe forconin qendrueshmerine e mureve.Muret kane nje gjerësi prej 3.50m

dhe ishin punuar prej blloqesh gelqerore te punuara ne fomra katerkendeshe dhe të

vendosura ne rreshta pothuaj te barabarte me lartesi 0,55-0.65 m.Për te kursyer punen

vetem dy faqet e jashtme te murit perbehen prej blloqesh,ndërsa brenda tyra ka nje

mbushje prej guresh te vegjel,qe lidhet nga blloqe terthore me faqet.Lartesia e murit nga

jashte levizte nga 8-9 m,ndersa nga brenda kishte nje shteg rojesh ne lartesine 3,50-5,30

m,pas te cilit ngrihej faqja e jashtme e murit edhe perafersisht 2m.Muri rrethues i Bylisit

ka qene ndertuar ne perafersisht 2m.Muri rrethues i Bylisit ka qene ndertuar ne çerekun e

dyte te shek.IV p.Kr ,qe perben nje periudhe fortifikimesh ne Ilirine e Jugut,si ne

Amantia,Olympe(Mavrore),Parthe(Berat),Persqop prane Petreles,Zgerdhesh prane

Krujes,etj.Një periudhe e dytë ndertimesh u realizuan ne fortifikimet e Bylisit ne kushtet

e luftrave që u zhvilluan ne territorin bylin ndermjet viteve 230-167 p.Kr. Ne kete

periudhe u ndertua oborri i fortifikuar ne anen veriore te qytetit ,per t’i bere balle

goditjeve me mjete luftarake.Për kete qellim u ndetura edhe nje kulle e rrumbullaket me

diameter 9.60 m , me parete te litoboleve,por që edhe mund të mbanin peshen e makinave

gurhedhese te instaluara mbi kulle.Muret rrethuese te Bylisit u ruajten edhe kur qyteti u

26

shnderrua ne koloni romake.Madje ato ishin në këmbe por jo në perdorim edhe ne fillim

te shek.V m.Kr., kur Bylisi u rifortifikua pas shkaterrimeve që pësoi qyteti nga dyndjet e

goteve.Dallohen qartë pjesët e riparuara,ku ishin riperdorur blloqet e rrezuara nga

koha,qe lidheshin me nje llac te dobet.Disa nga hyrjet e vjetra te qytetit u ngushtuan dhe

vetem një hyrje e re eshte hapur ne anen perendimore te qytetit.Fortifikimi i fillimit të

shek.V ndjek jo vetem trasene e fortifikimit ,por respekton tekniken dhe modelet e vjetra

arkitektonike te ndertimit të fazes se pare.Pas shkaterrimeve te viteve 547-551,Justiniani

urdhëroi ndertimin e mureve rrethuese,por jo ne shtrirjen e tyre të

meparshme.Megjithatë,fortifikimi është perseri i fuqishem dhe ka një zgjidhje të re dhe të

studiuar planimetrike.Per ndertimin dhe rindertimin e mureve te Bylisit,sikurse thone

tekstet e mbishkrimeve ,u perkujdes Viktorini.Vepra e tij u krye në dy drejtime:ne

rindertimin e mureve rrethuese,por edhe ne ndertimin ex novo te tyre.Viktorini shfrytezoi

muret e dy fazave të merparshme ne të gjithë anen perendimore dhe jugore

teëqytetit,kurse ne anen veriore dhe lindore ai ndertoi nje mur te ri me trashesi 2,20m ,te

pajisur me kulla trekateshe me lartesi 12m.Si porte kryesore e qytetit mberi porta antike

nr.6,duke riparuar pjeset e rrenuara te saj.Ne raport me Gurzezën,Margelliçin,Cfirin dhe

Rabijen,Bylisi vazhdoi te luaje serisht rolin e tij te vjeter si qender administrative e

krahines.Me nje pozicion qendror në kete zone Bylisi mberi nje qytet i rendesishem per

provincen e Epirit te Ri.Keshtjellat e tjera ishin ne fuksion administrativ dhe ushtarak te

Bylisit,duke ruajtur rruget e kalimit drejt tij.Pasi kalon murin e Viktorinit per ne faqen

lindore te qytetit ,te shfaqen tri nga rruget e qytetit me drejtim lindje-perendim.Te

percaktuara nga muret e banesave ato kane gjeresi 6,40 m -6,60 m te gjera dhe jane larg

njera-tjetres 69 m.Megjithese muret e banesave nuk ruhen mire,mund te dallohen lehte

hyrjet per në to.Ekstremi verior i mureve rrethuese të Bylisit ka qenë pjesa me e

skspozuar ndaj sulmeve te mundshme te armikut.Kjo per arsye te terrenit me të

afrueshem,që jepte mundesi për goditjen e mureve me litobole(makina gurehedhese).Jo

shume kohe pas perfundimit të mureve rrethuese,rreth mesit te shek.IV p.Kr., kur ndjehej

nga afer rreziku maqedon, u perforcua mbrojtja e anes veriore.Per kete qellim,ne pjesen

me te avancuar te mureve,u shtua nje bastion me gjatesi 15,50 m dhe gjeresi 4,95

m.Ndërtimi solid prej blloqesh katerkendeshe jepte mundesi për të vendosur aty

litobole,por edhe për të përballuar goditjet.

27

2.3 Objektet publike në Bylis

Agoraja.Hyrja dhe prytaneioni

Hyrja për në agora korrespondonte me plateian D dhe ka gjerësine e saj prej 8,30 m.Ajo

hapet në një mur dekorativ,prej blloqesh kuadratike të punuara bukur,i cili ndante zonën

e banuar nga hapësira publike.Vizitori gjendej para perspektivës së shkallareve te

stadiumit ne krahun e majte,ndersa ne krahun e djathre kishte nje ndertim me permasa

20,10 x 5,80 m ,te ngritur mbi murin e agorase.Ndertesa ka pasur dy kthina dhe nje hajat

me kolonade druri midis tyre.Mund te mendohet se ka qene prytaneioni,zyra e

funksionarit me te larte ekzekutiv të koinonit.Gjate germimit te monumentit,perpara tij u

gjet bazamenti i një shtatoreje me një mbishkrim latin te kohes se Augustit,sipas të cilit

skulptura ishte ngritur me vendim të dekurioneve dhe nen kujdesin e duumvireve.Aty

prane u gjet edhe nje mbishkrim i shek.III p.Kr, që i kushtohej Artemisit ne kohen e

prytanit me emrin ilir Triteutas.Ne perendim te prytaneionit,por me një disnivel prej 3m,

gjendet nje ambient i mbyllur me permasa 18,20 m x 6,20 m, i ndertuar prapa murit te

agorase.Një dere e hapur ne kete mur te fuste ne kete ambient pa dritare.Një rradhe

kolonash tetekendeshe sherbenin per te mbajtur dyshemene e katit te pare,i cili duhet te

ngrihej mbi rrafshin e agorase.Rindërtimet e mevonshme nuk lejojne te percaktohet

funksioni i sakte i ketij ambienti,por integrimi ne agora deshmon se kishte nje karakter

publik,ndoshta një arsenal per armet.Ambienti ka qenë rindertuar ne fillim te shek.I

m.Kr., duke përdorur një muraturë të tipit opus reticulatum. Bazamenti i tij në formë

katerkendeshe me permasa 5,88 m x 7 m perbehej nga nje berthame prej çakulli e llaçi

dhe nje veshje blloqesh kuadratike te lidhura me shufra hekuri e plumb.Ka mundesi qe te

kete qenë një altar kushtuar perandorit,ndoshta Augustit.Nje numer kolonash dorike e

jonike,te grumbulluara ne kete shesh,vijne nga një monument i ndertuar ne pjesen

perendimore ,ku është zbuluar pjesërisht vetem muri lindor i tij.Nga ky monument vjen

edhe nje arktra me mbishkrimin CAESAR shkruar me shkronja metalike.Disa stele

varresh jane trasportuar aty që nga nekropoli para hyrjes nr.6 .Disa prej tyre kane qene

28

stele te shek .III p.Kr., te riperdorura ne shek.I m.Kr, duke i rrafshuar mbishkrimet e

vjetra dhe duke skalitur të reja10.

Stadiumi dhe stera

Stadiumi i Bylisit paraqet një zgjidhje të veçantë në krahasim me stadiumet në forme

patkoi te qyteteve antike.Per shkak te pershtatjes ndaj terrenit ai ka vetem nje krah,qe

mbeshtetet ne pjerresine e terrenit.Gjithashtu, per shkak te mungeses se vendit kja

shkallare ka gjatesine 134m dhe gjatesia standarte e stadiumit prej rreth 190 m plotesohej

me zgjatjen e pistes perpara teatrit.Veçoria me tipike e stadiumit te Bylisit,qe perben nje

nga krijimet origjinale te arkitekteve vendes,është ndertimi i një stere gjigande uji nen

pisten e krahut verior te tij.Kjo eshte edhe pjesa ku ruhet me mire shkallarja e stadiumit e

ndertuar me blloqe katerkendeshe gelqerore.Ruhen 19 shkalle me lartesi 0,30 m dhe

gjeresi 0,40 m.Në permasa te tilla,ato nuk ofronin vend per uljen e spektatoreve ,te cilet

ishin te detyruar te ndiqnin garat sportive duke qendruar ne kembe.Stera,e cila sherbente

per te mbledhur ujrat e shirave nga shkallarja e stadiumit dhe,me sa duket,nga çatia e

stoas se madhe,ka forme katerkendeshe 50,90m x 4,20m.Ajo nuk eshte germuar ende deri

ne fund,por provat tregojne një thellesi mbi 6m.Ne kete menyre ajo perbente nje

rezervuar te madh uji,qe mbushej gjatë dimrit dhe sherbente per te furnizuar me ujë

qytetaret e shumte,qe mblidheshin në agora gjate veprimtarive politike,festave,shfaqjeve

teatrale,apo garave sportive.Stera mbulohej me një sistem harqesh prej blloqesh

gelqerore,mbi të cilat shtroheshin pllaka guri ne nivelin e pister se stadiumit.Ajo ka qene

pjeserisht e gdhendur ne shkemb,ndersa pjesa tjetër perbehej nga mure me blloqe

katerkendeshe.Per izolimin e ujit,por edhe per ruajtjen nga infiltrimet e papasterta,sfera

ka qene e suvatuar me llaç te perzier me therrmija qeramike.Pjesa jugore e stadiumit

ruhet vetëm ne pak rradhe,por dallohen shkallinat me te ngushta qe sherbenin per levizjen

e spektatoreve.Në nje bllok te rradhes se pare te shkallares ka qene skalitur një

mbishkrim ne gjuhen greke,qe perkthehet:”Kur ishte prytan Aleksomas,Botihu,biri i

Lykiskut,ngriti mbishkrimet per lirimin e tij nga skllaveria,sipas ligjit”.Në këtë pjese të

10 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane

29

stadiumit,gjatë gërmimeve,jane gjetur disa tesera te rrumbullaketa prej bronzi,me

mbishkrimin Byllis,dhe me nje vrime ne mes,per t’u mbajtur te lidhura.Këto s’jane gje

tjeter veçse biletat per t’u futur ne stadium apo teater,te cilat spektatoret byline i mbanin

te lidhura ne brez,ngaqe veshjet e asaj kohe nuk kishin xhepa.Në bazë te teknikes se

ndertimit dhe gjetjeve arkeologjike,ndërtimi i stadiumit dhe sterës së tij i takon periudhes

se madhe te ndertimin te agorase,rreth mesit te shek.III p.Kr.

