·ULUSLARARASI •• ••

USKUDAR SEMPOZYUMU

VIII

21-23 Kasım 2014

BİLDİRİL E R

CİLT III

EDiTÖRLER

DR. COŞKUN YILMAZ

DOÇ. DR. CENGIZ TOMAR

DR. UGUR DEMİR

Türkiye Diyanet Vakfı İsliını Araştırmaları Merkezi

~ü&iphanesi

ÜSKÜDAR SAHİLİNDEKİ VAKlF . . CAMILERI . VE KORUMA PROBLEMLERI

YRD. DOÇ . DR. MiNE TOPÇUBAŞI ÇiLiNGiROGLU Fatih Sultan MehmetVakıf Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi.

· Çalışmada, Üsküdar sahilinde konumlanan, altı adet Osmanlı dönemi vakıf camisi in­celenmektedir. Bu yapılar, Üsküdar Mihrimalı Sultan CarniP, Kuzguncuk Silahtar Ab­durrahman Ağa CamiF, Kuzguncuk Şeyhillislam Üryanizade Esat Efendi CarniP, Bey­lerbeyi Abdullah Ağa Camii\ Beylerbeyi Hamid-i Ewel Carnii5, Çengelköy Hamdullah Paşa ( Çınarlı) Camii6 olarak sıralanmaktadır. Her yapı için yerinde tespitler ile birlikte ilgili kurum arşivlerindeki projeleri, Başbakanlık Osmanlı Ar şi vi, Encüınen Arşivi araş­tırılmış ve ilgili literatür taramaları gerçekleştirilmiştir. Elde edilen verilerin tasnifi ve değerlendirilmesi-yapılmıştır. Özgünlük ve ekleli kullanım incelemeleri, iç mekan ve kentsel baskılar da incelenerek değerlendirilmiştir (Resim Ol, Resim 02).

Farklı yüzyillarda inşa edilmiş bu yapılar hakkında, Osmanlı ve İstanbul geleneksel cami mimarisi genelinde, yapılar özelin de, mimarlık tarihi ve sanat tarihi konularında pek çok çalışma ve araştırma mevcuttur. Ancak bu çalışmalara ve yapıla:rın hazırlanmış ve bazıları uygulanmış restorasyon ve onarım projelerine rağmen (Tablo Ol), yapıların

koruma problemleri devam etmektedir.

İncelenen tüm yapılar,· Üsküdar sahilinde yer almaları itibariyle, rüzgar ile taşınan de­niz suyunun malzeme üzerindeki yıpratıcı etkisi ve sahil yolu trafiğinden kaynaklanan gazların kirletici etkileri gibi, koruma açısından zararlı bazı ortak etkilere maruz kal­maktadırlar. Özellikle Üryanizade Esat Efendi Camii ile ve Mihrimalı Sultan Camileri için bu etkiler fazladır. Mihrimalı Sultan Camii'nin ilk inşa edildiğinde sahilde deniz kenarında inşa edilmiş olduğu bilinmektedir7

• 18. asır başında gerçekleştirilen meydan çeşn_ıesinin konumu ise, o tarihlerde caminin üzerinde yer aldığı set ile deniz arasında

bir miktar alan bulunduğunu göstermekted.ifS.

143

144

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

:\IİHR.İ.\fAH Sti'L T A!'i CA.' Iİİ

ABDtı'LLAH AGA C..L'Iİİ

HA.'IİD·İ EVVEL CA.'\'Iİ HA.,IDu"LLA.H PAŞA (Ç~ARLI) Ck''Iİİ

Resim Ol.

