dr.sc. Tihomir KnežičekUdruženje građana italijanskog porijekla “Rino Zandonai” Tuzla Mitra Trifunovića Uče 135, Tuzla, knezicek@bih.net.ba

UTICAJ ITALIJANA NA IZGRADNJU I DRUŠTVENI RAZVOJ TUZLE

Sažetak

Aktivno prisustvo Italijana na području Tuzle i okoline datira od 1878. godine. Dolaskom na prostore regije Tuzle, na preporuku i poticaj tadašnje politike u Austro-Ugarskoj monarhiji, Italijani su uspješno inkorporirani u zajednicu koja je pozitivno reagovala na prisustvo Italijana. Dolaskom u Tuzlu, Italijani su donijeli određena znanja i kulturu iz krajeva odakle su došli, a te vještine su kulinarstvo, muziciranje, građenje objekata, efektivniji način obrade drveta i savremeni način bavljenja poljoprivredom. Pored vještina, pokazali su izvanredan osjećaj za uspješno organizovanje i okupljanje građana, pa su tako nastale muzičke grupe, sportski klubovi, vatrogasna društva i političke skupine okupljene oko vođa Italijana. U oblasti građevinarstva, Italijani su bili projektanti za značajne objekte u Tuzli, kao što su Velika gimnazija u Tuzli, Turbe u Tuzli, a na više objekata su bili izvođači radova, kao što su Samostan u Plehanu kod Dervente, Okružna pošta u Tuzli, Katolička crkva u Tuzli, džamija u Šerićima kod Živinca i Tuzle, Pravoslavana crkva u Priboju kod Tuzle, itd. Radili su na rekonstrukciji Jalske džamije u Tuzli, a gradili su i prvu javnu česmu u Tuzli.

1. Uvod

Italijanske obitelji sa prostora regije Trento, zajedno sa obiteljima drugih nacija su počeli dolaziti na područje Tuzle krajem 1878. godine, za vrijeme vladavine Austo-Ugarske monarhije. Do 1911. godine je tekao dolazak Italijana u Tuzlu, a iza 1911. godine više nije bilo značajnijeg naseljavanja Tuzle Italijanima. Dokumenti i usmena predanja navode da je u Tuzli bilo 54 izvorne italijanske obitelji, a istraživanja Tihomira Knežičeka su pokazala da na prostoru Tuzle i bliže okoline trenutno živi najmanje 22 izvorne obitelji. Evidento je i da jedan broj obitelji koji su živjeli na prostoru Tuzle više nemaju živih članova, kao npr. obitelji Papinutti i Toson. Tokom 2013. godine, evidentirano je da u Tuzli i okolini živi preko 140 obitelji, sa više od 600 članova, koji na neki način imaju italijansko porijeklo.

Dolaskom u grad Tuzlu i okolna naselja, Italijani su donijeli određena znanja i kulturu iz svojih krajeva, a najznačajnije su vještine klesanja kamena, zidanja i gradnje vjerskih objekata, tunela, mostova, željeznice, stambenih objekata, proizvodnje opeke, savremenog načina obrade drveta, savremenog načina bavljenja poljoprivredom, itd. Doseljeni Trentini donijeli su i nove stilove građenja kuća u kojima je i potkrovlje stambeni dio, zatim su prvi u Tuzlu donijeli umijeće zidanja dimnjaka, zbog čega su trentinski zidari bili jako cijenjeni i traženi u gradu Tuzla.

2. Italijani projektanti građevinskih objakata u Tuzli i okolini

U Tuzli je djelovala kompanija za projektovanje i izgradnju građevinskih objakata pod imenom vlasnika Cordignano i Candotti. Kompanija je pojedine objekte u Tuzli i projektovala i izgradila, a u većem broju slučajeva je samo izvodila građevinske radove.