Tema e Justinianit

Stera ka vazhduar te përdoret deri në periudhen bizantine.Në perendim të steres,duke

shfrytezuar ujin e saj,ka qenë ngritur nje terme publike.Ndertesa ka formë katerkendeshe

24,50 m x 6,40 m , me disa kthina,ku dallohen apodyterium (dhoma e

zhveshjes),frigidarium (vaskat e ujit te fresket),tepidarium(ambjenti i

vaket),sudatio(banja e djersitjes),caldarium(salla e nxehte),praefurnum(furra dhe dhoma e

zjarrit).Monedhat e shumta prej bronxi (numia) të gjetura në prefurnum,prerje të

Justinianit I dhe Baduiles (Totila) e datojnë shkaterrimin e termeve ne vitet 547-

551,kurse kohen e ndertimit te saj e jep nje mbishkrim i gjetur ne murin rrethues te

qytetit,qe duket se vjen nga kjo banje.Mbishkrimi i skalitur ne nje tabula ansata,i ruajtur

pjeserisht ,flet per ndertimin e nje banje ne kohen e Justinianit I.

Gimnazi

Në jug të bazilikes C janë zbuluar rrënojat e një godine shoqërore,e cila është

identifikuar me gimnazin e qytetit për shkak të planimentrise se saj katerkendeshe,me nje

rradhe kthinash qe zhvillohen rreth nje oborri te brendshem.Monumenti bente pjese ne

kompleksin arkitektonik te agorase,siç deshmon orientimi i tij sipas akseve urbanistike te

qytetit.Ai ka qenë ndertuar në gjysmen e dytë te shek.III p.Kr. me tekniken tipike te kesaj

kohe,me blloqe keterkendeshe,qe ruhen vetem ne nje rradhe te themelit.Ndertesa ka qenë

shkaterruar qe ne periudhen e krijimit te kolonise romake dhe mbi te jane ndertuar

termet.Eshte zbuluar vetem pjesa perendimore e tyre, ku dallohen

tepidarium,caldarium,frigidarium dhe kater kthina te tjera.Edhe ky ndertim i realizuar me

tekniken opus incertum,i eshte adaptuar orientimit urbanistik te agorase.

30

Teatri

Teatri është monumenti më i rëndësishëm i Bylisit të periudhes antike.Bashkë me stoan e

madhe dhe stadiumin ai ka përcaktuar kompozimin arkitektonik të agorase rreth mesit te

shek.III p.Kr. Për ndërtimin e teatrit është zgjedhur kendi juglindor i agorase,ku ngritja e

menjehershme e terrenit jepte mundesi per shfrytezimin e shpatit per ndertimin e

shkallareve.Gjithashtu, ky pozicion ngjitur me murin rrethues te qytetit dhe porten

nr.4,jepte mundesi per te komunikuar drejtperdrejt me trevën fshatare të koinonit,nga

vinte një pjesë e madhe e shikuesve ,pa qenë nevoja te kalonin nëper lagjet e

qytetit.Vizitorit që vinte nga stadiumi,apo futej në qytet nga porta nr.4 ,teatri shfaqej

perpara si nje ndertim madheshtor,me godinen e skenes ne sfondin e shkallares.Dy mure

mbajtese anesore e theksonin kete perspektive,ndersa kolonada dorike e portikut te

godines se skenes krijonte nje monumentalitet te panjohur per teatrot e kohes.Dy

bazamente perpara teatrit shenojne vendet ku kane qene vendosur skulptura te

Dionisit,apo te muzave.Nje hyrje ballore i sherbente aktoreve,per te kaluar ne kthinat e

prapaskenes,ndersa spektatoret kalonin ne paradokset e zbukuruara me harqe

dekorative,sipas nje modeli te zbatuar edhe ne Dodone.Në pritje,apo kohe të lagesht,ata

mund të strehoheshin edhe ne portiqet ne krah të hyrjeve.Elementet arkitektonike te

zbuluara gjate germimeve tregojne se kero portiqe mbeshteteshin ne muret e prapaskenes

ne nje gjeresi prej 2,80 m dhe zbukuroheshin nga nje kolonade dorike.Frizi i saj

zbukurohej me rozeta te formave te ndryshme.Elemente të tjera arkitektonike na

ndihmojne te bejme nje rikonstruksion ideal edhe te fasades se skenes.Perpara

spektatoreve,ngrihej një proskene e ulet prej rreth 3m,e zbukuruar me nje kolonade

jonike,me nje arkitra të dekoruar me motive floreale.Ai mbante tribunën ku luanin

aktoret.Prapa tyre ngrihej sfondi arkitektonik i skenes,i trajtuar me nje kolonade

dorike,nga e cila ruhen,gjithashtu,disa pjesë kolonash dhe të antablementit.Godina e

skenës ndahej nga spektatoret prej orkestres gjysmerrethore.Ky ishte vendi ku qëndronte

kori,i cili perfaqësonte një element të perhershem ne dramat antike.Orkestra qarkohej nga

nje kanal me pllaka guri per mbledhjen e ujrave te shirave,te cilet,nepermes orkestres dhe

poshte godines se skenes,percilleshin jashte teatrit.Në një kend te orkestres zinte vend

edhe altari i gjetur rastesisht ne fillim te shek.XX dhe qe u ruajt ne koleksionin e Eqerem

Bej Vlores.Ai eshte punuar ne nje bllok gelqeror te Bylisit nga nje artist vendes,i cili

31

paraqet nje aktor me maske komike te hipur mbi altarin e Dionisit.Hitoni i shkurter

tregon se aktori luan nje skllav,i cili sfidon me nje gjest banal pronarin e tij.Sipas zakonit

antik skllavi qe ndiqej per t’u ndeshkuar nga i zoti i tij,mund te strehohej ne teater,derisa

te nderhyej per ta falur.Shkallarja e teatrit ka formen e nje gjysmerrethu me diameter 78m

.Pjesa qendrore e saj ka qene thelluar ne faqen shkembore te kodres,ndersa ne te dy anet

ngrihej mbi mure mbajtëse.Prej tyre ruhen pjeserisht vetem muret ballore te analemave,te

cilat,ne ndryshim nga teatrot greke,e mbyllin shkallaren ne nje vije te drejte.Lartesia e

pergjithshme e shkallares ka qene 16 m,e cila ne nje lartesi prej 0.40m te

ndenjeseve,deshmon se ka pasur 40 shkalle.Numri i pergjithshem i shikueseve që mund

te ulej ne to llogaritet ne rreth 7500 spektatore,duke e vendosur teatrin e Bylisit pas atij të

Apollonise(10000 spektatore) dhe të Foinikes.Gjate germimeve u gjeten vetem pak

ndenjese te punuara ne blloqe guri gelqeror.Pjesa më e madhe e tyre ishin thyer,apo

riperdorur ne murin bizantin te shek.VI m.Kr., apo në termet e Justinianit.U gjeten edhe

disa ndenjese te proedrise,radhes se pare,ku uleshin personalitetet e qytetit.Një rradhe

pllakash orthistate,të gjetura gjithashtu gjate germimeve,duket se sherbenin per te veçuar

proedrine nga pjesa tjeter e publikut.Ato jane te zbukuruara me kurora,te cilat

simbolizojne çmimet qe i jepeshin dramaturgeve fitues.Sipas tradites antike,shfaqjet

teatrale ishin edhe nje konkurs midis dramaturgeve me te mire.Teatri i Bylisit perfaqeson

një tip me vete midis teatrove te botes antike.Duke u bazuar tek elementet themelore te

teatrit klasik grek,arkitekti i Bylisit ka përvehtesuar risine e teatrit te Dodones,siç janë

hyrjet ballore dhe portat monumentale.Ai ka adaptuar,gjithashtu,edhe proskenen

monumentale,ku u zhvendos loja e aktorëve,njelloj si ne teatrin e Sirakuzez se

Siqeli.Permasat e medha te teatrit te Bylisit deshmojne per nje pjesemarrje masive te nje

popullsie,te cilen ende Plini i shek.I m.Kr. e quante barbare,pra jogreke.Kjo te ben te

mendosh se shfaqjet teatrale nuk i drejtoheshin vetem nje elite te edukuar me gjuhen e

kultures se kohes,qe ishte greqishtja,por me gjuhen e popullit,pra me ilirishten.Teatri i

Bylisit u perdor edhe ne periudhen e kolonise romake,duke pesuar nje rindertim

themelor.Ndertesa e skenes u prish,duke ngritur vetem nje frons scenae,nje fasade me

mur tullash mbi nje bazament blloqesh gelqerore,si ajo e Butrotit.Gjithashtu,u rindertua

edhe muri anesor i anes veriore,ku u riperdoren edhe dy mbishkrime antike.

32

Stoa e teatrit

Shfaqjet teatrale në antikitet lidheshin me festat e Dionisit,që beheshin në muajt mars-

prill.Ato vazhdonin për disa ditë nga mëngjesi deri në mbrëmje,prandaj spektatorët kishin

nevojë per një vend çlodhjeje,për të ngrëne,apo për t’u strehuar në rast shiu.Per kete

qellim sherbenin jo vetem portiket e godines se teatrit,por edhe nje stoa e ndertuar ne

krah te tij,pergjatë murit rrethues.Stoa ishte një ndërtese dykateshe.Ajo kishte permasat

60m x 11,40 m (20 x 40 kembe antike).Shpinën e saj e përbente muri rrethues,ndërsa nga

ana e sheshit të agorase stoa hapej me një kolonade dorike ne katin e poshtem dhe me

kolonade jonike ne katin e sipërm.Hapesira e brendshme e nderteses ndahej ne dy

pjese,nga nje rradhe kolonash ne katin e poshtem,te cilat mbanin dyshemene e katit te

siperm,dhe mbi to,nje rradhe e dyte qe mbante çatine.Prej ndertesës ruhet vetem

bazamenti dhe muri lindor,qe e lidhte me teatrin.Këtu u gjetën rrenojat e nje furre,ku ne

shek.VI m.Kr. ishin kthyer ne gelqere skulpturat dhe mbishkrimet e agorase.Ujrat qe

rridhnin nga çatia e stoas mblidheshin ne nje hauz ne mesin e gjatesise se saj,per t’u

percjelle në një stere ende te pazbuluar.