Çalışma konusu

olan yapıların 2014

kasım ayındaki

mevcut d ununlan

Çalışma konusu yapılar boyutsal, kütlesel, mimari farklılıklar da göstermektedirler. İnşa edildikleri tarih ve dönem ile, dönemin yaşam anlayışı ve kullanıcıları da birbirin­

den farklıdır. Yapılard~ iki tanesi dönemin padiş$ ve ailesinin adına ve bir külliyenin · parçası olarak inŞa edilmiş yapılardır (Beylerbeyi Hamid-i Evvel Camii, Mihrimalı Sul­

tan Camii), diğerleri ulema ve yönetici sınıftan kişilerin bani olduğu yapılardır. İki ta­

nesi 16. yüzyıl (Mibri.mah Sultan Camii, Beylerbeyi Abdullah Ağa Camii), iki tanesi 18. yüzyıl (Beylerbeyi Hamid-i Evvel Camii, KuzguncukSilahtar AbdurrahmanAğa Camii), ve iki tanesi 19. yüzyılda ( Çengelköy Hamdullah Paşa Camii, Kuzguncuk Seyhulislam

Uryanizade Esat Efendi Camii) inşa edilmişlerdir. Farklı dönemde inşa edilmiş olma­ları, dönemin mimarilerini yansıtmaları sebebiyle, farklı cephe ve süsleme özellikleri olarak ortaya çıkmaktadır.

Yapıların mevcut durumları incelendiğinde, restorasyon uygulaması devam eden Ür­yanizade Esat Efendi camii dışındaki diğer camilerde 2008 -2010 yılları arasında farklı kapsamlarda çeşitli onarım ve koruma çalışmaları yapıldığı görülmektedir. Ancak bu uygulcimalara rağmen

bazı ortak koruma sorunlan mevcuttur. Bu sorunlar, aşağıda detaylarıdınlacağı şekil­de, malzeme bozulmalanndan yapıların bakı.m ve incelemelerine ait sistemlerin kur­

gulanmasına uzanan farklı ölçekli çalışmaları içeren koruma politikaları geliştirilerek çözümlenebilir.

ÜSKÜDAR SAHiLiNDEK] VAKlF CAMiLERi ve KORUMA PROBLEMLER[

İncelenen yapılar özelinde ortaya çıkan mimari koruma sorunları, malzeme ve ek­

lerden arındırma olarak iki farklı seviyede temizleme çalışmalarını gerektirmektedir.

Deniz layısında bulunan Üryanizade Esat Efendi Camii ve Hamdullah Paşa Camii öze­

linde bu uygLılamalar daha büyük önem taşımaktadır.

Yapıların görünürlüklerinin arttırılması ve çevre düzenlemelerinin yapılması, tuvalet,

şadırvan ve cami mekanlan arasındaki ilişkilerin doğru çözümlenmesi gerelanektedir.

Tabela ve bilgi yönlendirmelerinin de aydınlatıcı ve yapıya zarar vermeyecek şekilde

tasarianınası önem taşımaktadır. Camiierin deprem dayanımlan hakkında araştırma

ve çalışmalar yapılinalı ve bu çalışmalarda önerilen güçlendirme çalışmalan projelen­

dirilerek gerçekleştirilmelidir.

Osmarılı dönemi vala.f eserlerinin onarım süreçlerinde karşılaşılan genel sorunlar;

kurumlar ile yönetmeliklerden ve projeler ile uygLılamalardan kaynaklanan soruı:ıJar

olarak genel iki başlığa ayrılsa da kendi içinde çeşitlilik göstermektedir.

Bu sorunlar; belgelenmemiş eserler bulunması, bu eserlerin tescil fişleri ile korun­

maya çalışılması, eski eserle ilgili kurumlarda sağlıklı arşiv sistemi oluşturulmaması,

mevcut eserlerin gürıcel durum takibinin yapılmaması, bilinçsiz müdahalelerin en­

gellenememesi, eski eserle ilgili kurumlarda yeterli uzman kadro olmaması, mevcut

kadronun doğru değerlendirilememesi, müdahale ihtiyacı olan eserlerin sayıca fazla

olması, eski eserle ilgili kurumlar ve yerel yönetimler arasındaki iletişimsizlik, uzman

olmayan kişilerce rölöve, restitüsyon, restorasyon projeleri hazırlanması ve uygulama

yapılması, rölöve, restitüsyon, restorasyon projelerinin yeterli ayrıntıyı içermemesi,

hatalı uygulamalara olanak vermesi, proje ve uygLılama faaliyetleri arasındaki sürecin

Resim02.

