Upload
iger-fic
View
222
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
1/299
Nkmgnkis
Gituriams8¿ Hésknf - Erupf ]titaég^meugbf smjmstrm - KEMX0
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
2/299
8¿ hésknf - Erupf ]titaég^meugbf smjmstrm - KEMX
Nkmgnkis
Gituriams
0
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
3/299
Nkmgnkis Gituriams 0
^meugbf smjmstrm
Xmsmrvibfs tfbfs afs bmrmn`fs. Yumbi rkeurfsijmgtm prf`khkbi ai rmprfbunnkþg tftia f pirnkiabm mstm jitmrkia mbunitkvf, pfr nuiaqukmr jmbkf f prfnmbkjkmgtf, skg ai iutfrkzinkþg bma KgstktutfEuitmjiatmnf bm Mbuninkþg Xibkfcþgkni, KEMX. ^meÿg irtênuaf 28 bm ai Nfgstktunkþg Tfaêtkni bmEuitmjiai qum sm rmcmrm i ai iutfrêi.
© Kgstktutf Euitmjiatmnf bm Mbuninkþg Xibkfcþgkni, KEMX.Ms ugi fhri prfbunkbi pfr ma Bmpirtijmgtf bm Xmbinnkþg y Bksmùf, piri ma
Kgstktutf Euitmjiatmnf bm Mbuninkþg Xibkfcþgkni, KEMX.
99 ivmgkbi 90-2=, Nkubib Gumvi, zfgi 8Nkubib bm Euitmjiai.
THP? 8298 3333Cix? 8298 3542
Nfrrmf mamntrþgknf? kemrDkemr.mbu.etTéekgi wmh? www.kemr.mbu.et
Mbknkþg 8492Kjprmsf mg KEMX tiaamrms erécnfs
Nþbkef? 9994040848
K^HG ;50;;8;3924>9
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
4/299
Êgbknm
Êgbknm ............................................................................................................................................................... K
¡Hkmgvmgkbi y hkmgvmgkbf! .................................................................................................................... 9
^mjigi 90Ma smr `ujigf .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................... 9>
¡Tiri nfjmgzir! Nirafs Akggmf ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... 92
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ma smr `ujigf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .. 9=
8. Nknaf bm vkbi `ujigi .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........ 93 8.9 Mtipi prmgitia ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........... 93
8.8 Mtipi pfstgitia ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........... 95
>. Ma numrpf `ujigf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............... 90
Skbi siaubiham? ¡Xmnfgfnkmgbf ma numrpf! ................... ..................... ..................... ..................... ..................... .. 9;
Xmsujmg ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ...................... ..................... ..................... .. 84
Kgvmstkeum mg ai rmb ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... . 84
Iutfnfgtrfa .................. ..................... ..................... ...................... ..................... ..................... ..................... ................... 89
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! Nfgstruyi ugi aêgmi bm tkmjpf............................................................ 8>
^mjigi 9;Ma skstmji tmeujmgtirkf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ... 8=
¡Tiri nfjmgzir! Eukaamrjf Jëgbmz ̂ igtkzf .................. ..................... ..................... ..................... .................... 83
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ma skstmji tmeujmgtirkf ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .... 85
9.9 Nipis bm ai pkma ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........ 85
9.8 Ftrfs þreigfs bma skstmji tmeujmgtirkf .................... ..................... ..................... ..................... . 808. Mgcmrjmbibms bm ai pkma ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .... >4
Skbi siaubiham? Ma négnmr bm pkma? Af pumbm bmtmntir i tkmjpf ................... ..................... ..................... .... >4
Xmsujmg ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ...................... .. >9
Kgvmstkeum mg ai rmb ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... . >9
Iutfnfgtrfa .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ...................... ..................... ................... >8
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! Taigtis qum nurig ..................... ..................... ..................... ..................... . >=
KNkmgnkis Gituriams ∘ Êgbknm
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
5/299
^mjigi 84Ma skstmji msqumaëtknf ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........ >5
¡Tiri nfjmgzir! Uka`maj vfg Xógtemg .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........ >0
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ma msqumamtf f skstmji msqumaëtknf .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..... >;8. Bkvkskfgms bma msqumamtf ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .. 24
8.9 Msqumamtf ixkia ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .......... 24
8.8 Msqumamtf ipmgbknuair ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................ 29
>. Afs `umsfs ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ....... 28
i. Airefs .................. ..................... ..................... ..................... ...................... ..................... .................... 28
h. Taigfs .................. ..................... ..................... ..................... ...................... ..................... .................... 28
n. Nfrtfs .................. ..................... ..................... ..................... ...................... ..................... .................... 28
2. Ftrfs nfjpfgmgtms ..................... ..................... ...................... ..................... ..................... ..................... ......... 2>
2.9 Nirtêaief .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... 2>
2.8 Irtknuainkfgms.................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............. 2>
i. Kgjþvkams ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............. 2>
h. ^mjkjþvkams .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ...... 2>
n. Jþvkams ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................. 2>
=. Mgcmrjmbibms bma skstmji msqumaëtknf .................. ..................... ..................... ..................... .................. 22
Skbi siaubiham? ¡I jfvmr ma msqumamtf! ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........ 22
Xmsujmg .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .... 2=
Kgvmstkeum mg ai rmb ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ... 2=
Iutfnfgtrfa .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................. 23
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! Nþjf pkmrbmg niankf afs `umsfs ........................................................ 2;
^mjigi 89Ma skstmji jusnuair .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................ =9
¡Tiri nfjmgzir! Amfgirbf bi Skgnk................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................ =8
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ma skstmji jusnuair ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............. =>
8. Nfjpfgmgtms bma skstmji jusnuair.................... ..................... ..................... ..................... ..................... . =2
>. Afniakzinkþg bm afs jÿsnuafs .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ................ ==
i. Jÿsnuafs bm ai nihmzi y ma numaaf............................ ..................... ..................... ..................... ==
h. Jÿsnuafs bma trfgnf............................ ..................... ..................... ..................... ..................... ..... =3
n. Jÿsnuafs bm ais mxtrmjkbibms supmrkfrms ..................... ..................... ..................... .......... =3
b. Jÿsnuafs bm ais mxtrmjkbibms kgcmrkfrms ..................... ..................... ..................... .............. =5
2. Mgcmrjmbibms bma skstmji jusnuair ................... ..................... ..................... ..................... ..................... . =0
KKKEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
6/299
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
7/299
^mjigi 82 Ma skstmji gmrvkfsf ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................ ;9
¡Tiri nfjmgzir! ^igtkief Xijþg y Nioia ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... . ;8
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ma skstmji gmrvkfsf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............. ;> 9.9 Ai gmurfgi .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................. ;>
8. Nfjpfgmgtms bma skstmji gmrvkfsf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... . ;2
8.9 ^kstmji gmrvkfsf nmgtria (^GN) ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... . ;2
8.8 ^kstmji gmrvkfsf pmrkcërknf (^GT) ................... ..................... ..................... ..................... .................. ;=
>. Mgcmrjmbibms y bfamgnkis bma skstmji gmrvkfsf .................. ..................... ..................... ..................... ;3
Skbi siaubiham? ¡Sijfs i rmaioirgfs! .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............ ;3
Xmsujmg ................... ...................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .... ;5
Kgvmstkeum mg ai rmb... ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ;5
Iutfnfgtrfa .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................. ;0
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! Nþjf rminnkfgi ma skstmji gmrvkfsf .................... ..................... ........ 94>
^mjigi 8=Xmpisf? smjigis 90 i 82 .................... ..................... ..................... ..................... .................. 94=
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
Ma smr `ujigf .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........... 945
Ma skstmji tmeujmgtirkf ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ......... 994
Ma skstmji msqumaëtknf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............. 998
Ma skstmji jusnuair .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... 99=
Ma skstmji rmspkritfrkf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............. 990
Ma skstmji nkrnuaitfrkf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .............. 984
Ma skstmji gmrvkfsf .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... 98>
Frkmgtinkfgms sfhrm ai prumhi pirnkia .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ........ 983
^mjigi 83
Ma skstmji bkemstkvf ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................... 985¡Tiri nfjmgzir! Bêi Jugbkia bma Aivibf bm Jigfs ..................... ..................... ..................... ..................... ... 980
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ma skstmji bkemstkvf ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............. 98;
8. Mstrunturi bma skstmji bkemstkvf ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........ 9>4
8.9 Þreigfs bma tuhf bkemstkvf ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........ 9>4
8.8 Eaégbuais igmxis .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ...... 9>9
KSKEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
8/299
>. Ai bkemstkþg ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..... 9>8
2. Mgcmrjmbibms bma skstmji bkemstkvf ..................... ..................... ..................... ..................... .................... 9>>
Skbi siaubiham? ¡I purkcknir ma ieui! ................... ..................... ..................... ..................... ..................... .............. 9>>
Xmsujmg ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ... 9>2
Kgvmstkeum mg ai rmb... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................... 9>2
Iutfnfgtrfa .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... 9>=¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! ^umrf fria nismrf ................... ..................... ..................... ..................... ..... 9>;
^mjigi 85Ai gutrknkþg ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... . 929
¡Tiri nfjmgzir! ¡I nfjmr nfg jun`fs nfafrms! ................... ..................... ..................... ..................... ............. 928
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ai gutrknkþg ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..... 92>
9.9 Nirhf`kbritfs ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........... 922 9.8 Aêpkbfs f erisis .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........ 922
9.> Trftmêgis .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... . 922
9.2 Sktijkgis ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... . 92=
9.= Jkgmriams ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... . 923
8. Ai faai cijkakir .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... . 925
>. Rristfrgfs gutrknkfgiams.................................. ..................... ..................... ..................... ..................... ........... 920
