1

Zdrowie publiczne mgr Katarzyna Wiśniewska Katedra Profilaktyki Zdrowotnej

Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

Sytuacja zdrowotna na świecie Główne przyczyny zgonów, świat 2002

Choroby układu krążenia, świat 2002

Główne przyczyny zgonów wśród chorób układu krążenia: choroby naczyń wieńcowych – 7 168 tys. (43,0%) choroby naczyń mózgowych – 5 494 tys. (33,0%) choroba nadciśnieniowa – 907 tys. (5,4%)

Choroby infekcyjne i pasożytnicze, świat 2002

Główne przyczyny zgonów wśród chorób infekcyjnych i pasożytniczych: HIV/AIDS – 2 821 tys. (25,4%) biegunka – 1 767 tys. (15,9%) gruźlica – 1 605 tys. (14,4%) choroby wieku dziecięcego – 1 360 tys. (12,2%) malaria – 1 222 tys. (11,0%)

Nowotwory złośliwe, świat 2002

Główne przyczyny zgonów wśród nowotworów złośliwych: rak tchawicy, oskrzela, płuca – 1 239 tys. (17,4%) rak żołądka – 849 tys. (11,9%) rak okrężnicy i odbytnicy – 620 tys. (8,7%) rak wątroby – 619 tys. (8,7%) rak piersi – 477 tys. (6,7%) rak przełyku – 446 tys. (6,3%)

Zgony spowodowane najpowszechniejszymi rodzajami nowotworów:

2

Urazy, świat 2002

Główne przyczyny zgonów wśród urazów: wypadki w ruchu drogowym – 1 192 tys. (23,0%) samookaleczenia – 877 tys. (16,9%) skutki przemocy – 559 tys. (10,8%) upadki – 393 tys. (7,6%) utonięcia – 385 tys. (7,4%) zatrucia – 355 tys. (6,8%)

W 2002 r. na drogach: 1,18 mln osób zginęło 20-50 mln osób odniosło obrażenia 5 mln z nich prawdopodobnie do końca życia nie odzyska pełnej sprawności

Wg WHO do 2020 r. ilość zabitych i okaleczonych w wypadkach wzrośnie o 60% i stanie się trzecią przyczyną zgonów wyprzedzając takie problemy zdrowotne jak HIV/AIDS W skali globalnej obrażenia w ruchu drogowym nieproporcjonalnie obciążają kraje o średnim i niskim poziomie dochodu Globalny wskaźnik śmiertelności w wypadkach drogowych wynosił 19,0 na 100 000 osób (kraje wysoko rozwinięte – 12,6; kraje średnio i słabo rozwinięte – 20,2)

5 wiodących przyczyn zgonów, świat 2002

ChNS – 7 168 tys. Udar mózgu – 5 494 tys. Infekcje dolnych dróg oddechowych – 3 766 tys. HIV/AIDS – 2 821 tys. POChP – 2 746 tys.

Śmiertelność wśród dzieci, świat 2002 ● w 2002 r. zmarło ok. 10,5 mln dzieci < 5 r.ż. ● 98% zgonów miało miejsce w państwach rozwijających się ● wiodącą przyczyną zgonów wśród dzieci < 5 r.ż. były choroby zakaźne (60% ogółu zgonów)

Śmiertelność wśród dorosłych, świat 2002 ● w 2002 r. zmarło ok. 45 mln dorosłych ● wiodącą przyczyną zgonów wśród dorosłych były choroby niezakaźne (75% ogółu zgonów)

3

7 wiodących obciążeń chorobami (w DALYs), Region Europejski WHO 2002

DALY (Disability Adjusted Life Years) – lata życia z uwzględnieniem niesprawności – wyraża łącznie lata życia utracone wskutek przedwczesnej śmierci bądź uszczerbku na zdrowiu w wyniku urazu lub choroby

Obciążenie chorobami (w DALYs) przypisane 15 głównym czynnikom ryzyka, Region Europejski WHO 2000

