UREĐENJE ZELENIH POVRŠINA GRADA TREBINJA

7/25/2019 UREENJE ZELENIH POVRINA GRADA TREBINJA

1/14

Agroznanje, vol. 13, br.3. 2012, 375-388 375

Originalan nauni radOriginal scientific paperUDK: 635.03:502/504(497.6TREBINJE)DOI: 10.7251/AGRSR1203375D

Mesto i funkcia obekata hortikulture u procesu odrivograzvoa urbane matrice Trebinja

Ljiljana Doenovi1, Jelena Davidovi2

1umarski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH2Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH

Saetak

Cilj ovoga istraivanja e da se u domenu razvonih urbanih tokova Trebinja,preispita sutina ouvanja i dalji razvoobekata zelene matrice grada. Sviest o potrebiouvanja prirode, podravanje njenih izvornih vriednosti, ali i njen adekvatan tretman,kako u urbanom kontekstu, tako i ire, postae imperativ ovekove aktivnosti u prostoru.Ekoloka funkcia obekata hortikulture u savremenim uslovima ivota u Trebinju,

postavlja u prvi plan pitanje zastupljenosti, naina budueg korienja i ouvanja ovih

prostornih komponenti urbane matrice u cilju unapreenja ivotne sredine i vraanjaidentiteta gradu. Time se podrazumeva postizanje humanie urbane sredine Trebinja,oplemenjivanje gradskog ambienta, bogatstvo doivljaa, bolja reintegracia obekatazelene strukture, povezivanje gradskog tkiva sa okolnim prirodnim pezaom i znaaandoprinos poboljanju ekolokih pokazatelja. Odrivi kontekst Trebinja ovimistraivanjem posmatramo kao neprolaznu kategoriu,er su ambientalne vriednosti, duhmesta, obiljea grada sadrani u njegovo memorii. Odrivi razvo zelenila moe seobezbiediti samo na nain proimanja prirodnih, stvorenih i optih uticanih faktorautemeljenih na planerskim postavkama u svim fazama implementacie.

Kljune rijei:objekti hortikulture, sistem zelenila, odrivi razvoj, ekolokiprincipi.

Uvod

Rad je posveen istraivanju planske dokumentacijei preispitivanju sutineuloge i mjesta objekata hortikulture u procesu urbanog razvoja Trebinja, kroz svojstvakoja doprinose veem ostvarivanju znaenja, a sa ciljem da se olaka put u traenju

boljih rjeenja za budue formiranje i ouvanje tih prostora. Koristi se holistiki pristupsa provjerom kriterijuma funkcionalno-prostornog organizovanja objekata hortikultureu domenu urbane matrice Trebinja, ali i odreuju novi metodi vrednovanja u ocjenjivanju


2/14

Agroznanje, vol. 13, br. 3. 2012, 375-388376

njihovog funkcionalnog potencijala. Definie se emu, kome i kako objekti hortikulturemogu da slue, uz sve specifinosti koje posjeduju i sve znaajniju polifunkcionalnost u

procesu urbanog razvoja Trebinja. Postavlja se u prvi plan pitanje njihove adekvatnezastupljenosti i naina budueg korienja s ciljem ekolokog poboljavanja uslovaivota i vraanja identiteta gradu. Time se podrazumjeva postizanje humanije urbanesredine, oplemenjivanje gradskog ambijenta Trebinja, bogatstvo doivljaja, boljaintegracija prirodnih struktura, povezivanje gradske teritorije s okolnim prirodnim

pejzaom i veoma znaajan doprinos poboljanju ekolokih pokazatelja u tom kontekstu.Objekti hortikulture su i elementi kulturno-istorijskog nasljea. Njihova prostornaforma, nain i intenzitet korienja u gradu su pokazatelji specifinosti grada, a kaostrukture jedinstvenih i posebnih obiljeja vremenom se transformiu i mijenjaju. Uovom istraivanju jedno od osnovnih pitanja koje se namee je: Koliko procesurbanizacije i razvoj grada Trebinja doprinosi razvoju zelenila, i obrnuto? Da bi se

pruio zadovoljavajui odgovor treba preispitati znaaj zelenila u strukturi grada,razmotriti meuodnose objekata hortikulture i grada, kao i mogunosti usklaivanjadva sistema prirodnog i gradskog; sa krajnjim ciljem optimalnog razvoja sistemazelenila i urbanog razvoja Trebinja usaglaenog sa potrebama stanovnika i prirodnimkapacitetom sredine. Ekonomski razlozi utiu na prostornu strukturu, naroito ucentralnim dijelovima grada, najee sa negativnim efektom na zelene prostore, nanjihovu zastupljenost i pored sve vee funkcionalne i ekoloke opravdanosti. Ovim jeuslovljeno njihovo definisanje, ne samo kroz odnos, rastojanje i formu, vecjelovitofunkcionalno-prostorno znaenje u sklopu sloenog urbanog tkiva Trebinja.

Neophodno je kompleksno traenje novih rjeenja u postizanju, prije svega

kvalitativnih, a zatim i kvantitativnih promjena u zastupljenosti i nainu ureenjahortikulturnih struktura, koje integrisane i povezane, formiraju sistem zelenila grada.Napori urbanista i pejzanih arhitekata danas su usmjereni ka nastojanju da

kroz ekoloki, sistemski pristup prevaziu formalistiki i likovnisubjektivizam kako biurbani razvoj imao jasne smjernice odrivog grada.Strategija razvoja svakog grada uduhu harmonije sa prirodomse nadopunjuje s Aristotelovomporukomiz IV vijeka naeere, da je arhitektura dopuna prirode. Time je jasno definisao primarnu vezu ovjeka i

prirode korelacije koje upuuju na analizu odnosa fizikih struktura grada i objekatahortikulture. Postavke definisane u tom kontekstu povezane su i potvrene empirijskimistraivanjem na primjeru Trebinja.

