UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I FILOLOGJISË

Programi: Letërsi Shqipe

Punim diplome

Tema: Traditat dhe bestytnitë në romanin shqiptar

“Sikur të isha djalë” të Haki Stërmillit

Mentori Kanditate

Prof. Ass. Dr. Rovena Vata Kristella Nikollbibaj

Gjakovë 2019

2

KOMISIONI

Kryetar______________________________________

Anëtar_______________________________________

Anëtar_______________________________________

Kandidate Nënshkrimi

______________________ ______________

Gjakovë, maj 2019

3

PËRMBAJTJA

I. Të dhëna për romanin “Sikur të isha djalë” ................................................................................. 4

II, Deklarata studentore ................................................................................................................... 4

III. Hyrje ......................................................................................................................................... 5

KREU I Jeta dhe veprimtaria e Haki Stërmillit ............................................................................ 6

1.1.Jeta e shkrimtarit ................................................................................................................... 6

1.2. Veprimtaria letrare e shkrimtarit .......................................................................................... 7

KREUII Mësim-pësim përmes romanit ditar .................................................................................. 9

2.1. Ndërtimi i romanit “Sikur të isha djalë” të Haki Stërmillit .................................................. 9

2.2. Personazhi i Dijes ................................................................................................................. 9

2.3. Pozita e shoqërisë shqiptare ............................................................................................... 11

2.4. Pozita e gruas shqiptare ...................................................................................................... 13

KREU III Traditat përmes paragjykimeve ................................................................................... 13

3.1. Ndjenja përballë realitetit ................................................................................................... 14

3.2. Martesa përballë traditës .................................................................................................... 15

3.3. Tendenca për të thyer kodet e traditës ................................................................................ 16

KREU IV Zhvillimi psikologjik i personazheve përmes besëtytynive .......................................... 18

4.1. Besimi në bestytni….……………………………………………………………..…………18

4.1. Ritet fetare në roman .......................................................................................................... 19

4.2. Paragjykimet në shoqëri patriarkale ................................................................................... 19

PËRFUNDIM ................................................................................................................................ 21

LITERATURA ............................................................................................................................... 22

4

Të dhëna për romanin “Sikur të isha djalë”

Roman sentimentali shfaqur si një apoteozë e fuqishme artistike për të drejtat e njeriut në

përgjithësi dhe të femrës në veçanti.

I shkruar në formë ditari

Pasqyrohet jeta e Dijes, ëndrra e saj për të filluar ndryshimet nga vetvetja, ironia familjare

dhe shoqërore.

Përfundon me humbje të dashurisë dhe vdes nga turbekulozi

Nëkohën kur është shkruar i bëri jehonë arsimimit e përparimit të gruas shqiptare, të

shtypur dhe të nëpërkëmbur me shekuj

Është botuar me vitin 1936 dhe ka 310 faqe

Posedon stërhollime stilistike dhe përmban disa frazeologji popullore

Deklarata studentore

Quhem ______________, studente e rregullt e Universitetit të Gjakovës, përkatësisht Fakultetit

“Fehmi Agani|”, drejtimi Letërsi Shqipe. Me një përgjegjësi të madhe deklaroj se punimin me titull

“Traditat dhe bestytnitë në romanin shqiptar “Sikur të isha djalë”” të Haki Stërmillit”e kam

realizuar në mënyrë të pavarur dhe se ai është tërësisht punimi im autorial, duke respektuar

rregullat etike të punës shkencore dhe akademike sipas normave të Universitetit “Fehmi Agani”.

Gjithashtu deklaroj se punimi në fjalë nuk është i publikuar e as i përdorur për qëllime të kryerjes

së obligimeve mësimore në këte apo ndonjë institucion tjetër të shkollimit.

Me tutje deklaroj se në shkrimin e punimit kam respektuar përdorimin e literaturës së autorëve

vendas duke cituar përmes frusnotave secilin material të huazuar.

Gjakovë, maj 2019

5

Hyrje

Shkrimtari Haki Stërmilli konsiderohet si njëri ndër personalitetet më të njohur në letërsinë shqipe,

bazuar në veprimtarinëe tij dijetuese, patriotike, intelektuale dhe krijuese.

Njëri ndër romanet më të njohur në krijimtarinë e tij padyshim është romani i shkruar në formë

“Sikur të isha djalë”, e konsideruar si një vepëre fuqishme artistike për të drejtat e femrës si dhe

trajtimin e saj në një shoqëri patriarkale. Romani në fjalë trajton me fanatizëm tragjizmin e jetës

së femrës shqiptare në një shoqëri të rrethuar me patriarkalizëm dhe të imponuar nga bestytnitë e

ndryshme, duke synuar të paraqesë të shkuarën mitologjike dhe historike të popullit shqiptar ndër

vite.

Punimin me titull: “Traditat dhe bestytnitë në romanin shqiptar “Sikur të isha djalë”” të autorit

Haki Stërmilli do të përpiqem ta analizoj duke ndaluar në stilin e tij narrativ, botën realiste të

përshkruar me psherëtima romantike nga më të ndryshmet, pasthirrma e mallkimetë pranishme

gjatë gjithë kohës. Theksi ynë përgjatë analizës sëromanit do të bie te traditat dhe bestytnitë të cilat

përҫohen gjatë gjithë kohës në roman, si një problem social shumëi rëndësishëm për kohën në të

cilën ndodh ngjarja. Gjithashtu do të paraqesim traditat e të jetuarit përmes paragjykimeve,

zbërthimin psikologjik të persnazheve përmes bestytnive si dhe lojën e karaktereve në vepër.

I gjithë punimi do të jetëi realizuar përmes krerëve ku në secilin prej tyre do të kemi forma më të

detajuara të analizës së veprës, gjithnjë në funksion të temës së zgjedhur.