Çalışma konusu

olan yapılann

halihazır

haritalardaki

konumlannda,

çevre yerleşim

dokusu, ulaşun

ve sahilile

olan ilişkileri

(kaynak: İstanbul

Büyükşehir

Belediyesi harita

arşivi)

145

146

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V111

Tablo OL Çalışma konusu yapılar hakkında temel bilgiler

KuzgıÜıcuk Kuzguncuk Beylerbeyi Çengelköy

Üsküdar Silahtar Ab-

Seyhulislam Beylerbeyi Hamid-i Hamdullah Yapıadı Mihrimalı Sultan

durrabman Uryanizade Abdullah Evvel Ca- Pasa (Çmarlı)

Camii EsatEfendi AğaCıi.mli AğaCamii

Camii mü Camii

Diğer isim- Üsküdar İskele Paşalimaiıı Beylerbeyi Abdullah Paşa

İstavroz Canili,Bah-leri Camisi Canili Canili

rullah

Ada/parsel 526 ada 3 P.arsel ı3ıoada, 76 689ada,4 702ada, ı 766ada,4 820ada, ı

parsel parsel parsel parsel parsel

Vakıflar Gen.el VGM,Urya- VGM,Ser- VGM,

Müdürlüğü VGM,Abdur-Mülldyeti (VGM), rabmanAğa

nizadeEsat bostanyan Sultan Ha- VGM, Hamdul-

. Mihrimalı Sultan Vakfı Efendi Abdullah Ağa mid-iEvvel lah Paşa Vakfı

Vakfı Vakfı Vakfı Vakfı

Sultan m. Şeyhillislam Sultan !. Kaptanıderya Banisive Mihrimalı Sultan, Mustafa'nın Si- Uryanizade Bestancıbaşı Abdülha- Hamdullah mimarı Mimar Sinan lahtan Abd ur- AhmedEsat Abdullah Ağa

mi d Paşa ralıman Ağa Efendi

YapımYılı ıs48 ı766 ı860 1581 ı778 1818-1819

Kagir (taş),ka- Absap,ahşap

Yapım Kagir (taş), kagir gir minare, çatı minare Kagir (taş),

Kagir (taş), Kagirve beto-

altkattaki kagirmi-sistemi minare ve son cemaat kagir minare narmeek

mahalli ahşap kayıkhanesi n are kagir(taş)

VI. Nolu

Projeleri VI. Koruma

06.01.2010- Kurulu NoluKoruma 2310 sayı ile tarafından,

Vl.NoluKo-Kurulu tarafın- 26.11.2008 ta- rumaKurulu dan, 07.10.2008 rih ve OS sayılı

VI. Nolu Ko- 18.01.2006-tarafından

Son uygula- 07.10.2008- basit onarım Restorasyon ruma Kurulu 20.02.2007

05.05.2009 tarih ma tarihi 04.06.2009 tarih kararı ile basit

sürecinde tarafından tarih ve ve 1748 sayı ile

onaylanmış 1302-2296 ve 1136-1815 sayı onarım. onaylanmış ve ile onaylanmış ve

veuygulan- sayıile uygulanmıştır.

uygulanmıştır. mıştır. onaylanmış

veuygulan-mıştır.

uzun olması, uygulamalarda elde edilen bulguların belgelenmemesi, ihale sisteminin maliyet odaklı olarak işletilmesi; maliyet, iş süresi, iş kapsamı ve benzer girdilerde es­neklik olmaması, birim fiyat sisteminin teknolojik gelişmelere göre güncellenmemesi olarak sıralanabilir.

Tüm bu sorunlar göz önürıe alındığında 2012 yılında uygulamasına başlanmış ve 2014 yılında tamamlanmış olan Üsküdar Mihrimalı Sultan Külliyesi restorasyon

ÜSKÜDAR SAHILINDEKi VAKlF CAMILERi ve KORUMA PROBLEMLERi

uygulamalannın uygulama sürecindeki tespitler, belgelerneler ve uygulamalar açısın­dan·başarılı bir örnek olduğu söylenmelidir.