Cilj istraivanja

Cilj rada je da sagleda specifine probleme u stvaranju optimalnih ivotnihuslova Trebinja i da rezultati istraivanja doprinesu teoriji savremene nauke o pejzauu metodologiji planiranja sistema zelenilau gradu i oko njega. To opredjeljenje posebno

je fokusirano na injenicu da takva problematika u naoj zemlji nije do sada kompleks-no prouavana, a neophodno je ukazati kako je u uslovima pojaane urbanizacije irazvoja drutvenih odnosa, moguprincipijelno nov kontekstualan pristup rjeavanju

problema uzajamnih odnosa grada i njegovih strukturnih elemenata. Objekti

hortikulture su dio raspoloivog prostora na nivou urbanistikih planova i urbanistikihprojekata Trebinja. Sve prisutniji rast interesovanja za prostorom, konfliktnost


3/14


namjene, sukobi interesa i ciljeva na istom prostoru, nameu potrebu sistemskog,ekolokog, urbanistikog planiranja i projektovanja. Na polju planiranja i projektovanjaobjekata hortikulture, nepoznavanje i nedovoljno jasno definisanje njihovog znaenja,odnosno njihove mogunosti za razliite funkcionalne oblike odvijanja aktivnosti isadraja, umanjuje kvalitet korienja prostora namjenjenih za te svrhe. Istraivanjemse razrauju mogui/poeljni strukturno-funkcionalni modeli sistema zelenila Trebinjai definu sledei ciljevi:

da se teorijski razmotri mjesto i uloga objekata hortikulture u procesuurbanizacije i razvoja Trebinja, sagledavajui kroz inostranu teoriju i praksu;

da se analiziraju okvirni prostorni prirodni faktori: orografski, klimatski, geoloki,pedoloki, hidrografski, potencijalna vegetacija, zatim grupa antropogenih isocijalno-ekonomskih faktora (drutvene potrebe, ivotni standard i vlasnitvozemlje u domenu imovinsko-pravniho dnosa);

da se odredi tipologija grada, istorijski proces urbanog razvoja Trebinja sakcentom na zelenu strukturu i stepen ugroenosti ivotne sredine; da se u okviru nabrojanih faktora posebna panja posveti postojeem stanju

zelenila, urbanih i periurbanih zona, sa valorizacijom stanja svih objekatazelene matrice koje su polazna osnova budue projekcije i razvoja;

da se istrai potreba formiranja sistema zelenila kao elementa ivotne sredinefunkcionalno-prostorne organizacije grada, te odrede njegovi odnosi s ostalimsektorima: stanovanje, rad, saobraaj, odmor;

da se razraditi model funkcionalno-prostorne organizacije sistema zelenila,kojiu prvom redu treba da d pravce povezivanja razliitih kategorija postojeih i

planiranih objekata zelene strukture u jedinstven sistem zelenila Trebinja, priemu grad mora da zadri siluetu, identitet prepoznatljivog estetskog izraza iznaenja;

da se utvrde kriterijumi za kvantitativnu i kvalitativnu ocjenu efektivnostisistema zelenila i predloe normativi za njihovo planiranje.Ciljevi istraivanja, osim primarnih, izmeu ostalog su i oni koji treba da

ustanove:

specifinosti razvoja zelene matrice Trebinja u odnosu na osnovne aspekteurbane morfologije,

meudejstvo uticajnih faktora i povratnu spregu faktori objekti hortikulture,odnosno: urbane zelene komponente prostorni uticajni faktori,

kontekstualnost i reafirmaciju relevantnih strukovnih naela sistemskogplaniranja na svim nivoima, koji se zasnivaju na sloenosti meuodnosa imeuuslovljenosti sadraja i specifinosti objekata hortikulture,

koliko su snani bili procesi urbanizacije i urbane promjene i od ega suzavisili,

da li su objekti hortikulture tipoloki diferencirani po razliitim obiljejima,funkcionalnoj namjeni, prediono-genetikom porijeklu, urbanistikim parame-trima i dr.,

meuuslovljenosti lociranja i naina korienja objekata hortikulture u urbanojsredini.


4/14


Metode i objekat istraivanja

Primjenjen je metod prikupljanja i obrade podataka u domenu monitoringakvaliteta ivotne sredine Trebinja i odgovarajue planske i programske dokumentacije.Rad je koncipiran u duhu ideje po kojoj ovjekova naselja nisu samo izgraene

povrine, ve sistem ivota. Kompleksnost pri istraivanju mjesta i uloge objekatahortikulture u procesu razvoja gradova sastoji se u tome, da se svaki element sistemazelenila ne analizira i planira izolovano, veu uzajamnoj zavisnosti i uslovljenosti to

podrazumijeva primjenu modela totaliteta, ije su karakteristike navedene.Metodologija istraivanja upuuju da cilj izbora modela sistema objekata hortikulturetreba da bude ponuen u skladu s organistikom strukturom koja nije statika forma,vedoivljava transformacije u razliitim sekvencama (mikro i makro periodi) i kojadonosi nov kvalitet kroz vrijeme, u direktnoj korelaciji sa svim uticajnim faktorima.