Stoa e madhe

Zbritja drejt veriut përgjatë murit bizantin përkon me plateian C,e cila kalonte nëpër

kurrizin e kodrës së Bylisit,duke përbëre boshtin e trajtimit urbanistik të tij.Që nga kuota

më e larte 524m ,ajo shënonte edhe një kufi midis zonës së banuar në lindje dhe agorasë

në perëndim,deri në mbylljen e kësaj të fundit me stoan e madhe.Ndertimi i stoas se

madhe perkon me fillimin e ndertimeve monumentale ne agorane e Bylisit gjate çerekut

te dyte te shek.III p.Kr., siç e deshmon vazhdimi i murit verior te agorase si mur i vete

stoas.Qëllimi i ndertimit te stoas ka qenë kufizimi i agorase nga ana veriore,por edhe

mbrotja e hapesires se saj nga ererat e ftohta.Per kete arsye ajo eshte ndertuar ne formen e

germes L ne nje gjatesi te pergjithshme prej 144 m.Ne projektimin e stoas arkitekti bylin

ka adaptuar tipin apolloniat-korintas,te zhvilluar ne dy kate,me mbivenie te kolonades

jonike mbi ate dorike ne fasade.Ajo ndahet, gjithashtu,ne te dy katet ne dy rruge

nepermjet kolonadave te brendshme.Perdorimi i kolonave dorike tetekendeshe shenon nje

adaptim tjeter nga arkitektura apolloniate.Pjesa lindore e stoas,e cila ka permasa 37m x

11,40 m,ruhet ne gjendje me te mire edhe per faktin se ka qene gdhendur pjeserisht ne

33

shkemb.Pikerisht ne kete vend ruhen edhe vrimat e trareve qe mbanin dyshemene e katit

te dyte,i cili dilte mbi nivelin e plateias C ne krah te stoas.Ne kete menyre mund te

llogariten lartesite e dy kateve,ndersa ruajtja e stilobatit dhe e disa trungjeve te kolonave

jep mundesi te behet nje rikonstruksion ideal i kesaj pjese te stoas.Krahu me jugor i stoas

ishte i mbyllur ne fasade,per te fshehur kafazin e shkalleve per ne katin e siperm.Një

hapesire prej 4 m,qe sherbente si hyrje ne agora,e ndaj kete krah te stoas nga krahu verior

qe k a pasur nje gjatesi prej 73m,por një gjeresi të njëjtë me pjesën tjetër.Stilobati me

gjurmët e kolonave tetekëndeshe është ruajtur më mirë në pjesën me perendimore të

stoas,ku mbi të ka qene ndertuar bazilika A.Gjithashtu,jane gjetur trungje kolonash dhe

elemente arkitektonike ,te cilat deshmojne për të njejten menyre ndertimi si ne pjesen

lindore te stoas.Edhe ketu pjesa me perendimore e nderteses ka sherbyer per vendosjen e

kafazit te shkalleve.Perpara stoas janë gjetur disa bazamente,te cilat njelloj si te teatri,

sherbenin per ngritjen e shtatoreve.Stoa e Bylisit ka qene perdorur si vend i takimeve dhe

i shetitjeve per qytetarët e lire,te cilet qarkullonin ne te dy krahet e monumentit,duke

pasur ne mes kolonat.Gjate periudhes se hershme te kolonise romake ka pasur nje

rindertim te krahut lindor të stoas.Disa pjese skulpturash akrolite i takojne periudhes se

Antonineve,kur Bylisit ishte ne vemendjen e autoriteteve me te larta,siç dëshmojne

mbishkrimet kushtuar T.Elius dhe Antonin Piut.Ne shek.III m.Kr., stoa ka qene

shkaterruar dhe ne pjesen lindore ka qene ngritur nje faltore e vogel.Dy koka te vogla

mermeri te perendise Eskulap lidhen pikerisht me kete faltore.Në shek.V m.Kr., në pjesen

me perendimore të stoas u ngrit bazilika A,ndërsa i gjithë krahu lindor i saj u perdor për

ngritjen e banesave te kesaj periudhe,njera me shumë mjedise kurse të tjerat të thjeshta

dhe të varfëra.

Banesa A

Në krah të stoas,në anën lindore të murit bizantin,gjendet banesa A. Ajo ngrihej dikur në

kryqezimin e plateias C dhe asaj III,dhe zinte siperfaqe prej 30 x 24 m.Në mënyre që t’i

përshtatej sistemin ortogonal,banesa ka qenë ndertuar mbi nje terrace te krijuar nga nje

mur i fuqishem me kontraforte dhe pjeserisht te gdhendur te shkemb.Ashtu si në banesen

B,edhe ketu qendren e kompozimit te kthinave e perbente oborri katror me brinje 9m,i

qarkuar nga nje peristil i ordrit jonik.Pas tij vijonte nje portik me gjeresi 2,80 m,rreth te

34

cilit zhvilloheshin kthinat.Ne anen jugore,menjehere pas koridorit të hyrjes,gjendeshin dy

kthinat kryesore te baneses,njera prej te cilave sherbente si andron.Ne vazhdim te tyre,ne

krahun perendimor,ishin kthinat e sherbimit.Perballe tyre,ne kendin jugperendimor te

oborrit gjendeshin stea,e cila ka qene punuar ne shkemb ne formen e nje dardhe.Gryka e

saj ishte punuar ne nje gur te vetem.Ujrat e tepërta të shiut percilleshin jashte oborrit me

ane te nje kanali te punuar ne blloqe guri,ne rrugicen qe e ndante banesen B me fqinjen e

saj nga veriu. Në krahun verior të portikut gjendeshin kthinat familjare,të cilat janë

dëmtuar poshtë nivelit të dyshemesë antike.I gjithë krahu lindor, gjithashtu demtuar,

duket se ka shërbyer për depo.Portiku lidhej nëpërmjet një korridori me hyrjen e banesës.

Banesa B

Pasi kalohet teqja bektashiane dhe ngjitemi drejt agorase,ndeshim në krahun e djathtë një

banese antike me peristil.Kjo banesë me permasa 29,5 x 24,8,zinte dikur një të gjashtën e

një insule,në kryqëzimin midis plateias C dhe asaj IV.Ajo ishte e vendosur në një terracë

të krijuar nga mure të fuqishme prej blloqesh të punuara trashe,duke niveluar pjesërisht

terrenin e pjerrët.Qendrën e banesës e formonte oborri katërkendesh me brinje 9,6 m, i

cili rrethohej nga një kolonade e ordit dorik.Korridori i peristilit me gjeresi 3,6 m lidhte

kthinat e vendosura ne anet lindore e veriore.Ana jugore, ku gjendej edhe hyrja,si dhe ajo

perendimore,e ngritur mbi murin e terracimit,përbënin një hajat të gjate,qe perdorej per

veprimtarine ekonomike.Dhoma kryesore,andron,gjendej në krahun lindor dhe ka

permasa 6,4 x 7,7 m.Ajo e ka ruajtur këtë funksion edhe në rindertimet e mevonshme te

baneses,deri ne shek.III m.Kr., kur muret e saj kane qene suvatuar dhe lyer me nje

kombinim kuadratesh.Oborri ka qenë shtruar me pllaka gelqerore ,per ta mbajtur

paster.Ne kendin juglindor gjendet stera,ku mblidhej uji i shirave nga çatia,si rezerve për

sezonet e thata.Uji i tepert percillej nepermjet nje kanali ne kendin veriperendimor,per ne

rrugicen qe e ndante kete banese nga ato fqinje.Banesa B ka qenë ndertuar ne shek.III

p.Kr., nga nje familje e pasur dhe ka qenë perdorur pa nderprerje deri ne shek.IV m.Kr.

Ne shek.V,ne rrenojat e saj u ngriten dy banesa dykthineshe,kurse ne fundin e shekullit

VI m.Kr., ajo eshte shnderruar në një vendvarrim ndoshta per të ardhurat.Banesa fqinje e

anes veriore perfaqeson periudha të ndryshme ndertimi dhe nuk paraqet vlera te vecanta

35

arkitektonike.Gjatë gërmimit te saj u gjet nje kokë mermeri e perandorit Hadrian,qe

sigurisht eshte sjelle ne kete banese,pas thyerjes nga shtati.

Nekropoli

Gjatë shek.III p.Kr., u ndërtua një nekropol monumental jashtë hyrjes nr.4. Pjesa më e

madhe e varreve ka qenë thelluar në shkëmb në drejtimin lindje-perendim.Varrimi behej

me trup dhe shoqërohej nga sende që lidheshin me gostinë e fundit për të

vdekurin,kryesisht ene qeramike te thjeshta te prodhimit vendes.Nje varr ishte thelluar në

shkëmb në dy nivele,për varrosjen e dy personave.Dy varre të tjera i takojnë tipit me

qemer.Ato kanë pasur një kthine katërkëndëshe të thelluar në shkemb,me hyrje nga lindja

dhe me një sofat në krahun e majtë për vendosjen e trupit.

Bazilikat e Bylisit dhe katedralja

Bazilika A

Bazilika është ndërtuar brenda agorasë së periudhes helenistike,duke shfrytëzuar

pjeserisht mbetjen konstruktive të krahut verior të stoas në forme L në një pozicion

zoterues ndaj pjeses veriperendimore te qytetit.Pjeset perberese te ketij monumenti janë

ngritur ne nivele te ndryshme,duke u ngjitur gradualisht nëpërmjet një

shkallareje,portiku,narteksi per te arritur ne naos.Nuk kane qene kushtet topografike ato

që kane percaktuar shkallezimin e ngritjes se nivelit te pjeseve te bazilikes,por kane qenë

vete ndertuesit qe kane zgjedhur nje terren te tille te pjerret,per te rritur

monumnentalitetin e godines.Gjithe sheshi ne lindje dhe ne jug te bazilikes,eshte lenë

pothuajse pa ndertime te tjera ne nje distance te konsiderueshme,gje qe nuk perseritet të

bazilikat e tjera te qytetit.Bazilika A eshte trenefshe,me nje abside gjysmerrethore e

transept trepjesesh.Hyrja orientohej nga Perendimi duke u ngjitur në nje shkallare dhe

duke kaluar neper portik e narteks.Dy kthina ne anen jugore,sherbenin per pergatitjen e

ceremonive.Kisha kishte permasa monumentale me gjatesi maksimale 38,22 m dhe

gjerësi maksimale 23,42 m. Gjendja e ruajtjes se ketij monumenti lejon te percakohen

qartë elementet planimetrike dhe vellimore.Nefet ndahen njeri nga tjetri me harkanda të

36

ngritura mbi shtylla te murezuara dhe keto te fundit mbi nje stilobat te larte.Hapesirat

midis shtyllave kane qene te mbyllura me parapete.Nefet nderpriten nga transepti me tri

pjese,ku ne mes eshte sanktuari i percaktuar qarte nga bazamenti i ruajtur mire.Kangjella

e sanktuarit në fazen e parë ka qene e ulet,kurse ne fazen e dyte u lartesua.Sintroni me tri

shkalle ka qene i pajisur me nje podium druri,i rralle ne formen e tij ne kishat e kesaj

periudhe.Para absides, poshte altarit ruhet vetem depua e relikeve ne forme kryqi.Ne një

faze te dytë ,mbi narteks eshte shtuar nje galeri.Skulptura e dekoruar arkitektonike dhe

ajo e instalimeve liturgjike,qe ka arritur deri ne ditet tona e plote apo e fragmentuar,eshte

punuar ne gur gelqeror te marre nga guroret e Bylisit.Numrin me te madh e perbejne

pllakat ndarese te kangjelles dhe parapetet ndarese te nefeve,si dhe kornizat e vendosura

ne ballin e bazilikes.Ne numer me te vogel kane kapitalet dhe kapitel-impostet,te

dekoruara me motive te pasura dhe te larmishme gjeometrike,floreale dhe

zoomorfe.Sanktuari,nefi qendror e verior,krahu verior i transeptit dhe narteksi e kane

dyshemene te shtruar me mozaike shumengjyresh.Motivet jane te larmishme dhe ndonje

prej tyre eshte krijim i kesaj atelieje.Bazilika A është ndertuar ne gjysmen e pare te

shek.V dhe djegur gjate dyndjeve sllave në mesin e shek.VI m.Kr.(547-548).

