L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 1

Vol 29Nru 160

April - Ìunju 2008

2 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

!""!#WL-ART IMQADDSA

Rivista Biblika li to1ro2 kull tliet xhur mill-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa tal-Provin3ja Fran2iskana Maltija

EDITUR:P. Twanny Chircop OFMKummissarju ta’ l-Art Imqaddsa

GRAFIKA:P. Joseph Magro OFM

BORD EDITORJAL:P. Marcello Ghirlando OFMP. Noel Muscat OFMMr. Louis Casha

DISTRIBUZZJONI:P. *wann Azzopardi OFM

ABBONAMENT:4 7 5s-sena412 jew aktar Sostenitur

Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa8, Triq Santa Lu3ija,Valletta, VLT 1188Malta.Tel: 21 242254Fax: 21 252031

STAMPAT:Best Print Co. Ltd.

Il-Materjal kollu li jidher f ’din ir-Rivista huwa Copyright ! tal-Kummis-sarjat ta’ l-Art Imqaddsa u l-Edizzjoni TAU, 2008

comalt@ofm.org.mtwww.ofm.org.mt

!""

"#

$%

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 3

5 Monake!imu "l-Palestina

11 Pawlu ta’ Tarsu (1)

18 L-Art Imqaddsa, Lod u S. #or$

29 Pellegrina$$ %-Art Imqaddsa

Il-Bibbja f ’idejna::

37 Il-Ktieb tal-Profeta E!ekjel

40 Il-Ktieb tal-Profeta I!aija

44 Il-Ktieb ta’ Profeta Danjel

E$%&'()'*+%,,-'./0"123'245

!"#$%&'()**!"#$+,&-(#..'#

L-Ar3isqof Pawl Cremona mexxa pellegrina22 djo3esan 6-Art Imqaddsa mit-30 ta’ Marzu sas-7 ta’ April li g1addew. G1all-pellegrina22 1adu sehem 168 pellegrini, fosthom il-Ministri Provin3jali tat-tliet familji ta’ l-I Ordni Fran2iskan, P. Pawl Galea OFM, P. Samuel Chetcuti OFMConv, u P. Joe Alessandro OFMCap. G1alija personalment din kienet okka7joni li tatni sodisfazzjoni kbir, g1ax konna ilna 1afna snin nixtiequ norganizzaw pellegrina22 lejn l-Art Imqaddsa fuq skala djo3esana.Il-pellegrina22 kien esperjenza unika f ’kull sens. L-ewwelnett g1aliex kellna fostna lill-g1a7i7 Ar3isqof tag1na, bl-istil umli u kordjali tieg1u ma’ kul1add, hekk li kull min iltaqa’ mieg1u apprezza 5h l-ispirtu ta’ rag1aj veru tal-poplu nisrani fdat f ’idejh. L-omeliji tieg1u 5d-diversi santwarji tal-5dwa kienu kateke7i vera u proprja, li 1ar2et mill-qalb u mhux biss mill-mo11. Lilu nixtiequ li nirringrazzjawh tal-pre7enza u tax-xhieda tieg1u, u nittamaw li din ma tkunx l-a11ar darba li narawh mag1na 6-Art Imqaddsa.G1amlitilna kura22 il-kollaborazzjoni u l-attenzjoni tal-pellegrini tag1na, li nista’ ng1id li 2ew immotivati biex jitg1allmu u jitolbu. Nirringrazzjahom talli fehmu l-iskop veru tal-pellegrina22, li qabel kollox hu esperjenza spiritwali ta’ laqg1a ma’ Kristu 6-Art imqaddsa bil-passi tieg1u.Lill-Ministri Provin3jali nirringrazzjahom talli onorawna bil-pre7enza tag1hom u bix-xhieda sempli3i ta’ fraternità Fran2iskana.

&'

&&

4 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

Mag1hom in1ossni obbligat li nirringrazzja lil 1uti l-Fran2iskani li mieg1i kienu gwidi u animaturi spiritwali g1all-4 gruppi ta’ pellegrini li mexxejna, ji2i5eri lil P. *wann Abela, P. Marcello Ghirlando u P. Noel Muscat. Il-kelma tag1hom kienet ta’ dawl u g1ajnuna g1all-pellegrini biex japprezzaw kull mument tal-pellegrina22 u jg1ixuh profondament. Grazzi lis-Sur Tonio Farrugia, li 1a 1sieb jg1inni 6-organizazzjoni lo2istika tal-pellegrina22, u lit-tim li g1enu 5l-kant u l-animazzjoni litur2ika ta3-3elebrazzjonijiet li g1amilna. In1ossni rikonoxxenti lejn Alla ta’ din l-esperjenza unika. Hi xewqa tieg1i, kif esprima ru1u tajjeb ukoll l-Ar3isqof waqt il-konferenza stampa wara li 2ejna lura Malta, li norganizzaw pellegrina22

g1a7-7g1a7ag1, biex huma wkoll ji2u f ’kuntatt ma’ l-Art ta’ *esù u jikbru 5l-mixja ta’ 5di tag1hom.Din is-sena g1ad fadlilna numru sabi1 ta’ pellegrina22i o1rajn. L-Art Imqaddsa tibqa’ ssa11ar lil kull min ji2i 5ha b’motivazzjoni ta’ 5di. Din il-1ar2a tar-Rivista qeg1din niddedikawha b’mod spe3jali g1all-mumenti sbie1 tal-pellegrina22 tag1na, li minnu ni8akru b’mod partikulari d-da1la solenni ta’ l-Ar3isqof u l-quddiesa tieg1u 5l-Ba7ilika tal-Qabar ta’ Kristu, l-Adorazzjoni 5l-Ba7ilika ta’ l-Agunija 5l-*etsemani, u l-quddies 5s-santwarji, partikolarment f ’Nazaret u Betle1em.Il-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa j1ossu kburi li kellu x-xorti jakkumpanja lill-Ar3isqof 6-Art Imqaddsa. In1ossuna kburin li akkumpanjajnih

personalment 5l-mumenti kollha tal-pellegrina22, 5l-laqg1at tieg1u ma’ l-awtoritajiet reli2ju7i 6-Art Imqaddsa, partikolarment mal-Patrijarka Latin Michel Sabbah u mal-Kustodju ta’ l-Art Imqaddsa P. Pierbattista Pizzaballa OFM.L-appo22 5l-1idma tag1na min-na1a ta’ l-isq5jiet ta’ Malta u G1awdex, li qatt ma naqas imma li rajnih b’mod tant 3ar f ’dawn l-a11ar snin, jimlina bil-kura22 biex inkomplu na1dmu biex l-Art Imqaddsa ssir aktar mag1rufa g1al dak li hi: mhux art ta’ 2lied u vjolenza, daqskemm art ta’ tama u kura22, li 5ha g1adu jidwi l-Evan2elju ta’ *esù, li 5ha twieled u minnha xtered sa l-ibg1ad tru5jiet ta’ l-art, u wkoll sa xtutna, bil-1idma ta’ l-Appostlu Missierna San Pawl, li tieg1u mal-Knisja universali se ni33elebraw l-2000 anniversarju mit-twelid.

...editorjal

L-Ar!isqof"-Art Imqaddsa

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 5

Il-bidu tal-monake7imu 6-Art Imqaddsa hu mo1bi f ’3ertu misteru. Xi w1ud, li jsegwu t-tradizzjoni patristika, jridu li dan kien prodott ta’ importazzjoni mill-E2ittu, fejn kien

twieled il-monake7imu, u li minn hemm imbag1ad xtered mal-Lvant Nofsani kollu. O1rajn jippre7entaw il-monake7imu b1ala fenomenu li deher xi 8it jew wisq b’mod indipendenti u 6-istess 1in f ’postijiet di9erenti. Fil-fatt, g1alkemm il-monake7imu ta’ l-E2ittu, bil-5guri kbar tieg1u ta’ S. Anton (250-356) u S. Pakomju (290-346) hu aktar qadim, hu fatt

!"#$%&'(!)*+(,-.$,&/0(#$

6 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

li l-monake7imu 5s-Sirja u l-Mesopotamja 7viluppa karatteristi3i proprji u ori2inali. Fl-Art Imqaddsa, imbag1ad, insibu l-ewwel e7empju ta’ kristjan li jirtira 6-eremita22: hu l-ka7 ta’ l-isqof Narcisso da *erusalemm (170-215), li 5l-bidu tat-3 seklu, irtira 5s-solitudni tad-de7ert. Il-«Vita di Caritone» tirrakkonta dwar pre7enza ta’ eremiti ma2enb il-Ba1ar il-Mejjet qabel ma S. Caritone kien waqqaf l-ewwel monasteru tieg1u madwar is-sena 330. Minkejja dan, ma hemmx kontinwità vera bejn dawn il-fenomeni mxerrdin tal-monake7imu kif beda b’mod organizzat 5l-Palestina matul ir-4 seklu.

Stejjer ta’ eremiti qaddisinL-ewwel wie1ed fost dawn kien Ilarione. Hekk almenu jidher mill-istorja. Fil-«Vita» iddedikata lil dan ir-raheb ta’ Gaza, San *ilormu (qrib is-snin 342-419) li kien 2ie

f ’Betle1em minn Ruma 5s-sena 386, jindikah b1ala l-fundatur tal-monake7imu 5l-Palestina. Awtur anonimu, li qrib is-snin 560-570 kiteb il-«Vita di Caritone», jippre7enta lil dan ta’ l-a11ar b1ala l-ewwel wie1ed li ppropona l-1ajja eremitika, fuq l-e7empju tal-prede3essuri famu7i Elija u *wanni l-Battista. Ilarione u Caritone jippre7entaw ru1hom g1aldaqstant b1ala 7ew2:pijunieri diversi 5l-1ajja monastika tal-Palestina, f ’7ew2 ambjenti 2eogra53i distinti.

San Ilarione

Ilarione twieled f ’;abatha, li llum tissejja1 Chirbett-umm-al-Tut, 5n-nofsinhar ta’ Gaza, 5s-sena 291. Il-2enituri tieg1u kienu pagani, u kienu bag1tuh jistudja l-grammatika f ’Lixandra, l-E2ittu. Hemmhekk hu sema’ bil-fama ta’ Anton, u g1alkemm kellu biss 1mistax-il sena mar g1and dan il-qaddis kbir, li dak i7-7mien kien jg1ix Pispir, u dam jg1ix mieg1u g1al xahar s1i1. Il-bijogra5 jfakkru t-tislima orjentali ta’ dawn il-mona3i, hekk mimlija simboli7mu: “Is-sliem, Anton, kewkba tiddi ta’ 5lg1odu”; “Sliem lilek, Ilarione, kolonna ta’ dawl li ssostni l-univers”.Imxi<el mill-g1add kbir ta’ nies li kienu ji2u j7uruh u mill-morda li kienu ji2u jitolbuh fejqan, l-eremita kbir Ilarione mar lura lejn daru, fejn sadanittant il-2enituri tieg1u kienu mietu. =eda parti mill-eredità tieg1u lil 1utu u lill-foqra, u 5s-sena 307 irtira biex jg1ix 5s-solitudni 57-7ona

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 7

de7ertika lejn il-lbi3 ta’ Majuma, il-port ta’ Gaza. *arr mieg1u 1wej2u biss, fosthom tonka tal-2ild mog1tija lilu minn S. Anton, u beda jg1ix 1ajja jterraq minn post g1al ie1or, u kien jiekol biss tin imqadded. L-ewwel snin tas-solitudni kienu 2lieda iebsa kontra l-passjonijiet tal-2isem. G1al erba’ snin kien jg1ix f ’g1arix tal-qasab, imbag1ad mar jg1ix 2o g1ar, li 5h lanqas seta’ joqg1od bilwieqfa. Jirrakkontaw li hu qatt ma kien ja1sel 1wej2u, li kien ibiddilhom biss meta jaqg1u b3ejje3, u li kien jaqta’ xag1aru biss darba 5s-sena, g1all-okka7joni ta’ l-G1id.Wara li g1ex g1al kwa7i tnejn u g1oxrin sena 5s-solitudni, il-fama tal-qdusija tieg1u bdiet tin5rex ukoll biex i22ib mieg1u grupp ta’ dixxipli. F’dan il-perjodu bdew ji2u attribwiti lilu diversi mirakli: fejjaq mara minn Eleutheropolis li kienet ilha sterili g1al 15-il sena, fejjaq nies g1omja, qajjem tfal mill-mewt, ikkura nies paraliti3i, u ke33a x-xjaten. Biex ja1rab darba g1al dejjem il-g1add dejjem ji7died ta’ persuni li kienu ji2u j7uruh, 5s-sena 356 idde3ieda li j1alli l-Palestina u jmur 6-E2ittu: id-dixxipli tieg1u ppruvaw i7ommuh milli jag1mel dan u kien biss meta heddidhom li joqtol lilu nnifsu bil-2u1 li 1allewh jitlaq. Telaq akkumpanjat minn erbg1in mona3i u wasal 6-E2ittu, 7ar l-a11ar post li 5h kien g1ex Anton, li kien g1adu kemm miet, u beda jg1ix f ’monasteru tar-rhieb ta’ S. Pakomju. Billi kien ippersegwitat mill-fama tieg1u ta’ tawmaturgu, 1arab

lejn il-Libja, fejn wie1ed minn s1abu seraqlu l-8it 1wejje2 li kellu, 1lief g1all-ktieb ta’ l-Evan2elji li hu kien kitbu meta kien g1adu 7ag17ug1.Mil-Libja salpa lejn Sqallija, fejn 2ie jiltaqa’ mieg1u d-dixxiplu Hesichio. Imma mill-2did 2ie assaltat minn persuni morda li kienu j5ttxu l-fejqan, u kellu ja1rab. I7-7ew2 mona3i l-ewwel sabu kenn 5d-Dalmazja, u mbag1ad 5l-g7ejjer Griegi u 6-a11arnett f ’=ipru (364), fejn Ilarione qatta’ l-a11ar snin ta’ 1ajtu f ’g1ar f ’post li ma kienx milqug1 fa3ilment. Il-post li 5h miet, li hu blata 1arxa u karatteristika, sal-lum hu msejja1 “Kastell ta’ San Ilarione” jew “Kastell ta’ Alla ta’ l-Im1abba”. Meta miet (371) Hesichio 1a lil 2ismu f ’Majuma, fejn hu midfun.Fuq l-e7empju ta’ dan il-qaddis, u minkejja li dan kien 1alla l-Palestina, l-1ajja monastika 7viluppat b’1e9a kbira. Fi 8it g1exieren ta’ snin, il-widien nex5n ta’ madwar *erusalemm u Gaza imtlew b’folol ta’ eremiti solitarji; bl-istess mod imtliet il-wita tal-*ordan madwar *eriko, fejn kien hemm bosta g1erejjex tal-qasab u tal-palm li 5hom kienu jg1ixu l-eremiti.