Stan zdrowia ludności Polski

● Wg WHO za granicę starości uznaje się wiek 65 lat ● O starości populacji stanowi odsetek osób w wieku 65 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności < 4% - populacja młoda 4 -7% - populacja dojrzała > 7% - populacja stara

4

5

Standaryzowane współczynniki zgonów ogółem wg płci, Polska i UE 1970-2001

Główne przyczyny zgonów, Polska 2002

6

10 wiodących przyczyn zgonów, Polska 2002

7

Obciążenie chorobami (w DALYs) przypisane 10 głównym czynnikom ryzyka, Polska 2000

Główne zagrożenia zdrowotne i sposoby ich zwalczania

Choroby układu krążenia

Zależność ryzyka zgonu z powodu ChNS od narażenia na palenie papierosów, hipercholesterolemię i nadciśnienie tętnicze

8

Nowotwory złośliwe

Czynniki rakotwórcze:

● chemiczne: np.: azbest, WWA, nitrozoaminy, mikotoksyny, niektóre metale ciężkie (Cr, Ni)

● fizyczne: promieniowanie jonizujące promieniowanie nadfioletowe

● biologiczne: wirusy, np.: HBV, HCV, HPV, HSV, EBV bakterie, np.: Helicobacter pylori pasożyty, np.: Schistosoma haematobium

● genetyczne: np.: mutacje genów BRCA1 i BRCA2

Czynniki ryzyka nowotworów i przypisywany im odsetek zgonów w populacji USA

Wypadki drogowe

Użytkownicy dróg najbardziej narażeni na obrażenia: piesi i rowerzyści, motocykliści i motorowerzyści mężczyźni osoby w podeszłym wieku dzieci, zwłaszcza te z biednych rodzin

Główne czynniki wypadkowości i obrażeń w ruchu drogowym

● Czynniki wpływające na zagrożenie w ruchu drogowym: czynniki ekonomiczne: poziom rozwoju gospodarczego czynniki demograficzne: wiek, płeć, miejsce zamieszkania praktyki stosowane w planowaniu przestrzennym, które mają wpływ na długość podróży i wybór

środków transportu brak odseparowania niechronionych użytkowników dróg od szybkiego ruchu zmotoryzowanego nie uwzględnianie sposobów korzystania z dróg na etapie określania ograniczeń prędkości,

projektowania geometrii i przebiegu drogi

● Czynniki ryzyka wpływające na prawdopodobieństwo uczestniczenia w wypadku: nadmierna i niedostosowana do warunków prędkość konsumpcja alkoholu i innych używek zmęczenie młody wiek i płeć męska

9

niechronieni użytkownicy dróg na obszarach miejskich i osiedlowych podróżowanie po zmroku zły stan techniczny pojazdów wady w cechach projektowych drogi, urządzeń drogowych i nieodpowiednie utrzymanie nieodpowiednia widoczność spowodowana warunkami pogodowymi ograniczony zakres pola widzenia

● Czynniki ryzyka wpływające na ciężkość obrażeń: czynniki indywidualne: wiek nadmierna i niedostosowana do warunków prędkość brak stosowania pasów bezpieczeństwa i fotelików dla dzieci brak stosowania kasków ochronnych przez użytkowników pojazdów jednośladowych przeszkody w otoczeniu drogi, np. betonowe słupy nieodpowiednie zabezpieczenie pojazdu przed powodowaniem obrażeń (bezpieczeństwo bierne),

np. poduszki powietrzne lub miękkie strefy z przodu pojazdu chroniące w przypadku potrącenia ● Czynniki ryzyka wpływające na skutki obrażeń: zbyt późne zgłoszenie wypadku i zbyt długi transport do miejsca leczenia akcja ratunkowa i ewakuacja poszkodowanych brak odpowiedniej opieki przed przybyciem do miejsca leczenia pożar spowodowany zdarzeniem wyciek niebezpiecznych substancji

Sposób odżywiania się a zdrowie Palenie tytoniu a zdrowie Picie alkoholu a zdrowie