6

KREU I Jeta dhe veprimtaria e Haki Stërmillit

1.1. Jeta e shkrimtarit

Shkrimtari dibran Haki Stërmilli nga kritika letrare është konsideruar si një personalitet që zë një

vend të merituar në historinë e letërsisë shqipe, me kontributet e çmuara që ka dhënë në fushën e

prozës, dramaturgjisë, letërsisë dokumentare etj. Stërmilli lindi nëShehër të Dibrës më 17 maj 1895

kumori edhe mësimet e para. Shkollimin e mesëm e nisi nëManastir por nuk mundi ta përfundojë

për shkak të Luftës Ballkanike. Pasi qyteti i Dibrës mbeti jashtë kufijve, Hakiu u vendos në

Shqipëri dhe nisi punë si pjesë e administratës shqiptare. Në vitet 1915- 1918 punoi sekretar

krahinor në Mat dhe Peshkopi, pastaj sekretar i parë i nënprefekturës së Matit, e gjithashtu mësues

personal i motrave Zogolli.1

Si një shkrimtar, gazetar, kryetar i shërbimit sekret shqiptar përgjatë periudhës 1923-1924, si dhe

përfaqësues i Dibrës në Kuvendin Popullor, jeta e tij kalon nëpër disa etapa të historisë sonë, që

nga fundi i Rilindjes, shpallja e Pavarësisë, Lufta e Parë Botërore, vitet 20-ta të rimëkëmbjes së

shtetit shqiptar, mërgimi politik, koha e monarkisë, pjesëmarrja aktive në Luftën

Nacionalçlirimtare e deri në çlirimin e Shqipërisë nga pushtuesit nazifashistë dhe kontributi i tij

në ngritjen e shtetit popullor.Në vitet 1920-1924 u përfshi në lëvizjen demokratike, më 2 shkurt

1922 Zogolli i propozoikryeministrisë emrin e Hakiut për sekretar të shifrës. Këshilli i Naltë nuk

e dekretoi Stërmillin, por pas një viti ministër Zogolli e dekretoi më 16 janar 1923 si sekretar i

Sekretarisë Sekrete. Haki Stërmilli qëndroi deri më 16 prill 1924 në këtë pozitë, dhe ulargua

përfundimisht pas largimit të Zogollit dhe emërimit të Shefqet bej Vërlacit kryeministërdhe

Ministër i Brendshëm. 2

Pas Lëvizjes së qershorit, Haki Stërmilli mori pjesë në Kuvendin e Jashtëzakonshëm të

shoqërisë"Bashkimi", ku u zgjodh sekretar i shoqatës. Me rikthimin eZogollit dhe triumfin e

legalitetit mërgondrejt Italisë, Francës,Austrisë, Gjermanisë, Polonisë dhe Lituanisë. Për një

1 Kajtaz Recaj, Krijimtaria letrare e Haki Stërmillit, Prishtinë, 1988, fq.57 2 Po aty, fq. 56

7

vitqëndroi në Bashkimin Sovjetik ku u takua edhe me Ali Kelmendin. Më 1927 gjendet në

Jugosllavi, ku qëndron nëManastir. Këtu më 17 mars 1929 në rrethana jo krejtësisht të sqaruara,

dëbohet nga shteti jugosllav. I dorëzohet autoriteteve shqiptare në Bilisht, më pas e vendosin në

Korçë dhe pak ditë më vonëe shoqërojnë në burg. Aty e takon mikun dhe pasardhësin i tij në atë

institucion që tashmë quhej Zyra Sekrete, Abedin Hoxha. Më 6 gusht 1929 dënohet me 5 vjet burg

me akuzën se kishte guxuar të propagandonte botërisht kundër regjimit dhe personit të Mbretit.

Më 28 nëntor 1933 në sajë të një telegrami që i kishte dërguar NMT Zogu I për amnisti, falet dhe

lirohet.3

Pas pushtimit të Italisë, gazeta "Fashizmi” në listat e gjata botonte me nr. 44 edhe anëtarësimi e

Haki Stërmillit në Partinë Fashiste, në të njëjtën ditë kur ishte anëtarësuar M. Kruja, B. Valteri,

etj. Për Stërmillin shënohej se "merrej me punë private". Në biografinë e tij shënohej se më 31

korrik 1943 ishte hedhur në ilegalitet, kur kishte qenë në Tiranë. Më vonë do të zgjidhej në organet

paralele të pushtetit komunist, duke filluar nga mbledhja e Labinotit në shtator 1943 e deri në

anëtar i dalur nga Kongresi komunist i Përmetit. Përfaqëson lëvizjen komuniste në mbledhjen e

Mukjes. Për këtë shkak më 2 dhjetor 1945 dhe më 28 maj 1950 u zgjodh deputet. Pas 1945 ishte

kryetar i Frontit Demokratik dhe nënkryetar i Komitetit Ekzekutiv për Qarkun e Peshkopisë.

Vdiq më 17 janar 1953 i sëmurë pas një lëngate të gjatë, duke qenë edhe deputet i Rrethit të

Peshkopisë në Kuvendin Popullor, zëvendësuarprej Jashar Menzelxhiut Haki Stërmilli mbetet një

figurë, personifikim i përsosur i patriotit dhe demokratit, e shkrimtarit dhe intelektualit popullor, i

mbrojtësit të lirive dhe të drejtave të njeriut, grave në veçanti.

1.2. Veprimtaria letrare e shkrimtarit

Veprimtaria letrare e shkrimtarit Haki Stërmilli është shumëdimensionale, e gërshetur me tema

sociale të cilat i kanë rezistuar kohës edhe gjatë ditëve të sotme. Deri në vitet ‘20 të shek. XX, në

dramaturgjinë shqiptare, si krijime të nivelit profesionist njiheshin vetëm 2-3 drama të Gjergj

Fishtës dhe Fan S. Nolit. Pas tyre vijnë katër drama të Haki Stërmillit, të cilat edhe sot, me një

konceptim regjisorial bashkëkohor mund të ngjiten në skenën e teatrit. Prandaj, jo rastësisht kritika

letrare në shumë studime të bëra për këtë shkrimtar dëshmon se në historiografinë letrare shqiptare

3 Kajtaz Recaj, Krijimtaria letrare e Haki Stërmillit, Prishtinë 1988, fq.57

8

është e pohuar se në themelet e romanit shqiptar (si gjini) janë tri vepra: “Shkodra e rrethueme”

nga N. Nikaj, “Lulja e Kujtimit” nga F. Postoli dhe “Sikur të isha djalë” e H. Stërmillit.4

Lënda e veprës letrare të këtij shkrimtari sjell periudha dramatike historiko-shoqërore, ngjarje,

fakte, heronj dhe karaktere që bartin intensitet ideoemocional.