Skbi siaubiham? ¡Taigkckqum su jmgÿ! ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .......... 920
Xmsujmg ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ... 92;
Kgvmstkeum mg ai rmb... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................... 92;
Iutfnfgtrfa ..................... ..................... ..................... ...................... ..................... ..................... ..................... ................ 9=4
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! Trmsmgnki bm iajkbþg mg afs iakjmgtfs .................... ..................... ... 9=>
^mjigi 80Ma skstmji mxnrmtfr .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................. 9==
¡Tiri nfjmgzir! ¡Xmeiair vkbi! .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .... 9=3
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ma skstmji mxnrmtfr ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............... 9=5
8. Ma ipiritf mxnrmtfr urkgirkf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................. 9=0
i. Xkùfgms .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................... 9=0
h. Sêis urkgirkis .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........ 9=0
>. Mgcmrjmbibms bma ipiritf mxnrmtfr urkgirkf ..................... ..................... ..................... ..................... ..... 934
Skbi siaubiham? ¡Ma rmtf bm ais hmhkbis sigis! .................. ..................... ..................... ..................... ................. 934
Xmsujmg ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ... 939
SNkmgnkis Gituriams ∘ Êgbknm
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
9/299
Kgvmstkeum mg ai rmb... ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... 939
Iutfnfgtrfa .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................. 938
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! ¶Nþjf sm cfrji ai frkgi6 .................. ..................... ..................... .......... 93=
^mjigi 8;
Ma skstmji kgjugfaþeknf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... . 935
¡Tiri nfjmgzir! Ais vinugis .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ...... 930
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ma skstmji kgjugfaþeknf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .. 93;
8. Nfjpfgmgtms bma skstmji kgjugfaþeknf ..................... ..................... ..................... ..................... ........... 954
8.9 Ma skstmji akgcétknf .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ...... 954
8.8 Afs eaþhuafs haignfs............................... ..................... ..................... ..................... ..................... ......... 959
>. Xminnkþg kgjugm .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................. 958
2. Mgcmrjmbibms bma skstmji kgjugfaþeknf .................... ..................... ..................... ..................... ........... 95>Skbi siaubiham? ¡Jkma y nêtrknfs piri suhkr ais bmcmgsis! .................... ..................... ..................... ................. 95>
Xmsujmg ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ...................... ..................... .... 952
Kgvmstkeum mg ai rmb... ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... 952
Iutfnfgtrfa .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................. 95=
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! Ieui bm niaieuiai piri cfrtiamnmr ma skstmji kgjugfaþeknf ... 95;
^mjigi >4Ma skstmji mgbfnrkgf ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............ 909
¡Tiri nfjmgzir! Bêi Jugbkia bm ai Bkihmtms ................... ..................... ..................... ..................... .................. 908
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ma skstmji mgbfnrkgf ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ......... 90>
8. Nfjpfgmgtms bma skstmji mgbfnrkgf ..................... ..................... ..................... ..................... .................. 90>
8.9 Eaégbuais mg ai nihmzi y ma tþrix ................... ..................... ..................... ..................... .................. 902
8.8 Eaégbuais mg ai rmekþg ihbfjkgia ..................... ..................... ..................... ..................... .............. 90=
8.> Eaégbuais mg ai rmekþg emgktia ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... . 903
>. Mgcmrjmbibms bma skstmji mgbfnrkgf ..................... ..................... ..................... ..................... .................. 905
Skbi siaubiham? ¶Msté mg rkmsef bm pibmnmr bkihmtms6 .................... ..................... ..................... .................... 905
Xmsujmg .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .... 900
Kgvmstkeum mg ai rmb... .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... 900
Iutfnfgtrfa ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................. 90;
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! Kgcuskþg bm tkjhfqum piri ma tritijkmgtf bm ai bkihmtms......... 9;>
SKKEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
10/299
^mjigi >9Ma skstmji rmprfbuntfr ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ...... 9;=
¡Tiri nfjmgzir! Ai gituriamzi tkmgbm i af cmjmgkgf .................... ..................... ..................... ..................... .. 9;3
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ma skstmji rmprfbuntfr .................. ..................... ..................... ...................... ..................... ..................... ....... 9;58. Nfjpfgmgtms bma skstmji rmprfbuntfr .................... ..................... ..................... ..................... ................ 9;0
8.9 ^kstmji rmprfbuntfr jisnuakgf .................... ..................... ..................... ..................... .................... 9;0
8.8 ^kstmji rmprfbuntfr cmjmgkgf ..................... ..................... ..................... ..................... .................... 9;;
>. Nknaf jmgstruia ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................... 844
2. Kgcmnnkfgms bm trigsjkskþg smxuia ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ...... 849
Skbi siaubiham? Trmniunkþg y prmvmgnkþg bm ais KR^ .................... ..................... ..................... ..................... ..... 849
Xmsujmg ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ... 848
Kgvmstkeum mg ai rmb... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................... 848
Iutfnfgtrfa .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... 84>
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! Bksmnnkþg bm ug tmstênuaf bm tfrf .................... ..................... .............. 845
^mjigi >8Ma mjhirizf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........................... ................ 84;
¡Tiri nfjmgzir! Titmrgkbib y jitmrgkbib rmspfgsihams mg ai gituriamzi............................................. 894
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Ai cmnugbinkþg ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................... 899
8. Mjhirizf ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............ 898
i. Trkjmr trkjmstrm (bm 9 i > jmsms) ................... ..................... ..................... ..................... ......... 898
h. ^meugbf trkjmstrm (bm 2 i 3 jmsms) ..................... ..................... ..................... ..................... .. 89>
n. Rmrnmr trkjmstrm (bm 5 i ; jmsms) .................... ..................... ..................... ..................... ......... 89>
>. Ma pirtf ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................ 892
2. Nukbibfs burigtm ma mjhirizf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... .......... 89=
Skbi siaubiham? Ai aintignki, ma jmofr iakjmgtf ................... ..................... ..................... ..................... ............. 89=
Xmsujmg ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ... 893
Kgvmstkeum mg ai rmb... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................... 893Iutfnfgtrfa .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... 895
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! Nukbibfs piri ug mjhirizf siaubiham .................... ..................... ... 889
SKKNkmgnkis Gituriams ∘ Êgbknm
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
11/299
^mjigi >>Trkjmrfs iuxkakfs ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ........................... 88>
¡Tiri nfjmgzir! Nruz Xfoi ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ......... 882
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
9. Trkjmrfs iuxkakfs .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................. 88= 9.9 Innkbmgtms crmnumgtms ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................... 883
8. Innkbmgtms mg ma `feir ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ...... 8>4
Skbi siaubiham? Ma hftkquêg bm prkjmrfs iuxkakfs.......................... ..................... ..................... ..................... .... 8>4
Xmsujmg ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..... 8>9
Kgvmstkeum mg ai rmb... ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... 8>9
Iutfnfgtrfa .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................. 8>8
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki! ^iavm ugi vkbi ................... ..................... ..................... ..................... ........... 8>=
^mjigi >2 Xmpisf? smjigis 83 i >> .................... ..................... ..................... ..................... .................. 8>5
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
Ma skstmji bkemstkvf ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .................... 8>;
Ai gutrknkþg .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .............. 82>
Ma skstmji mxnrmtfr .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... 825
Ma skstmji kgjugfaþeknf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .......... 8=9
Ma skstmji mgbfnrkgf .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................. 8==
Ma skstmji rmprfbuntfr ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............. 8=;
Ma mjhirizf ................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .............. 838
Trkjmrfs iuxkakfs ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ... 83=
Frkmgtinkfgms sfhrm ai prumhi pirnkia .................. ..................... ..................... ..................... ..................... ........ 830
Naivms ............................................................................................................................................................... 83;
Hkhakfericêi ................................................................................................................................................... 805
SKKKKEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
12/299
¡Hkmgvmgkbi y hkmgvmgkbf!
Mg ma prkjmr smjmstrm kgknkijfs ug rmnfrrkbf pfr ma ipiskfgigtm jugbf bm ais nkmgnkis
gituriams. I`fri af nfgtkguirmjfs, nmgtrégbfgfs mg ma mstubkf bma smr ̀ ujigf, nfjf smr
vkvf y nfjf suomtf rmspfgsiham nipiz bm rmspfgbmr i ai nfjpmtmgnki prkgnkpia bma érmi.
^m kgtmeri mqukakhribi y rmspfgsihamjmgtm ia mgtfrgf gituria, i trivës bma
igéaksks y rmsfaunkþg bm prfhamjis bm siaub, usf rinkfgia bm afs rmnursfs gi-
turiams, prftmnnkþg bma ijhkmgtm y prmvmgnkþg bm bmsistrms gituriams, qum
am pmrjktig emgmrir prfpumstis mg hmgmcknkf kgbkvkbuia y bm su nfjugkbib.
Mstis prkjmris péekgis gfs smrvkrég piri nfgfnmr nfg bmtiaam ma akhrf y sus smnnkfgms, isê
nfjf ais nfjpmtmgnkis jirnibis pfr ma Nurrênuaf Ginkfgia Hism (NGH) piri mstm nursf.
Nfjmgnmjfs nfg ai pfrtibi?
Ma nfafr vmrbm rmprmsmgti ai mspmrigzi, ais paigtis y ai vkbi, ms ma nfafr qum rmsiatiré mg
tfbf ma akhrf.
Ai kjiemg bm ai pfrtibi sm ismjmoi i gumstrf paigmti Rkmrri. Gumstrf prfpþsktf ms qum
mstm akhrf am prfpfrnkfgm ais `mrrijkmgtis piri qum ustmb tfjm nfgnkmgnki bma viafr bm ai
gituriamzi mg su kgtmerkbib y bm ai rmspfgsihkakbib qum nfjpirtkjfs nfjf nfjugkbib y
nfjf piês piri nukbirai y prmsmrvirai.
Ais euris rmsiatibis `inmg iauskþg i afs tmjis qum tri-
hioirmjfs? ais nirintmrêstknis qum `inmg mspmnkia ia smr
`ujigf, ma bmsirrfaaf mvfautkvf, ma numrpf y ai frei-gkzinkþg kgtmrgi, mtn. y sfg ugi kgvkti-
nkþg i fhsmrvir, mstubkir, kgtmrintuir y
rmmxkfgir sfhrm gumstri rmainkþg nfg
ai gituriamzi.
Ai ribkf, ma aépkz y ais jigfs ugkbis
gfs kgvktig i ammr, msnrkhkr, msnun`ir y
trihioir mg mqukpf.
9Nkmgnkis Gituriams
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
13/299
Nfjpmtmgnkis bma érmi bm Nkmgnkis Gituriams
Gituriajmgtm nfjpmtmgtms
Rfbfs y tfbis sfjfs pirtm bm ai gituriamzi. Ma érmi bm Nkmgnkis Gituriams gfs hrkgbi ai fpfrtugkbib
bm nfgfnmrai, mstubkigbf afs mamjmgtfs qum ai nfgcfrjig? smrms vkvfs nfjf igkjiams y paigtis, smrmskgmrtms, ma numrpf `ujigf y afs prfnmsfs qum pmrjktmg ai vkbi mg gumstrf paigmti.