Primjenjen je analitiki metod, koji prema Vujkovi, Lj. (2003), podrazumijevasljedee: mjerenje elemenata sistema da bi se dobili podaci o njegovim komponentama,

koji seizraavaju u fizikim, biolokim i socijalno-ekonomskim veliinama;

vrednovanje odreenih elemenata i podruja u cjelini; stadijum analize dobijenih osnovnih podataka o elementima i promjenama u

sistemu utvruje vanije faktore, koji uzajamno djeluju u sistemu; odnoseizmeu promjenljivih veliina i kljune veze u sistemu, koje utiu na pravacnjegovog razvoja.

Kao strukturni elementi urbanog podruja Trebinja, objekti hortikulture

predstavljaju polazni osnov za formiranje prostorno-programske strategije rjeavanja ianalize pojedinih problema, vezanih za svaku funkcionalnu zonu: stanovanje, rad,saobraaj i rekreacija. U okviru svake zone zelene strukture su svakako jednako bitnekomponente kao i ostale fizike strukture, koje obezbjeuju najpovoljniju organizacijui optimalan kvalitet ivotne sredine.

Objekat istraivanja

Trebinje, najjuniji grad u Republici Srpskoj je objekt istraivanja. Poslednjaetapa razvojnih tokova bila je pod snanim uticajem optih drutveno-politikih

promjena koje su ga postavile u sasvim drugi kontekst prostornih i funkcionalnihrelacija u odnosu na okruenje. Iako se prethodni razvoj temeljio na visokimvrijednostima ekonomsko-geografskog i geosaobraajnog poloaja koji omoguujevezu sa Mediteranom, na transferzalnom razvojnom pravcu PanonijaJadran,uspostavljanjem snanih dravnih granica BiH i Hrvatske, Trebinje je izgubilo pri-rodnu vezu i orijentaciju ka moru sa june strane. Time je onemoguen istorijski konti-nuitet razvoja Trebinjaoslonjen na saobraaje, trgovake i kulturne veze sa junimzaleem. Uticaj politikog faktora na drutveno-ekonomske tokove u procesu razvojadrutva je snaan, to se odnosi i na urbani fenomen i razvoj urbane matrice. Trebinje,se u novije vrijeme razvija znatno sporije, pri emu je osnovni pokretapromjena bilonovo izbjeglo stanovnitvo. Urbanistikiplan 2000 2015. ima ambiciozne projekcije


5/14


razvoja urbane matrice. Ipak, nerealnost mnogih ideja i stepen integracije uvijek ezavisiti od politikog ambijenta i meusobnog povjerenja, koje je znatno narueno.

Trebinje je, vie nego bilo koji grad na prostoru BiH i RS, i pored promjenakoje su ga zadesile, uspjelo da sauva integritet urbanog identiteta. Kroz istoriju gradse razvijao na jedinstvu prirodnog i stvorenog, u specifinom ambijentu spojaMediterana i kontinentalnog zalea, te mjeavini nasljea tri kulture, to je itavom

prostoru dalo specifinosti i izuzetne prirodno-ambijentalne ljepote.Prirodni faktori predstavljaju sastavni dio urbane slike identiteta svakog

grada. Oduvijek su uticali na formiranje urbane sredine, a smim tim i zelenihstruktura, ija integracija je ponekad spontana. U ranim civilizacijama njihov znaaj uodreivanju mnogih funkcionalnih komponenti, kako u okviru mikrolokacija, tako i uirim, stratekim ciljevima, bio je presudan. Danas, kada je drutvena struktura nadaleko viem nivou, uloga prirodnih faktora na urbanu sredinu Trebinja nije izgubila naintenzitetu.

Istraivanjem utvrujemo da prvi urbanistiki dokument za Trebinje datira izperioda poslije II svjetskog rata. Izrada programa za GUP poinje 1958. godine. U tovrijeme Trebinje je imalo 4.072, a ira gradska teritorija 7.670 stanovnika, sa stopomrasta 1.5%. Program je zavren 1961. godine i predstavljao je osnovu (po tadanjojzakonskoj metodologiji izrade urbanistikih planova) za izradu GUP Trebinja,usvojenog 1968. godine. Planom je obuhvaena povrina od 327,63 ha. Njegoviosnovni prostorni parametri ukazuju da su nove drutvene okolnosti i urbanistikeodrednice, te izgradnja kapitalne infrastrukture (akumulacije Gorica i Granarevo,regulacija rijeke Trebinjice) uslovili potrebu novog pristupa urbanizaciji podruja.

GUP Trebinje 2000. smjeta Trebinje u u red srednjih gradova s oko 70.000stanovnka, definiui ga kao centar subregije sa gradovima: Gacko, Bilea i Ljubinje.O Trebinju govori kao o dvojnom gradu sa Dubrovnikom, ije su komplementarne

prednosti najee izraene. Optina je 1971. godine imala 29.024, a podruje grada12.449 stanovnika. Od donoenja GUP 2000. prolo je vie od etrdeset godina i u tom

periodu dolo je do velikih promjena u svim strukturnim komponentama i oblastimarelevantnim za planiranje (dravna granica, politiki i ekonomski sistem, posljedicerata, migracije, odnosi sa okruenjem itd.). Istraivanje ukazuje da je GUP Trebinje2000. davao ambicioznu procjenu broja stanovnika i urbanizacije podruja, ali pokaza-telja iz vaeeg UP Trebinje 2015, usvojenog 2002. godine (izradio ga Urbanistiki

zavod Republike Srpske), ukazuju da dananje stanje najvie odgovara modelu gradaod 30.000 stanovnika. Samim tim, na osnovu analize prvog plana, utvrujemo da jenetaknut ostao veliki prostor predvien za urbanizaciju, a veina usmjerenja iz

prethodnih planskih dokumenata (jezero u centru grada sa prateim sadrajima,stvaranje atraktivnih objekata pejzane arhitekture, zelene rekreativne zone, obnova iouvanje Starog grada, nova industrijska zona, poveana stambena gradnja kao i

povezivanje sa Dubrovnikom) nije realizovano.UP Trebinje 2015. ukazuje na oteane okolnosti formiranja strategije razvoja.