Hapat e parë në letërsi i bëri në fillim të viteve ’20-ta, me dramat "Dibranja e mjerueshme", 1923,

"Dashuni e besnikri" me 1923 etj.,me të cilat i bëhet jehonë luftës heroike të dibranëve kundër

shovenistëve serbë. Shkroi edhe librin "Burgu" (1935). Vepra e tij më e shquar është romani "Sikur

të isha djalë" (1936), ku kritikohen rreptë despotizmi familjar, normat e moralit sundues që

ndrydhnin personalitetin e femrës shqiptare. Romani u prit mirë nga shtresat demokratike dhe

shpejt u bë një nga veprat më të lexuara të kohës. Më 1968 u botua romani "Kalorësi i

Skënderbeut". Në të dy këto vepra autori ka bërë përpjekje për një pasqyrim me vërtetësi të jetës,

por nuk i ka shpëtuar një fryme sentimentaliste. Shkroi edhe dramën për fëmijë "Trashëgimtarët

tanë" (1950), ku trajtohet pjesëmarrja e fëmijëve krahas të mëdhenjve në luftën kundër zgjedhës

fashiste. Mbajti një ditar që u botua me titullin "Shtigjeve të lirisë" (1966), me vlera njohëse e

letrare. Në të autori rrëfen për ngjarje të rëndësishme të historisë së Luftës ANÇ në vitet 1943-

1944, për patriotizmin dhe heroizmin e popullit. Haki Stërmilli la të papërfunduara disa vepra

letrare e historike.5

Stërmilli shkëlqeu edhe në letërsi dokumentare. Shënimet, kujtimet dhe ditaret e tij në librat

"Burgu" dhe "Shtigjet e lirisë" nuk janë thjeshtë memorie sociale por edhe fjalë letrare, elegancë

dhe sinqeritet, kulturë dhe talenti i të shkruarit. 6

4 Po aty, fq.57. 5Kajtaz Recaj, Krijimtaria letrare e Haki Stërmillit, Prishtinë, 1988, fq.58. 6Kajtaz Recaj, Krijimtaria letrare e Haki Stërmillit, Prishtinë, 1988, fq.59.

9

KREU II Mësim-pësim përmes romanit ditar

2.1. Ndërtimi i romanit “Sikur të isha djalë” të Haki Stërmillit

Romani “Sikur të isha djalë” në kohën kur është shkruar bëri një jehonë të lëvizjes shoqërore të

viteve të 30-ta duke u cilësuar si një nga veprat më të suksesshme të kohës. Romani ka formën e

një ditari, të mbajtur nga personazhi kryesor i tij, vajza e re, Dija ku përmes shënimeve të saj

lexuesi njihet me jetën e përditshme të një familjeje të zakonshme qytetare shqiptare e konsideruar

si e para vepër në letërsinë shqipe që trajton tendencën për emancipimin e femres shqiptare duke

u përpjekur të shtjellojë në thellësi karakteret e protagonistëve përmes një monologu dramatik

shumë të fuqishëm. Romani ndërtohet mbi temën e robërisë, prapambetjes dhe dëshirës së madhe

që ka femra për tu liruar nga shtypja e vazhdueshme shoqërore. Gjatë gjithë kohës në roman

pasqyrohet retrospektiva dhe introspektiva duke u bërë domosdoshmëri strukturore të romanit. Te

“Sikur të isha djalë”, strukturën poetike të tij e karakterizon fryma lutëse, në radhë të parë,mandej

ajo polemizuese dhe qortuese.7

Romani në fjalë gjatë gjithë kohës ndjek preokopimet e vajzës meemrin Dije në raport me

shoqërinë që e rrethon, kundërshtitë në mes forcave progresive dhe atyre forcave primitive e

conservative.

Historia e Dijes, vajzës jetime të mbuluar me ferexhe që zbulon papritur dashurinë e cila mundëson

tek ajo dëshirën për të parë botën më ndryshe nuk mund të ishte diҫka e thjeshtë, përveq se

njëpërfytërim i aktit të krijimit. Autori e bën Dijen të shkruajë një ditar duke treguar jo vetëm

dëshirat e fshehta për Shpendin por edhe dëshirën për të mësuar që të jetojë një botë më të lirë.

2.2. Personazhi i Dijes

Romani “Sikur të isha djalë” ka për protagoniste kryesore një vajzë jetime, të maltretuar

vazhdimisht nga njerka që bie viktimë e mentalitetit të vyshkur të viteve të 30-ta. Dijen nuk e ka

lejuar i ati patriarkal, Syla, të shkojë në shkollë duke e mbyllur brenda mureve të shtëpisë qysh në

fëmijëri.

7Sabri Hamiti, Vepra letrare 8, Letërsia Moderne,Faik Konica, Prishtinë 2002, fq. 96.

10

Ajo do që të martohet me Shpend Rrëfenë, djalin nga Kosova që dashuronte shumë. Ëndrra dhe

dëshira e saj nuk do të plotësohet asnjëherë, sepse e martojnë me forcë siç kërkonte i ati, me një

tregtar të pasur e të moshuar, të cilin ajo nuk e donte. Ankthi e vuajtjet shpirtërore, bashkë me

sëmundjen që i kishte progresuar, e bëjnë Dijen të shkruaj në ditar lutjet e saj për domosdoshmërinë

e ndryshimeve sociale në jetën e gruas shqiptare.Shpresat,edhepse shumë të vogla, i kishte

mbështetur vetëm tek ditët pasuese nëse do të ketë njerëz që do të punojnëpër t'i çliruar gratë nga

fati i tyre i vajtueshëm.Kjo vepër bëhet zëri i mbytyr i një femre që kërkon dinjitetin e saj të plotë

e stolisur meëndrra të bukura shpirtërore, psikologji të qartë dhe natyrë tërheqëse gjatë gjithë kohës

edhe përkundër sfidave të vazhdueshme.8 Ajo i kundërvihet krejtësisht mjedisit ku është rritur duke

demaskuar gjithë mënyrën e organizimit të jetës familjare e shoqërore shqiptare.