Velika Gimnazija u Donjoj Tuzli (Tuzli) je otvorena 12.9.1899. godine. Zgrada Gimnazije je bila prvi objekat koji su Cordignano i Candotti projektovali (i gradili) u Tuzli. Prve školske 1899/1900. godine upisana su dva odjeljenja prvog razreda, a u punom kapacitetu škola je počela sa radom septembra školske 1906/07. godine. Dvospratna zgrada se sastojala iz glavne zgrade gimnazije i fiskulturne dvorane, a bila je ograđena ornamentnom željeznom ogradom sa betonskim stubovima. Zbog fenomena slijeganja terena u urbanom dijelu Tuzle, došlo je do trajnih oštećenja na objektu, i zgrada Velike Gimnazije je potpuno porušena 1966. godine, a objekat fiskulturne dvorane je zadržan sve do 2008. godine, kad je zbog dotrajalosti porušen.

Slika 1. Velika Gimnazija u Tuzli 1899-1966

Cordignano i Candotti su projektovali i gradili veći broj privatnih objekata u Tuzli, a između ostalih, značajna je gradnja zgrade dvospratnice koja se nalazi pored zgrade nekadašnjeg Grafičara u centru Tuzli, a koja je građena za privatne potrebe Johana Mervera, obrtnika stolara i gradskog vijećnika u Tuzli.

Gradnje objekata su često realizovali pojedinci, majstori zidari, koji su i osmišljavali (projektovali) objekte, i gradili objekte. U džamijskom dnevniku je navedeno da su džamiju u Šerićima gradili Italijani, braća Ivan i Pepi Piccolloti, iz Breza kod Kiseljaka. Inicijator i organizator gradnje džamije je bio Hafiz Salih Kamberović. Gradnja džamije je započeta 1926. godine, a završena 1928. godine. Džamija je građena od riglovane cigle i drvene građe, a munara je građena od borovine. Od 1991. godine džamija je napuštena, a Općina Živinice je pokrenula inicijativu da se džamija restaurira u bližoj budućnosti.

Slika 2. Džamija u Šerićima 1928-1991

3. Italijani graditelji objekata u Tuzli

U izgradnji građevinskih objekata i nadgrobnih spomenika u Tuzli isticala se obitelj Gojo, koja je stigla u Tuzlu 1891. godine. Građevinski poduhvati obitelji Gojo se vezuju za izgradnju Turbeta kod Turali-begove džamije u Tuzli i Čaršijske džamije u Kladnju. Istraživanje koje je provela Islamska zajednica u Tuzli, pokazalo je da nema raspoloživih dokumenata o gradnji Turbeta koje se nalazi u haremu Turali-begove (Poljske) džamije, a pretpostavlja se da je izgrađeno oko 1890. godine. Čaršijska džamija (Kuršumlija ili Hadži Bali-begova) u Kladnju sagrađena je 1544/1545. godine. Izvori Islamske zajednice u BiH navode da je džamija rekonstruisana 1932. godine, ali ne navode ko je radio rekonstrukciju. Usmena kazivanja članova obitelji Gojo navode na činjenicu da su

građevinari iz obitelji Gojo radili na izgradnji Turbeta, i rekonstrukciji džamije u Kladnju 1932. godine.

Slika 3. Turbe kod Turali-begove Džamije u Tuzli

Slika 4. Čaršijska džamija u Kladnju

Građevinska kompanija Cordignano i Candotti je imala značajan doprinos u izgradnji objekata u Tuzli, ali je značajan doprinos i pojedinih majstora graditelja u izgradnji velikih i značajnih objekata.

Zgradu Okružne pošte je izgradila kompanija Cordignano i Candotti 1901. godine, a investitor je bila “Zemaljska uprava pošte, telefona i telegrama u Bosni i Hercegovini”. Prema mišljenju mnogih arhitekata zgrada Okružne pošte u Tuzli, smatra se arhitektonski najznačajnijim objektom u Tuzli iz perioda uprave Austro-Ugarske. Zgrada je zadržala svoju namjenu 45 godina, kad se pošta premjestila u novu zgradu. Od 1947. godine do kraja 1980. godine, prvobitna zgrada Okružne pošte je mijenjala namjenu, a najduže je u njoj ostala Narodna biblioteka Tuzla. Obzirom da je objekat građen na prostoru intenzivnog slijeganja tla, uzrokovano eksploatacijom ležišta soli, došlo je do znatnih oštećenja objekta, i biblioteka je preseljena na drugu lokaciju, a zgrada je napuštenja i više nije imala funkciju. Zgrada i danas postoji, nije obnovljena, a neizvjesna je budućnost ovog objekta.