Bazilika B

Kjo bazilikë është e shek.IV m.kr - fillimi i shek. V. Ajo ka një gjatësi prej 67 m , është e

përbërë nga atiumi, narteksi, nefet, transepti, abdisa gjysëm-rrethore. Dyshemetë e nefeve

anësorë dhe atij qëndror janë të shtruar me mozaik me figura floreale, gjometrike dhe

zoomorfe e njerzore si interpretim i dogmës kristiane por nuk mungojnë edhe skena me

pamje nga jeta e perditëshme.

Bazilika C

Bazilika C eshte një kishe me permasa mesatare,me gjatesi 33m dhe gjerësi 22,80 m .Ajo

ka tri nefe,narteksin me nje galeri mbi te,te paraprire nga nje portik,dhe disa anekse.Nefi

qendror,i shtruar me pllaka guri,ka nje gjeresi 5,80 m dhe perfundon me një abside

rrethore nga lindja.Nefet anesore kane gjeresi 2,46 m e 2,26 m dhe jane te pajisura me

sofate per t’u ulur besimtaret gjate ceremonive.Sanktuari (bema) perundon ne lindje me

nje synthronon te thjeshte me tri shkalle,për uljen e klerikeve.Para tij qendron altari ,nga i

37

cili ruhet në vend bazamenti dhe poshte tij depua e relikeve.Ndarja e nefeve eshte bere

me harkada te mbeshtetura mbi kolona monolite prej guri,te vendosura mbi një stilobat te

larte.Mbi kolona qëndrojnë kapitelet jonike me imposte te zbukuruara në të dy

faqet.Hapesirat midis kolonave jante mbyllur me parapete te perbera nga shtylla dhe

pllaka guri të zbukuruara me motive të shumta dhe origjinale.Sanktuari dhe njëri nga

anekset jane te shtruar me mozaike me motive gjeometrike,bimore,zoomorfe dhe figura

njerezore.Ne sanktuar ka dhe dy skena jo te zakonshme :ne te paren,dy tufa me nga

gjashte qingja,qe personifikojne dymbedhjete apostujt,qe shkojne drejt altarit,kurse tek e

dyta pjesetare te klerit me kandelaber ne dore drejtohen per ne kishe.Nje mbishkrim i

shkruar ne mozaik tregon se ai ka qene realizuar ne kohen e peshkopit Praisios.Per fat te

keq ai nuk permendet ne listat e peshkopeve te Bylisit,gje qe do te mundesonte nje datë

per ndertimin e mozaikut.Megjithate,çereku i dyte i shek.VI m.Kr. duket se do të ishte me

afer te vertetes per periudhen e ndërtimit te bazilikes C.Prane bazilikes eshte nje ndertese

e shekullit VI m.Kr.Ajo i takon tipit me te perhapur te banesave te shek.V-VI ne Bylis,të

cilat jane zakonisht me tri dhoma drejtekendeshe,paralele me njera-tjetren,te pajisura me

nje verande.Pjesa me e madhe e tyre kane qene me nje kat dhe nje gjysmekat,që ka

sherbyer për mbajtjen e rezervave ushqimore.

Bazilika D

Rrënojat e kësaj bazilike gjenden ne pjesen veriore te qytetit,jashte murit te Viktorinit.E

ndertuar ne nje siperfaqe pak a shume te rrafshet,me nje pjerresi te vogel drejt veriut dhe

lindjes,ne lartesi 478 m mbi nivelin e detit,bazilika eshte monumenti i pare,me te cilin

ndeshen pasi ke kaluar hyrjen nr.2 te qytetit.Bazilika D,eshte trenefshe,me sanktuarin e

absiden gjysmerrethore me sintron,te perforcuar nga tre kontraforte.Hyrja gjendet nga

perendimi,me nje propile te thjesht,nje atrium me kater portiqe dhe narteksin që

komunikon me dy kthina ne veri dhe ne jug te tij.Mbi narteks dhe nefet anesore ka pasur

galeri.Bazilika ka gjatesi 45,25 m dhe gjeresi 26,15 m.Nefet ndahen nga njera-tjetra me

harkada te ulta,te ngritura mbi shtylla te murezuara dhe keto te fundit mbi nje stilobat të

larte.Harkadat e ruajtura percaktojne dhe lartesine e katit te pare deri ne nivelin e

dyshemese se galerive ne 3,80 m-4 m.Hapesirat midis shtyllave jane te mbyllura me

parapete te ndertuara me mur te holle,ndryshe nga kishat e tjera,duke krijuar edhe sofate

38

për t’u ulur.Kalimi nga narteksi ne nefe behet me ane te hyrjeve me hark.Një shkallare,e

ndërtuar ne nje periudhe me te vone ne qoshen jugperendimore te narteksit dhe ne

portikun jugor,te conte ne galeri.Kangjella e sanktuarit qe ne fillimet e saj ka qenë e

larte.Sintroni me dy shkalle te drejta ka qenë i pajisur me nje podium druri.Para

absides,poshte altarit ,ruhet vetem depua e relikeve ne forme kryqi.Ne nefin verior,poshte

dyshemese ,eshte nje varr me qemer cilindrik.Bazilika D me formen e saj planimetrike

teper klasike shquhet edhe per cilesine e mire te mozaikeve te dyshemese.Me mozaike

jane te shtruara narteksi,nefi qendror,aneksi verior dhe nje pjese e nefit verior,kurse

dyshemete e tjera kane qene te shtruara me pllaka te medha mermeri dhe tulla.Figurat e

kafsheve,shpendeve dhe panelet me mbishkrime perbejne repertorin kryesor te ketyre

mozaikeve.Nder skenat me me permbajtje eshte ajo e Lumenjve te Parajses,ku ndryshe

nga rastet e tjera te paraqitura ne Bylis,jane shkruar edhe emrat e tyre:Fison,Gjeon,Tiger

dhe Eufrat.Bazilika D u ndertua ne fillim te shek.VI m.Kr. Pas shkaterrimeve te mesit po

te atij shekulli dhe lenies jashte rrethimit te ri,portiqet e saj u perdoren,ashtu si dhe ne

katedrale,per banim.

Bazilika E

Duke ndjekur rrugen e mesit në drejtim të lindjes arrihet ne baziliken E.Ajo ende nuk

është gërmuar plotesisht,por dallohen qarte tre nefe me nje abside gjysmerrethore,narteksi

me portik dhe dy anekse te tjera.Bazilika ka gjatesi 33m dhe gjeresi 22,80 m .Dyshemeja

e sanktuarit eshte e shtruar me mozaik.Skulptura e paktë dekorative e gjetur deri tani në

baziliken E ka tipare të veçanta që nuk ndeshen të bazilikat e tjera.

Katedralja

Katedralja e Bylisit,e përbere nga bazilika ,baptisteri dhe kompleksi peshkopal ,është

monumenti më i madh i qytetit për Antikitetin e Vonë,duke zenë nje siperfaqe me shume

se nje hektar ne pjesen me te rendesishme te tij.Katedralja,nje monument i permasave te

medha,me nje shumellojshmeri te vlerave te saj arkeologjike,me nje arkitekture e

skulpture dekorative shume te pasur,me nje zgjidhje planimetrike shume te nderlikuar,ne

shume raste pa shembuj krahasues per kohen,me siperfaqet e dyshemeve te shtruara me

mozaike,me mbishkrimet ,enet e baltës dhe të bakrit,veglat e punes,objektet e zbukurimit

39

e instrumentet muzikore dhe,së fundi,numri i madh i thesareve te monedhave te

gjetura,perbën nje nga shembujt me të spikatur per monumentet e kultit

paleokristian.Bazilika e katedrales (B) nga pikepamja planimetrike e vellimore ka një

trajtim shum të pasur së bazilikat e tjera të Bylisit.Korridoret e

perparme,atriumi,narteksi,nefet,transepti tripjesesh me krahe te spikatur dhe absida

gjysmerrethore,te vendosura ne nivele te ndryshme,ndjekin njeri-tjetrin,duke arritur nje

gjatesi te pergjithshme 67m.Plani i bazilikes ne fazen perfundimtare te saj karakterizohet

nga nje strukture e ngushtë dhe e gjate,me nefet anesore,narteksin,ekzornarteksin dhe

portiqet e atriumit,te kurorezuara me galeri,te cilat rrisin shume lartesine e saj.Atriumi ka

forme katerkendeshe,te zgjatur ne drejtim L-P,me permasa 11,15 m x 6,80 m.Ai eshte i

rrethuar nga kater portike,ku si portik i kater sherben ekzonarteksi.Nje sfere ne forme

dardhe me thellesi 8,45 m ka qene ndertuar ne portikun perendimor,ndryshe nga rastet e

tjera te shumta,kur ne mesin e oborrit ndertohej nje vaske e madhe.Ekzonarteksi dhe tre

portiket e tjere hapeshin ndaj oborrit te atriumit nepermjet arkadave te ngritura mbi

kolonat e vendosura kapitele te trajtuara sipas ordit te vjeter dorik.Në arkaden e katit të

dyte,qe ka ndjekur te njejtin ritem,kapitelet jane te ordrit jonik,sipas nje kriteri te njohur

nga antikiteti.Lartesia e madhe e stilobatit dhe mungesa e shkalleve e ka veçuar plotesisht

oborrin nga portiqet.Ne qoshen verilindore te ekzonarteksit eshte ndertuar nje shkallare

qe te çonte ne katin e siperm te tij dhe prej andej ne te gjithe galerite e tjera.Narteksi me

gjatesi 3,6 m e gjeresi 14,40 m, i ndjekur ne veri dhe jug nga anekset,hapet ne nefin

qendror permes nje tribeloni,ndersa ndaj nefeve anesore nga dyer te thjeshta.Naosi me

gjeresi 14,40 m dhe gjatesi 24,70 m perbehet nga tri nefe me gjeresi te ndryshme:qendrori