U prilog tome autori obrazlau da statistika obrada podataka i neobavljen popisstanovnitva u posljeratnom periodu daju izuzetno nepovoljnu polaznu platformu za

strategiju u domenu urbanistikog i prostornog planiranja. Trenutno dostupni zvaninipodaci odnose se na predratni period (prije 1992. godine), pa ih treba uzeti s rezervom


6/14


s obzirom na to da su uslijedile velike promjene u strukturi stanovnitva, dnevnim istalnim migracijama, odnosu prema neposrednom i regionalnom kontekstu i mnogimdrugim vanim parametrima i pokazateljima.

Moe se rei da u takvim kontekstualnim uslovima proces urbanizacije i daljirazvoj urbane matrice treba posmatrati kao kritian tok kojem je neophodno definisati

pravac na temelju smjernica iji je cilj da se obezbijedi kvalitetan i odriv razvoj-imperativ zadatih principa. Ekoloki izbalansiran pristup treba inkoporirati u ouvanjevrijednih potencijala za budunost, meu kojima su svakako dragocijeni objektihortikulture, koji e doprinijeti stratekim ciljevima upravljanja razvojnim tokovimaurbane matrice Trebinja. Temu o meuuticaju razvoja grada i sistema zelenila, kojom

poinju da se bave strunjaci razliitog profila irom svijeta, postavljamo kao okviristraivanja u cilju zatite tako ranjivih urbanih struktura, a znaajan aspekt predstavlja

prostorna zatita, koja odreuje smjernice za dalji odrivi razvoj Trebinja.

Evaluacija stanja objekata hortikulture na podruju grada Trebinja

Ocjena stanja objekata hortikulture zahtijeva definisanje pristupa u svrhutraenja rjeenja zadatih postavki. Polazite svakako nalazimo u optim ciljevimarazvoja grada. Opta razvojna strategija treba da potuje i zatiti identitet, nasljeenuurbanu matricu, jer je izuzetan potencijal posjedovanje specifinog duha mjesta(Genius loci) koga Trebinje ima. Urbana matrica sa specifinim zelenim strukturama iizraenim uticajem primorja u formiranju ulinih i rijenih frontova daju Trebinju

posebno prijatnu i humanu dimenziju, koja je uspjela da se ouva do danas. Kroz

relativno sporu transformaciju izgraene fizike strukture, ipak su se objektihortikulture povlaili pred procesom urbanizacije. Obim morfogeneze zelene matrice jeprirodno neminovan (vegetacija ivi, raste u razliitim vremenskim ritmovima), ali seisto tako razvojem i uslonjavanjem urbane forme fizikim strukturama u principu

poveava, iako zavisi od velikog broja i drugih uticaja, prvenstveno prirodnih faktora.Formiran urbani identitet Trebinja je indikator neprocjenjive vrijednosti koju trebamaksimalno zatititi i potovati, ali i primijeniti ga kroz ouvanje fonda zelenila i

plodnih zemljinih resursa. Taj pristup je potrebno zadrati u svim buduim vizijamarazvoja grada. Izuzetno znaajan prirodni faktor je zemljite - dragulj u okruenjuhercegovakog kra. Moe se konstatovati da se na podruju grada deavaju

morfogenetski procesi transformacija sa neeljenim posljedicama. Degradacija zelenihstruktura je pojava koja ukazuje na konflikte u procesu razvoja grada, ali i dokaznaruavanja ambijentalne vrijednosti Trebinja, neprolazne kategorije duha mjesta,sadrane u njegovom pamenju. Ipak, na osnovu izvrene evaluacije stanja objekatahortikulture na teritoriji ueg i ireg gradskog podruja dolo se od sljedeihzakljuaka:

Na cjelokupnoj gradskoj teritoriji ne postoji jedinstven sistem meusonopovezanih gradskih i prigradskih objekata hortikulture. Posebno je naglaena njihovausitnjenost. Samim tim znatno je umanjena i funkcionalnost sistema zelenila, naroitou ekolokom pogledu.

Od izrade prvog urbanistikog dokumenta za Trebinje u periodu poslije IIsvjetskog rata do sada uinjeni su mnogi napori da se zelenilo rjeava po savremenim


7/14


urbanistikim koncepcijama, ali su, uz znaajne tekoe, realizovani samo djelimino.Osim nepovezanosti zelenih koridora akutan je i problem ureenja priobalja. Iako

predstavlja prirodnu cjelinu, potez Trebinjice obiljeen je razlikama u pojedinimdionicama i sektorima, te je neophodno uspostaviti odriv balans izmeu ekolokog iekonomskog potencijala. Proces urbanizacije i razvoj urbane matrice ukazuju da je problemutemeljen na drutveno-ekonomskom obrascu, interesima pojedinaca mimo svih zakonskihnormi, kao to su pravo na kontakt sa rijekom i korienje pogodnosti koje grad zaista ima.Sline smetnje su i kod formiranja objekata hortikulture u centralnim dijelovima grada (npr.Slobodni prostori, koji su se mogli integrisati u sistem zelenila).