San Caritone

Interessanti wkoll hi l-istorja tal-pijunier l-ie1or tal-1ajja monastika, Caritone, l-ewwel anakoreta (eremita) 5d-de7ert tal-Lhudija. Caritone kien 2ej

San Caritone

8 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

minn Licaonia, 6-Asja Minuri, fejn f ’Ikonju (illum Konya 5t-Turkija) kien konfessur tal-5di waqt persekuzzjoni li kienet saret kontra l-insara (x’aktarx l-ewwel persekuzzjonijiet ta’ Djoklezjanu 5s-snin 303-304; o1rajn ja1sbu l-persekuzzjoni ipotetika ta’ Aureliano, qrib is-sena 275). Caritone kien mar pellegrin f ’*erusalemm. Waqa’ f ’idejn il-briganti, u dawn 2arrewh f ’g1ar 5l-wied ta’ Faran, xi 8it kilometri fuq ix-xaqliba tat-tramuntana tal-Belt il-Qaddisa. F’dan l-g1ar, wara l-1elsien mirakolu7 tieg1u, hu beda jg1ix qrib is-sena 322, u hawnhekk malajr ing1aqad mieg1u numru dejjem ji7died ta’ dixxipli, l-ewwel nukleju ta’ dik li kellha ssir il-“laura” ta’

Faran, l-ewwel wa1da 6-Art Imqaddsa (“laura” hi kelma li tirreferi g1al monasteru mxabbat mal-blat, mag1mul minn g1erien u abitazzjonijiet tal-2ebel fuq barra, komuni 6-ambjent de7ertiku tal-Palestina).Billi xtaq solitudni aktar iebsa, 5s-sena 355 Caritone irtira fuq il-Muntanja tal-Kwarantena, 5x-xaqliba tal-grigal ta’ *eriko, quddiem il-Muntanja Nebo. Hawnhekk ukoll, i7da, ing1aqdu mieg1u dixxipli 2odda, u twieldet g1alhekk il-Laura ta’ Duka (illum il-Monasteru tal-Kwarantena, jew tat-Tentazzjoni ta’ *esù). Re2a’ telaq minn hemmhekk, u din id-darba 1arab lejn id-de7ert tal-Lhudija, f ’1ondoq selva22 tal-wadi Khureitun (minn ismu Caritone), mhux

bog1od mill-Herodion, fejn beda jg1ix f ’g1ar li ma jintla1aqx. Ftit qabel ma miet, re2a’ lura lejn il-Laura ta’ Faran, minn fejn hu ddetta t-testment spiritwali tieg1u lill-mona3i kollha.Il-monake7imu 5l-Palestina kellu in6ussi kbar minn dak 6-E2ittu. F’Gaza – bil-1idma ta’ l-intermedjarju li kien Ilarione – il-monake7imu assuma forma “e2izzjana” fuq il-mudell tal-monake7imu ta’ S. Anton Abbati. Dan il-mudell kien jikkonsisti f ’missier spiritwali li madwaru kienu jin2abru, wara perjodu ta’ solitudni, eremiti o1rajn li kienu jixtiequ jitg1allmu minnu d-dixxiplina tal-1ajja anakoretika (eremitika). Kif 2ara 6-E2ittu, l-eremiti tad-de7ert ta’ Gaza kienu

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 9

mi2budin minn ra2el, li l-fama ta’ qdusija tieg1u kienet isservihom b1ala attrazzjoni.Fil-Lhudija, il-monake7imu kien i1oss l-in6uss tal-kuntest kulturali u spiritwali ta’ l-Asja Minuri, u assuma forma di9erenti. Ma kellux il-forma ta’ xi g1a7la individwali u nieqsa mill-element axxetiku, imma dik ta’ esperjenza ta’ 1ajja asso3jattiva, fejn wie1ed kien jis1aq fuq il-5di, l-umiltà, il-kon5denza f ’Alla, l-im1abba ta’ l-a1wa. Hekk kienu tqieg1du l-ba7i ta’ dik li kellha ssir il-“laura” karatteristika tal-Palestina, li bdiet tidher 5s-seklu 5.L-ewwel monasteru mwaqqaf minn Caritone jinsab mhux tant bog1od minn *erusalemm, ma2enb it-toroq li minnhom

jg1addu l-pellegrini biex jaslu 5l-Belt il-Qaddisa. Fost ir-ra2unijiet li iddeterminaw it-twelid tal-monake7imu 5d-de7ert tal-Lhudija, tippredomina l-attrazzjoni u l-vi3inanza lejn il-Postijiet Qaddisa.

Monake7imu 6-in1awi tal-Belt il-Qaddisa ta’ *erusalemmIl-2ibda tal-mona3i li kienu joqog1du 5d-de7ert ta’ Lhudija kienet dejjem lejn il-Postijiet Qaddisa. Il-monake7imu li 7viluppa f ’dawn l-in1awi kien marbut 1a2a wa1da mal-prattika tal-pellegrina22, u kellu f ’*erusalemm u f ’Betle1em i3-3entri ewlenin tieg1u. Imma xtered ukoll f ’lokalitajiet o1rajn, li kienu ji2u nku7i 5l-«Loca Santa» li kienu

j7uru l-pellegrini ta’ l-ewwel sekli. Kienet komunità g1al kollox kosmopolita. Bosta minn dawn l-ir1ieb, l-aktar famu7i fosthom, kienu ji2u mid-dinja rumana kollha kemm hi. Fuq l-G1olja ta7->ebbu2 insibu lit-Taljan Innocente, lil Melania l-kbira u Ru5no, li 2ew minn Ruma, lil Evagrio, li kien 2ej minn Pontu, lil Palladio, li kien 2ej mill-Galazja, kif ukoll Melania 7-7g1ira, neputija ta’ Melanja l-kbira, 6imkien ma’ 7ew2ha Piniano u ommha Albina. Aktar tard insibu li7-7ag17ug1 Nabarnughi, li kien prin3ep mill-*eor2ja, u lil 1abibu Mitridate (li wara l-professjoni tag1hom quddiem Geronzio, bijografu ta’ Melania 7-7g1ira, saru Pietru Iberico

il-Muntanja tal-Kwarantena

10 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

u Giovanni). F’Betle1em insibu lil Cassiano u lil 1abibu Germano, li kienu 2ejjin mis-Scythia jew minn Provenza; in-nobbli Paola, 6imkien ma’ bintha Eustochio, u S. *ilormu, li kienu 2ejjin minn Ruma, kif ukoll Paola 7-7g1ira, neputija ta’ S. Paola u ku2ina ta’ Melania 7-7g1ira.F’Betle1em kienet tg1ix ukoll S. Pelagia. Din kienet attri3i u 7e?ena f ’Antjokja, u kienet dejjem imdawra minn gruppi ta’ 7g1a7ag1, li kienu mi2budin lejha min1abba s-sbu1ija tag1ha ta’ l-g1a2eb. Ikkonvertiet bil-1ila ta’ l-isqof Nonnos, bieg1et 2idha kollu u marret *erusalemm, fejn bdiet tg1ix b1ala eremita fuq l-G1olja ta7->ebbu2, mo1bija ta1t bixra ta’ ra2el u bl-isem ta’ Pelagio. Kien biss f ’mewtha, meta l-mona3i 2ew biex i2orru 2isimha, li skoprew li hi kienet, 5l-fatt, mara.Barra mill-G1olja ta7->ebbu2 u Betle1em, il-kwartier tax-xaqliba tal-punent ta’ *erusalemm kien ukoll wie1ed mill-postijiet ippreferiti tal-mona3i. Hemmhekk g1ex u miet (5s-sena 428) Passarione l-arkimandrita, li kien is-superjur kwa7i tal-mona3i kollha. Fil-Palestina mbag1ad din l-awtorità bdiet tinqasam bejn l-arkimandrita ta’ l-eremiti, li kien responsabbli minnhom, u l-arkimandrita ta3-3enobiti. Passarione waqqaf 3enobju (monasteru) g1al dawk li kienu jissej1u «Spudaíoi» (devoti), li kienu gruppi ta’ axxeti kemm ir2iel kif ukoll nisa, li kienu jg1ixu 5l-kwartieri tas-Santa Sijon.

Flimkien mal-1ajja axxetika, dawn il-mona3i tal-Belt il-Qaddisa (li bil-grieg kienu jissej1u «hagiopoliti») kienu mi8u1in g1ad-dinja u kienu jikkultivaw rabta intima ma’ l-istituzzjonijiet ekkle7jasti3i pre7enti 5l-Postijiet Qaddisa, billi jie1du sehem u janimaw il-1ajja litur2ika ta’ *erusalemm, imma wkoll billi kienu jipprattikaw attività so3jali u intellettwali intensa.Fuq l-G1olja ta7->ebbu2 kien hemm monasteru li 5h l-ir1ieb kienu jikkupjaw il-klassi3i kbar tal-kultura griega-rumana. Normalment kienu jipprattikaw l-ospitalità tal-pellegrini u tal-mona3i li kienu ji2u *erusalemm biex jitolbu. F’Betle1em, Paola – li di2à kienet bniet tliet monasteri g1as-sorijiet tag1ha, ma2enb il-Ba7ilika tan-Natività, u monasteru ie1or g1all-ir2iel, qrib il-qabar ta’ Rakele – bniet ukoll ospizju g1all-pellegrini. Flimkien ma’ din il-1idma ta’ ospitalità kienu jasso3jaw ukoll l-assistenza tal-foqra u tal-morda.Ma2enb din il-@oritura ta’ monake7imu latin kien hemm ukoll il-monake7imu orjentali, u mhux biss dak grieg. Insibu pre7enza monastika Armena, Sirjaka, Kopta, Etjopika, *eor2jana u Russa.Il-pre7enza monastika Latina spi33at prattikament mat-telfa tar-renju tal-Kru3jati. Sas-seklu li g1adda l-unika pre7enza Latina 6-Art Imqaddsa kienet mag1mula biss mill-patrijiet Fran2iskani, kustodji tal-Postijiet Qaddisa.

In#ul ix-xemx fuq il-G$olja ta#-%ebbu&

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 11

Fl-okka7joni tat-tieni millennju tat-twelid ta’ l-Appostlu tal-2nus San Pawl, il-Papa Benedittu XVI 1abbar i3-3elebrazzjoni ta’ sena pawlina mit-28 ta’ *unju 2008 sad-29 ta’

*unju 2009. B1ala kontribut xjenti5ku g1al matul din is-sena 1sibna li ni2bru 5l-qosor il-kontenuti ta’ volum ippubblikat minn P. Al5o Marcello Buscemi OFM, professur 5l-Fakultà ta’ Teolo2ija Biblika u Arkeolo2ija 6i “Studium Biblicum Franciscanum” ta’ *erusalemm: San Paolo. Vita, Opera, Messaggio, Franciscan Printing Press, Jerusalem 1997.