Personazhi me emrin Shadije - i njohur më shumë si Dija,përveç përballjes me prapambeturinë e

theksuar shoqërore dhe faktin që vendimet për të i merr gjithmonë dikush tjetër, shpërfaq edhe

preokupimin e saj për mbulesën. Në njërin prej fragmenteve të librit, të pasqyruar në formë ditari,

Dija pyetet se për çfarë në të vërtetë shërben mbulesa, teksa thotë se sikur të ishte fëmijë do ta

konceptonte si mbrojtje të rrobave nga pluhuri. Narracioni i Dijes si personazh e autor ka

intonacionin lutës të gërshëtuar me anën qortuese e shpesh të zemëruar, të mllefosur për pozitën e

vet dhe pozitën e femrës shqiptare në përgjithësi.9

Gjuha e Dijes gjithmonë është plot plogështi, e plot zhgënjim por e shoqëruar me ndjenja të

sinqerta dhe mendime thellësisht njerëzore

Autori Haki Stërmilli personazhin e Dijes e trajtoi nëshumë aspekte duke arritur të depërtojë edhe

në ndjenjën religjioze të saj, të bazuara në shumë koncepte liberale lidhur me religjionin e saj. Ajo

ishte e bindur se religjioni i mirëfilltë e dërgon përpara shoqërinë. Meqenëse romani ështëshkruar

në formë ditari,në të cilin Dija flet për jetën e vet, është e kuptueshme, që ajo t'i kushtojë më

shumë kohë e vend jetës personale, aq më parë kur ky ishte edhe qëllimi kryesor isaj, përmes

shkrimtarit. Dija, ashtu si shumë vajza, vuante nga ligjet e kohës të konsideruara si shumë tëegra

që nuk pyesin për ndjenjat, për dashurinë e për dinjitetin e askujt. Por në dallim nga ato, ajo nuk

do të nënshtrohet, nuk do të mbysë gjithçka që për të është e shenjtë dhe fillon t’i kundërvihet

situatave që nuk i pëlqejnë. Kundërvënia ndaj rregullave e ligjeve patriarkale fillon që me dëshirën

e saj për të shkuar në shkollë, me përpjekje për të zgjeruar kulturën përmes librave.

8 Po aty, fq.97. 9Resmije Kryeziu, Personazhi i gruas në letërsinë shqipe mes dy luftërash, Prishtinë 1988, fq.124.

11

Përmes rrëfimit të Dijes shprehet gjithashtu fryma patriarkale e shoqerisë shqiptare,në njerën

anëdhefryma humane,thellësisht njerëzore e kësaj shoqërie, në anën tjetër, së cilës i

kundërvihetinjoranca dhe fanatizmi. Fjalët e Dijes vazhdimisht paraqiten me ngarkesë të madhe

emocionale të cilën erealizon me fjalë të rëndomtë që shpreh mendime e ndjenja personale dhe

mendime e ndjenjatë autorit dhe të opinionit të gjerë. Në rrethanat jetësore dhe në gjendje

shpirtërore e fizike të Dijes ndërhynë edhe sëmundja që gjithsesi, është pasojë e kësaj jete, e cila

si kategori e së keqës, ndikon në mënyrë vendimtare në përfundimin tragjik të Dijes, por edhe në

gjuhën, në stilin lirik të rrëfimit të saj.10

Dashuria për Shpendin, të cilin e njohu rastësisht tenjë shoqja e saj,kthehet në një tragjedi për të.

Nga njëra anë dashuria e saj bëhet tepër dramatike për shkak të fanatizmit të egër, izolimit brenda

mureve të shtëpisë, nga ana tjetër, mungesa e ndonjë shprese se mund të bashkohej ndonjëherë me

Shpendin në kushtet kur për gjithçka duhet të vendoste i ati, i cili as që mendon se vajza mund dhe

duhet të ketë ndjenjat dhe dëshirat e saj që duhen nderuar.

Vendimi i tij për ta martuar Dijen me një burrë të moshuar, sepse është tregtar i pasur, e shkatërron

përfundimisht jetën e saj. Gjuha e Dijes është mjaft meditative për moshën që ka, ajo është e

vetëdijshme për gjendjen e saj të rëndë dhe për të tjerat vajza myslimane që e kanë fatin si të saj

të përshkruar në këtë formë: Femra myslimane, e mbyllun mbrenda katër mureve, asht e mpitë,e

dobët dhe e pazhdrivillueme, sepse asht shtypne e mbytë nga zgjedha e randë e nji edukate qe nuk

këshillon enuk porosit tjetër veçse ndalime: mos prek,mos dil,mos fol,mos qesh, mos e mos sa të

dojëedukatori. 11

2.3. Pozita e shoqërisë shqiptare

Problemi i pozitës së femrës shqiptare u shtrua si problem social që kërkon zgjidhje të shpejtë e të

drejtë nga intelektualë të shumtë në fushën e letërsisë shqipe. Pozita e gruas në shoqërinë shqiptare

u cilësua edhe si problem politik-patriotik i lidhur ngushtë me mbrojtjen, me sigurinë dhe me

prosperitetin e vendit.

10 Po aty, fq.125. 11 Haki Stërmilli, Sikur të isha djalë, Botimi I, Tiranë 1936, fq. 112.

12

Shkrimtarët qe trajtuan këtë problem, si Migjeni,Spase,Stërmilli,Bulka, Prifti e të tjerë, shkruan

më shumë guxim e me argumente për të drejtat e gruas, rolin e saj në shoqëri,barazimin e të

drejtave të gruas në raport me bashkëshortin në të gjitha format e jetës, arsimimin e saj dhe mbi të

gjitha të drejtën e fjalës së lirë.

Haki Stërmilli me romanin e tij “Sikur të isha djalë” tronditi vendin shqiptar duke prezantuar

familjen e Xha Simonit si një familje ideale shqiptare, një familje model për familjet e tjera

shqiptare.Në këtë familje,autori i grumbulloi të gjitha vetitë pozitive të raporteve e të moralit

familjarë e shoqëror duke manifestuar kultin ndaj familjes

Bazuar në rrjedhën e romanit mund të konkludojmë se lexuesi ndeshet me dygrupe të familjeve

shqiptare. Familja e cila ndër vite ka kultivuar fanatizëm e injorancë duke u bërë viktima të

mentalitetit të kohës sikur Dija, siҫ është familja e Sylë Kërthizes, dhe familja e Xha Simonit, një

familje krejtësisht ndryshe nga e para me plotë ideale që shpreh aspirata të larta, duke u konsideruar

si një grup individësh që i nevojitet shumë botës shqiptare për të përparuar, për të bërë disa hapa

më shumë përpara, sepse nevoja po e kërkonte atë,një familje që e do të bijën e tyre dhe e dëshiron

shkollimin e duhur për bijat e tyre.12

Romani i shkruar në formë ditari “Sikur të isha djalë” edhe sot pas shumë viteve vlerësohet si

njëlibër revolucionar,i ribotuar 13 herë midis viteve ‘30 e ’50,dhe si i tillë tejkalon pritshmëritë e

autorit.