Objekti hortikulture ne zadovoljavaju ni u kvantitativnom ni u kvalitativnom po-gledu. Ukupna povrina zelenih struktura u najuem dijelu grada jo uvijek je nedovoljna

prema normativnim i stvarnim potrebama. U kvantitativnom pogledu objekti hortikulturezastupljeni su u iznosu od 5,4 ha, a podaci iz raspoloive planske dokumentacije Program

podizanja zelenih povrina u Trebinju (Pehar, J, 1980) ukazuju da jeTrebinje 1980.godine imalo 5,5 m/st, to je ve tada ocijenjeno kao nedovoljno. Treba naglasiti da suosnovu zelenog fonda tada inili privatni vrtovi koji nisu uli u iskaz povrina, akategorizacija zelenila data je na osnovu tada vaeih klasifikacija.

Danas komunalno preduzee odrava oko 5,4 ha zelenih povrina u gradu, stim da u to ne ulaze sportsko-rekreativne povrine, kao ni ozelenjene obale Trebinjice.Deficitarnost je izraena u svim kategorijama javnih zelenih povrina. Znatannedostatak se zapaa i u kategoriji zelenila kolektivnog stanovanja, gdje samo u 30odsto postoje adekvatni objekti pejzane arhitekture, a u znatno manjem broju, zbogniza manjkavosti, ne ispunjavaju polivlentne funkcije. Ukupna povrina blokovskog

zelenila koja se odrava iznosi 2,4 ha to je nedovoljno imajui u vidu da u ovom vidustanovanja ivi 8.300 stanovnika.Nesporna meliorativna i zatitna funkcija zelenila naroito u ekstremnim

uslovima klime, kakav je sluaj u Trebinju, jo davno je nametnula potrebu zasnivanjazatitnog pojasa oko grada, to je iskazano prvim urbanistikim planom. Naalost,

planske postavke nisu realizovane, a mnogobrojni poari su opustoili znatne povrineumskih kompleksa to oteava mogunosti za formiranje zatitnog pojasa, jer su uovom trenutku heterogeni stanini uslovi sa loim karakteristikama i najloijomsituacijom na opoarenim sjevernim zonama obuhvata (zona iznad Mostaa). Ostaci

prirodnih uma i podignutih kultura park-uma su gotovo zanemarivi (egzistira kultura

na Crkvini, Aleksinoj mei, brdu Humimanj i fragmenti na drugim lokalitetima). Da-kle, problem koji dominira sagledavanjem prostorne i funkcionalne analize objekatahortikulture Trebinja je potpuno odsustvo zatitnog zelenog pojasa grada.

Ako se postavka ekoloke funkcije sistema zelenila potvuje rezultatimaistraivanja, moemo konstatovati da jedini nain ublaavanja ekstremnih klimatskihamplituda tokom ljeta, stvaranja povoljnih mikroklimatskih uslova, spreavanjaerozije, oticanja voda i promjena u hidrolokom ciklusu moe ostvariti upravozatitnim zelenim pojasom Trebinja. Napori u tom pravcu datiraju jo iz XIX vijeka, a

postojee stanje u kategoriji park-uma je alarmantno, kritino i zahtijeva jedinstvenekoloki pristup u rjeavanju problema u postupku eliminisanja ukupnog deficita

zelenila. Iako time zelenilo ne bi bilo pravilno rasporeeno po cijeloj gradskoj teritoriji,


8/14


vebi se pojavio deficit u onim zonama u kojima je i danas posebno izraen, ali serjeenje moe traiti u drugim zemljinim resursima.

Sl. 1. Urbanistiki plan Trebinje 2015, Prostorna organizacija sistema zelenih povrina,Urbanistiki zavod Banja Luka, 2002.

Trebinje 2015 Town Plan , Spatial organisation of the green area system.Urban Planning Institute Banja Luka, 2002

Znatan nedostatak javnog zelenila uglavnom je posljedica individualnestambene izgradnje, gdje je svaka kua imala dvorite s organizovanom batom, koja je

bila dopunski prostor stanu i dio slobodnog vremena se provodio u njoj. Zato potrebeza javnim zelenilom nisu bile mnogo izraene. Jedino je gradski park bio mjesto gdjesu se ljudi okupljali radi pasivne rekreacije i druenja. Zato se park pojavio kao jednaod prvih kategorija javnog gradskog zelenila.Odravanje i njega zelenila na cijelom

podruju nisu dovoljno efikasni, to je rezultat nestrunog i neopredjeljenog nainaupravljanja, a zatim nedostatka finansijskih sredstava.

U okviru pojedinane analize raznih kategorija objekata hortikultureiposmatrajui u cjelini zelenu matricu Trebinja moe se zakljuiti da o kompozicionimvrijednostima i kriterijumima za projektovanje nije uvijek voeno rauna, to jenajee rezultat stihijskog rada, bez analitikog pristupa, gdje su kao posljedicanajee formirana nedovoljno struno oblikovana rjeenja. Ratni dogaaji su ostavili

posljedice na sve urbane strukture, a naroito objekte hortikulture, koji su tek u skorijevrijeme dobili na znaenju, kako u funkcionalnom tako i formalnom sagledavanju i,konano, kao strateki interes grada da vrati identitet, ekoloku i vizuelnu privlanost.