Ancak genel olarak nitelendirebileceğimiz bu sorunlardan bazılannın onanın süreçleri

ve mevcut k<?run.muşluk durumlan incelenen Üsküdar sahil camilerinde de mevcut olduğu tespit edilmiştir. Sorunlarm yapılar bazındaki tarihsel dağılımı çeşitlilikgöster­

mekte ve/veya tarihleri tespit edilememektedir. Sağlıklı arşiv oluşturulamaması nede­niyle, eserlerin onarım süreçlerinde tarihsel boşluklar bulunması sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Eserler için verilen kararların takip ve kontrolünün yapılmamasına neden

olan bu durum, mekansal özgün kurguya yönelik önemli belirsizlikler oluşturmakta­dır. Yapının mevcut kurgusundaki değişimler (taşıyıcı sistem elemanları, doğramalar, kaplamalar, bezemeler, minare, mibrap, minber, kürsü, mabfil elemanları, çağdaş ek­

lemlenmeler), yapı elemanı bazmda olabileceği gibi, ek yapılar ve çevre düzenlemesin­deki bozulmalar olarak da karşımıza çıkmaktadır. Aynı zamanda izinsiz müdahalelere olanak sağlayan bu durum mevcut niteliksiz uygulamalann da kaldırılmasında engel

ve/veya geciktirici etken teşkil etmektedir.

İstanbul'daki Osmanlı Dönemi ve öncesi eski eserlerin tespitleri ile ilgili çalışmalar, Cumhuriyet'in ilk yıllarından itibaren başlatılmış ve 1920-1950 yılları arasında Eski

Eserleri Koruma Encümeni pek çok çalışma yapmıştır. Günümüzde ise EncümenArşivi çeşitli kurum arşivleri arasında dağılarak yok olmuştur. 1940'larda tespitleri yapıldığı bilinen belgelerne çalışmalan bugün bile bazı yapılar için mevcut değildir. İncelenen

çalışma konusu yapılar içindeki küçük ölçekli cami yapılan da bu durumdadır. Halbuki eski fotoğraf ve çizimler ile belgeleme, dönemsel özellikleri ve değişimleri tespit ede­bilmek açısından koruma çalışmalannda büyük önem taşımaktadır.

İncelenen çalışma konusu yapılarda aynı problemierin tekrarlanması, sorunların yal­nızca eser ve/veya kurumlar özelinde olmadığını, koruma ve onanın politikalanyla da ilgili olduğunu göstermektedir.

Yapıların korunabilmesi için, tespit işlemlerinin doğru ve eksiksiz yapılması gerek­mektedir. Envanter hazırlanması işlemi, yalnızca gözleme dayalı olarak yapılmamalı;

yapılara yönelik olan ~asılı yayın ve arşiv kaynaklarında yer alan geçmiş tarihli dokü­manların değerlendirilmesiyle oluşturulmalıdır.

Yasal koruma mevzuatına göre, esaslı onarım kapsamı dışındaki uygulamalann pro­jelendirilmesi gerekli görülmemektedir. Bu nedenle basit onarım kapsammda değer­

lendirilen işlemlerin sağlıklı dökümü yapılamamakta, işlemler tanımsız kalmaktadır. Basit onanınların grafik ve sözel yöntemlerle belgelenm.esinin, belirleyici müdahale

dökümünü sağlayacağı ve esaslı onanınlar için dayanak oluşturacağı göz ardı edilme­melidir.

147

148

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

Çalışma içerisinde, araştırma yapılan ilgili kurum arşivlerinin dağınık veriler barındır­dığı tespit edilmiştir. Eseriere ilişkin, elde edilen verilerin teknolojik olanaklar kullanı­larak, düzenli kaydedilmesiyle, mevcut arşivyoğunluğunun azalnlıp, dijital veri olarak istiflenmesi, kullanım ve çalışma kolaylığı sağlayacaktır.

Eski eser uygulamalannda görev alacakyetlcililerin uzman olma şartı ararurken, uygu­lama kararlanın alan müellifin uzmal]hk şartı aranmamaktadır. Uygulamada istenen uzmcinlığın, proje aşamasında da lisansüstü eğitim seviyesinde istenmesi önem teşkil etmektedir.