.$1,)*0$2*0$3/)*456

12 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

Introduzzjoni

Pawlu ta’ Tarsu hu 3ertament l-aktar 5gura mag1rufa tal-kristjane7imu tal-bidu. L-ebda persona22 ie1or importanti 5t-T.*., inklu7i l-appostli famu7i Pietru, *wanni, u *akbu, ma huma mag1ru5n minn dokumentazzjoni hekk kotrana kif inhi dik riservata g1al Pawlu. Sa1ansitra lanqas il-5gura ta’ *esù ma hi daqshekk dokumentata meta nqabbluha ma’ dik ta’ l-Appostlu. L-g1ar5en tag1na ta’ “*esù storiku” 5h 1afna punti dubju7i, g1aliex l-Evan2elji huma kemm dokumenti stori3i kif ukoll xhieda tal-5di tal-komunità tal-bidu. *esù ma 1alla l-ebda dokument miktub. Pawlu 1allielna 2abra grandju7a ta’ ittri, il-“Corpus Paolinum”.L-informazzjoni storika dwar Pawlu ni2bruha l-aktar mill-Ktieb ta’ l-Atti ta’ l-Appostli u mill-Ittri tieg1u. Imma ta’ min jg1id li dawn id-dokumenti ma g1andhomx l-intenzjoni li jag1tuna “biogra5ja” s1i1a ta’ Pawlu.Il-problema tal-Fonti letterarji: Atti ta’ l-AppostliAktar minn nofs il-Ktieb ta’ l-Atti jitkellem dwar Pawlu (Atti 7,58b; 8-14; 9,1-30; 13-28). Dawn huma l-aktar fonti sistematika u esti7a biex inkunu nafu min hu dan l-Appostlu.L-awtur ta’ l-Atti hu Luqa, “it-tabib g1a7i7” ta’ Kol 4,14, sie1eb Pawlu (Kol 4,14;

2Tim 4,11; Fm 24) u awtur ukoll tat-tielet Evan2elju. L-aktar prova 3ara ta’ dan huma s-siltiet ta’ l-Atti li jitkellmu bl-ewwel persuna plural (“a1na”). G1alkemm mhux l-istudju7i kollha jaqblu ma’ din l-ipotesi, u hemm min issu22erixxa ismijiet o1rajn, it-tradizzjoni ekkle7jali dejjem qieset li l-awtur ta’ l-Atti hu Luqa, is-sie1eb 5dil ta’ Pawlu (cfr. Kol 4,14; 2Tim 4,11; Fm 24; Atti 16,10-17; 20,5-21,18; 27,1-28,16), bniedem ta’ kultura, li kellu g1ar5en profond tal-letteratura u ta’ l-istorjogra5ja griega, u li kien kapa3i li jag1mel ri3erkia storika attenta u jiktibha b’3erta 1ila letterarja. Fil-fatt, 6-Evan2elju u 6-Atti, Luqa rnexxielu jo9rielna sintesi mill-a1jar dwar l-ori2ini u l-i7vilupp tal-kristjane7imu tal-bidu.Rigward id-data ta’ komposizzjoni nistg1u na33ettaw li l-Atti nkitbu madwar is-sena 80 w.K., ji2i5eri wara l-komposizzjoni tat-tielet Evan2elju. L-Atti mela nkitbu xi 30 sena wara l-“ittri awtenti3i” ta’ Pawlu. Luqa, li kien 2ej minn ambjent pagan konvertit, jikteb g1al komunità li kienet kollha kemm hi frott ta’ l-evan2elizazzjoni tal-pagani, li tag1ha Pawlu kien 5gura essenzjali, g1aliex kien “missjunarju” tal-“popli pagani”.L-Atti la huma bijogra5ja ta’ Pawlu u lanqas ma

nkitbu skond il-kriterji ta’ l-istorjogra5ja posittivista moderna, li 5ha l-istoriku jrid jg1id biss kif se11ew e9ettivament il-2rajjiet. E7empju ta’ din il-libertà ta’ l-istoriku li kien Luqa narawh 5l-fatt li hu jirrakkonta l-2rajja tal-konver7joni ta’ l-Appostlu tliet darbiet (Atti 9,1-22; 22,3-16; 26,1-23).Il-Ktieb ta’ l-Atti hu fonti storika tajba 1afna biex nibnu l-fatti tal-1ajja ta’ Pawlu. Mhux biss, imma l-Atti rridu nqisuhom b1ala l-fonti prin3ipali tal-1ajja, l-attività apostolika u l-messa22:ta’ Pawlu.Il-problema tal-Fonti letterarji: l-Ittri ta’ San PawlJekk neskludu l-Ittra lil-Lhud, it-tradizzjoni tatribwixxi lil Pawlu 13-il ittri, li ji9urmaw nofs il-kitbiet tat-T.*., u li 2ustament inqisuhom b1ala l-fonti ewlenija u determinanti mhux biss biex nibnu l-messa22 u t-teolo2ija ta’ Pawlu, imma wkoll l-istorja tal-1ajja tieg1u. Ming1ajr dubju l-Ittri mhumiex awtobijogra5ja ta’ Pawlu, g1aliex huma kitbiet okka7jonali. Fihom xi elementi awtobijogra53i (cfr. Gal 1,11-2,21), imma dawn huma redatti biss b’funzjoni apolo2etika.L-akbar problema dwar l-Ittri Pawlini hi dik ta’ l-awtenti3ità u tal-kronolo2ija tag1hom. Hemm nukleu ta’ 7 Ittri li dejjem kienu jitqiesu awtenti3i: 1Tessalonkin,

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 13

1Korintin, Galatin, Filippin, 2Korintin, Rumani, Filemon. L-awtenti3ità ta’ Kolossin, 2Tessalonkin u Efesin 2ie li tqieg1det 5d-dubju, imma ming1ajr agrumenti de3isivi. Il-2udizzju dwar l-“Ittri Pastorali” hu aktar kritiku, hekk li studju7i protestanti jqisuhom unikament b1ala mhux ta’ Pawlu, 5lwaqt li kriti3i kattoli3i jqisuhom b1ala awtenti3i u frott ta’ l-a11ar snin tal-1idma ta’ l-Appostlu. Hu evidenti li s-7 Ittri meqjusin b1ala de3i7ament awtenti3i jibqg1u l-ba7i soda li fuqha rridu nibnu l-1ajja u l-1sieb ta’ Pawlu, kemm g1aliex huma dokumenti stori3i ta’ antikità e33ezzjonali, kif ukoll g1aliex iqeg1duna f ’kuntatt dirett ma’ l-Appostlu u l-messa22 tieg1u, kif ukoll mal-problemi tal-kristjane7imu tal-bidu.Rigward il-kronolo2ija ta’ l-Ittri x’aktarx li l-ordni jrid ikun dan li 2ej: 1-2Tessalonkin (snin 50-51 - Korintu), 1Korintin (53-55 - Efesu), Galatin (54-56 - Efesu), Filippin (55 - Efesu), 2Korintin (56-57 - Ma3edonja), Rumani (58 - Korintu), Filemon (61-63 - Ruma), Kolossin (62-63 - Ruma), Efesin (60-63 - Ruma), Ittri Pastorali (1-2 Timotju, Titu – 64-67 - Ruma). Ma nafux meta 2ew mi2burin 6imkien f ’kollezzjoni unika kif insibuhom 5t-T.*. Nafu li l-Knejjes sa minn kmieni g1amlu u7u minnhom u kienu jibg1atuhom lil xulxin.

14 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

Fonti oħrajn

Barra mill-Ittri Pawlini u l-Atti, 5t-T.*. insibu silta wa1da li tikkwota l-“Corpus Paolinum” f ’2Pt 3,15-16: “Hekk ukoll kitbilkom Pawlu, 1una l-g1a7i7, skond l-g1erf li ng1ata lilu. Hekk kiteb 6-ittri kollha tieg1u, li 5hom tkellem fuq din il-1a2a. Dawn l-ittri 5hom 1wejje2 tqal biex wie1ed jiAimhom, u dawk li ma jiAmux u li m’humiex s1a1 bi77ejjed i5ssruhom 1a7in g1at-tel5en tag1hom stess; hekk jag1mlu wkoll mill-kotba l-o1ra ta’ l-Iskrittura”. Issa jekk na33ettaw li 2Pietru inkitbet madwar is-sena 90 w.K. insibu 5ha l-ewwel xhieda ta’ l-e7istenza tal-“Corpus Paolinum” u l-ewwel informazzjoni tal-kanoni3ità ta’ l-Ittri ta’ Pawlu 6-u7u li kienet tag1mel minnhom il-Knisja tal-bidu.Barra mit-T.*. g1andna x-xhieda ta’ Klement ta’ Ruma (†101) li jikteb li Pawlu kiteb lill-Korintin dwar l-g1aqda tal-Knisja, li sofra l-ktajjen g1al seba’ darbiet u li mar jag1ti x-xhieda tieg1u “sat-tru5jiet tal-punent” (Spanja?) quddiem l-awtoritajiet. Polikarpu ta’ Smirne, li miet martri 5s-sena 156, 6-ittra li kiteb lill-Filippin, jg1id li Pawlu kien kitbilhom “ittri”. Dan i5sser li l-Ittri ta’ l-Appostlu kienu mag1ru5n 5l-komuntajiet li hu kien evan2elizza.Minn Tarsu sa Damasku“Jiena Lhudi; twelidt f ’Tarsu ta3-=ili3ja” (Atti 22,3), “3ittadin ta’ belt mag1rufa” (Atti 21,39). B’dawn il-kliem Pawlu jippre7enta ru1u quddiem it-

tribun, meta 2ie akku7at li kien qajjem rewwixta, u quddiem il-Lhud li riedu joqtluh 5t-Tempju ta’ *erusalemm. Il-biljett ta’ presentazzjoni tieg1u hu: PAWLU, Lhudi minn Tarsu.Ma nafux e7attament id-data tat-twelid ta’ l-Appostlu. Nistg1u biss nag1mlu xi ipotesti bba7ata fuq Fm 9 u Atti 7,58. Filemon 9 (miktuba bejn is-snin 54-61) i22ib dawn il-kliem ta’ Pawlu: “jiena, Pawlu, ra2el xwejja1, u issa pri2unier ta’ Kristu *esù”. Issa skond Ippocrate, l-anzjanità kienet tikkorrispondi g1all-perjodu ta’ bejn 49 u 56 sena 5l-1ajja tal-bniedem. B’hekk id-data tat-twelid ta’ Pawlu, fuq dak li tg1id Filemon, irridu npo22uha bejn is-snin 5-10 w.K. Din l-informazzjoni tidher li hi kkonfermata minn Atti 7,58, fejn Pawlu jissejja1 “7ag17ug1”, waqt il-martirju ta’ Stiefnu, ji2i5eri persuna li kellha bejn il-21 u 28 sena. Issa l-martirju ta’ Stiefnu hu ddatat 5s-snin 32-36, u g1alhekk naslu wkoll g1as-snin 5-10 w.K. rigward it-twelid ta’ Pawlu.L-Appostlu jg1id li kien “minn Tarsu”, u li twieled “Tarsu ta3-=ili3ja”. Issa skond San *ilormu, “De viris illustribus” (PL 26,653) Pawlu twieled f ’Giscala tal-Lhudija. Jidher 3ar li dak li jg1idu Atti 22,3 hu aktar 3ert, ji2i5eri li Pawlu twieled f ’Tarsu ta3-=ili3ja, g1alkemm jista’ jkun li l-familja tieg1u kienet ta’ ori2ini Giscala. Ma nafux g1aliex il-2enituri ta’ Pawlu emigraw f ’Tarsu; forsi g1aliex 5s-sena 4 q.K. ir-Rumani kienu qerdu parti kbira mill-Galilija u 1adu

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 15

l-popolazzjoni f ’postijiet o1rajn, jew inkella g1al ra2unijiet ekonomi3i.L-or2ini Lhudija ta’ Pawlu hi a9eramata f ’Fil 3,5: “twelidt 5l-poplu ta’ Israel, mit-tribù ta’ Benjamin, Lhudi mil-Lhud”. Wara tmint ijiem, skond it-tradizzjoni Lhudija, t-tifel ir3ieva 3-3irkon3i7joni (Atti 23,6; 26,5) u ng1ata l-isem ta’ Sawlu (“mitlub minn Alla”). Kif kienet id-drawwa tal-Lhud 5d-Djaspora, it-tifel ing1atalu wkoll l-isem bil-ver7joni Latina, ji2i5eri Pawlu, kif l-Appostlu soltu jsejja1 lilu nnifsu 6-Ittri tieg1u. L-Atti ta’ l-Appostli jag1tuna 7-7ew2:ismijiet ta’ l-Appostlu. Sa Atti 13,9 l-Appostlu jissejja1 esklussivament bl-isem ta’ Sawlu. Imma hawnhekk Luqa jintrodu3i l-isem l-ie1or: “Sawl, li jismu wkoll Pawlu”, u minn hawn ’il quddiem dejjem isejja1lu b’dan it-tieni isem. X’aktarx li Luqa jirreferi g1all-ewwel isem biex juri li Sawl kien Lhudi perfett, imma meta mbag1ad jurih b1ala “missjunarju tal-pagani” jibda jippre7entah bl-isem Latin u Grieg tieg1u, “Pawlu”. Imbag1ad irridu ng1idu li l-ebda 3ittadin Ruman, kif kien Pawlu, ma seta’ ju7a isem li ma kienx Latin jew Grieg.L-ambjent ta’ TarsuL-ambjent tat-tfulija ta’ Pawlu kien dak ta’ Tarsu 5l-bidu ta’ l-1 seklu w.K. L-Appostlu jg1id li Tarsu kienet “belt mag1rufa” (Atti 29,31). Sa minn 7mien l-Bittiti kienet il-kapitali ta3-=ili3ja, ir-re2jun tax-xlokk tal-peninsula Anatolika (Turkija moderna) 6-Asja Minuri, li hu

kkaratterizzat mill-muntanji tat-Taurus u Antitaurus fuq il-fruntieri mas-Sirja, u mill-Ba1ar Mediterran fuq il-kosta li t1ares lejn il-g7ira ta’ =ipru. Ir-re2jun kien maqsum 5l-parti tal-pjanura, fejn kienet tinsab Tarsu, u f ’dik muntanju7a. Il-komunikazzjoni mal-kumplament ta’ l-Asja Minuri kienet biss issir permezz ta’ fet1a 5l-muntanji, li hi mag1rufa bl-isem ta’ “Porte Cilicie”, bejn it-Taurus u l-Antitaurus, 5lwaqt li mas-Sirja l-komunikazzjoni kienet issir permezz tal-“Porte Siriache” u l-“Porte Amaniche”. Fi 7mien Pawlu din kienet provin3ja Rumana unika bl-isem ta’ Syria-Cilicia (cfr. Gal 1,21). Tarsu kienet g1addiet f ’idejn ir-Rumani 5s-sena 47 q.K. u 1adet l-isem ta’ Juliopolis, ad unur ta’ Giulio Cesare.Tarsu kienet belt kummer3jali, li 5ha kien joqog1du nies minn diversi n1awi, fosthom i3-=ili3ja, Likaonja, Kappado3ja, Asja Minuri, Sirja, Mesopotamja, Gre3ja u wkoll Ruma. B’hekk Tarsu kienet tassew belt kosmopolita ta’ kultura ellenistika. B1ala 3entru ta’ kultura kienet t1abbatha ma’ bliet famu7i g1all-5loso5ja, b1alma kienu Ateni u Lixandra. Il-presenza ta’ popolazzjoni kosmopolita g1amlet minn Tarsu belt fejn kien hemm sinkreti7mu reli2ju7 qawwi, bil-presenza ta’ diversi kulti assiri, persjani u griegi.F’din il-klima ta’ libertà 3ertament il-komunità Lhudija f ’Tarsu kienet tispikka min1abba l-monotei7mu tag1ha. Il-Lhud ta’ Tarsu

