VV. BÖLÜM. BÖLÜM DERS NOTLARI:DERS NOTLARI:ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ ANALİZLERİ: ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ ANALİZLERİ:

ARZ VE TALEP MODELLERİARZ VE TALEP MODELLERİ

Öğr. Gör. Elşen BAĞIRZADEÖğr. Gör. Elşen BAĞIRZADE Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi

Türk Dünyası İşletme FakültesiTürk Dünyası İşletme Fakültesi

Bakü - 20Bakü - 201111

Ders: Uluslararası Ders: Uluslararası

İktisat ve Dış Ticaret İktisat ve Dış Ticaret

Politikası Politikası

Sunumlarda Sunumlarda Paul R. Paul R.

Krugman Krugman veve Maurice Maurice

ObstfeldObstfeld tarafından tarafından

yazılmış “yazılmış “International International

Economics: Theory and Economics: Theory and

PolicyPolicy”” ve Halil Seyidoğlu ve Halil Seyidoğlu

tarafından yazılmış tarafından yazılmış

““Uluslararası İktisat: Teori, Uluslararası İktisat: Teori,

Politika ve UygulamaPolitika ve Uygulama” ”

isimli ders kitabları temel isimli ders kitabları temel

alınmıştır.alınmıştır.

Slide 2-2Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İçindekiler

Giriş ....................................................................................................... 3 Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu ............ 4 Arz ve Talep Koşullarında Farklılık .................................................... 23 V. Bölümün temel kavramları ............................................................. 24 Kaynaklar ............................................................................................ 25

Slide 2-3Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Giriş

Şimdiye kadar uluslararası ticareti arz yönünden ele almışız.

Oysa ki, karşılaştırmalı üstünlükler ülkelerarası fiyat farklılıklarına bağlıdır. Bu ise arz ve talep faktörlerinin birlikte etkisine bağlıdır.

Gerçekte alınıp satılan miktarlar ve denge fiyatları, arz ve talep faktörlerinin ikisi tarafından belirlenir.

Uluslararası İktisat Teorisinde göreceli fiyatlar, ticaret hadleri (terms of trade) ismini almakta ve ihraç mallarının ithal mallarıyla değişim oranı olarak tanımlanmaktadır. Bu ise ülkelerin dış ticaret kazançları bakımından önemlidir.

Slide 2-4Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Örnek:• Sabit verim• Türkiye ve ABD ticareti• İç maliyet oranları

- Türkiye’de 1 buğday: 1/2 kağıt- ABD’de 1 buğday: 2 kağıt

Türkiye ihraç edeceği 1 birim buğday karşılığında ½ birimden daha az miktarda kağıt elde etmeyi öngören bir fiyatdan (ticaret haddinden) dış ticaret yapmak istemez. Çünki o taktirde kağıtı kendisinde üretmesi daha karlıdır.

Aynı durum ABD için de geçerlidir (Bakınız: Grafik 3-1).

Slide 2-5Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Şekil 3-1. Arz Modeline Göre Karlı Dış Ticaret Alanı

ABD için dış ticaret karlı değil

Türkiye için ticaret karlı değil

İki taraf için karlı ticaret alanı

ABD’nin iç maliyet doğrusu

Türkiye’nin iç maliyet doğrusu

Buğday

Kağıt

Slide 2-6Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Şekil 3-1 gösteriyor ki, iç maliyet doğrusu Türkiye için karlı ticaret alanının sınırını oluşturur. Benzer bir şekilde, ABD’nin dış ticarete başlayabilmesi için ihraç edeceği 2 birim kağıt karşılığında sağlayacağı buğday miktarının da 1 birimden daha az olmaması gerekir.

Aynı zamanda o da gözükmektedir ki, iç maliyet doğrularının belirlediği karlı ticaret alanı içinde ticaret hadleri, bir ülkenin yurtiçi maliyetlerine ne kadar yaklaşırsa, karşı ülkenin dış ticaret kazançları o derece artar.