Stil formiranja objekata pejzane arhitekture je uglavnom kombinovan,odnosno vegetacija oblikovana u pejzanom stilu sa linearnim koridorima drvoreda izelenih struktura skverova, pijaceta i trgova. U savremenom pejzanom oblikovanjugrada je usaglaavanje sa prirodnim uticajnim faktorima imperativ, a kao odrednica je

konfiguracija terena. Analiza ukazuje da se nije dovoljno vodilo rauna o urbanistikojdispoziciji grada, nisu iskoriene pozitivne mogunosti njegovog otvaranja prema


9/14


rijeci, zatim korienje njenih obala u rekreativne svrhe i mogunosti za formiranjezatitnog koridora, iako je jo prvim urbanistikim planom u taki dva, nakondefinisanja obuhvata, istaknut znaaj Trebinjce kao elementa urbanistike koncepcije iorganske veze grada s rijekom. U tom smislu vano je zaustaviti dalje longitudinalnoirenje i usmjeriti ga prema Trebinjici, odnosno vratiti obiljeje identiteta grada krozetetska svojstva i defanzivnu strategiju koja titi zelenu matricu od irenja izgraenefizike strukture. Iako je Planom Trebinje 2002. skrenuta panja na estetsku kom-

ponentu urbanog pejzaa, aspekt dekorativnosti frontova rijeka nije zadovoljavajui.Postojei objekti hortikulture samo u fragmentima priobalja daju maksimalan moguidoprinos svojim funkcijama. Danas je obala Trebinjice prvenstveno neiskoritena iuzurpirana industrijskom zonom, koja utie i na kvalitet vode u njoj.

Gradski park, kao jedan od najvanijih javnih objekata zelenila u gradu, aprostorno respektabilan (3,3 ha) istie se po ambijentalnoj vrijednosti. Znaajan opusvrtno-arhitektonskih ostvarenja i oblikovna struktura pejzanog ureenja nijezanemariva. Ipak stanje parka, kao i potreba za boljim korienjem njegovih

potencijala, inicirali su ideju da se u njemu izvre odreene intervencije koje e datipoboljan ambijentalni kvalitet. Za sanaciju i rekonstrukciju parka umarski fakultet izBeograda je uradio odgovarajuu studiju, koja ukazuje da prosjena ocjena 2,86odreuje vitalnost velikog broja stabala i kao takva nije na zavidnom nivou. Jasnogovori da park nije dovoljno njegovan pa e odrejene mjere sanacije biti neophodne.Cilj rekonstrukcije parka podrazumjeva da su zelene strukture fokus, da su iviorganizmi koji zahtijevaju adekvatne uslove za razvoj. Revitalizacija (oivljavanje

parka) treba podii dekorativnu i ambijentalnu vrijednost parka na vii nivo i istai

njegovo etetsko svojstvo. U tom smislu definisane su smjernice za izradu Projektapejzanog ureenja: ouvati postojee zelenilo u to veoj mjeri, karakter postojeestrukture (kolorit i teksturu biljnog materijala kao atrefakt), obnoviti duh parka,iskoristiti bolje potencijale prostoenog konteksta, obogatiti dekorativnim elementima i

prateim sadrajima koji nedostaju.Skverovi u centralnoj gradskoj zoni najee obezbjeuju veliku protonost

pjeaka, jer su okrueni frekventnim saobraajnicama. Najee su pjeaki tokovi naskverovima u asfaltnoj i kamenoj zavrnoj obradi, a klupe za krae zadravanje i odmor

prolaznika u loem stanju. Njihova dekorativno-estetska funkcija je velika, jer su, iakomalih kompozicionih vrijednosti, od izuzetnog znaaja za Trebinje, to se i dokazalo

istraivanjima i analizom zelenih trgova u centralnim zonama grada. Dakle, i najmanjizeleni prostori u okviru sivih izgraenih struktura, sobraajnica i objekata, daju ambije-ntalnu vrijednost i atraktivnost, odiui svjeinom.

Bez postojanja cjelovitog i povezanog sistema gradskog zelenila i park-uma uokolini, ne moe se govoriti o njegovoj adekvatnoj funkcionalnosti, a posebno oekolokoj, koja je znatno smanjena. Objekti hortikulture su razbijeni u manje (skverovi,

park, povrine ispred javnih objekata) ili vee komplekse (vegetacija du obale Trebi-njice) i nisu ostvarili meusobnu povezanost drvoredima koji bi sluili kao koridori zadotok vazdunih masa. Ekoloka funkcija zelenila je imperativ, kako u odnosu naklimatske faktore (posebno na vjetar), tako i na sve vidove erozije, aerozagaenja i

buke, pa je u tom smislu zakljueno da objekti hortikulture nisu adekvatno locirani.


10/14


Njihovi ekoloki uinci na zatitu ivotne sredine su smanjeni u odnosu na potencijalnemogunosti.

Sl. 2.Elaborat pripremnih radova za projekat rekonstrukcije Gradskog parka,umarskifakultetBeograd, 2001 god.

Elaborate of preparational work for Town Park reconstruction project,Faculty of Forestry, Belgrade, 2001

Rezultati i diskusija

Planirani gradski i prigradski objekti hortikulture formiraju sistem zelenilagrada. Za ilustraciju njegove ekoloko-bioloke funkcije uzima se Normativni sistem-koliinski pokazatelji ocjene efektivnosti sistema zelenila Trebinja.

Kvantitativni pokazatelji za ocjenu efektivnosti izvedeni su na osnovusljedeih planiranih parametara (po GUP-u za 2015. godinu) :

-

Veliina planirane gradske teritorije 1.545 ha,- Planirani broj stanovnika do 2015. godine 33.500,- Planirana koliina zelenila za iroko javno korienje 25,5 ha,-

Planirana koliina zelenila svih kategorija 415 ha.