Nëse i referohemi përmbajtjes në tërësi të librit mësojmë se gjithçkaështë e zhvilluar brenda një

familjeje të zakonshme shqiptare, gjë që e shohim edhe sot në familjet shqiptare, sidomos në pjesët

rurale. Përkundër asaj që mund të mos na pëlqejë që sot të përmendim fjalën shoqëri patriarkale,

nuanca patriarkale por pak të moderuara mund të vërehen edhe në shoqërinë e shekullit që po

jetojmë.

Pozita e shoqërisë shqiptare në kohën kur është shkruar romani vlerësohet në gjendje të

mjerueshme sidomos për botën femërore sepse fati i çdo vajze ishte përcaktuar nga mentaliteti i

kohës, nënshtrimi dhe bindja ndaj ligjeve patriarkale, mbytja e dëshirave dhe e dashurisë, ose nëtë

kundërtën e priste turpërimi dhe asgjësimi fizik. Përplasja e kulturave, e traditave, e

konservatorizmit dhe mbeturinave të kodeve zakonore që kërkojnë haraç gjithnjë e papushim,

marrin në këtë vepër një goditje ekzekutuese.13

12Basri Megashi, “Tradita e martesës shqiptare”, Prishtinë 2006, fq.54 13Resmije Kryeziu, Personazhi i gruas në letërsinë shqipe, mes dy luftërash, Prishtinë 1988, fq.45.

13

2.4. Pozita e gruas shqiptare

Çështjet që parashtrohen në këtë libër lidhen me mendimin për jetën e një gruaje që duhet

të jetë pjesëmarrëse në jetën shoqërore. Vepra në fjalë në kohën kur është botuar arriti të

trondisë tërëopinionin publik duke bërë jehonë të madhetek shoqëria shqiptare, pasi heroina e tij

tregohet e vendosur në luftën e vet kundër botës së vjetër plot mistere e injorancë, kundër normave

të ngurta etiko-morale të saj, pavarësisht se nuk arrin dot dhe s’kishte se si, në mënyrë individuale,

të gjente një zgjidhje për një problem aq të rëndësishëm shoqëror.

Romani “Sikur të isha djalë” i bëri jehonë arsimimit e përparimit të gruas shqiptare të viteve të 30-

ta, tështypur dhe të nëpërkëmbur ndër breza duke shpalosur shpesh dhembjen direkte: "Duhet të

luftojmë në daçim të rrojmë si njerëz"14- shkruan ajo në ditarin e saj.

Kritika letrare ka pohuar disa herë që autori nuk arrin të sjellë një zgjidhje të drejtë me arratisjen

e Dijes dhe Shpendit jashtë vendit por, në të vërtetë, ky nuk është një gjykim i saktë sepse autori

pikërisht duke sjellë dështimin e kësaj përpjekjeje, i tregon lexuesit se s'mund kurrsesi që kjo të

jetë zgjidhja. Ky motiv është ndoshta nga më realistët në roman duke u vlerësuar jo ikja nga e

keqja, por përplasja e lufta me të mund të sjellin ndryshime në ligjet dhe opinionin e egër e të

prapambetur shoqëror si një përplasje në fytyrë me atë çfarë ndodh në shoqërinë shqiptare.

Femra vazhdon të jetë e paragjykuar vetëm për faktin se është femër. Ajo nuk ka të drejtë të bëjë

zgjedhjet e saj,nuk ka të drejtë të jetë e lirë,nuk ka të drejtë të jetë e lumtur. Krejt këto vijnë si

rezultat i patriarkalizmit duke e konsideruar atë si një objekt shfrytëzues dhe gjithmonë në shërbim

të botës mashkullore. Fati i saj i mjerë duket se kishte mbetur në duart e atyre që ndër breza kanë

kultivuar fanatizëm social dhe shoqëror si një klithmë gjithmonë aktuale mbi gjendjen e gruas në

shoqëri.

KREU IIITraditat përmes paragjykimeve

14Haki Stërmilli, Sikur të isha djalë, Botimi I, Tiranë 1936, fq.65.

14

3.1. Ndjenja përballë realitetit

Proza e Haki Stërmillit “Sikur të isha djalë”, e konsideruar si një prozë sentimentale, vazhdimisht

pasqyron një ndjenjë dhe dhembje të sinqertë duke u përpekur të trajtojë një problem shoqëror të

rëndësishëm të realitetit shqiptar.

Elementet e shpirtëzimit të reales përmes bestytnive, konsiderohen si një mënyrë pavarësimi nga

religjionet që i janë imponuar shqiptarëve dhe si të tilla janë shpalosur shpesh edhe në faqet e

romanit që jemi duke trajtuar.

Romani përmes vrojtimit qartëson rrjedhën e gjërave duke arritur të diferencoj realitetin nga

iluzionet, të pasqyroj fatin e mjerë të atyre femrave fatzeza që bien preh e fanatizmit dhe zakoneve

të egra të shoqërisë shqiptare duke pshërëtitur përmes ofshamave të heshturasi:“E un, sikur të

kisha qenë djalë, do të bërtitsha dhe do t'a ngrejsha zanin deri ne kupe te Qiellit që të mundesha

me e sigurue mesimin dhe edukimin e femnes ma shume se të mashkullit, sepse femna asht

edukatorja e parë e njeriut."15

Mundimet dhe lutjet e vazhdueshme të Dijes dëshmojnë ndjenjën më sublime të saj karshi

shoqërisë maskiliste për të treguar se fatkeqësisht në këtë shoqëri ka femra, që kanë harruar të jenë

femra, e që humbasin nën lëpirjen e sumave të pushtetit. Fjalia “Sikur të isha djalë”, padyshimështë

fraza e ripërsëritur e Dijes e cila synon t’i tregojë botës se çfarë është të jesh një vajzë në një rreth,

ambient dhe mentalitet të tillë!