7,75 m,veriori 2,30 m dhe jugori 2,90 m.Nje ambon,me nje zgjidhje te platformes teper

origjinale,eshte vendosur ne jug te aksit gjatesor te nefit qendror, ndersa ne nefin jugor ka

nje sofat.Nefet ndahen nga njeri-tjetri me harkada te ngritura mbi kolona,dhe keto te

fundit,mbi piedestale te vendosura mbi nje stilobat te larte.Me te njejtin ritem vazhdon

dhe harkada e galerive,e ngritur mbi kolona dhe piedestale te njejta si dhe kati i pare.Për

katin e pare jane perdorur kapitele jonike me impost,kurse per galerite kapitele me kater

gjethe.Kapitelet jonike me imposte te punuara ne gure gelqerore nga i Bylisit,imitojne

tipat prej mermeri te Kostandinopojes,kurse ato me kater gjethe jane trajtuar ne menyre te

veçante.Kapitelet perveç dekoracionit te gdhendur jane zbukuruar dhe me boje,një tradite

40

e ndeshur qe nga periudha e antikitetit ilir ne Bylis.Ne galeri,parapetet jane realizuar me

pllaka te zbukuruara vetem nga faqja e nefit qendror,ku kane qene vendosur dhe stative

per fiksimin e ndriçuesve te shumte.Sanktuari ka ndryshuar permasat nga faza e pare e

ndertimit ne te dytin.Skulpturat dekorative arkitektonike dhe ato te pajisjeve liturgjike,te

gjetura ne kete bazilike,jane me te shumte dhe me me shume varicione se ato te gjetura

ne bazilikat e tjera te Bylisit.Skulptura ndahet ne dy grupe:grupin e pare e perbejne

dekoracionet e gdhendura ne gur gelqeror ,kurse te dytin ato prej mermeri te

importuar.Shume elemente nga skulptura e Katedrales kane qene transportuar ne

baziliken e Glavinices ne periudhen mesjetare.Dyshemeja e ekzonarteksit,nefeve

,sanktuarit dhe krahut verior te transeptit eshte shtruar me mozaike,dhe perben siperfaqen

me te madhe me mozaike te zbuluar deri tani ne territorin e Shqiperise.Motivet dhe

skenat jane teper te larmishme.Aty gjejme skena nga jeta e perditshme e barinjve,por

edhe paraqitje nga jeta e peshkatareve e Nazaretit,si ajo e vellezerve Simon dhe

Andrea.Nje numer i madh i mbishkrimeve ne dyshemen e nefit qendror,ne pjesen me të

madhe,i perket riparimeve te bera gjate periudhes se Justinianit.Te gjitha muret kane qenë

veshur me afrekse,por per fat te keq jane ruajtur vetem ato me motive gjeometrike,te cilat

i perkasin paneleve te brezit te pare.Nga narteksi kalohej nepermjet nje tribeloni ne

kompleksin e pagezimit,te vendosur ne anen jugore.Nepermjet nje parasalle vazhdohej

per ne sallen e pagezimit dhe ne dy dhoma te tjera te pajisura me sofate dhe lavamane,të

cilat kane sherbyer per pergatitjen e te rinjve me mesimet e dogmes se krishtere.Vaska e

pagezimit ka ndryshuar gjate perdorimit dyshekullor jo vetem formen por dhe thellesine e

saj ne varesi te menyres se pagezimit.Ajo furnizohej me uje te ngrohte nga nje furre ne

oborrin ne lindje te pagezimores.Shkallet e ndertuara ne njeren nga dhomat kane sherbyer

per t’u ngjitur ne katin e siperm te kompleksit te pagezimit,prej ku kalohej edhe ne

kthinat e kompleksit peshkopal,qe eshte i nderthurur me baptisterin.Komplesi

peshkopal,me nje numer te madh kthinash,kalimesh,oborresh ,sterash ,eshte akoma ne

proces germimi.Kati i pare i ketij kompleksi ka qene perdorur per depo rezervash

ushqimore,punishte dhe stalla dhe perfundimi i germimeve do te ndihmoje per te kuptuar

me mire rolin qe luante kleri ne nje qytet te antikitetit te vone.Numri i madh i elementeve

arkitektonike te dritareve deshmon se ndertimet ne Bylis kane preferuar ndriçimin

natyror,duke vazhduar traditen medhetare.Gjate nje periudhe,gati 200 vjecare,katedralja

41

ka njohur tri faza te rendesishme ndertimi:e para,ne fundin e shek.IV m.Kr., ose fillimin

e shek.V m.Kr.,; e dyta ne vitet 470 dhe,e fundit lidhet me periudhen e sundimit te

Justinianit,para vitit 547 m.Kr., kur bazilika u dogj gjate dyndjes sllave.Ne fazen e pare

kisha ka qene nje bazilike trenefshe me nje narteks dhe portik dhe nje baptister te

thjeshte;ne fazen e dyte ka qene shtuar atriumi dhe galerite ne nje kompleks;ne fazen e

fundit u ndertua kompleksi peshkopal.

Kantina dhe punishte11

Kantina e verës në Bylis eshte e ruajtur më mirë në Mesdhe jo vetëm për periudhën e

Antikitetit të vonë, por për të gjitha periudhat, aty mund të shihet i gjithë procesi i

prodhimit të verës, që nga ardhja e rrushit deri në nxjerrjen e verës. Është një hajat me një

oborr ku vinte rrushi, shkarkohej dhe depozitohej brenda. Nga aty kalonte në punishte, e

cila ruhet gati e plotë. Është ruajtur mjaft mirë vaska e shtrydhjes me këmbë, ena e

shtrydhjes me dorë, ena ku depozitohej mushti fillimisht, pitosat ku vendosej mushti pasi

shtrydhej prej nga ku kalonte në vaskat e mëdha. Deri tani janë gërmuar dy vaska të

mëdha dhe një tjetër që është identifikuar, por akoma nuk dihet se sa mund të jenë në

total. Vaskat e mëdha janë me përmasat tre me tre metra dhe dy metra të lartë. Nga kjo

mund të kuptohet se sasia e verës që mund të përpunohej aty ishte e madhe. Vite më parë

është gërmuar edhe magazina, ku janë gjetur 21 pitosa të cilët kanë vëllime të mëdha deri

në tre (hektolitra) kuintalë. Por, mund të ketë edhe magazina të tjera që nuk janë gërmuar

akoma. Kjo radhitet ndër kantinat e mëdha të verës. Enët që e mbanin verën e prodhuar,

në atë kohë ishin prej balte dhe këto të fundit janë gjetur në këtë kantinë. Punishtja e vajit

të ullirit është zbuluar para disa vitesh. Ndërsa ekipi i arkeologëve që ka punuar gjatë vitit

2008 në këtë qendër, ka zbuluar pjesërisht mullirin e bluarjes dhe furrat e përpunimit,

vendin ku përpunohej dhe shumë mbeturina të bërsive të ullinjve që janë përdorur për t'u

djegur.

11 www.fieri.com

42

2.6 Bylisi dhe Qendrat Antike pranë tij12

Klosi (Nikaia)

Qyteti antik ka qenë ndertuar ne nje koder me shpate te pjerreta ne tri ane i lidhur me nje

qafe me kodren mbi t ecilin ngrihej Bylisi.Muri rrethues me nje gjatsi 1850m dhe trashësi

3m-3.5m eshte ndertuar me dy faqe me blloqe te medha guri gelqeror lokal.Hapsira midis

faqeve eshte mbushur me gure te papunuar.Blloqet kane forme pologonale e trapezoidale

ne murin e periudhes se pare dhe kuadratike ne fazen e dyte shek.IV p.kr..Qyteti ka

vetem nje hyrje te formuar nga zgjatja paralele e dy kraheve te mureve,te vendosur në

qafen qe e lidh me zonen perreth.Prane hyrjes dhe ne pikat me te mundshme per t’u

sulmuar jane ndertuar tri kulla mbrojtese.Megjithese ishte vetem nje km larg

Bylisit,Nikaia si kryeqendra e lashe e bashkesise byline,ruajti edhe me pas jeten e

veçanteë politike e shoqerore,gje qe verehet në ndertimin e nje agoraje të saj ne shek.III

p.Kr. Në agora pervec teatrit dhe nje stoa te germuar ,duken edhe gjurmet e nje

stadiumi,me një vendosje njëkrahëshe,si në Bylis.

Teatri

Vendi për ndertimin e teatrit te Klosit eshte zgjedhur ne nje formacion shkembor.Formen

harkore,te pershtatur per teater,ai e ka marre nepermjet heqjes së blloqeve te gureve,te

cilat duhet te kene shërbyer per ndertimin.Ne krahun lindor kodra nuk ka pasur lartesine e

nevojshme,prandaj kjo ane e shkallareve te teatrit ka qene lartesuar me mur dhe mbushur

me çakull.Ashtu si teatri i Bylinit,edhe ai i Klosit,ka arritur deri ne ditet tona teper i

demtuar.Nga shkallarja ruhet mire vetem shkalla e pare,proedria,kurse paraskena dhe

skena kane vetem gourmet e tyre te gdhendura në shkemb.Orkestra,me diameter 11,60 m

dhe forme gjysmerrethi jo te plote ka shfrytezuar si dysheme shkembin e gdhendur.I

ndertuar sipas formes kanonike greke,ndryshe nga i Bylisit,ne shkallaren e tij me 15

shkalle zinin vend rreth 800-1000 spektatore.Radha e pare,e rezervuar për atistokracinë e

qytetit, i ka fronat me një shpinore te larte 0,25 m dhe veçohej nga radhet e tjera,qe

12 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane

43

sherbenin per publikun e thjeshte,me nje korridor.Në murin e ruajtur te analemes se

vetme qe ka teatri,e cila te con drejt shetitores,jane gdhendur 14 dekretet per dhenien e

qytetarise.Ata datohen ne gjysmen e dyte te shek.III p.Kr., dhe deshmojnë një politike per

te terhequr banore të rinj në Nikaia.

Stoa

I ndërtuar në shpatin lindor te qytetit ky monument eshte zbuluar vetem pjeserisht në

permasat:gjatesi 40 m dhe gjeresi 10 m.Stoa ka qene nje ndertese e thjeshte,me çati

dyujse dhe frontone ne pjeset e ngushta.Ne anen perendimore shpina e saj ka qenë

mbyllur ne mur,ndersa ne anen lindore stoa hapej me nje kolonade dorike.Hapesira e

brendshme e nderteses ndahej ne dy pjese te barabarta nga nje rradhe kolonash,të cilat

mbanin çatinë.

Banesat e qytetit

Banesat e thjeshta te Nikaies tregojne per nje jete te qete te banoreve,pa zhurmen dhe

luksin e Bylisit.Njera nga banesat e germuara ne anen jugore tregon se ato kishin nje

oborr te vogel,ku dilnin dritaret e dy dhomave te vendosura anes nje korridori,i cili

vazhdonte te qilari ku mbaheshin zairete neper pitosa.Uji i çatise grumbullohej nepermjet

nje kolone te shpuar te hajatit ne nje stere te gdhendur ne shkembin poshte oborrit.Kjo

ishte e vetmja menyre per te siguruar ujin per perdorim dhe per te pire ne rast

rreziku,kurse ne periudha te qeta qytetaret e merini ate ne burimet jashte qytetit.