Ms tijhkëg ug érmi mg ai qum ipaknirmjfs ai tmfrêi i ai printkni, bm jigmri qum ma nursf smi jés
vkvmgnkia y ianignmjfs ma iprmgbkziom skegknitkvf qum tigtf ig`maijfs. [ piri ianigziraf pfgbrmjfs
gumstri itmgnkþg mg ma aferf bm ais smks nfjpmtmgnkis jirnibis mg ma NGH. Mg ma akhrf bma prkjmr
smjmstrm mgcitkzijfs sfhrm tfbf ais nfjpmtmgnkis >, 2 y =. Mg mstm akhrf gfs nmgtrirmjfs mg ais
nfjpmtmgnkis 9, 8 y 3. Aëiais nfg jun`i itmgnkþg.
9. Mstihamnm rmainkfgms mgtrm ma cugnkfgijkmgtf y ais kgtmrinnkfgms bm
afs skstmjis bma numrpf ̀ ujigf mg afs prfnmsfs bm bkemstkþg, rmspk-
rinkþg, rmprfbunnkþg, nkrnuainkþg, mxnrmnkþg, afnfjfnkþg, prftmnnkþgbma freigksjf y `mrmgnki.
8. Nfgtristi afs ̀ éhktfs bm su cijkaki y bm su nfjugkbib nfg ais préntk-
nis qum nfgtrkhuymg i ai prmsmrvinkþg y ma jmofrijkmgtf bm ai siaub.
>. Igiakzi ais kgtmrinnkfgms bm afs bkcmrmgtms cintfrms bm afs mnfskstm-
jis, su freigkzinkþg, nirintmrêstknis, mvfaunkþg y ais bkvmrsis niusis
bm su bmtmrkfrf.
2. Bmsnrkhm afs bkstkgtfs prfnmsfs bkgéjknfs y mstrunturiams qum fnu-
rrmg mg ai Rkmrri, isê nfjf afs cmgþjmgfs emfaþeknfs y itjfscërknfs
rmainkfgibfs nfg bkn`fs prfnmsfs y su kgnkbmgnki mg ai intkvkbib
`ujigi.
=. Bmsnrkhm afs prkgnkpiams prfnmsfs bm cfrjinkþg bm nfjpumstfs y
trigscfrjinkþg bm mgmreêi mg ipakninkfgms bm ai vkbi nftkbkigi, nfg
hism mg prkgnkpkfs cêsknfs y quêjknfs.
3. Ipakni ma jëtfbf nkmgtêcknf mg mxpmrkjmgtfs eukibfs.
8KEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
14/299
Gumstrf paigtmijkmgtf
Tumstf qum ais Nkmgnkis Gituriams sfg tmþrknis, pmrf tijhkëg mxpmrkjmgtiams, qumrm-
jfs ivigzir mg trms mtipis bkcmrmgtms.
• Siafrirgfs i gfsftrfs jksjfs
Kjpakni nfgfnmr y nukbir gumstrf numrpf y gumstri siaub. Mstubkirmjfs ai
mstrunturi y cugnkfgijkmgtf bm gumstrf numrpf, isê nfjf `éhktfs bm ̀ kekmgm
y bm iakjmgtinkþg piri jigtmgmrgfs siaubihams.
• Siafrir i afs bmjés
Xmspmtir ma numrpf y ai siaub bm ais pmrsfgis nfg ais qum nfgvkvkjfs. Mstf
af pfbmjfs aferir nfgfnkmgbf ais mtipis bm ai vkbi y printknigbf `éhktfs
siaubihams nfg gumstri cijkaki piri eirigtkzir su hkmgmstir.
• Nfgvkvkr nfg ma jmbkf ijhkmgtm
Rfjir nfgnkmgnki bm ai kjpfrtignki bm nukbir gumstrf mgtfrgf. Trfpfgmr
innkfgms qum kjpakqumg i tfbi ai nfjugkbib piri iprmgbmr i nfgvkvkr mg
irjfgêi nfg ai gituriamzi.
Nfg su mscumrzf, pfbré nfgqukstir mstis nfjpmtmgnkis i trivës bm trms tkpfs bm nfgtmgkbfs?
Bmnairitkvfs? Afs nfgtmgkbfs bmnairitkvfs am ipfrtirég ma nfgfnkjkmgtf bm afs
bkstkgtfs ispmntfs tmþrknfs, nfgnmptuiams y nkmgtêcknfs bma érmi.
Trfnmbkjmgtiams? Nfjf kgbkni su gfjhrm, afs nfgtmgkbfs prfnmbkjkmgtiams smbmsirrfaairég i hism bm momrnknkfs, prfnmbkjkmgtfs y mxpmrkjmgtfs eukibfs mg afs
nuiams pumbi bmjfstrir ma bfjkgkf y ai pumsti mg préntkni bm afs nfgfnkjkmgtfs
bmnairitkvfs.
Intktubkgiams? Afs nfgtmgkbfs intktubkgiams sfg tfbf iqumaaf qum tkmgm qum vmr
nfg su intktub igtm ma mstubkf y igtm ai vkbi, mg emgmria. Mg ma akhrf mgnfgtriré
ugi smrkm bm nfgsmofs, rmcamxkfgms y prfpumstis piri ma nukbibf bm su siaub, isê
nfjf ugi kgvktinkþg i prfjfvmr `éhktfs siaubihams mgtrm su cijkaki, ijkefs y
nfjugkbib.
>Nkmgnkis Gituriams
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
15/299
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
16/299
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
Mg mstm ipirtibf iprmgbmré, printkniré y
prfcugbkziré mg afs nfgtmgkbfs bmnairitkvfs
bm ai smjigi. Afs nfgtmgkbfs sm prmsmgtig
mg mstm frbmg?
• Kgtrfbunnkþg ia tmji
• Bmckgknkþg f mxpakninkþg
• Momjpafs
• Momrnknkfs piri printknir af iprmgbkbf
Iaeugfs momrnknkfs am sfaknktirég su rmmxkþg
f su ipfrtm. Bmbêqumams ma tkmjpf qum smi
prmnksf.
¡Tiri nfjmgzir!
Msti smnnkþg tkmgm iaeugis bkcmrmgnkis nfg rmspmntf ia akhrf bma prkjmr smjmstrm.
Ai hkfericêi bm nkmgtênfs bmstinibfs sm iatmrgi nfg amnturis y intkvkbibms bm
mspmnkia kgtmrës piri af tritibf mg ma tmji bm
ai smjigi.
Mspmrijfs qum am jftkvmg y bmspkmrtmg su
nurkfskbib pfr sihmr jés.
Mstm jfjmgtf kgknkia bm ai smjigi gfs
fcrmnm ai prkjmri fpfrtugkbib bm nrmnmr mg
nfgtmgkbfs intktubkgiams.
=Nkmgnkis Gituriams
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
17/299
Skbi siaubiham
Msti smnnkþg am kgvkti, smjigi i smjigi,
i pfgmr mg préntkni pmqumùis innkfgms
piri jmofrir su niakbib bm vkbi. Tumbm
rmiakzirais bm jigmri kgbkvkbuia f mg
mqukpf kgvfaunrigbf i sus cijkakirms y
ijkefs.
Nfg ug pfnf bm nfgstignki, msis innkf-
gms sm nfgvmrtkrég humgfs `éhktfs bm
vkbi siaubiham.
Xkgnþg bm ais gftis
Bmtëgeism mg mstfs rmnuibrfs,
skmjprm nfgtkmgmg rmnfrbitfrkfs
f mxpakninkfgms qum mgrkqumnmg
ma tmji.
Iprfvmn`m ais nfaujgis vinêis
piri `inmr sus igftinkfgms, ms-
nrkhkr kbmis kjpfrtigtms f bubis
qum am suroig burigtm su mstubkf
pmrsfgia.
3KEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
18/299
Xmsujmg
Ma rmsujmg ms ugi mxnmamgtm mstritmeki bm ms-
tubkf. ^u fhomtkvf ms hrkgbiram ai kgcfrjinkþg
cugbijmgtia bm ai smjigi, freigkzibi bm tia
jigmri qum am iyubm i oir mg ai jmjfrki afs
nfgnmptfs jés kjpfrtigtms.
Trintkqum mg su nuibmrgf ftris tën-
gknis bm rmsujmg (jipi nfgnmptuia,
msqumjis mg aaivms...).
Kgvmstkeum mg ai rmb
Kgtmrgmt ms ug rmnursf qum yi gf pumbm qumbir cumri bm ai vkbi bm ug mstubkigtm. Mg msti smn-
nkþg mgnfgtriré bkrmnnkfgms bm kgtmrgmt mg ais qum pumbm ijpakir tfbfs afs tmjis. Tiri ugi
kgvmstkeinkþg prfvmn`fsi skei printknigbf ais suemrmgnkis iprmgbkbis ma smjmstrm pisibf.
• Xmckërism skmjprm i ais kgstktunkfgms nfgfnkbis? ugkvmrskbibms, jkgkstmrkfs
bm mbuninkþg, freigkzinkfgms jugbkiams, mtn. Nfgsuatm virkis cumgtms piri
vmrkcknir qum afs bitfs nfgnumrbmg ugfs nfg ftrfs.
• Ami m kgtmgtm kgtmrprmtir ai kgcfrjinkþg. Gf sm akjktm i nfpkir y pmeir ma tmxtf.
• Kgbkqum skmjprm ai cumgtm bm nfgsuati qum utkakzþ.
• Rritm bm vksktir kgtmrgmt, ia jmgfs, ugi vmz pfr smjigi.
5Nkmgnkis Gituriams
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
19/299
Iutfnfgtrfa
Nþjf iutfmviauirsm
Ma iutfnfgtrfa ms ugi `mrrijkmgti viakfsi piri vmrk-
nir su iprmgbkziom.
Mgnfgtriré bfs tkpfs bm momrnknkfs?
Bmjumstrm af iprmgbkbf, am pmr-
jktm nfjprfhir sk `i iskjkaibf afs
nfgtmgkbfs bm ai smjigi.
Xmnumrbm, sk tkmgm iaeugi bubi sf-hrm ais rmspumstis, pumbm rmermsir
ia nfgtmgkbf. ̂ k iÿg isê, gf am qumbi
nairf, nfgsuatm nfg pmrsfgis bm su
nfjugkbib qum pumbig iyubiram.
Tkmgsm y ipakqum af qum iprmgbkþ.
Ai smeugbi pirtm bma iutfnfgtrfa
prmtmgbm qum ustmb pumbi pfgmr
mg préntkni af iprmgbkbf y ipaknir
sus nfgfnkjkmgtfs mg sktuinkfgms
gumvis.
Iquê tijhkëg sm am rmtiré i printknir
ais bmstrmzis ibqukrkbis mg tirmis
rmiams nfjf kgvmstkeir, prfpfgmr
sfaunkfgms, trihioir mg mqukpf, mtn.
0KEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
20/299
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
21/299
Akhrf, naism ribkia y ai nfjugkbib
¡^u mqukpf bm trihiof!
Ma akhrf, nfg smr ugi humgi `mrrijkmgti, gf af ms tfbf. Tiri qum ustmb ianignm ma gkvma bm
nfjpmtmgnki bmsmibf, gumstrf skstmji pfgm i su bkspfsknkþg? ma akhrf y ai naism ribkia.
• Ai naism ribkia tkmgm nfjf cugnkþg prkgnkpia
mxpaknir y cinkaktir ai nfjprmgskþg bm afs tmjis
tritibfs mg ma akhrf.
• Iprfvmn`m mstfs rmnursfs y ipþym-
sm mg pmrsfgis bm su nfjugkbib
piri rmsfavmr sus bubis.
• Ma akhrf nujpam nuitrf cugnkfgms?
i. Rmxtf, mg ma qum mgnumgtri ai kgcfrjinkþg
y ma bmsirrfaaf bm afs nfgtmgkbfs i mstu-
bkir.
h. Tkzirrþg, piri qum burigtm ai naism ribkia
suhriym kbmis kjpfrtigtms f rmiaknm bks-tkgtis intkvkbibms.
n. Nuibmrgf bm trihiof, nfg momrnknkfs piri
printknir af iprmgbkbf.
b. @mrrijkmgti bm iutfmviauinkþg, nuigbf
rmsumavm su iutfnfgtrfa nibi smjigi.
94KEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
22/299
Gumstri jmtfbfafeêi pisf i pisf
Tiri cinkaktir su iprmgbkziom y iprfvmn`ir jés y jmofr ma mstubkf nibi smjigi, skei mstfs pisfs.
¡Gf sm siatm gkgeugf!
Ami ma nfgtmgkbf bm ai smjigi
Ammr ma nfgtmgkbf gfs pmrjktm tmgmr ugi kbmi emgmria bma tmji? quë si-
hmjfs, nfg quë af rmainkfgijfs, mtn. Mstm prkjmr nfgtintf tijhkëg gfs
`iré nimr mg ai numgti bma mscumrzf i rmiakzir piri iprmgbmr af gumvf y gfs
pfgbré ‑mg fgbi‚ piri ai naism ribkia.
9
Msnun`m ai naism ribkiaNfg afs = smgtkbfs
Ai naism ribkia ms gumstri jimstri. Bm i`ê qum ma prferiji sm aaijm "Ma
Jimstrf mg Nisi". Ais jimstris y jimstrfs afnutfrms mxpaknig ma nfgtmgk-
bf, prfpfgmg momrnknkfs y ftrfs momjpafs piri ijpakir ma tmji.
8
Bmspuës bm ai naism ribkia, su trihiof pmrsfgia Mstubkf y iutfnfgtrfa
Ckgiakzibi ai naism ribkia ms ma jfjmgtf bm su trihiof pmrsfgia. Bkstrkhuyi
su tkmjpf? ms jmofr ug pfnf nibi bêi, qum tfbf ai vêspmri.
>
Nfgsuatm sus bubis]g mstubkigtm kgtmakemgtm sihm nuégbf pmbkr iyubi
^k bmspuës bm mstubkir y rmsfavmr ma iutfnfgtrfa iÿg am qumbig bubis,
husqum iyubi. ^meurf qum mg su nfjugkbib `iy pmrsfgis bkspumstis i
iyubiram.
2
Tirtknkpm mg ug nêrnuaf bm mstubkf
Iprmgbmr ougtfs
Tþgeism bm inumrbf nfg ftrfs mstubkigtms y freigknmg ug nêrnuaf bm
mstubkf. ̂ faknktmg ai iyubi bm iaeugi pmrsfgi vfaugtirki bm ai nfjugkbib.
Msf ams iyubiré i rmsfavmr bubis y rmcfrzir af iprmgbkbf. Ibmjés, tmgbrég
ai fpfrtugkbib bm kgtmrnijhkir iprmgbkzioms, kbmis y smgtkjkmgtfs.
=
99Nkmgnkis Gituriams
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
23/299
¶Nþjf iprfvmn`ir jmofr su mstubkf6
• Husqum ug aueir nþjfbf y nfg humgi kaujkginkþg. Ms kjpfrtigtm qum sm
iamom bma rukbf y bm ais bkstrinnkfgms.
• Makoi ug `frirkf piri trihioir y mstubkir. Ai nfgstignki y ai bksnkpakgi sfg
sus jmofrms nfjpiùmris bm mstubkf.
• Ami nfg itmgnkþg ais kgstrunnkfgms bm afs momrnknkfs igtms bm rmsfavmrafs.
• Nfgsuatm sus bubis nfg ftris pmrsfgis bm su nfjugkbib qum pumbig
iyubiram.
98KEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
24/299
90
Ma smr `ujigf¶Yuë mgnfgtriré msti smjigi6
Nirafs Akggmf
Ma smr `ujigf
¡Xmnfgfnkmgbf ma numrpf!
Nfgstruyi ugi aêgmi bm tkmjpf
Msti smjigi aferiré?
Kbmgtkcknir afs ipfrtms bma gituriaksti Nirafs Akggmf i ai nkmgnki.
Kbmgtkcknir ais nirintmrêstknis qum `inmg mspmnkia ia smr `ujigf.
Bmsnrkhkr ais mtipis y pmrkfbfs bma nknaf bm vkbi `ujigi.
Bmsnrkhkr ai freigkzinkþg kgtmrgi bma numrpf `ujigf.
Maihfrir ugi aêgmi bm tkmjpf sfhrm ai `kstfrki bm sus mtipis bm vkbi.
9>Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 90
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
25/299
Nirafs AkggmfNrmibfr bma gfjhrm nkmgtêc knf
¶^ihm quë ms ug ‑Yuksnia‚, ug ‑Riakgef‚ f ug ‑Jirêi jfrmgi‚6 ^fg gfj-
hrms qum sm big ia zigitm mg piêsms nfjf Jëxknf, Tigijé y Nfafjhki.
Afs igkjiams y ais paigtis sm `ig gfjhribf bm jigmri bkstkgti smeÿg ma
aueir bfgbm `ihktig. Msf prfvfnihi nfgcuskþg mgtrm afs nkmgtêcknfs qum
mxpafrihig Ijërkni mg ma skeaf PSKKK. Tiri sfaunkfgiraf, ma gituriaksti Nirafs
Akggmf kbmþ ug skstmji bm naiskckninkþg hkgfjkia (nfg bfs gfjhrms) qum
bmskegihi i nibi freigksjf nfgfnkbf.
Ma jëtfbf husnihi nrmir ug gfjhrm ugkvmrsia qum sm usiri mg tfbis ais
ginkfgms. Mg ai intuiakbib, msi bmgfjkginkþg sm nfgfnm nfjf ‑gfjhrmnkmgtêcknf‚ y cinkakti ai nfjugkninkþg mgtrm afs nkmgtêcknfs i gkvma jugbkia.
Intuiajmgtm ma gfjhrm nkmgtêcknf pumbm nfgstir bm bfs f jés piaihris.
Tfr momjpaf, ma bma zigitm ms Yuksniaus jmxknigus, ma bma oieuir Tigt`mri
fgni y ma bm ai nmkhi Nmkhi pmgtigbri.
¶^ihm nuéa ms ma gfjhrm nkmgtêcknf bma smr `ujigf6 Af ivmrkeuirmjfs
msti smjigi.
¡I trihioir!
^uhriym ai rmspumsti nfrrmnti i nibi prmeugti.
9. ¶Nþjf sm aaiji ma skstmji bm naiskckninkþg nrmibf pfr Nirafs Akggmf6
• ^kstmji bm gfjhrms ugkvmrsiams
• ^kstmji bm naiskckninkþg hkgfjkia
• ^kstmji bm naiskckninkþg nkmgtêckni
8. ¶Yuë husnihi Nirafs Akggmf ia iskegir ug gfjhrm nkmgtêcknf i nibi freigksjf nfgfnkbf6
• Nfgcugbkr i afs nkmgtêcknfs
• Gfjhrir i afs igkjiams bm Ijërkni
• Cinkaktir ai nfjugkninkþg mgtrm afs nkmgtêcknfs bma jugbf
Nirafs Akggmf (9545 „ 9550)
92KEMX ∘ ]titaég
¡Tiri nfjmgzir!
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
26/299
9. Ma smr `ujigf ]g smr sihkf
Ammr mstm akhrf y iprmgbmr su nfgtmgkbf sfg nipinkbibms qum tmgmjfs afs smrms
`ujigfs. Tmrf, ¶quë ms ug smr `ujigf6 Bmsbm ma pugtf bm vksti hkfaþeknf ms
ug vmrtmhribf pmrtmgmnkmgtm ia rmkgf igkjia, nfgfnkbf nfg ma gfjhrm nkmgtênf
bm @fjf sipkmgs qum skegkni `fjhrm sihkf.
Nfjf vkjfs mg ai smjigi 98, afs igkjiams tkmgmg nirintmrêstknis nfjf mstir
cfrjibfs pfr nëauais nfg gÿnamf, nipinkbib piri bmspaizirsm, nipinkbib bm
rmprfbunkrsm y bm rmspfgbmr i mstêjuafs. Afs `ujigfs nfjpirtkjfs mstis ni-
rintmrêstknis y tmgmjfs ibmjés ftris qum gfs `inmg mspmnkiams. Smijfs.
• Rmgmjfs nipinkbib bm pmgsir y prfermsir? ma bmsirrfaaf bmanmrmhrf gfs pmrjktm rmiakzir intkvkbibms kgtmakemgtms nfjf rm-camxkfgir, igiakzir y nrmir.
• ]sijfs piaihris piri nfjugknirgfs? sm nianuai qum mg ma jug-bf sm `ihaig jés bm 3444 kbkfjis. ¡^faf mg Euitmjiai `iy 8=
bkcmrmgtms!
• Nijkgijfs sfhrm bfs pkms? gfs bmspaizijfs sfhrm bfs pkmrgisy tfbf gumstrf numrpf msté jfbkcknibf pfr msti nfgbknkþg.
• Skvkjfs mg erupfs? sfjfs smrms sfnkiams qum vkvkjfs mgnfjugkbibms.
Momrnknkf 9Xmaamgm ma nêrnuaf bm ais nirintmrêstknis prfpkis bma `ujigf.