Slide 2-7Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Rikardo kimi arz modellerile iç maliyet sınırları arasında ticaret hadlerinin gerçekte hangi düzeyde belirleneceği sonucunu çıkarma olanağı yoktur.

Çünki bunu dünya arz ve talep koşulları belirler. İç piyasada olduğu gibi, dünya piyasalarında da denge

fiyatları arz ve talep edilen miktarları, yani ihracat arzı ile ithalat talebini birbirine eşitleyen fiyatlardır.

Şimdi talep yönünden Uluslararası Ticaret Teorisini incelemeye başlayalım.

Slide 2-8Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Karşılıklı Talep Kanunu (reciprocal demand law)• İlk defa John Stuart Mill (1806-1873) tarafından ortaya atılmıştır.

• Mille göre iki-ülkeli modelde eğer ülkelerden birinin, diğerinin malına karşı talebinin ne derece şiddetli olduğu bilinirse, ticarette denge fiyatları belirlenebilir.

• İki-ülkeli bir modelde, bir ülkenin karşılıklı talebi, onun kendi malından vereceği bir birim için, öbürünün malından talep edeceği miktarlarla ölçülür. Diğer ifadeyle, karşılıklı talep, bir birim yabancı mal karşılığında teklif edilen ulusal mal arzına eşittir.

• Ülke belirli miktar yerli mal karşılığında ne kadar az yabancı mala razı oluyorsa ithal malına olan karşılıklı talebi o derecede şiddetli demektir.

Slide 2-9Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Teklif Eğrileri (offer curves) Karşılıklı talep teorisi ünlü İngiliz iktisatçısı Alfred

Marshall (1842-1924) tarafından geliştirilen ve teklif eğrileri adı verilen grafiklerle incelenmiştir.

Ülkenin belli miktar veya hacimdeki ithal malı karşılığında önerdiği ihraç malı tutarına teklif adı verilir.

Bir teklif, aynı anda şu üç şeyi ifade eder:• İhraç miktarı

• İthal miktarı

• Uluslararası fiyat oranı

Slide 2-10Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Ticaret hacmine bağlı olarak ülkenin teklifleri de değişir. İthalat her defasında belli miktar artırılırken ülkenin her

ilave birim ithal malı karşılığında kendi malından teklif edeceği miktarlar giderek azalır ve hatta bir noktada sıfıra düşer.

İthal malı birer birim artırılırken, bunların karşılığında ülkenin kendi malından önereceği miktarları gösteren eğriye teklif eğrisi denir.

Ya da tersine, teklif edilen ihraç malları birer birim artırılırken talep edilen ithal malı miktarlarını gösteren talep eğrisi de denilebilir.

Slide 2-11Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Şekil 3-2. Türkiye’nin teklif eğrisi

Buğday

Kağıt

5

21

A(10k:20b)B(10k:15b)

C(10k:10b)

D(10k:5b)

T

O

Slide 2-12Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Şekil 3-2’deki teklif eğrisi üzerindeki her nokta, hem teklif ve talep edilen miktarları, hem de bunların birbirine oranı olan uluslararası göreceli fiyatı, yani ticaret hadlerini gösterir.

OT Türkiyenin kağıt karşılığında buğday teklif eğrisidir. Grafikteki OA veya 10k:20b doğrusu Türkiyenin iç

maliyet doğrusunu göstermektedir. Yani, 1b:1/2k. Teklif eğrisi de iç maliyet doğrusunun altına inemez. OT eğrisi üzerindeki fiyat doğrularının giderek

dikleşmesi ise, ticaret hacmi genişledikce Türkiyenin, ancak buğday fiyatının (kağıt cinsinden) yükselmesiyle ticarete razı olacağı anlamına gelir.

Slide 2-13Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Eğriye dikkat ettiğimizde, iç maliyet doğrusundan ayrıldıktan sonra eğri giderek dikleşmekte (eğimi yükselmekte) ve belli bir ticaret hacminden sonra tersine dönmektedir.