Amantia

Amantia lidhet me Bylisin jo vetem nga pikpamja vizuale,perballe,mbi bregun e majte te

Vjoses,por edhe nga nje rol i ngjashem politik e kulturor ne boten antike ilire.Qyteti i

Amanties ngrihet mbi nje lartesi shkembore,qe shkeputet nga mali i Tartarit ne drejtim të

perendimit.Ky pozicion i jepte qytetit perparesine per te kontrolluar rruget qe lidheshin

me detin dhe territorin bylin, per te vazhduar ne drejtim te Epirit.Vete qytetit zinte pllajen

e kodres shkembore ne nje siperfaqe 13 ha,duke pasur nje shtrirje te kufizuar te lagjeve të

jashtme në anen lindore,ku gjendet dhe stadiumi.Muri rrethues e qarkon plotesisht

rrafshin,ne linja te drejta me thyerje të rralla.Kullat dhe hyrjet jane të pakta,të percaktuara

44

nga terreni shkembor.Muret me te hershme jane te se njejtes kohe me Nikaien dhe

dallohen nga ndertimi me blloqe trapezoidale e poligonale.Nje periudhe e dyte ndertimi

me blloqe katerkendeshe izodomike datohet ne mesin e shek.IV p.Kr. Amantia ka qene

rifortifikuar dhe gjate periudhes se sundimit te Justinianit I.

Stadiumi

Monumenti me i ruajtur eshte stadiumi.Shkallet e gurta,te vendosura ne forme patkoite

zgjatur,ndiqnin një piste 12,5 m te gjere dhe rreth 60 m te gjate.Ne njerin krah,të

mbeshtetur në faqen e kodres,kishte 17 shkalle,kurse ne krahun tjeter,te ngritur mbi një

mbushje dheu,kishte vetem 8 shkallë.

Tempulli

Në anen jugore te qytetit,jashte mureve,është zbuluar nje tempull antik.Ai ka qenë një

periper i ordrit dorik,me permasa 12,5 m dhe 6,75 m Nga frontoni i tij vjen nje skulpture

mermeri,qe paraqet nje grua te shtrire,ndoshta simbolin e një lumi.Disa mbishkrime

kushtimi te gjetura,si dhe nje mbishkrim qe pershkruan ndertimin e tempullit te

Aferdites,duket se lidhen pikerisht me kete tempull.Tempulli, i ndertuar ne shek.III p.Kr.,

ka vazhduar te perdoret edhe ne shekujt e pare m.Kr. Gjate Antikitetit te Vone,prane

rrenojave te tempullit,ka qene ngritur me materialet e tij nje bazilike paleokristiane

trenefshe me narteks dhe anekse ne vazhdim te tij.Nefet jane ndare me harkada të

ngritura mbi kolona.Në nefin qendror ruhet bazamenti i ambonit,kurse ne sanktuar

bazamenti i kangjelles dhe ai i tavolines se altarit.Amantia eshte deshmuar si peshkopatë

që ne vitin 344,kur peshkopi Eulalius mori pjesë në koncilin e Filipopolit.

Qyteza e Kalivaçit

Nëpër qafën e Kalivaçit kalonte rruga natyrore,që vinte nga Bylisit drejt stenave të Aosit

dhe Antigonese.Nje degezim i kesaj rruge kalonte Aosin pikerisht ne Gryken e

Ylynecit,per t’u hedhur ne treven amante.Ne kete pozite,qyteza e Kalivaçit ishte në

funksion te Koinonit te Bylineve,si dhe qyteza tjeter strategjike e Rabies.Planimetria e

qytezez,qe ka nje siperfaqe 1 ha dhe perimeter 540 m,i përshtatet siprinës së kodres me

45

një forme shumëkendeshe ,ku mbizoterojne linjat e drejta,kthesat ne kend te gjerë, por

mungojne kullat.Prane hyrjes se vetme te qytezes gjendet nekropoli me varre në formë

arke prej pllakash guri.Muret e ruajtura dobet jane ndertuar me blloqe te palatuara,me

forma te zgjatura me lartesi te ulet(0,50 m x 1,20 m x 0,15 m x 0,30 m ) ,qe te kujtojne

fortifikimet e brozit te vone.Trashesia prej 1,70 m perberhet nga dy faqe dhe mbushje me

gure te vegjel.Trashesia prej 1,70 m perbehet me dy faqe dhe mbushje me gure te

vegjel.Brenda qytezës ka gjurme banesash dhe qeramike te shek.III-II p.Kr.

Qyteza e Rabies

Fortifikimi i njohur me emrin Gradishta e Rabies, ngrihet mbi një kodër shkëmbore me

lartesi 880 m ne perendim te fshatit Rabie,ne rrethin e Tepelenes.Prej Grandishtes së

Rabies hapet nje horizont i gjere drejt jugut dhe perendimit,dhe shikohet pothuaj terë

krahina e Mallakastres.Prej saj kontrollohet ne afermi edhe nje nyje e rendesishme

rruges,te cilat ndjekin kurrizet drejt lugines se siperme te Vjoses dhe nepermjet qafes së

Gllaves lidhen me rruge te tjera qe shkojne drejt Osumit.Ne keto pozita te rendesishme,

keshtjella e ngritur atje luante rolin e kontrollit te levizjeve ne nje zone kufitare të

bashkesise byline.Keshtjella e Rabies me planimentrine e saj shumekendeshe ka qenë

pershtatur me formen piramidale te kodres,duke qarkuar me nje mur 240 m vetem majen

krej shkembore te saj ne nje siperfaqe prej 0,36 ha.Ne te dallohen dy teknika ndertimi: e

para me blloqe trapezoidale e poligonale,qe i perket periudhes qytetare ilire dhe e dyta

me murature guri te lidhur me llaç,qe i perket si kohe Antikitetit te Vone.13Planimetria e

keshtjelles se Rabies per periudhen e pare karakterizohet nga forma e thjeshte,mbyllja e

plote,kthesat kendgjera dhe mungesa e kullave.I gjithe fortifikimi eshte realizuar në të

njejten kohe dhe me te njejten teknike,ndertuar me blloqe te medha trapezoidale (2,81 m

x 1,40 m; 1 m x 0.70 m ; 0,50 m x 0,60 m) me faqe te papunuara.Ne te gjitha veçorite

teknike muri i qytezes së Rabies te kujton muraturen e periudhes se pare te Klosit dhe

Amanties.Perputhja e teknikes se ndertimit ne qytezen e Rabies me ane te qytetit të Klosit

tregon jo vetëm për një ndertim te njekohshem te tyre,ne gjysmen e dytë të shek.V p.Kr.,

13 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane

46

por edhe per nje lidhje varesie ndermjet tyre.Rrenojat e keshtjelles ilire kane qene

shfrytezuar per nje fortese ne Antikitetin e Vone,e cila zgjerohet ne faqen perendimore te

kodres.Muri i Antikitetit te Vone ka trashesi 1,98 m ,dhe ashtu si dhe ne fortifikimet e

tjera verehen faqja dhe berthama.Në fasade jane kombinuar guret e medhenjt, të cilët janë

marre nga fortifikimi i periudhes qytetare, me gure mesatare të vegjël.Në një tarrace

natyrore,ka gjurmë të shumta qeramike të një vendbanimi jashtë mureve, që i takon një

periudhe të gjatë kohe nga shek.VI p.Kr., deri në shek.VI m.Kr.

Margëlliçi

Kodra e kalase se Margëlliçit shquhet me formën e saj piramidale në vargun kodrinor që

ndan fushen e Myzeqese nga lugina e Gjanices.Në sistemin fortifikues të Margeëliçit

dallohen tri periudha ndertimi, të lidhura me krijimin e vendbanimit në Bronzin e

Vonë,zhvillimin urban të tij ne shek.VII-V p.Kr., dhe ,së fundi,me zgjedhjen e pjeses me

të larte të kodres për vendosjen e nje fortifikimi të shek.V-VI m.Kr. Fortifikimi i

periudhes se vone te Bronzit përfaqesohet vetëm me një trase me gjatësi 20 m në anen

perendimore te kodres,me trashesi 1,85 m -2 m,te bere nga dy faqe me gurë mesatare.Ky

mur eshte i datuar me saktesi nga shtresa kulturore e depozituar prapa murit.Periudha e

dyte e ndertimit lidhet me fazen proturbane ne shek.VII-V p.Kr. dhe muri ka qene i

ndetuar me blloqe te medha gelqerore ,te papunuara.Periudha qytetare ne Margelliç

perfaqesohet nga dy faza qe zhvillohen në të njejtën trase me gjatesi 1100 m dhe

siperfaqe 7 ha.E para ,e ndertuar ne gjysmen e dyte te shek.IV p.Kr., dallohet nga një

murature e tipit apolloniar me krepis te stilit kuadratik,me faqe te rrafshe dhe murature

me tullë.E dyta, një rindertim i mesit te shek.III p.Kr., eshte realizuar me blloqe

katerkendeshe ranore, te rrafshta, te qarkuara nga nje buzine.Gjate Antikitetit te Vonë

është rifortifikuar vetem pjesa me e larte e kodres me nje mur me blloqe te riperdorura

,me gure mesatare e te vegjel,me copa tullash e tjegullash te lidhura me llaç.Per nga

teknika e ndertimit ajo eshte e njejte me fortifikimin e Viktorinit ne Bylis.Margelliçi antik

ka pasur nje organizim te brendshem te hapesires sipas nje sistemi ortogonal.Në të dy

aëet e kurrizit, gjate germimeve,doli e njejta pamje urbanistike :një rruge kryesore

,paralele me murin rrethues,qe kishte ne anen e poshtme banesa dhe ne te sipermen

dyqane.Rruget me gjeresi 3-3,55 m janë të shtruara me pllaka ranore, ndërsa rrugicat 1,2

47

m të gjera kufizojne banesa me siperfaqe 19 x 12,5 m ,qe do t’i korrespondonte ¼ se një

insule.Ne kete menyre,zbatimi sistemit ortogonal duket se eshte nje rregull dhe për

qytezat e vogla ilire ne mesin e shek.III p.Kr. Banesat jane pajisur dhe me stera për

grumbullimin e ujit te shiut.Ato kanë forme cilindrike me diametër rreth 1,5 m e thellësi

3,50 m ,te ndertuara me tulla sektoriale.Ne shek.VI m.Kr. brenda rrethimit ne pjesen me

te larte te rrafshit eshte ndertuar nje kishe me tri nefe,te ndara me nje kolonade druri, te

fiksuara ne bazamente guri te gropezuara ,qe nuk jane ndeshur deri tani ne qendrat e

tjera.Prane saj eshte nje stere e madhe ne forme cilindrike dhe diameter 3,50 m ,ndertuar

me mur guri.Këto ndërtime dëshmojnë për karakterin thjesht ushtarak të kesaj qendre.