Nadciśnienie tętnicze

Definicja NT NT – trwałe podwyższenie ciśnienia tętniczego powyżej wartości uznanych za prawidłowe dla danej grupy

wiekowej na skutek rozregulowania prawidłowych mechanizmów homeostatycznych Zwiększenie ryzyka sercowo-naczyniowego związane z podwyższonym ciśnieniem tętniczym ma charakter

ciągły i rozpoczyna się już od wartości ciśnienia uznawanych za prawidłowe

Rozpoznanie NT NT rozpoznaje się, jeżeli wartości cienienia tętniczego podczas dwóch oddzielnych wizyt (średnia co najmniej

z dwóch pomiarów w trakcie jednej wizyty) są wyższe lub równe 140 mm Hg dla ciśnienia skurczowego lub 90 mm Hg dla ciśnienia rozkurczowego

Klasyfikacja NT oparta na wartości ciśnienia tętniczego (w mm Hg)

Postaci NT NT pierwotne (samoistne) – złożona etiopatogeneza wykluczająca możliwość eliminacji czynnika przyczynowego (90-95%) NT wtórne (objawowe) – znana przyczyna, możliwość jej usunięcia i uzyskania trwałego wyleczenia (5-10%)

Podręcznik: Kulik T.B., Latalski M. (red.): Zdrowie publiczne. Podręcznik dla studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu AM, Wyd. I, Wydawnictwo Czelej Sp. z o.o., Lublin 2002

10

Przyczyny NT ● Czynniki, które usposabiają do rozwoju n. samoistnego: czynniki genetyczne czynniki środowiskowe:

palenie tytoniu nadużywanie alkoholu nadmierne spożycie soli i tłuszczów mała aktywność fizyczna stres otyłość

● Najczęstsze przyczyny n. wtórnego: choroby nerek, np. zwężenie tętnicy nerkowej, choroby miąższu nerek, guzy nerek choroby endokrynologiczne, np. nadczynność tarczycy, nadczynność kory nadnerczy, zespół nadnerczowo-płciowy stosowanie niektórych leków jak np. leki sterydowe, leki przeciwbólowe, doustne środki antykoncepcyjne, narkotyki

Objawy NT ● NT jest chorobą o podstępnym przebiegu, zwykle przebiega bezobjawowo prowadząc do groźnych powikłań ● Chory z NT może odczuwać różne niespecyficzne objawy: ból głowy zawroty głowy nerwowość bezsenność szumy w uszach

bóle w okolicy podsercowej kołatanie serca krwawienia z nosa duszność powysiłkowa

Związek NT z innymi chorobami

Rozpowszechnienie NT, Polska 2002

11

Rozpowszechnienie NT wg wieku, Polska 2002

Skuteczność leczenia NT, Polska 2002

NT - przyjmowanie leków, Polska 2002

Podstawowe zasady prewencji NT

utrzymanie prawidłowej masy ciała, w przypadku nadwagi dążenie do zmniejszenia masy ciała spożywanie odpowiednich ilości owoców i warzyw oraz produktów mlecznych ze zmniejszoną zawartością

tłuszczów nasyconych i tłuszczu ogółem ograniczenie spożycia soli kuchennej do ilości nie przekraczającej 6 g dziennie utrzymanie lub zwiększenie aktywności fizycznej (regularne ćwiczenia aerobowe przynajmniej 30-45 minut

dziennie co najmniej 4-5 razy w tygodniu) zaprzestanie palenia tytoniu ograniczenie spożycia alkoholu (do max. 3 jednostek na dobę u mężczyzn i max. 2 jednostek na dobę u kobiet

i osób o małej masie ciała)

12

Zaburzenia lipidowe

Lipidy ● Lipidy to związki organiczne, których cząsteczki zawierają kwasy tłuszczowe ● Do tej grupy związków należą: wolne kwasy tłuszczowe fosfolipidy – składnik błon komórkowych trójglicerydy – główne substraty energetyczne cholesterol – składnik błon komórkowych, hormonów sterydowych, kwasów żółciowych, witaminy D

● W surowicy krwi nierozpuszczalne w wodzie lipidy (CH i TG) tworzą z fosfolipidami i białkami nośnikowymi tzw. lipoproteiny