Përmes ditarit të Dijes, Stërmilli pasqyron botëkuptimet primitive të familjes patriarkale e cila

helmohet kur në të lind një fëmijë e gjinisë femër, apo në rastet kur dashuria, martesa e vajzës pa

dëshirën e saj, janë strumbullari i këtij romani.

Në strukturënpërmbajtësore të romanit, gjejmë të gërshetuar kalvarin e kohës, si fat i qenies

shqiptare, i dashurisë shumëngjyrëshe, kontrasti djalë-vajzë, pastaj marrëdhënia e vetë qenies

shqiptare me paragjykimet dhe mentalitetin, me pamjet e mjerimit të skajshëm, një problematikë

e gjerë që dukshëm e tejkalon kronikën, pothuajse në të gjithë parametrat.

15Haki Stërmilli, Sikur të isha djalë, Botimi I, Tiranë 1936, fq.86.

15

“Sikur të isha djalë” i Haki Stërmillit, pa asnjë dyshim, është tregues strukturor për të vendosur

në kohë ndodhinë, ndërkaq forma e shkrimit si ditar disamujor, e ndërthurur me poetikën e rrëfimit

dinamik, që i jep tekstit në roman mendohet si një frymëmarrje tjetër.

Dija, si personazhi më i realizuar në roman, me një botë të bukur shpirtërore i kundërvihet mjedisit

real ku u rrit duke demasktuar mënyrën e organizimit të jetës familjare. Proza e Stërmillit duke

sfiduar realitetet e kohës me meditime e përshkrime të imta të vuajtjeve të dashurisë, po edhe me

prezencen e shprehjeve moralizuese përmes deklarimeve retorike vazhdon ta përballë lexuesin me

realitetin e kohës.

Përmes personazhit dajë Haxhiu vërehet qartë se ai nuk i pranon botëkuptimet dhe predikimet

hipokrite e boshe të hoxhallarëve, por reagon nga pozitat e një bektashiu me pikëpamje liberale

dhe të njeriut human lidhur me pozitën e femrës në shoqëri. Me këto pikëpamje, Dajë Haxhiu ka

ndikuar në formimin e personalitetit të Dijes, me dëshirën që të krijoj një personazh me pikpamje

përparimtare të fisit të saj, edhe përpjekjet e Shpendit për ta rrëmbyer e për të ikur nga Shqipëria

dështojnë.16

3.2. Martesa përballë traditës

Martesa është një moment i mbushur me emocione dhe rituale që e bëjnë unike dhe të veçantë por

shumë prej ritualeve, në fakt, vijnë nga besimet dhe traditat. Dija si shumë vajza shqiptare pati

fatin të vuaj nga ligjet patriarkale të cilat nuk pyesnin për ndjenjat, dashurinë, dinjitetin e shumçka

tjetër. Babai i Dijes nuk është i vetdijshëm për gabimin e tij në raport me Dijen duke penguar

dashurinë me Shpendin dhe duke e fejuar e martuar atë me njeriun që ajo nuk e dashuronte, bile

edhe e urrente.Sado që Dija përpiqet, herë në menyrë të vetëdijshme e herë në menyrë të

ndërdijshme ta paraqesë të atin si një produkt shoqëror dhe të mos e atakojë atë si një

individ,prapseprapë del në shesh karakteri i dobët individual i tij. Babai i Dijes s'është në gjendje

t'i kuptojë dredhitë e grackat e të shoqes në dëm të Dijes, sidomos në shprehjen e Dijës kur thotë:

'' shpifjet që trillon njerka për mue atij i dukeshin si qortimet apo këshillat e Hazreti Hatixhes''.17

16Resmije Kryeziu, Personazhi i gruas në letërsinë shqipe, mes dy luftërash, Prishtinë 1988, fq.35. 17Haki Stërmilli, Sikur të isha djalë, Botimi I, Tiranë 1936, fq.202.

16

Raporti i ëndrres së dashurisë dhe i realiteteve jetësore të Dijes merr fund me një frazë të saj: “Sot

nuk jam më virgjeneshë”, që është frazë tragjike sepse thuhet mbasi ajo është shtruarpërdhunshëm

në shtratin e burrit të zgjedhur po ashtu përdhunshëm. Dija në roman, Shpendit i jep një përshkrim

shumë shpirtëror si: Tip i çuditshëm dhe i përsosun. Një tip që ka bashkue në vetebukurinë dhe

egërsinë, ëmbëlsinë dhe ashpërsinë,butësinë dhe vrazhdësinë, i mbyllasytë që të mos e shof, por

nuk mbyllen sytë e mendjes e të zemrës, ajo preku me njëfuqi tërheqëse”.18

3.3. Tendenca për të thyer kodet e traditës

Për të drejtat e gruas shqiptare në shoqëri ka baza të shëndosha njerëzore të cilat mbështeten

fuqishëm në vetëdijen kombëtare.Problemi i pozitës së femrës shqiptare u trajtua si problem social

që kërkonte zgjidhje të shpejtë e të drejtë sepse me romanin që jemi duke trajtuar vetem kishin

filluar sinjalet e para të vajzave që mund të thyenin kodet e traditës të cilat tashmë kishin kapërcyer

çdo limit kohor. 19

Dija dhe Shpendi ishin dy nga ata të rinj të cilët ishin dakorduar të rebeloheshin kundrejt kodeve

dhe traditave të kohës edhe nëse do të flijonin njëri-tjetrin. Përkundër faktit që për babain e Dijes,

Shpendi ishte personi i papëlqyer vetëm pse ishte i huaj, kosovar dhe nuk zotëronte profesionin e

tregtarit, për Dijen, ky djalosh ishte ndër më të zgjuarit qëajo kishte takuar ndonjëherë dhe shumë

ideal në sytë e saj. Provat e vazhdueshme të ikjes së dy të rinjve drejt Italisë, dështimi i tyre para

policies, janë fakte të bollshme përtë treguar tendencën drejt thyerjessë kodeve zakonore si më

poshtë: Sa e sa breza femnash, që erdhën para nesh, u banë viktimet e këtij zakoni t'egër dhe flija

e asaje mendesije që kish për të vetmin qellim të kënaqi kapricjet e nji turme injorante, sunduese

mbi fatin dhe jetën e atyne femnave të mjera. Kurrkush, deri me sot, s'pat guximin me marrë

përsiper nji përgjegjesi për me i operue e shërue plagët e kësaj shoqnije që lëngon prej shekujsh.