Eğimin yükselmekte olduğu kısımda, her yeni ithal malı birimi karşılığında ihraç malından önerilen miktarlar azalmaktadır. Eğrinin tersine döndüğü kısımda ise, daha fazla ithal malı kabül edebilmesi için ülke, teklif ettiği ihraç malının toplam miktarını azaltıyor.

Bunun anlamı şudur: Artan ithal malı miktarlarının ülkeye sağladığı marjinal fayda giderek azalır. Oysa ticaret hacmi genişledikçe ihraç malı arzı daralacağı için önerilen her ihraç malı biriminin doğuracağı marjinal fayda kaybı büyümektedir.

Slide 2-14Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Bir teklif eğrisi hem arz, hem de talep eğrisi olmak özelliklerine sahiptir.

ABD’nin buğday karşılığında kağıt teklif eğrisi de aynı yolla elde edilebilir.

Gerçek dünyada denge fiyatları, toplam uluslararası ihracat arzı ile toplam uluslararası ithalat talebini birbirine eşitleyen fiyatlardır.

İki ülkeli model açısından da bu temel koşul aynıdır. Şöyle ki, bir fiyat oranının denge ticaret haddi olabilmesi

için bu fiyattan bir ülkenin ihraç edeceği miktarın diğerinin ithal edeceği miktara eşitlenmesi zorunludur.

Slide 2-15Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Eğer iki ülkenin, ayrı ayrı elde edilen teklif eğrileri aynı grafik üzerinde gösterilirse bunlar bir noktada kesişir ve bu noktadan geçen fiyat oranı denge ticaret haddini oluşturur.

Şekil 3-3’de görüldüğü gibi bu OP fiyat oranıdır.

Slide 2-16Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Şekil 3-3. Teklif eğrileri ve denge ticaret hadleri

Buğday

Kağıt

M

L

P

Türkiye’nin İç fiyat oranı

ABD’nin teklif eğrisi

Türkiye’nin teklif eğrisi

ABD’nin İç fiyat oranı

O

T

U

Slide 2-17Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Teklif eğrisi modelinin yararları:• Bir çok temel bilgi vermektedir

- Ülkelerin arz ve talep koşulları

- Karşılaştırmalı üstünlük yapıları

- Ticaret dengesini sağlayan uluslararası fiyat oranı

- Malların uluslararası denge ihracat ve ithalat oranları

- Her ülkenin dış ticaretten sağladığı toplam kazançlar v.s

• Arz ve talep koşullarındaki bir değişmenin etkileri de model yardımıyla kolayca gösterilebilir.

Slide 2-18Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Teklif eğrilerinde kaymalar• Teklif eğrileri, ülkelerin arz ve talep koşullarına bağlı olduğuna göre

bu faktörlerdeki bir değişmeden de etkileneceklerdir.

• Teklif eğrilerinde bir kayma normal olarak iki sonuç doğurur:- Ticaret hadleri etkisi

- Ticaret hacmi etkisi

• Önce talepteki değişmeyi ele alalım. Türkiyede halkın zevk ve tercihlerinin ithal malı kağıt yönünde değiştiğini varsayalım.

• Bu zaman Türkiye, birim miktar kağıt karşılığında daha fazla buğday vermeyi kabül edeceği için Şekil 3-4’de görüldüğü gibi bu ülkenin teklif eğrisi OT1 şeklinde sağa kayar. Bu aynı zamanda Türkiyenin daha fazla ticaret yapma durumunu ifade eder.