Podział lipoprotein

Pochodzenie i rola lipoprotein w organizmie

Hiperlipidemie

Hiperlipidemie – zespół zaburzeń gospodarki lipidowej, których cechą charakterystyczną jest wzrost stężenia cholesterolu i/lub trójglicerydów w surowicy krwi powyżej wartości przyjętych za pożądane

Prawidłowe wartości stężeń lipidów we krwi

Cholesterol całkowity: < 5,2 mmol/l (200 mg/dl) Cholesterol LDL: < 3,5 mmol/l (135 mg/dl) Cholesterol HDL: > 1,0 mmol/l (40 mg/dl) Trójglicerydy: < 1,7 mmol/l (150 mg/dl)

13

Klasyfikacja etiopatogenetyczna hiperlipidemii

● Hiperlipidemie pierwotne (uwarunkowane genetycznie)

mogą być dziedziczone jednogenowo, lecz większość z nich jest uwarunkowana wielogenowo, a decydujący wpływ na ujawnienie się choroby mają czynniki środowiskowe (żywienie, otyłość, niedobór aktywności fizycznej)

● Hyperlipidemie wtórne: nieodpowiednie odżywianie (dieta bogatotłuszczowa, nadmiar węglowodanów, nadużywanie alkoholu) choroby przemiany materii i narządów wydzielania wewnętrznego (np. otyłość, cukrzyca, dna moczanowa,

niedoczynność tarczycy, niedoczynność przysadki mózgowej, porfiria) stosowanie leków (np. doustne środki antykoncepcyjne, hormony sterydowe, leki moczopędne, β-blokery) choroby nerek (przewlekła niewydolność nerek, zespół nerczycowy) inne stany (ciąża, bulimia, anoreksja, zespół niedrożności dróg żółciowych, zespół policystycznych jajników,

zespół Turnera) Klasyfikacja kliniczna hiperlipidemii

Rozpoznanie hiperlipidemii

Ustalenie rozpoznania hiperlipidemii wymaga minimum dwukrotnego badania w odstępach 2-3 tygodni, a za podstawę rozpoznania przyjmuje się wartość średnią z dwóch badań

Hiperlipidemie a ryzyko innych chorób

Hiperlipidemie są istotnym czynnikiem ryzyka choroby niedokrwiennej serca Ponadto hipertrójglicerydemia, zwłaszcza związana z obecnością chylomikronów stanowi istotny

czynnik ryzyka ostrego zapalenia trzustki

Rozpowszechnienie hipercholesterolemii, Polska 2002

Rozpowszechnienie zaburzeń LDL-cholesterolu, Polska 2002

14

Rozpowszechnienie zaburzeń HDL-cholesterolu, Polska 2002

Rozpowszechnienie zaburzeń stężenia trójglicerydów, Polska 2002

Zapobieganie zaburzeniom lipidowym systematyczna aktywność fizyczna ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych ograniczenie spożycia alkoholu utrzymanie prawidłowej masy ciała

Ryzyko chorób układu krążenia zależne od hipercholesterolemii jest odwracalne: ↓ poziomu cholesterolu w populacji o 1% zmniejsza zachorowalność i umieralność na chorobę wieńcową o 2% ↓ poziomu cholesterolu powoduje zahamowanie, a nawet cofanie się zmian miażdżycowych w tętnicach wieńcowych

osób już chorych

Nadwaga i otyłość

Otyłość

Otyłość jest chorobą przewlekłą charakteryzującą się zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej u mężczyzn > 25% masy ciała u kobiet > 30% masy ciała

Otyłość jest chorobą, a nie tylko defektem kosmetycznym!