Toka e jonë, për fat të keq, nuk polli nji gjeni që t'u epte hov gjallnije turmave të mbetuna nën

thundrën e zakoneve primitive për t'u hudhun tej me force; që t'i udhëhiqte për t'u vërvit jashtë

kaosit t'errët të fanatizmës”.20

18 Po aty, fq.217. 19Resmije Kryeziu, Personazhi i gruas në letërsinë shqipe, mes dy luftërash, Prishtinë 1988, fq.78. 20 Haki Stërmilli, Sikur të isha djalë, Botimi I, Tiranë 1936, fq.212.

17

Fatkeqësisht, tregimi i dashurisëi Dijes, nuk ndërtohet sipas skemës së ndërhyrjes së personit të

tretë, por sipasndërhyrjes së kodit të dhunshëm të jetës sepse lidhjen dashurore të Dijes me

Shpendin nuk e shkatërron personi i tretë i dashur,por personi, burri tregtar, i cili hyn përdhunshëm

në këtë raport, vetëm për të përshpejtuar vdekjen e Dijes, pra tragjedinë.

Me martesën e saj të dhunshme,Shpendi nuk është shpëtimi as në ëndrrën dashurore e as në ëndrrën

e ikjes.Asaj askush nuk është në gjendje t'i ndihmojë në thyerjen e zakoneve edhe pse kishte mjaft

njerëz që e donin dhe që u dhimbsej.

Me sjelljet e babait e të njerkës së Dijes nuk pajtohen të afërmit e tjerë të saj dhe dashamirët e

fqinjë të familjes Kërthiza.Të gjithë ata i gjykojnë sjelljet e tyre ndaj Dijes, por për çudi askush

nuk provonndonjë aksion për t'i ndihmuar asaj.Me sjelljet e Sule Kërthizës e të njerkës së Dijes,

nuk pajtohen shumë njerëz nga fisi i Dijes, madje as fqinjët e asdashamirët e tjerë, por për fat të

keq, asnjë prej tyre nuk ndërhyn në mënyrë të vendosur për tëndikuar që të ndryshohet qëndrimi i

babait e i njerkës ndaj Dijes: “Po t'a kisha pasë në dorëdo t'a grisësha çarçafin dhe nuk do të lejsha femën pa

shkollë, psegrueja asht themeli i shoqnis njerzore, pse ajo asht burim i moralit, pse ajo asht nyeja e shenjtë e

qenëjes, pse ajo e mbjell farën e dashunis vëllazënore në mes të njerësve. E kur ajo lihet mbas dore vuen e tanë

shoqnianjerzore”.21

21Haki Stërmilli, Sikur të isha djalë, Botimi I, Tiranë 1936, fq.156.

18

KREU IVZhvillimi psikologjik i personazheve përmes bestytnive

4.1. Besimi në bestytni

Roli i besimeve në botën shpirtërore të individit dhe shoqërisëështë i rëndësishëm, por ky është

një kushtëzim historik dhe gjeografik, çka nuk nënkupton mirëfilli pavarësinë e fantazisë nga

realja.Vepra në fjalëtrajton dhe paraqet një sërë çështjesh dhe fenomenesh në lidhje me besimin

popullor shqiptar, mitologjinë e Islamit, qoftë edhe të paganizmit duke i shtjelluar ato natyrshëm

brenda lojës së personazheve. 22

Besa e fjalës së dhënë është një nga margaritarët më të çmuar në thesarin e këtij romani duke

emërtuar reflektime të ndryshme rreth zhvillimit të personazheve përmes bestytnive, krijimtarisë

folklorike të popullit tonë, margaritar që ka emërtuar reflektime intensive, shumëngjyrëshe edhe

në folklorin e shumë popujve të tjerë, ku si e tillë ka qenë pothuajse gjatë gjithë kohës e pranishme

në roman.

Bestytnitë që kanë të bëjnë me veprime të cilësuara si detyruese e që manifestohen në formë të

bindjes se individit se do t'i ndodhë ndonjë fatkeqësi nëse e kryen veprimin e caktuar. Kjo situatë

në roman është shprehur atëherë kur Dija nuk respekton ritet dhe zakonet e familjes së saj dhe kjo

është arsyeja që e ka zënë mallkimi me sëmundjen e turbekulozit sipas atyre që u besojnë

bestytynive.

Romani tutje trajton edhe bestytnitë që kanë të bëjë me leximin e shenjave të cilat komentojnë

parashikimet në të ardhmen, siҫ ndodhi me Dijen e cila në takimin që kishte me Shpendin ia dhuroi

atij shenjën e cila premtonte njëtakim tjetër më të suksesshëm pas dështimit të përpjekjes së parë

për të ikur.

Gjithnjë duke vazhduar tutje në analizën e këtyre fenomeneve vërejmëedhe pastërtinë e dashurisë

e cila manifestohet atëherë kur Dija ia dhuron Shpendit shaminë.

Nusja e re në shtëpi të burrit në ditën e martesës, duhet të hyjë (ta shkelë pragun) me këmbën e

djathtë, në të kundërtën harmonia e familjes do të shkatërrohet që nga ai çast. Diҫka të tillë Dija

nuk dëshironte ta bënte në momentin kurkëmba e saj do të duhej të shkelte në shtëpinë e burrit tëri.

22Basri Megashi, “Tradita e martesës shqiptare”, Prishtinë2006, fq.145.

19

4.2. Ritet fetare në roman

Të shumtë janë autorët shqiptarë të cilët në krijimtarinë e tyre letrare kanë prekur edhe fenomenin

e respektimit të riteve fetare të konsideruara si vlera themelore për një shoqëri morale.