16 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

kienu x’aktarx numeru7i, imma kienu ta’ kultura ellenizzata, kif kienu l-Lhud kollha tad-Djaspora. Kienu jafu tajjeb il-lingwa Griega. Pawlu nnifsu jg1id lir-Rumani: “Jiena n1oss ru1i obbligat lejn il-Griegi u l-Barbari, g1orrief u mhumiex” (Rum 1,14). Imma lill-Filippin jg1idilhom: “Jekk hemm xi 1add li g1andu g1ax iqieg1ed it-tama tieg1u 5l-2isem, jien g1andi aktar minnu: ta’ tmint ijiem g1amluli 3-3irkon3i7joni, twelidt 5l-poplu ta’ Israel, mit-tribù ta’ Benjamin, Lhudi mil-Lhud, Fari7ew 6-osservanza tal-Li2i” (Fil 3,4-5).Il-formazzjoni kulturali ta’ Pawlu x’aktarx li se11et kif kienet tg1id il-“Mishna”: “6-età ta’ 5 snin il-qari tal-Bibbja; 6-età ta’ 10 snin il-Mishna; 6-età ta’ 13-il sena l-1arsien tal-kmandamenti; 6-età ta’ 15-il sena it-Talmud”. Pawlu x’aktarx li kien jaqra l-Bibbja 5l-ver7joni Griega tas-LXX (Septuaginta), li kienet il-ver7joni li kienet tintu7a 5d-Djaspora. Pawlu

kien jaf ukoll tajjeb il-lingwa Griega, kif jidher mill-Ittri tieg1u. Imma biex jaqra l-Bibbja kellu jitg1allem ukoll l-Aramajk u l-Lhudi, g1ax inkella ma setax ikompli l-istudji rabbini3i kif g1amel aktar tard. Skond it-tradizzjoni Lhudija “kull missier hu obbligat jg1allem seng1a lil ibnu; min ma jg1allimx seng1a lil ibnu jg1allmu jsir 1alliel” (Tosephta Qiddushim 1,11). Is-seng1a li tg1allem Pawlu

kienet dik ta’ “skenopoiós”, jew wie1ed li “jag1mel it-tined” (Atti 18,3). L-Appostlu nnifsu jag1ti xhieda tal-fatt li kien ja1dem b’idejh f ’1Tess 2,9: “Sakemm konna qeg1din inxandrulkom l-Evan2elju ta’ Alla, a1na 1dimna bil-lejl u bi nhar, biex lil 1add minnkom ma ng1abbu”.

F’riġlejn Gamaljel

L-esperjenza li mmarkat il-1ajja ta’ Pawlu f ’7g1o7itu kienet dik akkademika “f ’ri2lejn Gamaljel” (Atti 22,3). Dan kien il-famu7 Rabban Gamaljel l-anzjan, li dwaru jitkellmu wkoll Atti 5,34-39 b1ala bniedem moderat. Kien jew iben jew neputi ta’ Hillel, u l-1idma tieg1u rabbinika wettaqha bejn is-snin 20-50 w.K. Kellu t-titlu ta’ Rabban, jew Mg1allem kbir. Fl-iskola moderata ta’ Hillel, Gamaljel kien “mg1allem 5l-Li2i u mi2jub mill-poplu kollu” (Atti 5,34). Ta’ 15-il sena, mela, Pawlu kien jinsab *erusalemm 6-iskola ta’ dan ir-rabbi famu7, g1alkemm ma g1andna l-ebda riferiment espli3itu g1al Gamaljel f ’Gal 1,14 u Fil 3,5-9 fejn l-Appostlu jiddefendi ru1u kontra l-avversarji tieg1u. Pawlu tg1allem il-Li2i, jew Torah, li l-Lhud kienu jqisuha b1ala l-akbar don li Alla ta lill-poplu tieg1u.Ir-rabbini kienu jistudjaw il-Li2i li Alla ta lil Mosè fuq is-Sinaj, skond il-forma miktuba u orali tag1ha. Il-Li2i miktuba kienet tikkonsisti f ’613 pre3etti, 5lwaqt li dik orali kellha bosta o1rajn. Pawlu temm l-istudju tal-Li2i meta kellu 19-20 sena, u hekk

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 17

ninsabu 5s-snin 24-30 w.K.Minn dan il-mument sal-martirju ta’ Stiefnu ma nafu xejn dwar Pawlu jew fejn kien. Ma nafux jekk baqax *erusalemm inkella marx Tarsu, jekk kienx 3elibi, u jekk qatt ra lil *esù. Suppost li, skond l-usanza Lhudija, ta’ 18-20 sena Pawlu kellu ji77ewwe2. Imma t-tradizzjoni kostanti tas-Santi Padri (1lief Klement ta’ Lixandra) tqis li Pawlu qatt ma 77ewwe2, fuq dak li hu stess jg1id f ’1Kor 7,8: “Lil dawk li m’humiex mi77ew2a jew huma romol, ng1idilhom li jkun tajjeb g1alihom li jibqg1u b1ali”. X’aktarx li Pawlu kien 1alla *erusalemm qabel ma *esù beda l-ministeru pubbliku tieg1u.

Pawlu l-Fariżew u persekutur ta’ l-Insara

Ma hemm l-ebda dubju li Pawlu kien Fari7ew. Luqa ja9erma dan il-1in kollu 6-Atti, u sa1ansitra juri lil Pawlu nnifsu li ja9erma li hu kien Fari7ew: “Buti, jiena Fari7ew u bin il-Fari7ej” (Atti 23,6). Lill-prokuratur Festu u lir-re Agrippa jg1idilhom: “jien g1ext ta’ Fari7ew, skond is-setta l-aktar iebsa tar-reli2jon tag1na” (Atti 26,5). L-istess isostni f ’Fil 3,5-6.G1alkemm l-Evan2elji jag1tuna 2udizzji pjuttost negattivi dwar l-ipokrisija tal-Fari7ej, nafu li *esù kellu kuntatti ta’ 1biberija sin3iera ma’ Fari7ej, b1alma kienu Nikodemu u *u7eppi t’Arimatija. L-Atti jitkellmu mill-moderazzjoni ta’ Gamaljel. Pawlu kien Fari7ew 5s-sens

awtentiku tal-kelma. F’Gal 1,13-14 jikteb: “Intom smajtu bl-im2iba tieg1i meta kont g1adni 5r-reli2jon Lhudija, kif kont nippersegwita bis-s1i1 il-Knisja ta’ Alla u n5ttex li n1arbatha; u kemm kont ’il quddiem 5r-reli2jon Lhudija fost il-poplu tieg1i aktar minn s1abi kollha ta’ mpari, m2ennen kif kont g1at-tradizzjonijiet ta’ missirijieti” (cfr. Atti 24,14-15).Kien proprju dan i7-7elu lejn il-Li2i li g1amel minn Pawlu wkoll persekutur tal-Knisja. F’1Tim 1,12-13 Pawlu jikteb: “Ni77i 1ajr lil Kristu *esù Sidna, li tani l-qawwa g1al dan ix-xog1ol u li deherlu li kienet tist1oqqli l-5du3ja tieg1u u g1amilni ministru tieg1u, lili qabel kont dag1aj, persekutur u 7eblie1i tieg1u”. Fil-fatt ma nafux e7attament kif Pawlu kien persekutur tal-Knisja. Atti 7,58 ma jg1idu xejn dwar ir-rwol li kellu Pawlu 5l-martirju ta’ Stiefnu, 1lief li jg1idu: “Sawl kien fehma wa1da mag1hom 5l-mewt li tawh” (Atti 8,1). L-uniku riferiment li g1andna hu dak ta’ Atti 26,9-10: “Jien ukoll deherli li kelli nag1mel minn kollox kontra l-isem ta’ *esù ta’ Nazaret. U hekk g1amilt f ’*erusalemm”.Ba2a wa1da hi 3erta, li 5l-1e22a tieg1u Pawlu akkwista malajr il-5du3ja tas-Sanhedrin u kiseb mill-Kunsill il-permess li ju7a dixxiplina fuq is-“setta” ta’ l-Insara. Kien hawn li Pawlu g1adda mill-esperjenza fondamentali li biddlitlu 1ajtu darba g1al dejjem 5l-bibien ta’ Damasku.

Al"o Marcello Buscemi OFM

18 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

Il-belt ta’ Lod (isem bil-Lhudi), jew ta’ al-Ludd (isem bl-G1arbi), jew ta’ Lydda (isem Grieg-Latin) hi belt moderna 6-Istat ta’ Israel, qrib 1afna ta’ l-ajruport internazzjonali ta’ Ben

Gurion. Lod illum hi belt kbira ta’ 66,800 abitant, imma 5l-fatt g1andha nukleu storiku antik 1afna li jmur lura sekli s1a1.Lod moderna tinsab mibnija fuq is-sit tal-kolonja Griega ta’ Lydda (Lidda). Qabel l-indipendenza ta’ Israel 6-1948 kienet belt g1al kollox G1arbija, bl-isem ta’ al-Ludd. Lod

,-$30*(!7$88/$9,"8*)*

/$#*:"3:

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 19

tissemma g1all-ewwel darba 5l-lista ta’ Tutmosis III f ’Karnak 5t-2 millennju qabel Kristu. Il-Bibbja ssemmi l-belt ta’ Lod f ’Esdra 2,33 u Ne1emija 11,35, fejn jing1ad li l-belt kienet 2iet abbandunata 5l-perjodu ta’ l-e7ilju f ’Babilonja, imma li l-Lhud re2g1u marru jg1ixu 5ha meta 2ew lura.L-aktar riferiment importanti g1al Lod 5l-Bibbja hu dak ta’ Atti 9,32-38, li 5h Pietru jfejjaq Enea l-paralitiku: “*ara li Pietru, huwa u jdur dawk l-in1awi kollha, ni7el ukoll g1and il-qaddisin li kienu joqog1du Lidda. Hemmhekk sab ra2el mi6u2, jismu Enea, li kien ilu tmien snin mix1ut 5s-sodda. Pietru qallu: ‘Enea, *esù Kristu jfejqek: qum u ifrex is-sodda inti stess’. U dak minnu 5h qam. In-nies kollha li kienu joqog1du f ’Lidda u f ’Saron rawh, u daru lejn il-Mulej”.Fi 7mien l-imperu Ruman il-belt ta’ Lod kien jisimha Diospolis (Colonia Lucia Septimia Severia Diospolis). Wara l-qerda tat-Tempju ta’ *erusalemm 5s-sena 70, Lod saret 3entru importanti tat-tag1lim tat-Talmud, u hemmhekk Rabbi Akiva waqqaf skola rabbinika (“yeshiva”) li 5ha kienu jmorru eluf ta’ studenti. Fost ir-rabbini famu7i li 1ar2u minn din l-iskola jissemmew Rabbi Eliezer ben Hyrcanus, Rabbi Tarfon u Rabbi Gamaliel.Imma kien 6-epoka ta’ l-imperu Bi7antin li Lod saret famu7a min1abba l-qabar tal-martri San *or2, li l-insara jqimu 5ha. Kien f ’dan i7-7mien li kienet mag1rufa wkoll

b1ala Georgiopolis (il-belt ta’ San *or2). Wara l-1akma G1arbija (638) tal-Palestina, Lydda kienet belt kapitali tar-re2jun tal-Palestina, sakemm dan i3-3entru ttie1ed 5l-belt vi3ina ta’ Ramleh. Fi 7mien il-1akma Kru3jata (1099-1187) Lydda kienet belt importanti u djo3esi. Saladin reba1 il-belt imma l-Kru3jati re2g1u 1aduha f ’idejhom 6-1191. Kien ir-re Richard I (Richard the Lionheart) li ta importanza kbira lil Lydda b1ala l-belt li 5ha, skond it-tradizzjoni, twieled San *or2, qaddis patrun ta’ l-Ingilterra.Fi 7minijiet aktar re3enti Lydda kienet belt G1arbija, u 5l-UN Partition Plan ta’ l-1947 hi kellha tibqa’ parti minn dik l-art li kellha ting1ata lill-Palestinjani b1ala stat. Waqt il-Gwerra Israeljana ta’ l-Indipendenza, il-Haganah u l-Irgun 1atfu Lydda 6-1948, u ke33ew minnha 1afna mill-G1arab residenti, biex hekk il-belt, li huma semmewha Lod, issir 3entru li j1ares it-triq strate2ika li tg1aqqad Tel Aviv ma’ *erusalemm. Illum il-2urnata l-popolazzjoni ta’ Lod hi mag1mula minn 80 5l-mija Israeljani, u 20 5l-mija G1arab (li minnhom 19 5l-mija huma Musulmani u 1 5l-mija Kristjani). Huma dawn ta’ l-a11ar li j1arsu l-famu7 santwarju li 5h hu meqjum il-qabar tal-martri San *or2.Il-kristjane7imu f ’LodFil-mappa famu7a 5l-mu7ajk li nstabet 5l-knisja ta’ San *or2 f ’Madaba, il-*ordanja, u li hi tas-seklu 6, hemm inklu7 l-isem ta’ Diospolis, jew Lydda. Dan kollu jindika li, 5 7mien