Xmspfgbmr i mstêjuafs Nfjugknirsm nfg piaihris
Nijkgir sfhrm bfs pkms Cfrjir nfjugkbibms
Xmprfbunnkþg Nipinkbib piri bmspaizirsm
9=Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 90
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
27/299
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
28/299
8.8 Mtipi pfstgitia Bmspuës bma ginkjkmgtf
Tfstgitia skegkni bmspuës bma ginkjkmgtf y nfjprmgbm afs nijhkfs qum sucrk-
jfs bmsbm qum ginmjfs `isti qum jfrkjfs. ^m bmsnrkhm mg smks pmrkfbfs?
• Gmfgitia? (4 i 80 bêis) Bmsnrkhm ma prkjmr nfgtintf bma rmnkëg ginkbfnfg ma jmbkf mxtmrgf. Burigtm msti mtipi afs hmhës gmnmsktig jun`fsnukbibfs y nirkùf bm afs pibrms.
• Gkùmz? (80 bêis i 98 iùfs) Gumstrf nmrmhrf sm bmsirrfaai i ug 04%bm nipinkbib, af qum gfs pmrjktm ibqukrkr ̀ ihkakbibms nfjf ̀ ihair,ammr y nijkgir.
• Ibfamsnmgnki? (98 i 90 iùfs) Kgknki nfg ai puhmrtib y msté jirnibipfr ai jiburmz smxuia. Ms ug pmrkfbf mspmnkia, pfrqum ma ibfams-
nmgtm ibqukmrm kgbmpmgbmgnki y cfrji ai prfpki kbmgtkbib.
• Ouvmgtub? (90 i 24 iùfs) Ai nipinkbib cêskni sm bmsirrfaai iajéxkjf. Ma ofvmg nfjkmgzi i trihioir, i cfrjir su cijkaki y sunêrnuaf sfnkia.
• Ibuatmz? (24 i 3= iùfs) Ipirmnmg ais smùiams cêsknis qum kgbknigma pisf bma tkmjpf (niavknkm, irrueis, nigis, mtn.) Mg ais juomrms smbi ai jmgfpiuski qum jirni ma ckg bm ai nipinkbib rmprfbuntkvi.
• Smomz? (3= iùfs mg ibmaigtm) Bksjkguymg ais ̀ ihkakbibms cêsknis.Fnurrm ma mgvmomnkjkmgtf gituria bm ais nëauais y afs þreigfs smbmtmrkfrig `isti ai jumrtm.
Momrnknkf >Xmaamgm ma nêrnuaf bma pmrkfbf bm ai mtipi pfstgitia ia qum sm rmmrm nibi tmxtf bm ai kzqukmrbi.
9. Tmrkfbf nfjprmgbkbf bmsbm ma ginkjkmgtf i afs 80 bêis, mg ma
qum ma rmnkëg ginkbf sm ibipti ia jmbkf mxtmrgf.
8. Tmrkfbf mg ma qum bksjkguymg ais `ihkakbibms cêsknis y sm bi ma
mgvmomnkjkmgtf gituria y eribuia bm nëauais, þreigfs y tmokbfs.
>. Tmrkfbf bm erigbms nijhkfs cêsknfs y psknfaþeknfs mgtrm afs
98 y afs 90 iùfs.
Ibfamsnmgnki
Gmfgitia
Ouvmgtub
Smomz
Gkùmz
Ibuatmz
Ibfamsnmgnki
Ibuatmz
Gkùmz
95Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 90
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
29/299
>. Ma numrpf `ujigf Freigkzinkþg kgtmrgi
Ma numrpf ̀ ujigf ms nfjf ugi nisi nfgstrukbi aibrkaaf i aibrkaaf. Mg gumstrf nisf
msfs aibrkaafs sm aaijig nëauais. Ais mstubkijfs mg ai smjigi ;. I pirtkr bm maais,
gumstrf numrpf sm frbmgi mg nkgnf gkvmams bm freigkzinkþg. Trmstm itmgnkþg.
• Nëauais ^fg ais ugkbibms jés pmqumùis bm ai vkbi. Nibi ugi
nujpam nfg ugi cugnkþg bkcmrmgtm. Ais `iy jusnuairms,gmrvkfsis, sigeuêgmis, mtn.
• Rmokbfs Ais nëauais nfg cugnkþg skjkair sm ugmg y cfrjig tmokbfs. Tfr
momjpaf, ais nëauais jusnuairms cfrjig tmokbf jusnuair.
• Þreigfs Afs tmokbfs sm ierupig y cfrjig þreigfs. Tfr momjpaf, ma nfrizþg
msté cfrjibf pfr ug nfgougtf bm tmokbfs jusnuairms.
• ^kstmjis f ipiritfs Afs þreigfs sm ierupig mg skstmjis f ipiritfs. Tfr momjpaf,
afs jÿsnuafs ougtfs cfrjig ma skstmji jusnuair.
• Freigksjf Rfbfs afs skstmjis cugnkfgigbf mg nfgougtf
cfrjig ma numrpf `ujigf.
Momrnknkf 2Ma msqumji skeukmgtm rmprmsmgti afs gkvmams bm freigkzinkþg kgtmrgi bm gumstrf numrpf. Msnrkhi ai
piaihri qum ciati mg nibi rmnuibrf piri nfjpamtiraf.
nëauais
90KEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
30/299
¡Xmnfgfnkmgbf ma numrpf!
Gumstrf numrpf ms ugi jirivkaai, pmrf i vmnms af bmsitmgbmjfs f gfs smgtk-
jfs kgnþjfbfs nfg ëa. Msti smjigi am prfpfgmjfs tfjirsm ug tkmjpf piriiprmnkiraf y bkscrutiraf, nfjf ai fhri bm irtm qum ms. ¶^m igkji6
• pakmefs bm pipma pmrkþbknf
• aépkz, nriyfgms y jirnibfrms
Rmgei akstf...
• rmnfrtms bm kjéemgms qum am
eustmg y cftfs suyis
• crisms jftkvibfris
Rfjm ug pmbizf bm pipma bm ug tijiùf qum am pmrjkti infstirsm sfhrm
ëa. Aumef, rmpism ma nfgtfrgf bm su numrpf nfg ug aépkz i jfbf bm qum suskaumti qumbm bkhuoibi sfhrm ma pipma (pumbm pmbkr iyubi i ug cijkakir f i
ug nfjpiùmrf bm frkmgtinkþg).
Tumbm bmnfrir ma bkhuof nfg sus nfafrms civfrktfs, crisms qum af ̀ ieig smgtkr
hkmg, rmnfrtms, mtn. ¡]sm ai kjiekginkþg y bkscrutm su numrpf!
Ia tmrjkgir amvigtm ma pipma y fhsmrvm ma
bkhuof.
• ¶Yuë am pirmnm6
• ¶@ihêi vkstf su skaumti bkhuoibi6• ¶Yuë skmgtm ia vmrai6
Nfjpirti sus kjprmskfgms nfg sus cijkakirms
y nfjpiùmrfs.
tmgef ugerig nfrizþg
s f y
u g i
e r i
g
p m r s f g i
j m
q u k m r f
s f
y k g t m a k
e m g t
m
s f
y
s i a u b
i h a m
9;Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 90
Skbi siaubiham
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
31/299
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
32/299
Intkvkbib 9. Bmjumstrm af iprmgbkbf
Nfjpamtm ai tihai msnrkhkmgbf ai mtipi f pmrkfbf bma nknaf vktia ia qum sm rmmrm nibi tmxtf bm ai kzqukmrbi.
Am bijfs ug momjpaf.
Tmrkfbf qum kgknki nfg ai cmnugbinkþg y tmrjkgi nfg ai
cfrjinkþg bma mjhrkþg. emrjkgia
Mtipi bm ai vkbi qum fnurrm bmsbm ai nfgnmpnkþg `isti ma
ginkjkmgtf.
Tmrkfbf qum kgknki nfg ai cfrjinkþg bma cmtf y tmrjkgi nfg
ma ginkjkmgtf.
Tmrkfbf mg ma qum jiburijfs smxuiajmgtm y cfrjijfs
gumstri kbmgtkbib.
Tmrkfbf mg ma qum sm mgvmomnm `isti aameir i ai jumrtm.
Intkvkbib 8. Tkmgsm y ipakqum af qum iprmgbkþ
I. Nfjpamtm ma msqumji msnrkhkmgbf afs gkvmams bm freigkzinkþg kgtmrgi bma numrpf.
9.
8.
>.
2.
=.
89Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 90
Iutfnfgtrfa
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
33/299
H. Bmckgi nfg sus piaihris quë ms ma smr `ujigf. Tumbm iyubirsm nfg ai tmfrêi bma ipirtibf 9, gf ainfpkm.
N. Ami ma tmxtf y rmspfgbi ais prmeugtis.
Ais trms mbibms bma `fjhrm
Numgti ai amymgbi qum ma nijkgf i ai nkubib bm Rmhis mri nustfbkibfpfr ai Msckgem, ug jfgstruf nfg nihmzi bm juomr y numrpf bm amþg
nfg iais, qum paigtmihi ug inmrtkof i tfbfs afs vkiomrfs qum pfr iaaê
pisihig. Ma qum gf sihêi nfgtmstir jfrêi irrfoibf i ug prmnkpknkf. ]g
bêi Mbkpf pisþ pfr ma nijkgf y ai Msckgem prmeugtþ?
¶Yuë smr ms ma qum igbi bm jiùigi i nuitrf pkms, i jmbkfbêi nfg
bfs y pfr ai gfn`m nfg trms6
Mbkpf igiakzþ ai prmeugti y rmspfgbkþ? ‑Ms ma `fjhrm. Tfrqum eitmi
bm gkùf, nijkgi sfhrm sus bfs pkmrgis bm ibuatf y nuigbf sm `inm
vkmof usi histþg.‚Ai rmspumsti mri nfrrmnti y ai Msckgem `ujkaaibi sm quktþ ai vkbi.
Ibiptibf bm jktfafekiermnfrrfjigi.nfj
9. ¶Mg nuéa bm ais mtipis bma nknaf bm vkbi `ujigi sm uhknig ais mbibms bma `fjhrm i ais qum Mbkpf
sm rmckmrm mg su rmspumsti6
8. ¶Nuéa bm ais nirintmrêstknis `ujigis utkakzþ Mbkpf piri rmspfgbmr i ai Msgem6 ^uhriym ai qumnfgskbmrm nfrrmnti.