Slide 2-19Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Şekil 3-4. Talepte Kayma ve Teklif Eğrisi

Buğday

Kağıt

M

L

P

Türkiye’nin İç fiyat oranı

ABD’nin teklif eğrisi

Türkiye’nin teklif eğrisi T

ABD’nin İç fiyat oranı

O

P1

T1

Türkiye’de zevk ve tercihlerin ithal kağıt yönünde değişmesi durumu

Slide 2-20Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Dış ticaretteki bu değişmeler Türkiyenin refahı üzerinde birbirine ters iki etki doğurur:• Dış ticaret hacmindeki genişleme refahı olumlu etkiler.

• Dış ticaret hadlerinde bozulma ise olumsuz etkiler.

Eğer Türkiyede halkın zevk ve tercihleri ithal malına karşı yönde, yani ihraç malına doğru değişirse teklif eğrisi sola kayar, ticaret hadleri ülke lehine değişir ve dış ticaret hacmi daralır.

Teklif eğrilerini etkileyen arz faktörleri arasında:• Teknolojik gelişme

• Faktör artışları

• Yönetim bilgisinde ilerleme v.s vardır.

Slide 2-21Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Önemsiz olmanın önemi (Küçük ülke avantajı)• Eğer ticaret ortaklarından birisi çok küçük, diğeri çok büyük ülke ise,

o taktirde karşılıklı talep kanununun özel bir durumu ortaya çıkar ve uluslararası ticaret, büyük ülkenin iç maliyet oranından ya da ona çok yakın bir fiyattan yapılabilir ve dolayısıyla dış ticaret kazançlarının önemli bir payı ufak ülkeye gider.

• Amerika motorda Lüksemburg tereyağında karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olsun.

• Lüksemburg bu malların dünya ticaretinde önemsiz bir ülke olduğundan, onun karşılıklı talebi dünya fiyatları üzerinde hissedilir bir etkide bulunmaz. Dolayısıyla dünya fiyatları ABD’nin iç fiyatına eşit veya ona yakın bir düzeyde olur.

• Lüksemburg malını ABD’deki yüksek fiyattan ihraç edecek, ithalatını da yine o ülkedeki düşük fiyattan yapacaktır (Şekil 3-5).

• Bu çok mallı ve çok ülkeli modelde de böyledir.

Slide 2-22Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu

Şekil 3-5. Önemsiz olmanın önemi

Motor

Tereyağı

5

21

A(10k:20b)Lüks

embu

rg’u

n dı

ş

ticar

et k

azan

cı

ABD’nin teklif eğrisi

ABD’nin dış ticaret kazancı

Lüksemburg’un teklif eğrisi

P

O

Slide 2-23Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Arz ve Talep Koşullarında Farklılık

Ülkeler arasında dış ticaretin yönü ve hacmi iç fiyat oranlarına bağlıdır.

İç fiyatlar birbirinden uzaklaştıkca ticaret hacmi genişler, tersi durumda ticaret hacmi daralır.

Aşırı bir durum olarak eğer farklı arz ve talep koşulları dolayısıyla ülkeler arasında yurtiçi fiyatların eşitlendiği varsayılırsa, bu durumda ticaret hacmi sıfıra düşer.

Çok ülkeli, çok mallı gerçek dünyada bir ülkenin toplam ticaret hacminin sıfıra düşmesi karşılaşılan bir durum değildir.

Bununla birlikte, eğer tüm ticareti değil de, belirli malları dikkate alırsak bu olasılığın gerçekleşme şansının yüksekliği kuşkusuzdur.

Örneğin, talep koşulları, maliyet farklılıklarını giderecek ölçüde farklı olan mallarda böyle bir durumla karşılaşılır.

Slide 2-24Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

V. Bölümün temel kavramları

Ticaret hadleri (terms of trade) İç maliyet doğrusu (domastic cost line) Karşılıklı Talep Kanunu (reciprocal demand law) Teklif Eğrileri (offer curves) Küçük ülke avantajı

Slide 2-25Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Kaynaklar P. Krugman and M. Obstfeld, International

Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley.

James Gerber, International Economics, Third Edition, Pearson Education , 2005.

H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2007.

R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, IX. Baskı, İstanbul, 2009.