Slika 5. Okružna pošta u Tuzli izgrađena 1901, i stanje2012.

Gradnja nove zgrade Katoličke crkve u Tuzli, u neogotičkom stilu, počela je 1.8.1893. godine, po projektu austrijskog arhitekte Franca Mihanovića. Izvođač radova bila je kompanija Cordignano i Candotti iz Tuzle. Zabilježeno je da je ova crkva izgrađena za samo dva mjeseca, a svečano je osvještena 4.10.1893. godine. Nalazeći se u zoni intenzivnog slijeganja tla, na crkvenom objektu nastala su brojna oštećenja i napuknuća zidova, kao i temelja. Zbog nemogućnosti trajne i uspješne sanacije oštećenja, prvo je morao biti srušen njen zvonik (1980), a zatim i objekat u cjelini (1987).

Slika 6. Katolička crkva u Tuzli

Nakon Austro-Ugarske okupacije BiH 1878. godine, nove vlasti pristupile su obnovi gradske jezgre Tuzle (Čaršije), koja je stradala u razornom požaru 1871. godine. U sklopu obnove, izgrađena je monumentalna česma čiji je naziv bio Čaršijska česma. Česma sa šest slavina, svečano je puštena u rad 1888. godine. Čaršijska česma je bila izgrađena u pseudomaurskom stilu od kvalitetnog raznobojnog klesanog kamena. Za klesanje kamena i zidanje česme bili su angažovani lokalni italijanski majstori-klesari. Nije poznato koje tačno italijanske obitelji su radile na gradnji česme. Neadekvatno održavanje uzrokovalo je urušavanje kamenih blokova na česmi, zbog čega je srušena 1946. godine, da bi se 1988. godine česma ponovo izgradila u izvornom obliku.

Slika 7. Gradska česma

Jalska džamija u Tuzli se prvi put pominje još 1600. godine pod imenom Mehmed-agina džamija, a poznata je pod imenom Kizler džamii (Djevojačka džamija). Stručni izvori povijesti gradnje džamije ukazuju da su obnovu džamije, kao i munaru radili italijanski majstori. Ne navode se prezimena majstora. Prilikom rušenja munare majstori su obilježavali svaki kamen od kojeg je napravljena munara visoka 32 m, a nakon obrade kamena od kojeg je pravljena munara, ponovo su ugrađivali, tj. vraćali svaki kamen na ranije mjesto. Obzirom da se u konzervatorskoj praksi ovaj metod i danas primjenjuje, smatra se da je ova tuzlanska džamija jedan od prvih spomeničkih objekata u BiH koji je saniran prema danas važećim konzervatorskim principima. Džamija se u 2013. godini nalazi na Privremenoj listi nacionalnih spomenika BiH.

Slika 8. Jalska džamija

Priboj je malo mjesto u podnožju planine Majevice, na putu Tuzla-Bijeljina. Gradnja prve pravoslavne crkve otpočela 1880. godine, a konačno završena 1889. godine. U Prvom svjetskom ratu crkva je oštećena i devastirana, pa obnovljena, a 1936. godine crkva podiže još jednu veću pomoćnu zgradu za okupljanja vjernika i administraciju crkve. Početkom Drugog svjetskog rata došlo je ponovo do velikih oštećenja pribojske crkve. Slijedila je obnova, i crkva je dobila današnji izgled. U naučnoj i stručnoj literaturi, pa ni u crkvenoj arhivi, ne navodi se ko je gradio i ko je obnavljao crkvu. Jedan izvor ukazuje da su na obnovi tj. dogradnji crkve u Priboju učestvovali Italijani iz obitelji Bancher. Leonida Bancher – Ćatić, kćerka Šime Bancher, potiče iz druge generacije obitelji Bancher i opisuje u svojim sjećanjima o ranjavanju u Priboju razgovor sa stanovnikom Priboja iz kojeg se zaključuje da je sugovornik radio sa Šimom Bancherom na gradnji crkvenih objekata.