Gurëzëza

Përballë Margelliçit,në krahun tjetër të luginës Gjanicës, në kodrën e Gurëve te Zesë me

lartësi 508 m,në periudhën qytetare ilire lulëzoi qyteti i katër bylin,emri i të cilit qendron

ende i paidentifikuar.Qyteti ne Gurzezë,ashtu si Nikaia,pati një jetë të veçante

ekonomike-shoqerore,qe deshmohet nga veprimtaria e punishteve shteterore e private te

ndryshme nga të Bylisit,nga përdorimi kryesisht i monedhave apolloniane në shkembimin

monetar dhe nga nje agora me vete.Kjo bëri që në një periudhe shperberje të koinonit

bylin,Gurzeza te dilte si nje njesi politike me vete,qe mund te identifikohet me koinonin e

balaiteve.Kreshta e kodres ndermjet dy majave dhe shpati jugperendimor,së bashku me

tarracen në fund të tij,kane qene perfshire brenda nje fortifikimi katerkendesh me

perimeter 2100 m dhe siperfaqe 23 ha.Planimetria e Gurzezes ka formen e nje

katerkendeshi të çrregullt te mbeshtetur plotesisht ne shpatin jugperendimor te kodres.Ne

të dallohen tri periudha kryesore ndertimi.E para, lidhet me një fortifikim protoqytetar me

siperfaqe rreth 0,7 m dhe zinte vetem majen e kodres.Periudha e dyte, qe perfaqesohet

nga fortifikimi qytetar ,perbern nje ndertim nga fillimi , i cili nuk i ka shfrytezuar muret

me te hershme.Veçori te ketij fortifikimi është forma e thjeshte,pa ndarje,kulla ,apo

bastione dhe vendosja ne shpatin e kodres,sipas modelit te Foinikes.Elementi me tipik i

planimetrise eshte perdorimi i linjes ne forme dhembesharre te trasese.Periudha e tretë e

fortifikimit i takon Antikitetit te Vone,dhe ka ndjekur afersisht trasene e mureve

protoqytetare.Muret e fazes se pare jane ndertuar me blloqe të medha gelqerore,të

punuara vetem ne faqen horizontale.Ato të fazes së dyte,me blloqe poligonale me

48

madhesi mesatare vetem per krepisin,kurse mbi te me qerpiçe,sipas modelit

apolloniat;ndeshen edhe blloqe kuadratike prej konglomerati ku nuk mungojne dhe

monogramet,si ne Apolloni.Muret e Antikitetit te Vone jane ndertuar me gure e copa

tullash te riperdorura dhe te lidhur me llaç gelqereje.Siperfaqa brenda mureve rrethuese

eshte e mbushur banesa antike,te vendosura ne tarraca.Te dhenat arkeologjike deshmojne

se qyteti ka pasur nje jete intensive,veçanerisht ne shek.III p.Kr, por është shkaterruar

gjatë fushatës se Paul Emilit me 167, pa u rindertuar me deri në Antikitetin e Vonë.

Kalaja e Cfirit

Treva byline nga veriu kishte si kufi natyror malin e Shpiragut dhe qafën e Sinjes,që e

lidh me luginen e Osmit.Rrugen që futet nga kjo qafe ne periudhen qytetare e mbronte nje

kulle katerkendeshe e ndertuar me blloqe kuadratike,me siperfaqe të rrafshet.Gjatë

Antikitetit te Vone kete rol e luante Kalaje Cfirit,e cila ngrihet ne kreshten e nje vargu

kodrinor,qe perben nje ndarje midis lugines se Gjanices dhe perrenjve qe dalin ne fushën

e Myzeqese.Ne nje qafe prane saj kalon rruga qe të çon drejt qytetit te Dimalit dhe në

kalane e Antikitetit të Vone të Mbjeshoves.Siprina e kodres qe perfshin kalaja,paraqitet si

nje rrafsh në forme eliptike me siperfaqe 0,5 ha.Teknika e ndertimit të mureve eshte ajo

me gure dhe llaç,e njejtë me ate te Gradishtes se Rabies.Ne mur jane perdorur edhe

blloqe të medha në forme kuadratike ,te marra nga kulla e periudhës qytetare ilire.

Qyteza e Belishoves

Gradishta e Belishoves siç quhet nga vendasit,perbënte një pikë zoteëuese mbi rrugën

natyrore që lidhte në antikitet Apollonine me Bylisin permes Gurzezes ,si dhe mbi njërin

nga kalimet e mundshme ndermjet lugines së Vjoses dhe asaj të Gjanices.Siprina e kodres

me një siperfaqe prej 0,4 ha është mbyllur brenda një katërkendeshi muresh me perimeter

280 m.Planimetria eshte e thjeshte,pa kulla ,me trase te drejta e te gjata dhe ka vetem nje

hyrje,e cila eshte modifikuar ne nje faze të dyte.Muri me trashesi 2-3 m eshte i ndertuar

me blloqe guri gelqeror kuadratik,pak te punuara.Me formen e thjeshtë planimetrike dhe

49

tekniken e punimit te blloeqeve,ndertimi i kesaj fortifikimi mund të vendoset në gjysmen

e pare të shek.IV p.Kr. Kjo qyteze me karakter ushtarak,ashtu si Rabija,ka vazhduar te

banohej panderprerje deri ne shek.II p.Kr.Me pas, gjurmët e banimit të çojnë vetëm në

gjysmen e dytë të shek.VI m.Kr.

Bazilika e Ballshit

Rrënojat e bazilikes në qytetin e Ballshit së bashku me rrenojat e tjera rreth saj njihen në

popull si Manastiri i Shen Mërise.Vetë emri i Ballshit e ka origjinën nga ai i Bylisit,i cili

në një dokument të vitit 458 m.Kr. del të jetë transformuar ne Ballis.Në rregjistrimin turk

te vitit 1571 Ballshi permendet me emrin Peshkopi,qe i referohet qenies se tij qender

peshkopate gjate Mesjetes.Problemi i identifikimit te Ballshit dhe i Manastirit te Shen

Merise me qendren mesjetare te Glavinices ka qene objekt studimi per shume historiane

dhe arkeologe.Glavica njihet në burimet e shkruara ne gjuhen greke e bullgare dhe

mbishkrimet duke filluar na shek.IX dhe ne vazhdim deri ne vitin 1751,vit pas te cilit nuk

permendet me.Vete Ballshi,si emer fshati dhe si mbiemer,permendet per here te pare në

shekullin XV te shqipateret e Peloponezit,të emigruar aty nga krahina e Mallakastres në

fundin e shek.XIII dhe fillimin e shek.XIV . Bazilika e Ballshit,e ndertuar ne periudhen e

Justinianit,ka qene trenefshe,me baptister te trasformuar me vone në kapele,dhe narteks e

ekzonarteks.Baptisteri i Ballshit duket se eshte nje kopje e baptisterit te katedrales se

Bylisit jo vetem ne plan por dhe ne lartesi.Gjate ekzistencës së saj shumëshekullore

bazilika ka pasuar shumë here demtime dhe transformime.Pamja e saj e fundit eshte

pasoje e ndryshimeve te bera gjate rindertimeve,dy nga te cilat jane me te medhate dhe

me te dukshmet;ndertimi i pare ka qenë realizuar po gjate shekullit VI dhe i dyti gjate

Mesjetes.Muret e bazilikes në periudhen e para kane qene ndertuar me tekniken opus

mixtum,ndersa dyshemeja me opus sectile.Muri fundor i bazilikes ka tri absida

poligonale dhe nga brenda,nje sintron të tipit te thjeshte.Ngjashmerite e shumta me

bazilikat e Bylisit ndihmojne në percaktimin e kohes se ndertimit te saj gjate çerekut të

dyte te shek.VI p.Kr. Bazilika e Ballshit eshte rindertuar e tera ne shekullin IX dhe me

kete rindertim lidhet skulptura qe eshte tipike per shek.IX-X.

50

KAPITULLI III

3.1 Menaxhimi dhe drejtimi i parkut të Bylisit

Parku Arkeologjik i Bylisit menaxhohet nga Zyra e Administrimit dhe Koordinimit të

Parkut Arkeologjik Bylis e krijuar me Vendimin e këshillit të Ministrave nr.396,datë

31.03.2005 ‘’Për Miratimin e Kufijve dhe të Rregullores së Administrimit të Parqeve

Arkeologjike të Shkodrës, Lezhës,Apolonisë,

Bylisit,Amantias,Orokumit,Antigonesë,Finiqit dhe Butrintit’’.Kreu III i këtij vndimi

saktëson detyrat e ZAKPA-ve[Zyrave të administrimit dhe koordinimit të parqeve

arkeologjike] të cilat janë institucione në varësi të Ministrisë së Turizmit, Kulturës,

Rinisë dhë Sportevë.Zyra e Parkut Arkeologjik Bylis përbëhet nga drejtori, specialist

arkeolog,financier-menaxher, dhe 2 puntorë.14

Detyrat kryesore të ZAKPA15 Bylis sipas vendimit të Këshillit të Ministrave

janë:

Për realizimin dhe zbatimin e programeve dhe projektevëe si dhe për drejtimin e

veprimtarisë administruesë të parqeve arkeologjike krijohen Zyrat e Administrimit dhe

Koordinimit të parqeve Arkeologjikë.ZAKPA-të krijohen dhe kryejnë funksionet e tyre

brenda territorit të parqeve arkeologjike me qëllim përmbushjen e kompetencave të

tyre.Ato kanë vulën dhe logon e tyre e cila shërben si element identifikues i Parqeve

Arkeologjike.Detyrat e tyre janë:

Të realizojnë dhe zbatojnë me veprimtarinë e tyre programet e zhvillimit e

adminstrimit të miratuara nga Bordi Kombëtar i Parqeve Arkeologjike.

Bashkëpunojnë dhe bashkërendojnë punën më të gjithë specialistët dhe

institucionet e tjera qendrore dhë vendore.

14 Drejtoria e parkut arkeologjik Bylis 15Zyra e administrimit dhe koordinimit te parkut arkeologjik

51

Organizojnë konsulenca me ekspertë të fushave të ndryshme vendas a të huaj kur

vlerson së janë të nevojshme.

Bashkëpunojnë me persona fizikë a juridikë, vendas dhe të huaj ,me fondacione

dhe organizmat ndërkombëtarë për njohjen, publikimin dhe tërheqjen e

financimeve dhe donacioneve për ruajtjen,mbrojtjen, zhvillimin dhe përmirësimin

e vlerave të trashëgimisë kulturore dhe pasurive natyrore të parqeve

arkeologjike,si zona të stimuluara më përparësi turizmin kulturor.

Administrojnë dhe menaxhojnë të ardhurat që krijohen nga veprimtaritë turistike

dhe veprimtaritë e tjera për projektet e miratuara nga Bordi.

Zbatojnë të gjitha masat për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore dhe asaj natyrore

sipas dispozitave ligjore në fuqi të përcaktuara.

Mbështesin e nxisin veprimtaritë kërkimorë shkencorë në fushën e arkeologjisë.

Organizojnë mbështesin e nxisin veprimtaritë me karakter kulturor dhe edukativ

për publikun e gjerë.

Krijojnë kushte sa më të mira për vizitorët nëpërmjet një infrastrukturë

bashkëkohore.