Mszg =415

x 100 = 27%1.545ha

Mszg =4,150.000

123 m2/st.33.500


11/14


Iz izvedenih odnosa zakljuuje se da je nivo planirane ozelenjenosti zaTrebinje 27 odsto, to znai da je monost sistema neprihvatljiva, odnosno nije ugranicama usvojenih optimalnih vrijednosti (40 45 odsto). Predvien je veoma mali

procenat pokrovnosti pod zelenilom za uslove kvaliteta ivotne sredine Trebinja okojima je bilo rijei. Nepravilnu primjenu normativa trebamo sagledati kroz ukupnuzelenu matricu grada, kako bismo u kontekst nivoa ozelenjenosti urbanog podrujaTrebinja uveli i komponente agroekosiatema, zelenih struktura poljoprivrednogzemljita. Specifinosti hidromeliorativnih radova u submediteranskoj zoni dovela sudo stvaranja izuzetno plodnih zemljita u idealnoj klimi za uzgoj vinove loze, voa(naroito vinje, trenje i breskve), zainskog i aromatinog bilja (lavanda). Posebnu

pogodnost u tom kontekstu donijela je i izgradnja dolapa, ime je voda doprla i doudaljenijih dijelova polja. Voarski zasadi imaju nespornu ekoloku ulogu, ali ineprocjenjivu ambijentalnu vrijednost, tako da se te povrine mogu integrisati u sistemzelenila. To se potkrepljuje injenicom da se trebinjsko podruje nalo na turistikojmapi kao dio vinskog puta Hercegovine. Povrina tih zelenih struktura iznosi 218 ha.

Meutim stepen ozelenjenosti, koji definie komforne mogunosti sistemazelenila u odnosu na ivotnu sredinu, pokazuje enormnih 123 m2/st. Iako svjetskazdravstvena organizacija i evropske zemlje preporuuju optimalne vrijednosti od 30 80 m2/st, pa ak i do 100m2/st. Ipak postoji problem u traenju obrazloenja kako takoidealan pokazatelj nije u korelacijama sa stepenom zadovoljenosti (rekreativneefektivnosti), koji se izvodi prema sledeoj formuli:

Ipu =255.000

7,6 m2/st.33.500

Pokazatelj rekreativne efektivnosti oko 7,6 m2/stanovniku je veoma mali uodnosu na ivotne uslove i potrebe za zelenilom, pa se predlae poveanje na 14m2/stanovniku (raunajui na pogorane uslove ivotne sredine). Objekti hortikultureza prigradske zone takoe su analizirane u dva pravca: normativnom i ekoloko-fiziolokom. Za prigradska podruja na udaljenosti do 5 km treba formirati park u

planiranom naselju Draenska Gora u povrini od 2,8 ha, brdo u Mokrim dolovimakoje je takoe donekle ozelenjeno, zatim lokacija u Gorici, koja je predviena kao park

jo u ranijim planskim dokumentima. Za tu dopunu moe se djelimino ureditivegetacija obale Trebinjice, a djelimino koristiti i umski kompleksi.

Za park-ume i umske komplekse koji se nalaze na izohronu do 10 km od centragrada, na osnovu analize moe se konstatovati da veliinom od 630 ha nisu zadovoljavajui.Problem zastupljenosti umskih rekreativnih prostora odreen UP Trebinje 2015 kao

prioritetan zadatak. To je utvrdila analiza urbanih indikatora na postojeim lokacijamaumskih kompleksa Trebinja. Nije ostvaren kontinuitet umskih rekreativnih prostora.Potrebno je naglasiti da se u podruju obuhvata nalazi lokalitet Trebinjske ume (izuzetnovrijednog stanita hrasta medunca), a zeleni masivi u Pridvorcima, Aleksinoj Mei i Polica-ma ukazuju na dugogodinje radove i napore na poumljavanju kra.Za park-ume i umeza odmor koje se nalaze na izohronu do 10 km od centra grada, s istim ueem

posjetilaca, potrebno je izdvojiti oko 700 m2/st, pa se sa planiranih 1.370 ha ne postie


12/14


optimalna usvojena vrijednost. Neophodno je mijenjati planerske odrednice, jernormativi nisu zadovoljeni. Za ekoloke potrebe u normiranju prostorno-funkcionalnihcjelina zelenog zatitnog pojasa, po prihvaenom normativu, proizlazi da u prigradskojzoni Trebinja treba da bude 2.345 ha uma. Kako je ukupna povrina neureenihumskih kompleksa na teritoriji grada i njegove rubne zone oko 2.900 ha (po GUP-u),moe se oekivati da se znatan deficit u rekreativnim prostorima donekle ublai, ako bise ove ume bar djelimino koristile za rekreativnu funkciju.

Zakljuak

Sistem zelenila Trebinja u optimalnom rjeenju treba da predstavlja modelkombinovanog spoljnjeg zatitnog prstena sa mozaino rasporeenim gradskimzelenim strukturama i nekoliko radijalnih masiva koji bi u vidu klinova prodirali

duboko u gradsko tkivo. Preko mozaino rasporeenih objekata hortikultureradijalnimasivi bi bili povezani meu sobom, a takoe i sa prigradskim zelenilom i park-umama.