Slika 9. Pravoslavna crkva u Priboju

Gradnja druge crkve u Plehanu je započela 1898. godine (završena 1902. godine), a izgradnju je finansirala administracija Austro-Ugarske. Franjevački samostan u Plehanu je osnovan je 1875. godine. Zbog pomanjkanja prostora samostanska zgrada je 1882. proširena. Samostan, u koji je uklopljen dio stare zgrade samostana, sagrađen je 1932. godine po nacrtu arhitekta Karla Pařika, a u potpunosti je uništen, kao i crkva, 1992. godine. Samostan i crkva su od 2001. godine u fazi obnove, projektovani u modernom umjetničkom izražaju, što je svakako eliminisalo prisutnost izvorne arhitekture. Više izvora navodi da su u gradnji samostana u Plehanu oko 1930. godine učestvovali majstori Vittorio Candotti i braća Bancher. Najbolja potvrda učešća Italijana u gradnji samostana je poznata fotografija svećenika u Plehanu, i radnika koji su gradili samostan.

Slika 10. Graditelji samostana u Plehanu članovi obitelji Candotti i Bancher

Poljana je zajednica u naselju Kiseljak kod Tuzle u kojoj živi veliki broj doseljenika iz Italije. Dolaskom na prostore Tuzle, jedan broj obitelji Piccolotti se naselio u rubnim dijelovima Tuzle, a nekoliko obitelji se naselilo na područje Kiseljaka. Na inicijativu doseljenika, u Poljani je sagrađena mala drvena crkva sa zvonikom. Vremenom, zbog

dotrajalosti materijala, crkva je morala biti renovirana. Današnji oblik je dobila nakon zadnje (treće) obnove, koja je završena 8.8.1998. godine. S obzirom na značajno graditeljsko iskustvo obitelji Piccolotti, dokazano činjenicom da su gradili džamiju u Šerićima, zajednici koja je geografski blizu Kiseljaka, očekuje se da su prvu malu crkvu u Poljani gradili Italijani, kao i da su obnove crkve radili Italijani. Pismenih potvrda ovom očekivanju nema u mjesnim arhivama, niti u arhivama Župe Morančani, a jedino usmena predanja starosjedioca Poljane ukazuju na pouzdanost navoda.

Slika 11. Mala katolička crkva u Poljani

4. Društveni uticaj Italijana na razvoj Tuzle

Karakteristika Italijana koji su se naselili na područje Tuzle je njihova sposobnost društvenog organizovanja i okupljanja građanstva radi ostvarivanja kulturoloških, sportskih i društveno korisnih aktivnosti.

Italijani su u lokalnu kulturu implementirali svoje običaje i tradiciju pjevanja i organizovanog druženja, pa je tako od 1920. godine djelovao tamburaški sastav “Bajazzo“ sastavljen od Italijana (Mott August-Gusti, Candotti August, Candotti Lino i Mott Ludvig – Viki), Čeha i jednog Bosanca. Sastav “Bajazzo“ je duži niz godina svirao u kino dvorani tokom prikazivanja nijemih filmova, a bio je prisutan na zabavama i drugim prilikama gdje je bila potreba za muziciranjem. Augusto-Gusti Mott je jedan od osnivača tamburaške sekcije “Slobode“, a poslije Prvog svjetskog rata sa uspijehom je 12 godina vodio pozorišnu i muzičku sekciju Organizovanih radnika. U pozorišnoj predstavi “Emina” koja je igrana tridesetih godina, učestvovali su Italijani Mott Karlo, Paki Ankica, Gojo Lucijan, Mott Marija i Gojo Franjo.

Slika 12. Bajazzo 1924. godine

Radničko sporstvo društvo Sloboda je nastalo na bazi prvobitno osnovanog nogometnog kluba “Gorki”. Idejni pokretači osnivanja kluba “Gorki”, koji je bio zabranjen 1923. zbog političkog djelovanja, su bili Leonardo Bancher i Augusto-Gusti Mott, a aktivni su bili Cano i Karlo Mott. U kasnijem periodu, značajni sportisti Tuzle su bili članovi obitelji Mott, Battista i Segat.