Veprimtaritë e ndryshme kulturore, artistike,turistike etj në territorin e Parqeve

Arkeologjikë bëhen më aprovimin e drejtorit të ZAKPA-ve dhe pas nënshkrimit të

kontratës së rregullt midis të dy palëve sipas dispozitave të ligjit nr.9048,datë 7.04.2003

‘Për trashëgiminë kulturore’’

Shpenzimet e ZAKPA-ve përballohen nga MTKRS16 dhe të ardhurat e krijuara nga

aktiviteti i tyre në Parqet Arkeologjike.ZAKPA-të mund të marrin donacione dhe

sponsorizime të ndryshme edhe nga institucione ose organizata të ligjshme,publike a

private, kombëtare apo ndërkombëtare të cilat destinohen të përdoren në përputhje me

qëllimin e dhënë ZAKPA-së.

Drejtorët e ZAKPA-vë mbajnë përgjegjësi për ruajtjen dhe sigurinë e tërritorit të parqeve

arkeologjikë,për mbrojtjen e aseteve kulturore dhë natyrore.Ata lidhin marrëveshje me

persona fizikë ose juridikë për ruajtjen dhe mbikqyrjen e territorit dhe sigurimin e të

16 Ministria e Turizmit Kultures Rinise dhe Sporteve

52

gjitha masave mbrojtëse nga dëmtimet e mundshme,i vlerave arkeologjike,kulturore dhe

natyrore.

Më konkretisht detyrat kryesore të Parkut janë17:

Mbrojtja dhe ruajtja e parkut

Krijimi i infrastrukturës së nevojshmë për vizitorët si:mbajtja pastër e

monumenteve, rrugëkalime të pastra, tabela shpjeguesë për monumentet ëtj

Prerja e biletave për vizitorët

Promovimi i vleravë të parkut

Marrëdhënie më agjensitë dhe opëratorët turistikë

Marrëdhënie me shkollat

Marrëdhënie me pushtëtin lokal dhe komunitetin e zonës ku ndodhet parku për

ndërgjegjësimin e tij për vlerat e parkut dhe ndihmën për mbrojtjen dhe mbajtjen

pastër sipas mundësive të pushtëtit lokal dhe komunitetit.

Marrëdhënie të mira me policinë lokale për sigurimin më të mirë të rendit dhe

qetësisë në park sidomos në raste aktivitëtësh apo festash që sjellin shumë

vizitorë.

Bashkëpunim me biznesin dhe aktorë të tjerë të interesuar për thithje donacionesh

të destinuara për nevoja të parkut.

3.2 Numri i vizitorëve në Bylis

Numri i vizitorëve në parkun e Bylisit ka ndryshuar ndër vite.Ky numër është rritur dy

vitet e fundit për shkak të përmisimit të infrastrukturës rrugore.Ndërsa në vitin 2010 ka

pasur një ulje të ndjeshmë të numrit të vizitorëvë për shkak të degradimit të

rrugës.Gjithashtu këto vitet e fundit parku ka filluar të mbajë më saktë numrin e biletave

17 Drejtoria e parkut arkeologjik te Bylisit

53

të shitura dhe të vizitorëvë, shqiptar e të huaj.18Me poshte jane disa te dhena lidhur me

numrin e turisteve ne parkun arkeologjik te Bylisit.

TABELA Nr.119

TOTAL VENDAS TË HUAJ Emigrantë Shqiptarë nga

rajoni

2006 -

2007 363(më

bilëta) 167 229 - -

2008 922 541 481 - -

2009 851 441 410 - -

2010 427 255 172 - -

2011 505 296 209 - -

18 Drejtoria e parkut arkeologjik Bylis 19 Zyra e administrimit dhe koordinimit te parkut arkeologjik Bylis

54

Tabela permbledhse per shitjen e Biletave nga data 01. Janar deri me 3 31.12.2010

Vizitore Vizitore Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas cmimi Vlefta huaj cmimi vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Janar 16 150 2400 2400 162 Shkurt 24 150 3600 4 300 1200 4800 32 603 Mars 46 150 6900 16 300 4800 11700 202 264

Totali I Vizitoreve 86 20 234 340Totali ne leke 12900 6000 18900

Vizitore Vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas çmimi Vlefta huaj vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Prill 14 150.300 3600 3600 30 442 Maj 12 300 3600 8 300 2400 6000 45 653 Qershor 8 300 2400 12 300 3600 6000 3600 3620

Totali I Vizitoreve 34 20 3675 3729Totali ne leke 9600 6000 15600

Vizitore Vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas çmimi Vlefta huaj biletes vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Korrik 34 150 5100 16 300 4800 9900 60 1102 Gusht 14 150 2100 30 300 9000 11100 40 843 Shtator 40 300 12000 12000 40

Totali I Vizitoreve 48 86 100 234Totali ne leke 7200 25800 33000

Vizitore Vlefta Vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas çmimi huaj biletes vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Tetor 52 150.300 9900 40 300 12000 21900 335 4272 Nentor 35 300 10500 6 300 1800 5100 27 68

3 DhjetorTotali I Vizitoreve 87 46 362 495

Totali ne leke 20400 13800 34200

Totali I Vizitoreve 255 172 4371 4798

Totali ne leke 50100 51600 101700

55

Tabela permbledhse per shitjen e Biletave nga data 01. Janar deri me 30 31.12.20111

Vizitore Vizitore Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas cmimi Vlefta huaj cmimi vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Janar 16 150 2400 2 Shkurt 24+4=28 150.300 4800 323 Mars 46+16=62 150.300 11700 140

Totali I Vizitoreve 106 172 278Totali ne leke 18900 18900

Vizitore çmimi Vlefta Vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas te huaj biletes vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Prill 48 150 7200 32 300 9600 602 Maj 64 150 9600 42 300 12600 3603 Qershor 28 300 5400 30 300 9000 700

Totali I Vizitoreve 140 104 1120 1364Totali ne leke 22200 31200 53400 53400 6 mujori I I 246 104 72300 1292 1642

Vizitore çmimi vlefta Vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas te huaj biletes vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Korrik 33 300 9900 9900 68 1012 Gusht 24 300 7200 26 300 7800 15000 64 1143 Shtator 34 300 10200 10200 220 254

Totali I Vizitoreve 24 93 352 469Totali ne leke 35100 9 mujori 270 197 107400 1644 2111

Vizitore çmimi vlefta vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas te huaj biletes vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Tetor 4 150 600 12 300 3600 5100 120 1362 Nentor 22 150 3300 3300 94 116

3 Dhjetor - - 34 34Totali I Vizitoreve 26 12 248 286Totali ne leke 8400

Totali I Vizitoreve 296 209 1892 2397Totali ne leke 115700

56

3.3 Promovimi i parkut arkeologjik të Bylisit

Parku arkeologjik i Bylisit është një atraksion turistik,për të tërhequr vizitorë të

ndryshëm.Turisti mund ta shijojë këtë atraksion ndërsa konsumon paketën turistike në një

destinacion të caktuar turistik.Si pjesë e një produkti turistik parku arkeologjik i Bylisit

ka si qëllim rritjen e numrit të vizitorëve dhe të të ardhurave.Mënyrat që përdoren për

promovimin e tij janë:

Broshurat dhe fletë palosjet,të cilat janë të pajisura me fotografi me ngjyra dhe me

informacione rreth shërbimeve dhe asaj se cfarë ofron ky park arkeologjik.

Shtypi luan një rol të rëndësishëm në promovimin e tij dhe pse kjo gjë ndodh shumë

rrallë,për mungesë investimesh dhe interesimi.

Interneti është një mënyrë tjetër,e cila përdoret për promovimin e Bylisit,nëpërmjët

ëebsite të tij.Gjithashtu edhe në websitin e ministrisë së turizmit mund të gjejmë

informacion për këtë park.

Nje menyre tjeter per promovimin eshte festivali i Bylisfonis,i cili ndikon direct ne

numrin e turisteve dhe rritjes se te ardhurave.

Megjithatë për zhvillimin e turizmit në Bylis nuk mjafton vetëm promovimi më

cilësor,por dhë përmisimi i infrastrukturës,rritja e investimeve,zbatimi i strategjivë dhe

ligjeve për turizmin,angazhimi i sektorëve privat dhe publikë.20

20 Prof.As.Dr Vita Koja,Dr.Klodiana Gorica “Marketingu i turizmit” ,2007

57

Perfundime dhe rekomandime :

Nga punimi i bërë arrijmë në përfundimin se Bylisi ka qënë një qytet i

rëndësishëm.Objektet e shumta publike dëshmojnë për një nivel të lartë arsimor dhe

kulturor te qytetarëve bylin.Shkëmbimet e mallrave dhe kulturave të ndryshme kanë

ndikuar në nivelin e këtij qyteti.Urbanistika gjithashtu dëshmon per një zhvillim te këtij

vendi edhe në fushën e arkitekturës.

Parku arkeologjik i Bylisit ka një pozitë të favorshme dhe një pamje të mrekullueshme,që

tërheq shumë vizitorë.Ai ka një numër të madhë zbulimesh arkeologjike,te cilat

deshmojnë për ekzistencën e tij shekuj më parë.

Për qytetin e Bylisit ekzistojnë burime dhe të dhëna të ndryshme për formimin e tij.

Gjithashtu ka një numër të madhë autorësh dhe arkeologësh,të cilët kanë dhënë

kontributin e tyre për zbulimet arkeologjike.Kjo tregon interesin që kanë pasur për këtë

park,pasi ai zotëron vlera te mëdha monumentale.

Parku i Bylisit është një zonë e rrethuar nga qendra të tjera antike,të cilat kanë ndikuar në

zhvillimin e Bylisit.

Menaxhimi dhe drejtimi i parkut bëhet nëpërmjet ndarjes së detyrave dhe ngritjes se

qëndrave të ndryshme.Kjo ka ndihmuar ne zhvillim e turizmit në këtë park.

Nga viti në vit numri i turistëve është rritur,fal permisimit të infrastrukturës rrugore dhe

rritjes së investimeve.

Këto janë disa rekomandime në lidhje me parkun arkeologjik të Bylisit :

Zgjidhja përfundimtare e problemit të infrastrukturës rrugore

Shtimi i të ardhurave dhe investimeve për këtë park arkeologjik

58

Promovim më efikas në mënyrë që numri i vizitorëvë të rritet akoma më

shumë

Rritje të investimeve për kryerjen e gërmimeve të tjera arkeologjike

Zbatimi korrekt i strategjive të hartuara nga Ministria e Turizmit

Shperndarja e sa me shume broshurave dhe flete palosjeve

59

Bibliografia

• Ceka Neritan“Urbanistaka dhe banesat në Bylis “ ,1988,Tirane

• Ceka Neritan,Bace Apollon“Shëtitorët ë përiudhës qytëtarë ilirë” ,Monumente

II,shtypshkronja “Mihal Duri”,1981

• Mucaj Skender,Ceka Neritan “Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,Tirane

• “Vendbanime protourbane në Ilirën e Jugut” Neritan Ceka

• “Iliria” nr.1 Bazilikat e Bylisit ,viti 1987 ,Tirane

• Karaiskaj Gjerak “5000 vjet fortifikime në Shqipëri”,shtëpia botuese “8

Nëntori”,1981

• Ceka Neritan “Studime historike” , Tiranë 1976

• Prof.As.Dr Vita Koja,Dr.Klodiana Gorica “Marketingu i turismi”,Tirane,2007

• Materiale te ndryshme nga interneti (www.mtkrs.gov.al)