• Nijkgir sfhrm bfs pkms
• Nipinkbib bm pmgsir
• Skbi mg erupfs
88KEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
34/299
Nfgstruyi ugi aêgmi bm tkmjpf]gi aêgmi bm tkmjpf ms ug erénf qum rmprmsmgti ma pisf bm afs iùfs. Nfgskei
cftfericêis suyis bmsbm qum mri hmhë ̀ isti ai intuiakbib. Taitkqum nfg su cijkaki
y ivmrkeñm nþjf sm nfjpfrtihi, quë piaihris bmnêi, mtn. Aumef, ÿgiaf tfbf y
nfgstruyi ai `kstfrki bm su bmsirrfaaf. Tumbm `inmraf mg su nuibmrgf bm nijpf
f mg `fois ipirtm. ¡Igêjmsm!
¶Yuë gmnmskti6
Trfnmbkjkmgtf
Nuibmrgf bm nijpf u `fois mg haignf
Xmeai
Aépkz
Nriyfgms f jirnibfrms
Rkomris
Efji
Cftfericêis bm mtipis bkstkgtis bm
su vkbi
8. Ma kgknkf bm ai aêgmi rmprmsmgtiré su ginkjkmgtf y ma ckgia, ai
mbib qum tkmgm i`fri.
9. Nfafqum ai `foi mg cfrji `frkzfgtia y trinm ugi aêgmi bm
mxtrmjf i mxtrmjf.
[f ginê ma bêi... I`fri tmgef...
iùfs.
>. Msnrkhi ai kgcfrjinkþg rmnfamntibi mg frbmg nrfgfaþeknf, bmsbm qum mri hmhë `isti i`fri.
8>Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 90
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki!
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
35/299
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
36/299
9;
Ma skstmji tmeujmgtirkf
¶Yuë mgnfgtriré msti smjigi6
Eukaamrjf Jëgbmz ^igtkzf
Ma skstmji tmeujmgtirkf
¡Ma rmtf bm ais hmhkbis sigis!
Taigtis qum nurig
Msti smjigi aferiré?
Kbmgtkcknir viafrms y intktubms bma kgvmgtfr Eukaamrjf Jëgbmz ^igtkzf.
Bmckgkr ma skstmji tmeujmgtirkf.
Bmsnrkhkr ais cugnkfgms y ai mstrunturi bma skstmji tmeujmgtirkf.
Mxpaknir ais jmbkbis bm prmvmgnkþg bm mgcmrjmbibms bma skstmji tmeujmgtirkf.
Maihfrir ugi kgcuskþg nfg paigtis jmbknkgiams piri iakvkir mgcmrjmbibms bm ai pkma.
8=Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 9;
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
37/299
Eukaamrjf Jëgbmz ^igtkzf
Cirjinëutknf kgvmgtfr
^igir ais ÿanmris bm ugi bmsnfgfnkbi y nurir ais qumjiburis bm ug gkùf
cumrfg ai kgspkrinkþg bm Eukaamrjf Jëgbmz ^igtkzf piri nrmir ai pfjibi
EJ^, ugf bm afs ugeñmgtfs jés utkakzibfs mg ma piês.
Bfg Eukaamrjf ginkþ mg Titzÿg, N`kjiatmgigef, mg 9;80 y jurkþ mg
ai nkubib nipktia mg 849>. Bmbknþ tfbf su tkmjpf i ai maihfrinkþg bm
jmbknkgis mg su cirjinki uhknibi mg ma Hirrkf ma Eiaaktf, bm ai zfgi > ni-
pktiakgi. Bmsbm ofvmg cum ug erig mjprmgbmbfr. ^u nrminkþg rmsuatþ mg ug
jmbknijmgtf qum sigi ÿanmris, hirrfs, rispfgms, erigfs, msniabiburis,
piùiaktks, iajfrrigis, `fgefs y ftris mgcmrjmbibms bm ai pkma.
Ibmjés bm cirjinëutknf, bfg Eukaamrjf cum ianiabm iuxkakir bm ai zfgibfgbm vkvkþ. Trfjfvkþ ai nfgstrunnkþg bm jmrnibfs y ai kaujkginkþg bm
iaeugis niaams bm su hirrkf. Mg 844> cum mamekbf pfr ai nfjugkbib euitm-
jiatmni rmskbmgtm mg Gumvi [frl, ‑Jirksnia bm ai ̀ kspigkbib‚. Msm têtuaf sm
ftfrei i pmrsfgioms kaustrms bm nibi ginkþg aitkgfijmrknigi qum, nfjf ëa,
sm `ig bmbknibf i iyubir ia prþokjf.
Bfg Eukaamrjf ickrjihi qum nuiaqukmr trihiof bmhm `inmrsm nfg bkegkbib,
qum ugi bm ais jiyfrms rkqumzis bma smr `ujigf sfg afs ijkefs y qum
nfg mbuninkþg ai ouvmgtub pumbm nfgstrukr ugi vkbi bkcmrmgtm.
¡I trihioir!
9. ^uhriym trms intktubms bm bfg Eukaamrjf rmcamoibis mg ai amnturi igtmrkfr.
iyubi ia prþokjf mefêsjf fsibêi ivirknki nrmitkvkbib
8. Msnrkhi ma gfjhrm bm bfs icmnnkfgms qum iyubi i sigir ai pfjibi EJ^.
>. Ai pfjibi nrmibi pfr bfg Eukaamrjf iyubi i sigir ai pkma. ¶^ihm quë ms ai pkma6 Bmcêgiai nfg sus
piaihris.
Eukaamrjf Jëgbmz^igtkzf (9;80 „ 849>)
83KEMX ∘ ]titaég
¡Tiri nfjmgzir!
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
38/299
9. Ma skstmji tmeujmgtirkf Ma msnubf qum prftmem gumstrf numrpf
¶^ihêi qum gumstri pkma pumbm pmsir mgtrm 3 y ; akhris y jmbkr ugfs bfs jmtrfs
nuibribfs6 Ai pkma f tmeujmgtf ms ma þreigf prkgnkpia bma skstmji tmeujmg-
tirkf. Mstm skstmji ms ma jés erigbm bma numrpf y nujpam nfg nuitrf cugnkfgms
hésknis?
• Trftmnnkþg? ai pkma gfs prftmem bm iemgtms mxtmrgfs, nfjf nijhkfs
nakjétknfs, ieui, sfa y jknrfhkfs.
• ^mnrmnkþg? i trivës bm ai pkma sm mxpuasig sustignkis, nfjf ma subfr qum
gfs akjpki bm tfxkgis y iyubi i jigtmgmrgfs crmsnfs. Rijhkëg smnrmti
jfnf piri `ujmntir y amn`m piri iakjmgtir.
• Trfbunnkþg? mg ai pkma sm skgtmtkzi ai vktijkgi B, qum ms msmgnkia piri ma
humg bmsirrfaaf bm afs `umsfs.
• Nfjugkninkþg? mg ai pkma mstég afs rmnmptfrms bma tintf, qum gfs pmrjktm
smgtkr tmjpmrituri, bfafr y nirknkis.
9.9 Nipis bm ai pkma Mpkbmrjks, bmrjks m `kpfbmrjks
Ai pkma msté cfrjibi pfr trms nipis? mpkbmrjks, bmrjks m `kpfbmrjks. Smijfs
nibi ugi mg bmtiaam.mpkbmrjks
bmrjks
`kpfbmrjks
i. Mpkbmrjks? ms ai nipi mxtmrgi bm ai pkma. Mg maai sm mgnumgtrig ais nëauais
prfbuntfris bm qumritkgi, ugi prftmêgi qum am bi camxkhkakbib y rmskstmgnkii ai pkma. Rijhkëg mstég ais nëauais qum nfgtkmgmg jmaigkgi, ai sustignki
rmspfgsiham bma nfafr bm ai pkma.
h. Bmrjks? ms ai nipi jmbki y msté cfrjibi pfr tmokbf nfgmntkvf nfg nfaéemgf,
qum bi camxkhkakbib y rmskstmgnki i ai pkma. Mg msti nipi mstég afs rmnmptfrms
bma tintf qum pmrjktmg smgtkr ma bfafr y ai tmjpmrituri.
n. @kpfbmrjks? ms ai nipi bm erisi qum sm mgnumgtri hiof ai bmrjks cfrjibi
pfr ais nëauais aaijibis ibkpfnktfs, mgnireibis bm inujuair ai erisi.
85Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 9;
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
39/299
9.8 Ftrfs þreigfs bma skstmji tmeujmgtirkf Eaégbuais, pmaf, uùis y junfsis
Ibmjés bm ai pkma, ma skstmji tmeujmgtirkf msté cfrjibf pfr? eaégbuais, pmaf,
uùis y jmjhrigis junfsis.
eaégbuais subfrêpiris
eaégbuais smhénmis
pmaf
i. Ais eaégbuais sfg þreigfs pmqumùfs mgnireibfs bm akhmrir sustignkis
ÿtkams ia freigksjf. Mg ma skstmji tmeujmgtirkf mgnfgtrijfs ais skeukmgtms?
• Ais eaégbuais smhénmis sfg nfjugms mg ai niri y mg ma numrf nihmaau-
bf. Mstis smnrmtig ma smhf, ugi sustignki qum gfs prftmem bm hintmrkis
y mvkti ai rmsmqumbib bma pmaf y ai pkma.
• Ais eaégbuais subfrêpiris qum smnrmtig subfr piri jigtmgmrgfs
crmsnfs y akjpkirgfs bm tfxkgis.
• Ais eaégbuais jijirkis qum mstég prmsmgtms mg ais `mjhris bm afs
jijêcmrfs y smnrmtig amn`m piri iakjmgtir i afs `kofs.
h. Ma pmaf ms ugi nfgtkguinkþg bm ai pkma y msté cfrjibf pfr ckhris mgtrmaizibis
bm qumritkgi. ^m frkekgi mg ai bmrjks nfg ug airef virkiham. Msté mg tfbf
ma numrpf mxnmptf mg ais piajis bm ais jigfs, ais paigtis bm afs pkms, ma
fjhakef y ais junfsis.
Ma pmaf qum nuhrm ma numrf nihmaaubf sm aaiji nihmaaf y ma qum nuhrm ma rmstf
bma numrpf sm nfgfnm nfjf vmaaf.
n. Ais uùis sfg mstrunturis qum skrvmg piri ieirrir y rispir. Mstég cfrjibis
pfr nëauais jumrtis mgburmnkbis qum tijhkëg nfgtkmgmg qumritkgi. ̂ m bmsi-
rrfaaig mg ai pkma bm afs bmbfs bm ais jigfs y bm afs pkms.
b. Ais jmjhrigis junfsis rmnuhrmg y prftmemg ma kgtmrkfr bm iaeugfs þrei-
gfs nfjf ai girkz, ai hfni, afs puajfgms y afs kgtmstkgfs. ^m aaijig junfsis
pfrqum emgmrig jfnf qum skrvm piri `ujmntir ais mstrunturis bfgbm msté
prmsmgtm.
80KEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
40/299
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
41/299
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
42/299
Am kgvktijfs i vksktir ai péekgi bma Kgstktutf bm Bmrjitfafeêi y Nkrueêi bm ai Tkma. Iaaê mgnfgtriré
kgcfrjinkþg sfhrm mgcmrjmbibms y nukbibfs bma skstmji tmeujmgtirkf.
`ttp?//www.kgbmrjieuitmjiai.nfj/
• prftmnnkþg• smnrmnkþg• prfbunnkþg• nfjugkninkþg
Nujpam cugnkfgms bm?
Cfrjibf pfr?
pkma jmjhrigisjunfsis
pmaf uùiseaégbuais
eaégbuaissubfrêpiris
eaégbuaissmhénmis
pmaf
mpkbmrjks
bmrjks
`kpfbmrjks
> nipis?
Ma skstmji tmeujmgtirkf
>9Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 9;
Kgvmstkeum mg ai rmb...
Xmsujmg
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
43/299
Intkvkbib 9. Bmjumstrm af iprmgbkbf
I. Xmaamgm ma nêrnuaf bm ai rmspumsti nfrrmnti i nibi prmeugti.
9. ¶Nuéa ms ugi cugnkþg bma skstmji tmeujmgtirkf6
8. ¶Nuéa ms ma þreigf prkgnkpia bma skstmji tmeujmgtirkf6
>. ¶Yuë nipi bm ai pkma nfgtkmgm i afs rmnmptfrms bm ai tmjpmrituri y
ma bfafr6
2. ¶Nuéa ms ai sustignki rmspfgsiham bma nfafr bm ai pkma6
H. Nfjpamtm ma jipi nfgnmptuia nfg ais cugnkfgms bma skstmji tmeujmgtirkf qum mstubkijfs mg ma
ipirtibf 9.
prftmnnkþgCugnkfgms
bma skstmjitmeujmgtirkf
N. Msnrkhi ma gfjhrm bm afs þreigfs bm ai pkma smùiaibfs mg ai kaustrinkþg bm ihiof. Euêmsm pfr ai
kgcfrjinkþg bma ipirtibf 9.8.
Bkemstkþg
Trftmnnkþg
Iajinmgijkmgtf
Ai pkma
Ma pmaf
Ais uùis
@kpfbmrjks
Mpkbmrjks
Bmrjks
Jmaigkgi
Yumritkgi
Sktijkgi B
>8KEMX ∘ ]titaég
Iutfnfgtrfa
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
44/299
Intkvkbib 8. Tkmgsm y ipakqum af qum iprmgbkþ
I. Mg mstm momrnknkf trihioirmjfs nfg ai nuirti mstrfci bma pfmji Kgcfrjm sfhrm nirknkis bm Jirkf
Hmgmbmttk qum bknm?
Ais nirknkis bm afs sumùfs
qum sfg prfbkekf y mgnigtfibfamnmg bm ug bmcmntf
gf tkmgmg tintf.
9. ^meÿg ustmb, ¶quë quksf mxprmsir ma iutfr nfg ma nfgtmgkbf bm ai mstrfci6
8. ^meÿg ai kgcfrjinkþg bma ipirtibf 9.9, ¶mg quë nipi bm ai pkma mstég afs rmnmptfrms bma tintf6
>. Ibmjés bm ais nirknkis, ¶quë ftris smgsinkfgms pmrnkhkjfs i trivës bm ai pkma6
Husqum ma pfmji Kgcfrjm sfhrm nirknkis bm Jirkf Hmgmbmttk mg ai wmh y nfjpértiaf nfg ijkefs
y cijkakirms. Tumbm mgnfgtriraf mg péekgis nfjf msti? `ttp?//www.pfmjis-bma-iaji.nfj/jirkf-
hmgmbmttk-kgcfrjm-sfhrm-nirknkis.`tj f msnun`iraf mg iaeugf bm afs vkbmfs nfaeibfs mg [fuRuhm.
H. Mg Euitmjiai ms nfjÿg nrmmr qum ais gkùis y ais gkùfs nfg sfhrmpmsf sfg sigfs. ¶Yuë fpkgi ustmb6
Am kgvktijfs i rmcamxkfgir ma tmji nfg ai intkvkbib skeukmgtm. Ami ma tmxtf, rmspfgbi i ais prmeugtis
y nfjëgtmais nfg sus cijkakirms y nfjpiùmrfs.
Afs gkùfs nfg sfhrmpmsf
Ai fhmskbib ms ug jia nfjÿg mg gumstrf tkmjpf. ]gi pmrsfgi sm vumavm fhmsi nuigbf
kgekmrm jés mgmreêi bm ai qum eisti. Ai mgmreêi qum sfhri sm inujuai nfjf erisi mg ais
nëauais nfgfnkbis nfjf ibkpfnktfs. Msis nëauais sm rmprfbunmg burigtm ai prkjmri kgcig-
nki y ai puhmrtib. ̂ k ug gkùf sm iakjmgti kgnfrrmntijmgtm, nfrrm ma rkmsef bm iujmgtir mg
mxnmsf y civfrmnmr ai fhmskbib.
9. ^meÿg ma tmxtf, ¶quë jia ̀ éhktf prfvfni ai fhmskbib6
8. ¶Mg quë nëauais sm iajinmgi ai erisi6
>. ¶Mg quë nipi bm ai pkma sm mgnumgtrig afs ibkpfnktfs6
2. ¶@i msnun`ibf ai mxprmskþg "Msté eiaég f eiaigi" piri rmcmrkrsm i ais pmrsfgis nfg sfhrmpmsf6
¶Yuë fpkgi6
>>Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 9;
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
45/299
N. Aamgm ma nrunkeriji skeukmgtm. Tiri maaf, ami ais bmsnrkpnkfgms y msnrkhi ai piaihri smeÿg nfrrmspfgbi
(vmrtknia u `frkzfgtia), tfjigbf mg numgti ma gÿjmrf. Am iyubijfs nfg ma gÿjmrf 9 `frkzfgtia.
>
9
8 2 =
9 E A I G B ] A I ^ M H I N M I
>
8
Smrtknia
9. ^ustignki rmspfgsiham bma nfafr bm ai pkma.
8. Nipi bm ai pkma cfrjibi pfr tmokbf nfgmntkvf qum nfgtkmgm i afs rmnmptfrms bma tintf, bfafry tmjpmrituri.
>. Mstrunturi cfrjibi pfr trms nipis? bmrjks, mpkbmrjks m `kpfbmrjks.
2. ^ustignki smnrmtibi pfr ais eaégbuais subfrêpiris qum iyubi i jigtmgmrgfs crmsnfs.
=. Nipi mxtmrgi bm ai pkma qum msté mg nfgtintf bkrmntf nfg ma ijhkmgtm.
@frkzfgtia
9. Eaégbuai qum smnrmti smhf, sustignki qum gfs prftmem bm hintmrkis y mvkti ai rmsmqumbib
bm ai pkma.
8. Mstrunturis cfrjibis pfr nëauais jumrtis mgburmnkbis. ^krvmg piri ieirrir y rispir.
>. ^ustignki smnrmtibi pfr ais jmjhrigis junfsis.
>2KEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
46/299
Taigtis qum nurigMg msti smnnkþg iprmgbmrmjfs i prmpirir ugi nuri nfg jigzigkaai, piri iakvkir ai kgijinkþg bm ai
pkma. Xmnumrbm qum mstm tritijkmgtf gf sustktuym ai nfgsuati ia jëbknf.
Ai jigzigkaai tkmgm prfpkmbibms bmskgijitfrkis y igtksëptknis (qum makjkgi jknrfhkfs).
^u kgcuskþg pumbm usirsm piri rmbunkr ai ̀ kgn`izþg qum prfvfnig icmnnkfgms nfjf? ijpfaais, ingë,
`mrkbis y nfrtms.
9. Yuktm ais ̀ fois y afs tiaafs, pums gf tkmgmg prfpkmbibms jmbknkgi-
ams. ^k ais fhtkmgm bkrmntijmgtm bma nijpf, sfaf tfjm ais cafrms.
Msf pmrjktkré qum ai paigti sm rmemgmrm.
8. Nfafqum ais cafrms mg ugi tizi y iermeum ieui ̀ krvkmgbf.
Gf ais numzi, pums pkmrbmg sus prfpkmbibms jmbknkgiams.
Nuëamais.
>. Ripm ai tizi y bmom rmpfsir = jkgutfs.
Bmom mgcrkir f mgtkhkir.
Xmnmti. Kgcuskþg bm jigzigkaai piri bmskgijir
N f g u g j i g f o f
Nfjf hiùfs, sujmrekmgbf ai pirtm icmntibi mg
ug rmnkpkmgtm akjpkf nfg ai kgcuskþg.
Ai kgcuskþg pumbm usirsm bm bfs jigmris?
>=Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 9;
¡I ai nkmgnki pfr ai mxpmrkmgnki!
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
47/299
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
48/299
84
Ma skstmji msqumaëtknf¶Yuë mgnfgtriré msti smjigi6
Uka`maj vfg Xógtemg
Ma skstmji msqumaëtknf
¡I jfvmr ma msqumamtf!
Nþjf pkmrbmg niankf afs `umsfs
Msti smjigi aferiré?
Kbmgtkcknir ais intktubms nkmgtêcknis qum rmcamoi ma trihiof bm Uka`maj vfg Xógtemg.
Bmckgkr ma skstmji msqumaëtknf.
Bmsnrkhkr ais mstrunturis y cugnkfgms bma skstmji msqumaëtknf.
Kbmgtkcknir `umsfs bma msqumamtf ixkia y ipmgbknuair.
Xmnfgfnmr ais jmbkbis piri prmvmgkr mgcmrjmbibms bma skstmji msqumaëtknf.
Mxpaknir afs mcmntfs qum prfbunm ai përbkbi bm niankf mg afs `umsfs.
>5Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 84
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
49/299
Uka`maj vfg XógtemgBmsnuhrkbfr bm afs riyfs P
Rfjibf bm? `ttp?//www.sxn.`u/p`ftf/838433
¶^m ̀ i tfjibf ribkfericêis6 Msm mxijmg jëbknf pumbm rmiakzirsm erinkis
ia bmsnuhrkjkmgtf bm Uka`maj vfg Xógtemg, afs riyfs P. Mstm nkmgtêcknf
mjprmgbmbfr nfjmgzþ su cfrjinkþg iakégbfsm i nkmgtêcknfs kjpfrtigtms
bm su tkmjpf. Ma nijpf qum prmcmrêi mri ai cêskni y su intkvkbib civfrkti
mri ai kgvmstkeinkþg. Rigtf isê qum ugi bm sus crisms nëamhrms ms? ‑[f gf
pkmgsf, kgvmstkef‚.