Brenda veprës vërejmë ritin fetar ku femra nuk guxon ta heq mbulesen si rit fetar në të kundërten

mund të konsiderohet si amoralitet. Nderin e femrës nuk mund t’a sigurojë një perçe e këtë e

përshkruan shumëbukur autori në faqen 41:“Asht një e vërtetë e pa kundërshtueshme se nderi i

shqiptarkës ȃsht ruejt ma i pacenueshem atje ku ajo ka dalë zbuluèt” apo në rastin kur Dija

shprehet: “Ma në fund më vjen nji pyetje tjeter në buzë dhe me gjith që më vjen turp, do t’a baj për

hir të vërtetës dhe për me e zgidhë kët lamsh kaq të pështjelluem. Due të pyes se pse vetëm femna

duheshka me u mbulue dhe jo edhe mashkulli?23

Gjithashtu hasim edhe në ritin fetar se femrat myslimane nuk guxojnë tëprekin mashkullin e huaj

me dorë parase ajo të fejohet apo edhe të bëhet gruaja e tij,

Gjithnjë duke iu referuar ngjarjeve në roman, vërejmë se personazhi kryesor Dija, të gjitha shpresat

i kishte mbështetur vetëm nëse një ditë traditat dhe ritet fetare do të ndryshonin, nëse në krye të

vendit të ishin njerëz të mirë për t'i çliruar gratë nga fati i tyre i keq.

Në përshkrimin e zakoneve nuk mungojnë edhe mënyra të folurit që nxjerrin në shesh qartazi

mentalitetin e vjetër. Janë të bukura faqet ku Dija flet mbi ceremoninë fetare të martesës, atëherë

kur “Kadi Efendiu”, n’emën të Sheriatit bashkon dy vetë që s’kanë pam kurr njeni tjetrin.24

4.3. Paragjykimet në shoqëri patriarkale

23Haki Stërmilli, Sikur të isha djalë, Botimi I, Tiranë 1936, fq.41. 24 Po aty, fq.54.

20

Paragjykimet, zakonisht përcaktohen si forma të pafavorshme, përgjithësisht negative, kundër

njerëzve e posaҫërisht vajzave, të cilat jetojnë në një shoqëri të pazhvilluar.25

Problemi qëndron në faktin se sa të ngurtësuara janë ato dhe sa plagë mund të lënë në ndërgjegjen

e secilit prej tyre. Dija, si njëfigurë me tipare të ndershmërisë, ndjenjës së detyrës, logjikës sëqartë

që nuk errësohet nga bestytnitë duke mos përjashtuar ndjenjat e saj, ajo prapë se prapë shpesh bie

pre e riteve dhe bestytnive fetare.

Paragjykimet për Dijen fillojnë qysh herët, kur ajo bënte përpjekje të vazhdueshme për të zgjeruar

kulturën nëpërmjet librave, pastaj rrugëtimi i saj vazhdon me protestën për të mos u mbuluar me

ferexhe, për të arritur kulmin e paragjykimeve si nga familja ashtu edhe nga shoqëria, në rastin kur

ajo haptazi shprehu ndjenjat e saj për Shpendin.

Përmes Dijes u paragjykuan edhe shumë vajza të tjera ndër vite, të cilat mund të mendonin njëjtë

si protagonistja e romanit në fjalë. Të gjitha këto janë një dëshmi e gjallë se si është trajtuar femra

nga familja dhe rrethi ku ajo jeton, nëse do të kërkonte haptazi të shprehej për ndjenjat e saj. Diҫka

e tillë, ndonëse e papranueshme për ditët e sotme, fatkeqësisht vazhdon të mbetet ana më e errët e

shoqërisë sonë.

25Basri Megashi, “Tradita e martesës shqiptare”, Prishtinë 2006, fq.69.

21

PËRFUNDIM

Mënyra se si është ndërtuar dashuria mes Dijes dhe Shpendit në roman, pasqyron qartë anën e errët

të së shkuarës mitologjike, dokeve e zakoneve kanunore te shqiptarët në veprën “Sikur të isha

djalë” të Haki Stërmillit.

Figura që vihet në qendër të këtij ditari, është ajo e Dijes, një figurë e realizuar që mishëronthelbin

shoqëror të një femre ideale, plot dëshira për të përmbushur veten dhe botën e saj në shumë

dimensione.Si një femër që flet dhe kërkon të vërtetën në rrethanat e një shoqërie të ndarë në të

huaj dhe tregtarëbrendanjë realiteti shoqëror, përpjekjet e vazhdueshme për t'u çliruar nga prangat

e shoqërisë, e bëjnë romanin në formë ditari si rezistues iforte i të gjitha kohërave, madje edhe në

ditët e sotme.

Traditat dhe ritet fetare e kanë penalizuar Dijen të shkojë në shkollë si rezultat i të atit patriarkal i

cili e ka mbyllur brenda mureve të shtëpisë gati që në fëmijëri. Dashuria e saj ndaj Shpendit mbetet

si një dëshirë e paplotësuar sepse e martojnë me forcë siҫ kërkonte i ati, me një tregtar të pasur e

të moshuar, të cilin ajo nuk e donte fare.

Ankthi e vuajtjeve shpirtërore, bashkë me sëmundjen, e bëjnë Dijen të hedhë në ditar lutjet dhe

dhembjet e saj për domosdoshmërinë e ndryshimeve sociale në jetën e gruas shqiptare.Ajo,

përkundër bestytnive familjare që mund t’i kanoseshin, vazhdoi të ishte vetvetja duke mos pasur

kompleksin se si do t’i thoshte gjërat në cilindo moment qoftë.

Në roman, gjatë gjithë kohës pasqyrohet tragjizmi i jetës së femrës, trajtimi i saj i mjerueshëm në

një shoqëri patriarkale, injorimet e vazhdueshme deri në amoralitet nëse kërkon diҫka që nuk është

në përputhje me ritet fetare, si dhe roli i saj në familje në momentin kur ajo vendos t’i kundërvihet

mjedisit ku jeton.

22

LITERATURA

Basri Megashi, “Tradita e martesës shqiptare”, Prishtinë 2006.

Haki Stërmilli, Sikur të isha djalë, Botimi I, Tiranë 1936.

Kajtaz Recaj,Krijimtaria letrare e Haki Stërmillit, Prishtinë 1988.

Resmije Kryeziu, Personazhi i gruas në letërsinë shqipe, mes dy luftërash, Prishtinë 1988.

Robert Elsie, Historia e letërsisë shqiptare, Dukagjini, Pejë 2001.

Sabri Hamiti, Vepra letrare 8, Letërsia Moderne,Faik Konica, Prishtinë2002.