20 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

Cenotafju fuq il-qabar ta’ San Gorg f’Lod

il-Bi7antini, Lod kienet belt importanti u kienet meqjusa b1ala santwarju famu7 li 5h l-insara kienu jqimu wie1ed mill-akbar martri tal-Kristjanità, ji2i5eri San *or2. Imma qabel ma n1arsu lejn il-kult mog1ti lil San *or2, u li g1alih Lod baqg1et famu7a, tajjeb li nag1tu daqqa t’g1ajn lejn l-ori2ini tal-kristjane7imu f ’dawn l-in1awi. Di2à semmejna s-silta ta’ l-Atti 9,32-25, li 5ha Pietru jfejjaq lill-paralitiku Enea. L-arkeologu Fran2iskan P. Bellarmino Bagatti OFM, 5l-ktieb “Ancient Christian Villages in Samaria”, jag1tina studju interessanti dwar il-kristjane7imu f ’Lod. Hu jistaqsi: min kienu l-ewwel evan2elizzaturi f ’Lydda, jekk l-awtur ta’ l-Atti jg1id li Pietru mar i7ur il-qaddisin (l-insara) f ’din il-belt? Skond tradizzjoni tas-seklu 10, li 2iet ippreservata 5l-lingwa *or2jana imma li kienet 2iet tradotta mis-Sirjak, l-ewwel evan2elizzatur kien *u7eppi minn Arimatija. Fil-fatt, skond it-tradizzjoni *u7eppi kien mill-belt ta’ Ramleh, li llum il-2urnata tmiss ma’ Lod u kienet qrib 1afna tag1ha. Skond dan id-

dokument *u7eppi kien bena knisja ddedikata lil Omm Alla f ’Lydda. Skond kitba o1ra msej1a “De Septuaginta Domini discipulis” (Patrologia Greca 92,1065), 3ertu Zenas, li kien dixxiplu ta’ San Pawl, kien sar isqof ta’ Lydda.L-ewwel insara ta’ Lydda kienu Lhud-Insara, u kellhom kuntatti ma’ l-iskola Talmudika li semmejna aktar ’il fuq, u b’mod partikulari ma’ Rabbi Eliezer ben Hyrcanus. Jing1ad li Rabbi Tarfon ukoll kien jg1ix f ’Lydda u li kien 1adha qatta’ bla 1abel kontra dawk il-Lhud li kkonvertew lejn il-5di l-2dida (Kristjane7imu), u ma kellux skrupli li jeqred l-Evan2elji li sab, ukoll jekk 5hom kien hemm imni77el l-isem ta’ Alla. Rabbi Aqiva, li kien g1araf lil Bar Kokhva b1ala l-messija 5 7mien ir-rivoluzzjoni Lhudija kontra l-Imperatur Adrijanu (135), kien jg1ix ukoll f ’Lydda. Skond San *ustinu, martri, li hu kontemporanju g1al din il-2rajja, kienet f ’din l-okka7joni li kienu mietu wkoll xi martri Lhud-Insara, g1ax ma ridux jag1rfu lil Bar Kokhva b1ala messija.Qrib is-sena 200 ir-Rumani bidlu l-isem ta’ Lydda f ’dak ta’ Diospolis (belt ta’ Giove). Kif kienu g1amlu f ’postijiet o1rajn, huma riedu jag1tu isem pagan lill-belt. Hu f ’dan i7-7mien li nibdew niltaqg1u ma’ insara li ma kinux Lhud, imma li kienu 2ejjin mill-pagane7imu (Insara-Gentili). Fil-fatt, l-insara li sofrew il-martirju mis-seklu 3 ’il quddiem kienu kollha kkonvertiti mill-pagane7imu. Hekk waqt il-persekuzzjoni

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 21

ta’ Djoklezjanu (li 5ha miet martri San *or2), niltaqg1u mal-martri djaknu Romulus, li 2ie arrestat f ’Lydda, u 2ie maqtul f ’=esarija 5s-sena 305. L-istess miet 3ertu Maximus, li kien qassis, skond il-kittieb Eusebius, “Historia Ecclesiastica” II,20. Fis-sena 325 nafu li l-isqof ta’ Lydda kien jismu Aetius, g1ax ismu hu inklu7 5l-lista ta’ isq5jiet li 1adu sehem 5l-Kon3ilju ta’ Nicea.Isqof ie1or ta’ Lydda 5s-seklu 4 kien Dionysius, li kien 1abib kbir ta’ San *ilormu. Meta l-qaddis kien 2ie skomunikat 6imkien mal-komunità monastika tieg1u f ’Betle1em, mill-ar3isqof *wann II ta’ *erusalemm, *ilormu bag1at xi katekumeni li kien g1allem hu lejn Lydda biex l-isqof Dionysius jg1ammidhom 5l-lejl ta’ l-G1id. Il-1biberija bejn dawn i7-7ew2:persona22i tidher f ’ittra li Dionysius bag1at lil ;eophilus, patrijarka ta’ Lixandra, u li hi mi7muma fost l-ittri ta’ San *ilormu. Dionysius kien 1a sehem 5l-Kon3ilju Ekumeniku ta’ Kostantinopli 5s-sena 381.Isq5jiet o1rajn ta’ Lydda li jissemmew 5 7mien il-Bi7antini jinkludu lil Photinus, li 1a sehem 5l-Kon3ilju ta’ Kal3edonja (451) u Apollonius, li 1a sehem 5l-Kon3ilju ta’ *erusalemm (581). Wara l-okkupazzjoni G1arbija (638) nsibu lir-ra1eb Eustathius b1ala isqof ta’ Lydda. Hu kien 2ej mill-monasteru ta’ Castellion, qrib il-Laura ta’ San Saba.Fil-mappa tal-mu7ajk ta’ Madaba, Lydda tidher b1ala

belt tipika Bi7antina: belt ming1ajr swar, li kellha triq bil-kolonni li 5ha jidhru 7ew2 knejjes: knisja kbira fuq il-lemin u knisja i7g1ar fuq ix-xellug, it-tnejn li huma mibnijin fuq pjanta ta’ ba7ilika. Il-knisja li tinsab in-na1a tal-lemin g1andha pjazza semi3irkulari b’kolonni quddiemha. Wa1da minn dawn il-knejjes irridu nidenti5kawha ma’ dik ta’ San *or2, u hi x’aktarx dik li aktar tard re2g1u bnewha l-Kru3jati, u li waslet sa 7minijietna. Il-knisja l-o1ra x’aktarx tfakkar il-miraklu li San Pietru wettaq fuq il-paralitiku Enea. Parti mill-knisja Bi7antina g1adha tidher f ’abside li j1ares lejn il-lvant 5l-moskea ta’ el-Khader, li hi ma2enb il-knisja Kru3jata ta’ San *or2. F’din il-moskea hemm ukoll iskrizzjoni bil-Grieg imnaqqxa fuq kolonna, u li tg1id: “Ir-rag1ajja devoti li jippresjiedu fuq din il-belt, g1al 7mien twil 6-img1oddi kienu mdawlin minn Kristu, u 7ejnu dan it-tempju glorju7”.

Cenotafju ta’ San Gorg fil-Kripta tal-Knisja tal-qaddis f’Lod

22 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

San Ġorġ %t-tradizzjoni Kristjana

San *or2 (ca. 275/281 – 23 ta’ April 303) hu wie1ed mill-aktar qaddisin popolari 5l-Kristjanità, l-aktar 6-Orjent, u 5l-Palestina. Ma tistax titkellem dwar l-Art Imqaddsa ming1ajr ma ssemmi lil San *or2. Fl-O33ident Kristjan il-kult ta’ San *or2 idda11al 6-Ewropa l-aktar bil-1idma tal-Kru3jati, g1alkemm kien di2à pre7enti sa mill-qedem f ’dawk l-in1awi ta’ l-Ewropa ma1kumin mill-Bi7antini (cfr. *or2 Aquilina OFM, San *or2 Martri ta’ Kristu. Tag1rif Storiku, Publishers Enterprises Group (PEG) Ltd., San *wann, Malta 2003, pp.151). L-aktar dokument popolari 6-O33ident dwar il-kult lejn San *or2 hi l-“Legenda Aurea” ta’ Jacobus de Voragine.Il-le22enda ta’ San *or2

tindikah b1ala li twieled f ’familja Kristjana lejn tmiem is-seklu 3. Missieru kien mill-Kappado3ja u kien u?3jal 6-armata ta’ l-imperu Ruman, u ommu kienet minn Lydda. Meta romlot telqet mill-Kappado3ja u marret tg1ix ma’ binha *or2 f ’Lydda. I7-7ag17ug1 *or2 ukoll ing1aqad ma’ l-armata u sar “tribunus” (tribun) u “comes” (konti) 6-istess armata. Il-karriera militari tieg1u g1exha f ’Nicomedia, b1ala membru tal-gwardja personali ta’ l-imperatur Ruman Djoklezjanu.Fis-sena 303 Djoklezjanu 1are2 editt imperjali biex jikkmanda l-persekuzzjoni sistematika tal-Kristjani 6-Imperu kollu. L-imperatur Galerius kien dak li kien kompla din il-persekuzzjoni (305-311) u x’aktarx li kellu e9ett fuq Djoklezjanu biex 1a din id-de3isjoni. *or2 2ie ordnat jie1u sehem f ’din il-persekuzzjoni, imma hu stqarr li hu nnifsu kien Kristjan u g1alhekk dar kontra d-de3i7joni imperjali. Djoklezjanu g1aldaqstant ordna li jkun ttorturat u mbag1ad qatag1lu rasu. Skond it-tradizzjoni *or2 sofra l-martirju barra l-1itan ta’ Nicomedia 5t-23 ta’ April 303. Qabel miet irnexxielu jikkonverti lill-imperatri3i Alessandra u lil Atanasju, li kien qassis pagan. Il-2isem mejjet ta’ San *or2 ittie1ed Lydda, fejn l-Insara mill-ewwel qimuh b1ala martri.F’Lydda nbniet knisja ad unur ta’ San *or2 mill-imperatur Kostantinu, u skond l-istoriku

Faccata tal-Knisja ta’ San Gorg f’Lod u

Minaret tal-Moseka ta’ Al-Khidr

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 23

Eusebius ta’ Cesarija kienet 2iet ikkonsagrata f ’2ie1:dan il-bniedem hekk famu7. Il-knisja Bi7antina Kostantinjana nqerdet 6-1010 imma re2g1et inbniet mill-Kru3jati. Din ukoll inqerdet minn Saladin waqt it-tielet Kru3jata (1189-1192). Il-knisja li hemm illum inbniet fuq il-fdalijiet tag1ha 6-1872.Il-le22enda ta’ San *or2 li joqtol id-dragun 5l-ver7joni o33identali tg1id li din il-2rajja se11et 5l-belt ta’ “Silene” (forsi Cirene 5l-Libja) jew ukoll 5l-belt ta’ Lydda, skond it-tradizzjoni Palestinjana. Dan id-dragun, simbolu tal-qawwiet tal-1a7en, kien joqg1od ma2enb nixxieg1a ta’ ilma barra l-belt. In-nies tal-belt kellhom jaraw kif jag1mlu biex id-dragun jitlaq minn hemm 1alli jie1du l-ilma. Biex jirnexxilhom il-pjan tag1hom o9rewlu sagri533ju uman. B1ala vittma g1a7lu li jo9rulu l-prin3ipessa. Din it-tfalja ti2i o9ruta lid-dragun, imma jid1ol 5x-xena l-qaddis *or2 li ja9a33ja d-dragun, joqtlu u jsalva lill-prin3ipessa. B’dan il-mod i3-3ittadini tal-belt jabbandunaw il-kult an3estrali pagan tag1hom u jikkonvertu g1all-Kristjane7imu.Hemm min jara f ’din il-le22enda xebh ma’ l-istorja mitolo2ika ta’ Perseus u Andromeda. San *or2 riekeb fuq 7iemel abjad malajr da1al 6-ikonogra5ja Kristjana Orjentali, kif da1al ukoll San Demetriju, riekeb 7iemel a1mar. X’aktarx li b1ala 5gura ta’ martri San *or2 jirrappre7enta t-teolo2ija li nsibu 5l-Ktieb ta’ l-Apokalissi,

fejn il-5gura tad-dragun b1ala l-g1adu infernali tidher 5l-qawwa kollha tag1ha (Apk 12,1-18). F’Apk 19,11-16 imbag1ad insibu d-deskrizzjoni tal-kavallier fuq i7-7iemel abjad: “Mbag1ad rajt is-sema mi8u1, u kien hemm 7iemel abjad! Dak li kien riekeb fuqu jissejja1 Fidil u Veru; bil-2ustizzja hu jaqta’ l-1aqq u jag1mel il-gwerra. G1ajnejh qishom 1u22ie2a nar, b’1afna djademi fuq rasu, u b’isem miktub fuqu li 1add 1liefu ma jafu. Kien liebes mantell imxarrab bid-demm, u jissejja1 bl-isem ‘il-Verb ta’ Alla’. Mexjin warajh, fuq 7wiemel bojod, kien hemm l-e7er3ti tas-sema, lebsin l-g1a7el abjad bla nikta. Minn fommu 1ier2a xabla misnuna, biex joqtol il-2nus, u jmexxihom b’xettru tal-1adid. Huwa jis1aq l-inbid ibaqbaq 5l-mag1sra tal-korla ta’ Alla li jista’ kollox. Fuq il-mantell u fuq koxxtu g1andu miktub isem: ‘Sultan tas-slaten u Sid tas-sidien’”.Din id-dehra naturalment tirreferi g1al Kristu rebbie1,