Sonuç olarak, Osmanlı Döne~'nde sürekli bakım ve onarım çalışmalarıyla orijinal nitelikleri korunan camilerin, Üsküdar salıilindeki çalışma konusu valaf camilerinde olduğu gibi, günümüzdeki mevcut koruma sisteminin sağlıklıişletilememesi nedeniyle bir talam niteliklerini yi~esi ya ~a yitirme tehdidi ile karşı karşıya kalmaması gere­kir. Valaf Kurumu bünyesinde oluşturulacak takip birimiyle, eserlerin, sürekli balam onarım işlemlerinin düzenlenmesi, hem esaslı onarım ihtiyaçlarını azaltacak, hem de niteliksiz müdahale yapılmasını engelleyecektir. Bu nedenle yapıların sürekli balam ve onarnnıru sağlayacak bir kontrol sisteminin uygulanması, sürdürülebilirliğin sağlan­ması açısından önem taşımaktadır.

Dipnotlar

ı Doğan Ku b an, "Mibrimah Sultan Külliyesi'; Dünden Bugüne İstanbulAnsiklopedisi, İstanbul ı994, V, 456- 457, İbrahim Hakkı Kon yalı, Abideleri ue Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi, Türkiye Yeşilay Cemiyeti. Yayınları, İstanbul 1976, I, 213, Turgut Cansever, Mimar Sinan, Albaraka Türk Yayınları, İstanbul 2005, s. 121, Aptullah Kuran, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı Yayınlatı, İstanbul ı986, s. 49, Tahsin Öz, İstanbul Camileri, Türk Tarih Kurumu, 1-2, ı997, s. 47.

2 Tillay Alan, "Paşalimanı Camii'; Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, VI, 230, Tahsin Öz, İstanbul Cami/eri, s. 52, İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ue Kitabeleri ile Üsküdar Tarih; 242.

3 Esra Güzel Erdoğan, "Üryani.zade Mescidi'; Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Vll, 342-343, Tahsin Öz, İstanbul Camileri, s. 68.

4 Rebü Baraz, "İstavroz Camii'; DündenBugüneİstanbulAnsiklopedisi, rv.. 256-257, Tahsin Öz, İstanbul Cami/eri, s. 33, İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ue Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi, ı 7 4, Encümen Arşivi 0823 numaralı dosya, 1945 tarihli fotoğraf . .

5 Selçuk Batu.ı; "Beylerbeyi Camii'; Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, II, 203-257, Tahsin Öz, İs­tanbul Camileri, s. ı2, İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ue Kitabeleri ile Osküdar Tarihi, s. ııo.

6 Tahsin Öz, İstanbul Cami/eri, s.17, İbrahim Hakkı Konyalı,Abideleri ueKitabeleri ile Üsküdar Tarih; s. 127, Tarih :ı3/S /1315 (Hicı:i) Dosya No :133 Gömlek No :56 Fon Kodu :ŞD. "Çengelköy'de vaki Haın­dullah, nam-ı diğer Bahrullah Camii'nin lüzum-ı tamiri ile masanfının suret-i mahsubu. {Evkaf 5)"

7 Turgut Cansever, Mimar Sinan, s. 121.

8 Aptullah Kuran, Mimar Sinan, s. 49.

ÜSKÜDAR SAHiLINDEKi VAKlF CAMILERi ve KORUMA PROBlEMLERi

Kaynakça

Turgut Cansever, Mimar Sinan, Albaraka Türk Yayınlan, İstanbul2005.

Sedat Çetintaş, TürkMimari Anıt/arı, Osmanlı Devri, Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürluğü

Rölöve Bl!rosu, İstanbul 1946.

Semavi Eyice, "Cami'; DiyanetİslamAnsiklopedisiİstanbul 1993, Vll, 56-90.

Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınlan, İstanbul2007.

Aptullah Kuran, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı Yayınlan, İstanbul 1986.

Ayla Ödekan, "Kütle Biçimlenişi ve Cephe Düzenlemesi'; Mimar Başı Koca Sinan Yaşadığı Çağ

ve Eserleri Il, T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü, Türkiye Vakıflar Bankası Genel

Müdürlüğü, İstanbul 1988.

Ahmet Önkal ve N ebi Bozkurt, "Cami'; Diyanet İslam Ansiklopedisi, VII, 46-56.

149