Italijani su bili inicijatori i akteri pokretanja vatrogastva u Tuzli. Dobrovoljno vatrogasno društvo (DVD) osnovano je 1883. godine. U vrijeme osnivanja društva, a i u kasnijim fazama rada društva, posebno su istaknuti članovi obitelji Mott. Na fotografiji DVD iz 1933. godine prisutni su Jakov Mott, Johan Mott i Ivan Mott. Razvojem vatrogastva, nastala su društva u Rudniku Kreka, a kasnije je formirano Industrijsko Dobrovoljno vatrogasno društvo Solana Kreka u Tuzli. Italijani su imali značajnije uključenje u rad društva počevši od 1951. godine, gdje fotografije iz tog perioda bilježe prisutnost članovi obitelji Zamboni i Baticeli.

Slika 13. Dobrovoljno vatrogasno društvo Tuzla 1933.

5. Zaključak

Italijanski doseljenici na prostore Tuzle i okoline su definitivno dali doprinos razvoju graditeljstva, razvoju arhitekture i uvođenju inovativnih građevinskih elemenata u gradnju infrastrukture. Italijani, poduzetnici kompanije Cordignano i Candotti su bili projektanti objekata, a mnogo češće izvođači radova. Pojedinci, majstori zidari i klesari, su bili prepoznatljivi po kvaliteti i vještini građenja u cjelokupnoj zajednici. Usluge građenja tražili svi oni koji su željeli kvalitetnu, funkcionalnu i arhitektonski privlačnu gradnju. Zato ne iznenađuje činjenica da su Italijani gradili vjerske objekte za muslimane, katolike i za pravoslavce na područje grada Tuzle, bliže okoline i u nešto udaljenijim mjestima. Uvidom u arhive doprinosa Italijana razvoju zajednice u Tuzli i okolini, može se konstatovati da su najsnažniji uticaj Italijani imali u oblasti gradnje objekata, a pored toga ostvarili su uticaje u oblasti kulture, sporta i razvoja i rada dobrovoljnih vatrogasnih društava.

Reference

1. Bancher Leonida-Čatić, Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji, edicija - III knjiga, članak, Tuzla 1988, str. 597.

2. Buljubašić Suad i Nihad, Tuzla sjećanje na bisere stare gradske jezge, Tuzla 2010.

3. Knežiček Tihomir, Hodžić Kadrija, Stoljeće Italijana u Tuzli, Infograf Tuzla, 2010.

4. Lična dokumentacija i kazivanja članova italijanske zajednice u Tuzli i okolnim mjestima.

5. "Službeni glasnik BiH", broj 29/06. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, Odluka Graditeljska cjelina – Poljska (Turali-begova) džamija sa grebljem i turbetom u Tuzli se proglašava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

6. "Službeni glasnik BiH", broj 85/05. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, Odluka Graditeljska cjelina - Kuršumlija (Hadži Bali-begova) džamija u Kladnju proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

7. Trifković Dragiša, Tuzlanski vremeplov (5 tomova), Tuzla 1981, 1983, 1988, 1990 i 1997.

Slike po redosljedu navođenja u tekstu:

Slika 1. Velika Gimnazija u Tuzli 1899-1966

Slika 2. Džamija u Šerićima 1928-1991

Slika 3. Turbe kod Turali-begove džamije u Tuzli

Slika 4. Čaršijska džamija u Kladnju

Slika 5. Okružna pošta u Tuzli izgrađena 1901

Slika 6. Katolička crkva u Tuzli

Slika 7. Gradska česma

Slika 8. Jalska džamija

Slika 9. Pravoslavna crkva u Priboju

Slika 10. Graditelji samostana u Plehanu članovi obitelji Candotti i Bancher

Slika 11. Mala katolička crkva u Poljani

Slika 12. Bajazzo 1924. godine

Slika 13. Dobrovoljno vatrogasno društvo Tuzla 1933. godine