Knisja ta’ San Gorg Martri f’Lod

24 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

permezz tal-qawwa tal-Kelma tieg1u, fuq il-qawwa tad-dlamijiet, imma sa mill-bidunett tal-Kristjane7imu hi dehra li ta’ spiss 2iet riferita g1ar-reb1a tal-martri, li b1al Kristu jsaltnu wara li xerrdu demmhom b’reb1a fuq ix-xitan. Fost il-martri 8it g1andhom kult daqshekk popolari b1al San *or2, li 6imkien mal-martri tal-Palestina li Eusebius ta’ Cesarija jitkellem dwarhom, akkwista l-unur li jirrappre7enta l-emblema tal-martirju Kristjan 5l-milja tag1ha.

Al-Khidr %t-tradizzjoni Musulmana

L-isem “Al-Khidr” jew “El-Khader” 5t-tradizzjoni G1arbija-Musulmana, jirreferi g1al San *or2. I5sser letteralement “dak li j1addar”. Xi w1ud huma tal-fehma li l-Musulmani jqisu dan il-

persona22 b1ala qaddis, 5lwaqt li o1rajn jg1idu li hu profeta 6-Islam. Hu jissemma 5l-Koran (Qur’an) 5s-“sura Al-Kahf ” (18:65082), fejn jing1ad li l-profeta Mosè (Nabi Musa) iltaqa’ ma’ Al-Khidr, li kien wie1ed mill-qaddejja tieg1u. Mosè jitolbu l-permess biex jakkumpanjah u hekk ikun jista’ jitg1allem mill-g1erf ta’ dan il-persona22 “dejjem i1addar”, jew eternament 7ag17ug1. Meta Al-Khidr inteba1 li Mosè kellu t-Torah (Li2i) u l-g1erf divin, hu infurmah li l-g1ar5en tieg1u kien ta’ natura di9erenti u li Mosè ma setax josservah ming1ajr ma joqg1od jistaqsih 1afna domandi. Mosè wieg1du li ju7a sabar mieg1u u huma g1amlu vja22 6imkien.

Il-kult lejn San Ġorġ Martri f ’Lydda

Badd ma jaf min introdu3a l-kult lejn San *or2 5l-belt ta’ Lydda-Diospolis. L-eqdem xhieda jidhru 5s-seklu 6 u juru li l-belt kienet meqjuma b1ala l-post tal-martirju tal-qaddis, u l-post li 5h kienu meqjuma r-relikwi tieg1u. Fl-itinerarju tal-pellegrin ;eodosius, miktub qrib is-sena 530, naqraw: “F’Diospolis, fejn San *or2 ir3ieva l-martirju, hu m1ares 2ismu u jsiru 1afna mirakli” (“De situ Terrae Sanctae”, c. 4, Corpus Christianorum Scriptorum Latinorum 175,116). L-istess informazzjoni nsibu 6-itinerarju tal-Pellegrin Anonimu ta’ Piacenza, li 7ar il-Palestina qrib is-sena 570 (CCSL 175,142). It-tradizzjoni tas-sitt seklu

Pjanta tal-Knisja Kru!jata ta’ San 'or& (a$dar) u tal-fdalijiet

Bi#antini fil-moskea ta’ Al-Khidr (a$mar)

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 25

dejjem issemmi knisja u qabar. Skond il-Kalendarju tal-Knisja ta’ *erusalemm, il-festa ta’ kull sena kienet issir 5t-3 ta’ Novembru: kienet tfakkar id-dedikazzjoni tal-knisja u d-deposizzjoni tar-relikwi.Il-Pellegrin Anonimu ta’ Piacenza jikteb: “Fuq it-triq, mhux bog1od minn Lydda, hemm kolonna tar-r1am f ’nofs it-triq. Meta l-Mulej kien ittie1ed biex ji2i Ca2ellat ma’ din il-kolonna, hi 1arbet, u 22arret minn s1aba sakemm tqieg1det f ’dan il-post. Il-prova li dan hu minnu jidher mill-fatt li l-kolonna ma g1andhiex ba7i, li fuqu suppost li tistrie1, imma tinsab imqieg1da direttament ma’ l-art. Fuq il-qu33ata tag1ha jidher salib tal-1adid. Hemm sellum li minnu wie1ed jasal 5l-qu33ata, fejn jitqieg1du bosta mnajjar u jin1araq l-in3ens. F’dan il-post dawk li huma ma1kumin mix-xitan jin1elsu, g1ax f ’dawn l-in1awi jidhru l-1afna mirakli ta’ l-imqaddes *or2”.E7attament seklu aktar tard 7ar il-Palestina l-qassis Arculphus. Mix-xe1ta hu ma marx Lydda, imma meta kien Kostantinopli hu sema’ bil-kolonna mirakolu7a li mag1ha kien 2ie Ca2ellat San *or2, u li kienet im1arsa f ’Diospolis. Hu sar jaf bi 2rajjiet 2odda dwar il-qaddis. Le22enda kienet tg1id li din il-kolonna kienet tinsab f ’dar ta’ wie1ed nisrani u li fuqha kien hemm impittra x-xbieha ta’ San *or2. Wie1ed kavallier ipprova jolqot ix-xbieha u l-lanza tieg1u nifdet il-kolonna daqs li kieku din kienet mag1mula mill-borra. Malli ra dan il-

miraklu l-kavallier ikkonverta (“De Locis Sanctis”, III,4, CCSL 175,229-231).Fis-snin 723-726 il-pellegrin Willibald 7ar il-Palestina u wasal f ’Lydda biex iqim lil San *or2. Mhux biss il-belt kien g1ad kellha isqof residenti, imma kien hemm ukoll eremita stilita jg1ix 5ha, jismu Julian. Ir-raheb Andrija ta’ Kreta, li 5 tmiem is-seklu 7 kien isqof ta’ Gortyna u metropolita ta’ Kreta, jikteb li 5 Diospolis kien hemm “xbieha ma1duma mhux b’idejn il-bnedmin, li kenet turi lil Omm Alla, u li kienet g1olja tliet kubiti. Din kienet ilha meqjuma minn 7minijiet l-appostli, f ’tempju msaqqaf li huma kienu bnew, fuq ix-xaqliba tal-punent. Ix-xbieha kienet ma1duma b’mod hekk artistiku, daqs li kieku 2iet impittra minn id esperta, u kienu jidhru l-mant vjola u t-tunika tag1ha, idejha u wi33ha, u x-xebh mag1ha wie1ed kien jista’ jgawdih sal-2urnata tal-lum” (“De sanctarum imaginum veneratione”, PG 97,1301-1304).

Moskea ta’ Al-Khidr ma&enb il-Knisja ta’ San 'or& f’Lod

26 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

Andrija jkompli jg1id li Julian l-Apostata kien bag1at xi r2iel biex je7aminaw din ix-xbieha. Ukoll jekk in1allu 5l-2enb dawn il-le22endi li 2ew 7viluppati madwar dawn ix-xbihat, ikollna nammettu li f ’Lydda l-insara kienu tabil1aqq iqimu santwarju importanti 6-ewwel 7minijiet tal-1akma G1arbija tal-Palestina.Il-1akkiema G1arab ma kinux jittolleraw din id-devozzjoni. Huma ppruvaw imexxu 3-3entru abitat minn Lydda g1al Ramleh, 8it kilometri bog1od. Ya’qubi jikteb li 5s-sena 870 il-Kali9 Suliman bin Abdel Malik 2ieg1el lin-nies ta’ Lydda biex imorru joqog1du f ’Ramleh u qerdilhom djarhom, u sa1ansitra l-belt. Kien f ’dan il-perjodu li l-Musulmani bdew jemmnu 5t-tradizzjoni li Kristu kellu joqtol l-Antikrist 6-a11ar jum 5l-bieb ta’ Lydda. Ta’ min jilma1 ix-xebh ta’ din it-tradizzjoni antika Musulmani ma’ l-istorja famu7a ta’ San *or2 li joqtol id-dragun, u li 5ha nilm1u s-simboli7mu tal-battalja eterna bejn il-qawwiet tat-tajjeb u dawk tal-1a7en.Meta Charlemagne ordna li ssir il-lista ta’ monasteri 5l-Palestina 5s-sena 808, ma tissemmiex Lydda. Minkejja dan ma nistg1ux ng1idu li s-santwarju ta’ San *or2 kien meqrud. Tant hu hekk li r-ra1eb Bernard

isemmi l-monasteru u l-qabar 5s-sena 870.Fi 7mien il-Kru3jati, bejn l-1099 u l-1286, kien hemm mhux inqas minn 15-il isqof ta’ Lydda, li ma baqg1etx tissejja1 Diospolis, imma kienet mag1rufa b1ala s-sede episkopali ta’ Lydda u Ramleh. Il-Kru3jati naturalment in2ibdu lejn Lydda min1abba l-kult ta’ San *or2, u hemmhekk idde3idew li jer2g1u jibnu mill-2did il-knisja tal-qaddis. Fis-sena 1177 wie1ed pellegrin Grieg, *wann Phocas, g1adda minn Lydda u jikteb hekk: “Hawnhekk wie1ed jara knisja kbira ddedikata lill-megalomartri San *or2, 6-istess post li 5h twieled u li kellu jsofri l-akbar taqbidiet min1abba qdusitu, u fejn ukoll jinsab il-qabar tieg1u. Il-knisja hi mtawla u 6-abside tal-presbiterju, ta1t il-paviment fejn jinsab l-altar imqaddes, wie1ed jista’ jara l-bokka tal-qabar, li 2iet imblukkata b’ir1am abjad. Qaluli li l-isqof Latin li hemm illum ipprova ji8a1 il-bokka tal-qabar, u meta g1olla l-g1atu tar-r1am li jimblukkah, hu sab g1ar kbir, u 5n-na1a ta’ 2ewwa ta’ l-g1ar hu sab il-qabar tal-qaddis. Hu pprova ji8a1 dan ukoll, imma 1ar2et g1alih @amma nar mill-qabar, li kienet g1odda 1arqet lil wie1ed mill-ir2iel u qatlet lill-ie1or 5l-post” (PG 133,959-962). G1alkemm anke hawnhekk

ninsabu quddiem elementi le22endarji, jkollna nammettu li l-fatt ta’ l-g1ar ta1t l-altar jista’ jkun minnu u jwassalna biex nemmnu li l-kult ta’ San *or2 seta’ beda 5l-qabar li kien jinsab f ’tarf il-belt. Is-santwarju pre7enti g1aldaqstant seta’ kien l-okka7joni biex il-belt inbniet aktar qrib il-qabar, kif 2ara f ’postijiet o1rajn 5l-Palestina, b1al dil-ka7 tal-qabar ta’ Lazzru f ’Betanja. Il-Kru3jati kienu re2g1u bnew il-knisja fuq il-post tradizzjonali.Mal-waqg1a tar-Renju Latin ta’ *erusalemm, il-knisja 2iet abbandunata mil-Latini. Bil-mod il-mod, min1abba restrizzjonijiet imposti mill-1akkiema Musulmani, l-knisja bdiet taqa’ b3ejje3. Meta 6-1374 7ar Lydda l-Fran2iskan Niccolò da Poggibonsi, hu ra l-knisja g1adha f ’kondizzjoni tajba, u kiteb: “Mil bog1od minn Ramleh hemm belt jisimha Lydda, u 5ha hemm monasteru sabi1 u knisja kollha mpittra u m7ejna. Ta1t l-altar ma22ur hemm blata li g1andha toqba 5n-nofs, u hemmhekk San *or2 qatg1ulu rasu. F’din il-knisja jg1ixu mona3i Griegi u l-pellegrini jaqilg1u indul2enza kbira g1al dnubiethom”.Il-pellegrini medjevali kollha jixhdu g1al din il-knisja m7ejna bil-mu7aj3i u l-ir1am, bid-di9erenza li l-blata 6-abside ma baqg1etx timmarka l-bokka