Ocena prawidłowej masa ciała ● kobiety:

Masa ciała należna [kg] = (wzrost [cm] – 100) – 10%

● mężczyźni: Masa ciała należna [kg] = (wzrost [cm] – 100) – 5%

110-120% masy ciała należnej – nadwaga > 120% masy ciała należnej – otyłość

15

Klasyfikacja otyłości wg BMI

Stopnie otyłości

Klasyfikacja otyłości wg WHR

Typy otyłości

● Otyłość pośladkowo-udowa występuje częściej u kobiet wyższe ryzyko nowotworów przewodu pokarmowego oraz nowotworów hormonozależnych (sutka, jajnika, macicy) sprzyja rozwojowi niewydolności żylnej kończyn dolnych i zmianom zwyrodnieniowym układu kostno-stawowego

● Otyłość brzuszna częściej dotyczy mężczyzn wyższe ryzyko miażdżycy, nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii oraz cukrzycy u kobiet w okresie pomenopauzalnym ryzyko wystąpienia staje się podobne jak w grupie mężczyzn w związku z ustaniem

produkcji żeńskich hormonów płciowych

16

Klasyfikacja otyłości wg OT

Czynniki wpływające na rozwój nadwagi i otyłości metaboliczne genetyczne środowiskowe endokrynologiczne jatrogenne psychologiczne

Ewolucja otyłości

● Hipoteza „oszczędnego genotypu” – Neel (1962 r.)

Współczesne rozpowszechnienie podatności na tycie jest ewolucyjną spuścizną po czasach, gdy nasi paleolityczni przodkowie zmagali się z okresami głodu, przeplatającymi się z krótkimi okresami obfitości pokarmu. W takich warunkach zaletą posiadania genów determinujących skłonność do szybkiego odkładania zapasów tłuszczu była efektywność wykorzystywania okazjonalnych uczt. Geny warunkujące ten mechanizm stanowiły swego rodzaju „polisę ubezpieczeniową” na wypadek rychłego wyczerpania się zasobów pokarmowych i nadciągającego okresu niedostatku. Genotyp ten staje się jednak przyczyną otyłości, gdy jego nosiciel zamieszka w świecie niczym nieograniczonego dostępu do pożywienia. Za przyczyną „oszczędnego genotypu” w warunkach częstego przejadania się dochodzi do wydłużonego utrzymywania wysokiego poziomu insuliny, który z czasem doprowadza do rozwoju oporności tkanek na jej działanie.

● Hipoteza „oszczędnego fenotypu”– Hales i Barker (2001 r.)

Polega na częstym występowaniu otyłości i cukrzycy u dorosłych osób, charakteryzujących się w momencie urodzin niską masą ciała, będącą rezultatem niedożywienia ich matek w okresie ciąży. „Oszczędny fenotyp” ma dwojaką adaptacyjną funkcję: pozwala on na oszczędne gospodarowanie węglowodanami w okresie życia płodowego przysposabia do efektywniejszego radzenia sobie w przyszłych okresach głodu, z jakimi przyjdzie się zapewne

zmierzyć po osiągnięciu dorosłości.

Otyłość zagrożeniem dla zdrowia i życia człowieka choroba niedokrwienna serca nadciśnienie tętnicze kardiomiopatia niewydolność serca cukrzyca typu II dyslipidemia stłuszczenie wątroby kamica żółciowa rak sutka rak jajnika rak endometrium rak pęcherzyka żółciowego rak prostaty rak jelita grubego rak nerki

choroba refluksowa nietrzymanie moczu choroby naczyń żylnych zespół bezdechu sennego kamica nerkowa zaburzenia płodności choroba zwyrodnieniowa stawów niska samoocena brak akceptacji własnego wyglądu izolacja społeczna okresy występowania depresji kłopoty z zatrudnieniem „wczesna renta” (zmniejszenie dochodów)

17

Rozpowszechnienie otyłości, świat 2005 Liczba osób dorosłych (≥ 15 r.ż.) z nadwagą wynosi około 1,6 mld, wśród nich co najmniej 400 mln to osoby

otyłe w znaczeniu klinicznym Co najmniej 20 mln dzieci < 5 r.ż. ma nadwagę

Wg WHO do 2015 roku liczba osób dorosłych z nadwagą wzrośnie do około 2,3 mld, a otyłych będzie więcej niż 700 mln

Rozpowszechnienie nadwagi i otyłości w polskich bad. epidemiologicznych

Prewencja otyłości

prawidłowy sposób odżywiania systematyczna aktywność fizyczna

Efekty zmniejszenia masy ciała