Trebinjica treba da predstavlja kimu sistema zelenila, posebno to je jedinivodeni tok na cijelom podruju. Iako predstavlja prirodnu cjelinu potez Trebinjiceobiljeen je razlikama u pojedinim dionicama i sektorima: u pogledu konfiguracijerjenog korita i obala koje su regulisane, predjela i ambijenatalnih formi vegetacije,korienja zemljita i izgraenosti. Obiljeja doprinose raznovrsnosti cjeline, razliitoj

percepciji doivljaja i identiteta grada. U tom smislu ove razlike je potrebno ouvati inaglasiti upravo objektima hortikulture (zona Abazovina, Bregovi, Travunija, Stari

grad). Autentino i prepoznatljivo oblikovanje u domenu regulacije nove izgradnjeobjekata hortikulture treba da bude u skladu sa postojeim karakteristikama iidentitetom predjela. Uklapanje u kontinuitet planiranja i izgradnje grada je stratekicilj kroz potovanje i unapredjenje postojeih generalnih i parcijalnih planskih rjeenja.Mostovi povezuju obale, a zelena matrica grad s rijekom, dajui ambijentalnuvrijednost i vizuelni doivljaj neprocjenjive vrijednosti. Pejzano ureenje obalnihfrontova, ouvanje i rekonstrukcija postojeeg zelenila priobalja je imperativ za grad,koji treba da dobije neposredniji adekvatan kontakt s rijekom. Tim se rekreativnafunkcija objekata hortikulture integrie s estetskom i ekolokom funkcijom. Navedenefukcije zelenih struktura u zoni priobalja treba inkoporirati tako da se naglasi ouvanje

vrijednih potencijala za budunost, koji e obogatiti gradske vizure i cjelokupnu siluetugrada, ali i doprinijeti stratekim ciljevima upravljanja razvojnim tokovima urbanematrice Trebinja. Ako bi se zeleni koridor Trebinjice povezao sa Gradskim parkom,to je mogue jer postoje slobodni neizgraeni prostori, a dalje preko skverova idrvoreda sa sportsko-rektetivnim zonama oformio bi se radijalni zeleni klinkoji bi

prolazio kroz centar, a spajao vee masive priobalja sa park-umom Crkvina, a zatim biobodni prsteni zatitnog pojasa meusobno povezao i tako integrisao sve objektehortikulture u optimalan organizovan sistem zelenila.


13/14


Literatura

1.

Baji-Brkovi, Milica: Planiranje i prostorni razvoj; Urbanologija,Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1992.

2.

Bruji,J., Markovi,B.: Studija o zelenilu grada Trebinja, uma-plan, 2008.3. ukanovi,M.: Ekoloki izazov,ELIT-Beograd, Beograd, 1991.4. Elin, Nan: Postmoderni urbanizam; Orion art, Beograd, 2002.5. Garbracht, D.: Das Leben i der Stadt, Beltz, Weicheim und Basel, 1985.6.

Halprin, L.: Gradovi, Gradjevinska knjiga, Beograd, 19747.

Kalen, G.: Gradski pejza; Graevinska knjiga, Beograd, 1990.8.

Kora,J.V.: Trebinje, istorijski pregled, Svjetlost Sarajevo,1966.9. Krier, R.: Gradski prostor u teoriji i praksi; Graevinska knjiga, Beograd,

1991.

10.

Mari

i

, T.: Sistem zelenih povrina u velikim gradovima, IAUS, Beograd,2007.11.

Urbanistiki plan Trebinja 2001-2015, Urbanistiki zavod RS Banjaluka,Banjaluka 2002.

12. Valorizacija prirodnog naslijea Optine Trebinje, Republiki zavod zazatitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijea Republike Srpske, Bnjaluka,2002.

13. Vujkovi, Ljiljana: Istraivanje i planiranje optimalnih sistema zelenihpovrina u nekim gradovima srednje veliine u SR Srbiji, Doktorskadisertacija na umarskom fakultetu, otseka za pejzanu arhitekturu u

Beogradu, Beograd, 1988.14. Vujkovi, Ljiljana: Pejzana arhitektura, planiranje i projektovanje, umarskifakultet , odsek za pejzanu arhitekturu u Beogradu, Beograd, 2003.

15.

Vukievi,Emilija: Dekorativna dendrolagija, ICS Beograd, Beograd, 1975.16.

Ward, B. Dubos, R: Zemlja, planeta naa jedina, (Only one Earth. Copyright1972 by Report on the Human environmant, Inc.). Glas, Beograd, 1976.


14/14


The Place and Function of Horticultural Facilities in the Processof Sustainable Development of the Trebinje Urban Matrix

Ljiljana Doenovi1, Jelena Davidovi2

1Faculty of Forestry, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH2Faculty of Agriculture, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH

Abstract

The aim of this study is to review the core of preservation and furtherdevelopment of the green pattern facilities in the town, within the domain of urban

development trends in Trebinje. Awareness of the need to preserve nature, support itsnative values and its appropriate treatment in the urban context and beyond becomes animperative for all human activities in urban space. The ecological function ofhorticultural facilitiesin modern life conditions in Trebinje sets the questions of

presence, future use and preservation of these spatial components of the urban patternto the fore in order to improve the environment and restore the town's identity. Thisimplies achieving a more humane urban environment in Trebinje, enriching urbanscenery and experiences, better reintegration of the green structure facilities as well asconnecting the urban tissue with surrounding natural landscape and significantcontribution to improving environmental indicators. In this study, we observe the

sustainable context of Trebinje as a permanent category because its environmentalvalues, spirit of the town and its landmarks are all contained in its memory.Satisfactory presence, formation of and sustainable greenery development can be

provided only by interpenetration of natural, created and common influential factors ofthe environment, based upon planning oriented settings in all phases ofimplementation.

Key words: horticultural facilities, green area system, sustainabledevelopment, environmental principles.

Ljiljana DoenoviE-mail Address:[email protected]

Documents

UREĐENJE ZELENIH POVRŠINA GRADA TREBINJA