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 27

tal-qabar tal-martri imma l-post fejn San *or2 kien ir3ieva l-martirju. Fl-1431 Mariano da Siena ra knisja sabi1a, imma li kienet nofsha m2arrfa, u li 5ha kien hemm 7ew2 altari, wie1ed tal-Griegi u l-ie1or li jimmarka l-post li 5h San *or2 kienu qatg1ulu rasu. Jg1id li hemmhekk ti2i 33elebrata l-quddiesa g1all-Insara, 5lwaqt li l-Musulmani j1arsu ming1ajr ma jinda1lu.Fl-1494 il-kanonku Pietro Casola minn Milan jg1id li l-knisja kienet ivvenerata wkoll mill-Musulmani. Fil-fatt, il-Musulmani kienu bnew moskea f ’parti mill-knisja. Il-kittieb Musulman Mujir ed-Din, 6-1496, jixhed g1al dan: “F’Lydda hemm knisja b’sa11itha li g1andha bit1a kbira. L-Insara kienu 7ejnuha b’1afna doni u sal-lum g1adhom iqimuha b’5di soda. Is-sultan Saladin kien qeridha. Alla jkollu 1niena minnu, u j’alla jkun fer1an! Lydda hi belt mill-isba1. Tinsab qrib Ramleh, li hi belt 8it bog1od lejn ix-xaqliba tat-tramuntana. Lydda g1andha moskea meqjuma li qabel kienet knisja li kienu bnew il-Griegi. Hi g1andha minaret g1oli”.Mal-waqg1a tar-Renju Latin is-santwarju 2ie f ’idejn l-insara lokali. Il-pellegrin Willbrand ta’ Oldenburg, li 7ar il-postijiet qaddisa 6-1212, jinnota li “l-2isem ta’ San *or2 jinsab f ’3ertu monasteru tas-Sirjani qrib Ramleh, u dan il-post jissejja1:il-post li 5h twieled

Mattia Preti, Kwadru Titulari ta’ San 'or&, Ba#ilika San 'or&, Victoria, G$awdex

28 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

San *or2”.Il-pellegrin Russu Grethonios li 2ie 5l-Palestina 6-1400 osserva li f ’Lydda kienu jg1ixu bosta Kristjani Sirjani. Fl-1481 il-Fran2iskan Paul Walter innota li l-insara kienu jg1idu li dan kien post li 5h wie1ed seta’ jikseb indul2enzi. Imma j7id li kienu 8it il-pellgrini li kienu jmorru Lydda, g1ax kienet barra mit-toroq ewlenin u kienu jridu j1allsu l-1ara2 lill-Musulmani biex i7uru s-santwarju. Fl-istess sena d-Dumnikan Faber jg1id li kien hemm Griegi jg1ixu f ’Lydda, jew a1jar Insara ta’ rit Grieg.Fis-seklu 16 Patri Bonifacio da Ragusa jsemmi l-Insara li kienu jg1ixu f ’Lydda, u jg1id li kienu jmorru Betle1em 5l-Badd qabel il-festa ta’ l-Assunta, 6imkien ma’ l-Insara l-o1rajn kollha ra’ rit Grieg, biex hemmhekk ifakkru l-mewt ta’ Marija. Qatt ma saru skavi arkeolo2i3i 5l-belt ta’ Lydda, u g1alhekk 8it nafu dwarha. L-unika 1a2a li nafu hi dwar il-knisja ta’ San *or2. Fl-1847 A. Bassi kiteb dwar l-istil “Gotiku” tal-knisja u ddeskriviha hekk: “It-tempju g1andu tliet navati, li kollha jispi33aw f ’abside, u jag1tu lil dan il-monument forma rettangolari. Il-pilastri kwadri u b’sa11ithom isostnu t-tliet arkati ta’ kull navata u g1andhom

kolonna fuq kull na1a, ta’ l-istess 1xuna 5t-tul tag1ha u ba7i ming1ajr pedestall. Il-kapitelli tal-kolonni u l-pilastri jkomplu tul il-1ajt kollu ta’ l-abside 3entrali, li hi l-akbar wa1da...”.Fl-1871 Clermont-Ganneau r3ieva permess biex jid1ol 5l-moskea u o9ra deskrizzjoni arkeolo2ika ta’ l-antikitajiet. Barra mill-knisja Kru3jata hu indika l-abside Bi7anitina li tinsab 5x-xaqliba tal-lvant tal-moskea, kif ukoll xi kolonni li huma inkorporati 5l-pilastri tal-moskea. Hu kkonkluda li 5l-fatt kien hemm 7ew2:knejjes, wa1da ma2enb l-o1ra, imma li nbnew f ’perjodi diversi: dik tan-na1a tan-nofsinhar f ’epoka Bi7antina u l-o1ra f ’epoka Kru3jata.Il-knisja ta’ San *or2, li hemm illum f ’Lod, re2g1et inbniet parzjalment mill-mona3i Griegi Ortodossi, li ju?3jawha 6-1870, fuq il-fdalijiet tal-knisja Kru3jata. Kien lejn it-tieni nofs tas-seklu 19 li l-awtoritajiet Ottomani taw il-permess lill-Patrijarkat Grieg Ortodoss ta’ *erusalemm biex jibni knisja fejn qabel kien hemm il-ba7ilika antika ta’ San *or2. Il-knisja hi mibnija fuq struttura antika tas-seklu 15 u tokkupa x-xaqliba tat-tramuntana tan-navata u n-na1a tax-xellug tal-knisja qadima, li minnha g1adhom weq5n 7ew2:absidi – li kontrarjament g1ar-regola

normali, j1arsu lejn it-tramuntana u mhux lejn il-lvant. Il-knisja tal-lum tokkupa n-na1a tal-grigal ta’ dik li kienet il-Ba7ilika Bi7antina. Is-sala tat-talb tal-moskea ta’ el-Khader, jew al-Khidr (l-isem li l-Musulmani jag1tu lil San *or2) 5ha l-kolonna li darba kienet 5n-navata tal-ba7ilika. Ta1t l-abside hemm g1ar li 53-3entru tieg1u hemm 3enota@u li 5h bassoriliev ta’ San *or2 b’din l-iskrizzjoni: “San *or2, li j2orr il-lanza, 1871, ta1t il-Patrijarka =irillu”. M. Beza, 5l-ktieb “Lands of Many Religions”, London, 1934, 48-52, jippre7enta ritratti ta’ din il-knisja u ta’ dan l-g1ar, u jg1id li l-arkimandrita Neophytus kien qallu li qabel ma tqieg1ed dan i3-3enota@u kien hemm g1ar li 5h in-nisa kienu jmorru jixeg1lu x-xemg1at ad unur ta’ San *or2. Darba minnhom wie1ed Musulman kien ipprova jwaqqaf din id-drawwa, imma San *or2 darbu bil-lanza. Din hi r-ra2uni ta’ l-iskrizzjoni li hemm illum. Hemm bosta djar antiki abbandunati qrib il-knisja li g1ad g1andhom sinjali Kristjani fuq il-blatiet tal-bibien tag1hom, kif inhi d-drawwa 5l-Palestina, fejn bosta djar insara j2ibu x-xbieha li bla dubju hi ta’ San *or2 riekeb i7-7iemel u jis1aq id-dragun.

Noel Muscat OFM

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 29

L-Ar3isqof Pawl Cremona OP mexxa grupp ta’ 168 pellegrin 6-Art Imqaddsa mit-30 ta’ Marzu sas-7 ta’ April. Il-pellegrina22 2ie organizzat minn P. Twanny Chircop

OFM, Kummissarju g1all-Art Imqaddsa f ’Malta. G1alih 2ew mistednin ukoll it-tliet Ministri Provin3jali Fran2iskani, P. Pawl Galea OFM, P. Samuel Chetcuti OFMConv, u P. Joe Alessandro OFMCap. Il-pellegrini kienu maqsumin f ’erba’ gruppi, immexxijin mill-animaturi-gwidi Fran2iskani P. *wann Abela, P. Twanny Chircop, P. Marcello Ghirlando u

.&,,&;3(#$::8<"=&/$#

+,-$30*(!7$88/$

30 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

P. Noel Muscat. Ix-xog1ol lo2istiku ta’ organizazzjoni sar minn Tonio Farrugia. Il-pellegrina22 2ie ?lmjat minn Fr. Louis Mallia MSSP, Direttur ta3-=entru Animazzjoni Missjunarja (CAM) u Provin3jal tas-So3jetà Missjunarja ta’ San Pawl, li 2entilment ipprovda r-ritratti ti<ira tal-pellegrina22 li qeg1din no9ru f ’din ir-rivista.Il-pellegrina22 beda t-Tnejn 31 ta’ Marzu f ’Nazaret. Wara li l-gruppi 7aru l-kumpless tal-Ba7ilika ta’ l-Annun3jazzjoni, 6-10 am l-Ar3isqof ippresieda l-Quddiesa 5l-Ba7ilika superjuri ta’ Nazaret. Waqt l-omelija-kateke7i tieg1u l-Ar3isqof tkellem dwar il-valur ta’ l-umanità ta’ Kristu, li permezz tag1ha a1na wkoll niAmu kif l-umanità tag1na g1andha vokazzjoni divina, g1ax isse1ibna ma’ l-istess misteru ta’ l-im1abba ta’ Alla. Tkellem dwar il-5di u l-ubbidjenza ta’ Marija, li f ’Nazaret laqg1et il-Kelma 5l-2uf tag1ha. Wara nofs in-nhar il-pellegrini 7aru l-G1olja tat-Tabor, u s-santwarju tat-Tras5gurazzjoni tal-Mulej, u mbag1ad marru Haifa, j7uru s-santwarju tal-Ver2ni Marija tal-Karmelu.It-Tlieta 1 ta’ April kienet 2urnata ddedikata g1as-santwarji fuq l-G1adira tal-Galilija. Il-2urnata bdiet b’Quddiesa 5s-santwarju-memorjal ta’ San Pietru f ’Kafarnahum. Fl-omelija l-Ar3isqof tkellem fuq ir-rwol ta’ Pietru u s-sens tal-Knisja, u dwar il-fatt li hu impossibbli li wie1ed jg1id li jaf lil Kristu jekk ma jilqax ix-xhieda tal-Kelma tieg1u li 2iet trasmessa lilna 5l-komunità tal-Knisja matul is-sekli sa minn 7mien l-appostli. Wara l-Quddiesa l-pellegrini 7aru l-fdalijiet arkeolo2i3i ta’ Kafarnahum, inklu7a d-dar ta’ Pietru u s-Sinagoga, u komplew i7uru s-santwarji tal-primat ta’ Pietru u tat-tkattir tal-1ob7 f ’Tabgha, u s-santwarju tal-Beatitudni.

Quddiesa (l-Ba#ilika ta’ l-Annun!jazzjoni

P. Marcello jispjega fuq l-G$olja tat-Tabor

L-Ar!isqof (l-memorjal ta’ S. Pietru - Kafarnahum

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 31

Imbag1ad qasmu l-G1adira tal-Galilija biex ifakkru l-2rajjiet evan2eli3i li 5hom *esù kien jaqsam din l-g1adira. Wara waqfa g1all-ikel 5l-kibbutz ta’ Ein Gev, il-pellegrini komplew triqthom lejn i3-3entru battesimali ta’ Yardenit, fejn marru j2eddu l-weg1diet tal-mag1mudija 5x-xmara *ordan. Il-2urnata intemmet bi7-7jara 5s-santwarju ta’ l-ewwel miraklu ta’ *esù f ’Kana, fejn il-koppji mi77ew2a 2eddew il-weg1diet ta7-7wie2 tag1hom.L-Erbg1a 2 ta’ April il-gruppi telqu minn Nazaret 5 triqthom lejn il-Lhudija, billi ni7lu mit-triq tal-wied tax-xmara *ordan. Wara waqfa quddiem il-muntanja tal-Kwarantena (il-post tat-tentazzjonijiet ta’ *esù) u l-belt ta’ *eriko, il-pellegrini marru lejn il-Ba1ar il-Mejjet, fejn setg1u jin7lu jg1umu f ’dan il-ba1ar miela1 6-aktar post baxx fuq il-krosta tad-dinja (412 metri ta1t il-livell tal-ba1ar). Wara l-ikel 5l-kibbutz ta’ Qalya huma 7aru l-fdalijiet arkeolo2i3i ta’ Qumran, fejn instabu r-rotoli tal-Ba1ar il-Mejjet u l-fdalijiet tal-monasteru ta’ l-Esseni (1947). Imbag1ad komplew triqthom mid-de7ert tal-Lhudija lejn Betanja, fejn l-Ar3isqof i33elebra l-Quddiesa 5s-santwarju ta’ Marta, Marija u Lazzru. Fl-omelija l-Ar3isqof tkellem dwar il-1biberija ta’ dawn l-a1wa ma’ *esù, dwar is-sens ta’ m1abba u akkoljenza li jikkaratterizza s-sej1a kristjana u l-5di 5l-qawmien mill-imwiet tal-Mulej, li tieg1u l-qawmien ta’ Lazzru kien sinjal. Filg1axija mbag1ad il-pellegrini da1lu 5l-belt ta’ Betle1em, fejn g1addew il-lejl.Il-Bamis 3 ta’ April 5lg1odu kmieni l-Ar3isqof i33elebra l-Quddiesa mat-tliet Ministri Provin3jali fuq l-altar tal-maxtura 5l-Grotta tan-Natività f ’Betle1em. Fit-8 am imbag1ad i33elebra l-Quddiesa lill-pellegrini 5l-knisja Fran2iskana ta’ Santa Katerina,