Msm mspêrktu nurkfsf af aamvþ i bmsnuhrkr ugfs riyfs nipinms bm itrivmsir
cfrjis bkstkgtis bm jitmrki i afs qum aaijþ riyfs P, piri kgbknir qum gf
sihêi quë tkpf bm riyfs mrig.
Mg ugf bm sus mxpmrkjmgtfs, sfstuvf ug irf bm pafjf crmgtm i afs riyfs
y sm ckoþ mg qum pfbêi vmr sus `umsfs. Bmspuës sm am fnurrkþ qum pfbêi
kjprkjkr ai kjiemg mg ugi paini cftferéckni y isê cum nfjf tfjþ ai prkjm-
ri ribkfericêi.
^u bmsnuhrkjkmgtf cum puhaknibf mg bkstkgtfs jmbkfs nkmgtêcknfs y nfg ma
tkmjpf sm pfpuairkzþ piri ma bkiegþstknf bm crinturis mg afs ̀ umsfs y ftris
mgcmrjmbibms.
¡I trihioir!
9. ^uhriym ais intktubms nkmgtêcknis bm Uka`maj vfg Xógtemg qum sm rmcamoig mg ai amnturi igtmrkfr.
nurkfskbib kgbkcmrmgnki kgvmstkeinkþg mxpmrkjmgtinkþg
8. ^k iaeugi vmz am `ig tfjibf ugi ribkfericêi, nfjmgtm bm quë pirtm bma numrpf y nþjf cum ai
mxpmrkmgnki bm vmr su kgtmrkfr mg ugi paini cftferéckni.
Uka`maj vfg Xógtemg(902= „ 9;8>)
>0KEMX ∘ ]titaég
¡Tiri nfjmgzir!
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
50/299
9. Ma msqumamtf f skstmji msqumaëtknf ^fstëg y prftmnnkþg
Tfgmrgfs bm pkm, jfvmrgfs f rmiakzir iaeÿg mscumrzf sfg intkvkbibms qum pfbm-
jfs rmiakzir erinkis i gumstrfs `umsfs, ugis mstrunturis buris, rmskstmgtms y bm
nfafr haignf qum cfrjig ma msqumamtf.
Ma msqumamtf f skstmji msqumaëtknf ms ma nfgougtf bm tfbfs afs `umsfs bm
gumstrf numrpf y bmsmjpmùi ugi smrkm bm cugnkfgms kjpfrtigtms. Smijfs.
Cugnkfgms bma msqumamtf?
• ^fstkmgm y bi cfrji ia numrpf.
• Trftmem afs þreigfs kgtmrgfs? pfr momjpaf, ma nrégmf prftmem ma nmrm-hrf< gumstris nfstkaais y ai nfaujgi vmrtmhria cfrjig ma msnubf prftmntfr
piri ma nfrizþg, afs puajfgms, ma mstþjief y ai jëbuai mspkgia.
• Trfbunm eaþhuafs rfofs? iaeugfs `umsfs nfgtkmgmg ugi sustignki aai-
jibi jëbuai þsmi. Mg maai sm prfbunmg afs eaþhuafs rfofs qum sfg ais
nëauais mgnireibis bm aamvir fxêemgf bm afs puajfgms ia rmstf bma numrpf.
• Civfrmnm ai afnfjfnkþg y ma jfvkjkmgtf? afs `umsfs, mg nfjhkginkþg
nfg afs jÿsnuafs, `inmg pfskham qum gfs bmspainmjfs bm ug aueir i ftrf.
Momrnknkf 9
Nfjpamtm ma jipi nfgnmptuia sfhrm ais cugnkfgms bma msqumamtf.
^fstkmgm y bi cfrji ia
numrpf.
Cugnkfgms bmamsqumamtf
>;Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 84
Ma jugbf bm ais nkmgnkis gituriams
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
51/299
8. Bkvkskfgms bma msqumamtf Ixkia y ipmgbknuair
Afs `ujigfs tmgmjfs ug sfaf msqumamtf, pmrf piri cinkaktir su mstubkf afs
nkmgtêcknfs prfpfgmg bkvkbkraf mg bfs rmekfgms? msqumamtf ixkia y msqumamtf
ipmgbknuair.
Ma msqumamtf `ujigf bm ugi pmrsfgi ibuati tkmgm 843 `umsfs. Gfsftrfs
mstubkirmjfs sfaf afs jés kjpfrtigtms.
8.9 Msqumamtf ixkia
Ma msqumamtf ixkia sm nfjpfgm bm afs `umsfs bm ai nihmzi, bm ai nfaujgi
vmrtmhria y bm ai nioi tfrénkni.
Nihmzi
Cfrjibi pfr? @umsfs bma nrégmf y niri? crfgtia,tmjpfria, jixkairms, pirkmtia yfnnkpktia.
Cugnkþg? Trftmemr ma nmrmhrf y afs þreigfs bmafs smgtkbfs.
Nioi tfrénkni
Cfrjibi pfr? Mstmrgþg, vërtmhris bma tþrix y aisnfstkaais.
Cugnkþg? Trftmemr afs þreigfs kgtmrgfs nfjfnfrizþg y puajfgms.
Nfaujgi vmrtmhria
Cfrjibi pfr? >> vërtmhris, rmpirtkbis mg = rmekf-gms bm ai nfaujgi vmrtmhria? nmrvknia,aujhir , tþrix , pmavks y nfxks.
Cugnkþg? ^fstmgmr ma numrpf, prftmemr ai jë-buai mspkgia y ieuigtir ma pmsf.
fnnkpktia
pirkmtiacrfgtia
tmjpfria
jixkairms
nmrvknia
aujhir
tþrix
pmavks
nfxks
nfstkaais
mstmrgþg
vërtmhrisbma tþrix
24KEMX ∘ ]titaég
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
52/299
Momrnknkf 8Xmÿgi afs nfgnmptfs qum `mjfs mstubkibf sfhrm ai bkvkskþg bma msqumamtf y nfjpamtm ma jipi
nfgnmptuia.
8.8 Msqumamtf ipmgbknuair
Ma msqumamtf ipmgbknuair nfjprmgbm afs `umsfs bm ais
mxtrmjkbibms supmrkfrms m kgcmrkfrms.
Mxtrmjkbibms supmrkfrms
Cfrjibispfr?
Naivênuai, fjþpaitf y afs `umsfs bmahrizf? `ÿjmrf, nÿhktf, ribkf y `um-sfs bm ais jigfs (jmtinirpkigfs).
Cugnkþg? Ieirrir y amvigtir fhomtfs, ma jfvk-jkmgtf y ma mqukakhrkf.
Mxtrmjkbibms kgcmrkfrmsCfrjibispfr?
Tmavks, cëjur , rþtuai, tkhki, pmrfgë y afs`umsfs bm afs pkms (jmtitirskigfs).
Cugnkþg? Iyubir i ai afnfjfnkþg, ma jfvkjkmgtfy ma mqukakhrkf.
^m bkvkbm mg?
Nfjpumstf pfr? Nfjpumstf pfr?
msqumamtf ixkia
nfaujgivmrtmhria
mxtrmjkbibmssupmrkfrms
Ma msqumamtf
naivênuai
fjþpaitf
`ÿjmrf
nÿhktf
ribkf
jmtinirpkigfs
pmavks
cëjur
rþtuai
jmtitirskigfs
pmrfgë
tkhki
29Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 84
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
53/299
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
54/299
nirtêaief bm ai girkz
nibmri
2. Ftrfs nfjpfgmgtms
2.9 Nirtêaief
Rfbfs gumstrfs `umsfs nfjkmgzig skmgbf nirtêaief, ug tmokbf haigbf y
rmskstmgtm qum nuhrm ais pugtis bm afs `umsfs piri prftmemrafs.
Mg ai mbib ibuati mstm tmokbf sm nfgsmrvi mg iaeugis pirtms bma numrpf
nfjf frmois y girkz.
2.8 Irtknuainkfgms
Ais irtknuainkfgms sfg ais ugkfgms mgtrm bfs f jés `umsfs. ^fg ais mstrunturis
mgnireibis bm cinkaktir ma jfvkjkmgtf y pmrjktkr ma nrmnkjkmgtf. ^m naiskcknig mg
trms erupfs?
i. KgjþvkamsAis qum gf pmrjktmg ma jfvkjkmgtf. Emgmriajmgtm mstég mgtrm
`umsfs paigfs. Tfr momjpaf? ais irtknuainkfgms bma nrégmf.
h. ^mjkjþvkamsAis qum pmrjktmg nkmrti jfvkakbib.
Tfr momjpaf? afs bksnfs kgtmrvmrtmhriams.
n. Jþvkams^fg ai jiyfrêi bm irtknuainkfgms. Tmrjktmg afs jfvkjkmgtfs bm
mxkþg, bmsakzijkmgtf y rftinkþg. Mg mstis irtknuainkfgms afs ̀ umsfs
gf sm tfnig. Mstég smpiribfs pfr nirtêaief, akeijmgtfs y aêqukbfskgfvkia9.
Tfr momjpaf? nfbf, rfbkaai, juùmni, tfhkaaf, `fjhrf y nibmri.
Ais irtknuainkfgms sm eistig nfg ma tkmjpf y usf, prfvfnigbf iaeugis
mgcmrjmbibms.
Momrnknkf 2
Msnrkhi ma tkpf bm irtknuainkþg qum rmprmsmgti nibi kjiemg.
9. 8. >.
rfbkaai juùmni nrégmf
nrégmf
bksnfs kgtmrvmrtmhriams
9 aêqukbf skgfvkia? aêqukbf vksnfsf qum auhrkni ais irtknuainkfgms bm afs `umsfs.
2>Nkmgnkis Gituriams ∘ ^mjigi 84
8/9/2019 Utatlán C.naturales 2º Sem. 2014
55/299
=. Mgcmrjmbibms bma skstmjimsqumaëtknf
Iaeugis mgcmrjmbibms y prfhamjis bma skstmji msqumaëtknf sfg?
• Fstmfpfrfsks? mgcmrjmbib prfermskvi, mg ai nuia afs ̀ umsfs pkmrbmg jisi ysm bmtmrkfrig, sm bmhkaktig y sm pumbm crinturir nfg cinkakbib. Ms jés nfjÿg
mg juomrms qum `ig mgtribf mg ai jmgfpiuski,