Fuq l-G$adira tal-Galilija

Tigdid tal-Mag$mudija - Xmara 'ordan

Quddiesa fuq l-altar tal-maxtura - Betle$em

32 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

li tmiss mal-Ba7ilika tan-Natività. Fl-omelija l-Ar3isqof tkellem dwar il-misteru ta’ l-inkarnazzjoni u d-dinjità tal-bniedem 5l-persuna umana ta’ Kristu li twieled 5l-faqar ta’ Betle1em. Wara l-Quddiesa l-pellegrini 7aru l-Ba7ilika u l-Grotta tan-Natività, kif ukoll is-santwarju tal-Grotta tal-Balib u l-knisja tat-“;eotokos”. Wara l-ikel marru j7uru s-santwarju ta’ l-G1alqa tar-Rag1ajja f ’Beit Sahour, biex imbag1ad telqu minn Betle1em lejn *erusalemm. Fis-6 pm il-pellegrini ni7lu quddiem il-Ba7ilika tal-Qabar ta’ Kristu g1all-mument kulminanti tal-pellegrina22, ji2i5eri d-da1la solenni (ingress) ta’ l-Ar3isqof 5l-Ba7ilika. L-Ar3isqof, il-Ministri Provin3jali u l-pellegrini 2ew milqug1in 5l-bieb tal-Ba7ilika mis-superjur tal-komunità Fran2iskana tas-Sepulkru, P. Vittorio Bosello. Waqt il-kant tat-“Te Deum” l-Ar3isqof da1al quddiem l-Edikola tal-Qabar ta’ Kristu, fejn sar diskors ta’ mer1ba minn P. Noel Muscat, Diskriet Kustodjali, f ’isem il-patri Kustodju ta’ l-Art Imqaddsa. L-Ar3isqof u l-pellegrini mbag1ad da1lu jitolbu fuq il-qabar ta’ Kristu.Il-*img1a 4 ta’ April 5lg1odu kien iddedikat li7-7jara tas-santwarji fuq l-G1olja ta7->ebbu2. Il-pellegrini 7aru s-santwarju ta’ Betfa2e, minn fejn il-Mulej beda l-mixja tieg1u lejn il-Belt Qaddisa nhar Badd il-Palm. Imbag1ad telg1u fuq il-qu33ata ta’ l-G1olja ta7->ebbu2, biex 7aru s-santwarju ta’ Tlug1 is-sema, bl-Edikola li llum tinsab f ’7ona ta’ “waqf ” Musulman, imma li hi mi8u1a g1all-insara. Komplew i7-7jara tag1hom 5s-santwarju tal-Missierna (Eleona), 5l-kripta li 5ha l-Mulej g1allem lill-appostli jitolbu. Komplew ne7lin 5s-santwarju tad-Dominus Flevit, fejn kellhom panorama u spjegazzjoni tal-Belt il-Qaddisa ta’ *erusalemm. Fil-qieg1 tal-wied ta3-=edron 7aru l-G1ar ta’ l-Appostli u

Quddiesa (l-Ba#ilika tan-Natività

Da$la solenni ta’ l-Ar!isqof (l-Ba#ilika tal-Qabar

Da$la solenni ta’ l-Ar!isqof (l-Ba#ilika tal-Qabar

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 33

l-Qabar tal-Ver2ni Marija. Il-mixja intemmet 5l-Ba7ilika ta’ l-Agunija 5l-*etsemani, fejn waqt il-Quddiesa l-Ar3isqof tkellem dwar is-sens tat-tbatija kristjana u dwar l-umiltà ta’ Kristu 6-ubbidjenza tieg1u g1ar-rieda tal-Missier sal-mewt tas-salib. Wara nofs in-nhar il-pellegrini 7aru 7-7ew2 santwarji ta’ G1ajn Karem, dak ta’ San *wann Battista u dak tal-Visitazzjoni tal-Ver2ni Marija. Filg1axija, mbag1ad, il-pellegrini re2g1u ni7lu 5l-Ba7ilika tal-*etsemani, fejn l-Ar3isqof mexxa sieg1a adorazzjoni quddiem il-blata ta’ l-agunija ta’ *esù.Is-Sibt 5 ta’ April 5lg1odu kmieni l-Ar3isqof ippresieda l-Quddiesa konventwali quddiem l-Edikola tal-Qabar ta’ Kristu, li g1aliha 1adu sehem il-pellegrini kollha. Din kienet il-Quddiesa l-aktar solenni, bil-kant gregorjan tal-Fran2iskani u d-daqq ta’ l-orgni tal-Ba7ilika mill-organista kustodjali P. Armando Pierucci OFM. L-omelija ta’ l-Ar3isqof kienet kateke7i dwar it-tifsira kristjana tar-risurezzjoni. L-Ar3isqof sa1aq dwar il-fatt li s-salib ma kienx it-tmiem tal-missjoni ta’ Kristu 5d-dinja, imma li kien il-qawmien mill-imwiet li feta1 lilna lkoll il-possibilità li nitwieldu mill-2did 5x-xbieha ta’ Kristu glorju7. Wara l-Quddiesa l-pellegrini kellhom 7jara ggwidata tal-kumpless tal-Ba7ilika tal-Qabar ta’ Kristu u tal-Kalvarju. Fid-9.30 am l-Ar3isqof, akkumpanjat mill-Kummissarju P. Twanny Chircop, g1amel 7jara ta’ kortesija lill-Patrijarka Latin ta’ *erusalemm, Mons. Michel Sabbah. Il-pellegrini mbag1ad komplew i7uru l-kumpless ta’ Sant’Anna, bil-knisja kru3jata u l-menqg1a ta’ Betzata, is-santwarji tal-Fla2ellazzjoni u Kundanna 5l-kumpless ta’ li “Studium Biblicum Franciscanum”, u l-Via Dolorosa bid-diversi stazzjonijiet tal-“Via Crucis”. Wara nofsinhar

L-Ar!isqof (l-Ba#ilika tal-Qabar ta’ Kristu

Tigdid tal-Mag$mudija - Xmara 'ordan

Quddiesa "-Edikola tal-Qabar ta’ Kristu

34 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

P. Artemio u l-Ar!isqof f ’San Salvatur

Il-Pellegrini (l-Kunvent Fran&iskan, San Salvatur

Il-Pellegrini (l-Kunvent Fran&iskan, San Salvatur

il-pellegrini 7aru l-G1olja ta’ Sijon. Huma marru l-ewwel 53-=enaklu, fejn ing1ataw tag1rif dwar il-Kustodja Fran2iskana ta’ l-Art Imqaddsa, li twieldet e7attament 53-=enaklu 6-1335, meta dan inxtara mir-re Roberto d’Anjou ta’ Napli u martu Sancia de Maiorca, u ng1ata lill-Fran2iskani, li 6-1342 il-Papa Klement VI 1atarhom “Kustodji” tal-Postijiet Qaddisa f ’isem il-Knisja Kattolika. Wara li 7aru u talbu 5s-santwarju tad-Dormizzjoni tal-Ver2ni Marija, ma2enb i3-=enaklu, l-pellegrini marru jaraw il-Bajt tal-Punent, fejn il-Lhud imorru jitolbu. Huma setg1u jaraw lil-Lhud jitolbu waqt ix-“Shabbat” tag1hom. Fil-5.30 pm l-Ar3isqof u l-pellegrini marru 5l-kunvent Fran2iskan ta’ San Salvatur, fejn kellhom laqg1a mal-Vigarju Kustodjali ta’ l-Art Imqaddsa P. Artemio Vítores OFM. Fi tmiem il-laqg1a P. Twanny o9ra lil P. Artemio o9erta ta’ 42000 g1all-pro2etti ta’ karità tal-Kustodja ta’ l-Art Imqaddsa. P. Artemio rregala lill-Ar3isqof u lill-Provin3jali bi ktieb kommemorattiv ta7-7jara tal-Papa *wanni Pawlu II 6-Art Imqaddsa 5s-sena 2000.Il-Badd 6 ta’ April 5lg1odu l-pellegrini marru j7uru s-santwarju tal-Manifestazzjoni tal-Mulej *esù Irxuxtat f ’G1emmaws el-Qubeibeh. L-Ar3isqof i33elebra l-Quddiesa li 5ha g1amel omelija-kateke7i dwar it-tema ta’ l-akklamazzjoni ewkaristika wara l-konsagrazzjoni: “In1abbru l-mewt tieg1ek, Mulej; inxandru bil-fer1:il-qawmien tieg1ek; nistennewk sa ma ti2i 5l-glorja”. L-Ar3isqof qal li, nhar Bamis ix-Xirka, Kristu waqqaf l-Ewkaristija b1ala ti<ira tal-passjoni tieg1u. F’G1emmaws Kristu wera lilu nnifsu lid-dixxipli 5l-qsim tal-1ob7 b1ala l-Mulej irxuxtat. Fil-Quddiesa tal-Badd *esù g1adu juri lilu nnifsu lill-Knisja li tin2abar g1all-

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 35

Fit-toroq ta’ 'erusalemm

Ringrazzjament lill-Ar!isqof tal-presenza...

... u t-tag$lim pastorali waqt il-pellegrina&&

qsim tal-1ob7 b1all-ewwel insara ta’ *erusalemm, 6-istennija tat-tieni mi2ja tieg1u 5l-glorja. Fi tmiem il-Quddiesa P. Twanny irringrazzja lill-Ar3isqof tal-presenza u t-tag1lim tieg1u pastorali waqt il-pellegrina22. Ir-rikonoxxenza tal-pellegrini dehret spontanja g1ax l-Ar3isqof ing1atatlu “standing ovation” twila 1afna minn dawk kollha li kienu pre7enti. P. Twanny irringrazzja lill-Provin3jali, lil kull min 1a sehem, u lil dawk li g1enuh 6-organizazzjoni tal-pellegrina22, u o9ra rigal tal-madreperla lill-Ar3isqof. Wara nofs in-nhar il-pellegrini kellhom 1in liberu, imma l-Ar3isqof u l-Provin3jali kienu impenjati f ’laqg1a mar-reli2ju7i Maltin kollha li ja1dmu 6-Art Imqaddsa g1and is-Sorijiet Fran2iskani tal-Qalb ta’ *esù 5l-kunvent ta’ San Salvatur. L-Ar3isqof baqa’ impressjonat bil-1idma tar-reli2ju7i ir2iel u nisa. Fost is-sorijiet pre7enti hemm min ilu jg1ix 6-Art Imqaddsa sa mill-1945. Filg1axija, imbag1ad, l-Ar3isqof, il-Provin3jali u l-animaturi-gwidi kienu mistiedna g1all-ikel mal-komunità Fran2iskana tal-kunvent ta’ San Salvatur, fejn l-Ar3isqof 2ie milqug1 mill-Patri Kustodju ta’ l-Art Imqaddsa, P. Pierbattista Pizzaballa OFM.Il-pellegrina22 djo3esan intemm it-Tnejn 7 ta’ April, meta l-Ar3isqof u l-pellegrini waslu lura Malta. It-Tlieta 8 ta’ April, l-Ar3isqof, akkumpanjat minn P. Twanny, g1amel konferenza stampa li 5ha tkellem dwar l-esperjenza spiritwali tal-pellegrina22:u dwar il-1idma li jwettqu l-Fran2iskani 6-Art Imqaddsa. Hu ttamat li 5l-2ejjieni ji2i organizzat pellegrina22 ie1or lejn l-Art Imqaddsa fuq skala djo3esana, din id-darba g1a7-7g1a7ag1.

Noel Muscat OFM

36 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

Marcello Ghirlando OFM

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 37

IL-KTIEB TAL-PROFETA EŻEKJELKtieb it-Tama

Meta naqbdu f ’idejna l-Ktieb tal-Profeta E7ekjel nindunaw li f ’idejna g1andna kitba kumplessa imma rikka 1afna 6-istess 1in. Kitba profonda li titrasmetti l-esperjenza 1ajja u vera ta’ profeta li g1ex f ’wie1ed mill-mumenti l-aktar su22estivi ta’ istorja tal-poplu l-mag17ul. Esperjenza 1ajja li kienet u g1adha sinjal ta’ tama g1al kull min jersaq jaqra dan il-Ktieb mimli tama li jis1aq fuq il-1idma s1i1a ta’ l-ispirtu ta’ Alla fuq il-poplu tieg1u u fuq l-individwi, kollha mog1nija bir-responsabilita’ li jag1tu twe2iba posittiva g1al din l-istess 1idma ta’ Alla 5hom.

Min kien Eżekjel?

Jidher li l-Profeta E7ekjel huwa kontemporanju tal-waqg1a tal-Belt ta’ *erusalemm 5s-sena 587 qabel Kristu. Huwa jaqdi l-1idma tieg1u qalb il-Lhud e7iljati, f ’xatt ix-xmara Kebar; hu kien wie1ed minn 8, 000 ru1 li 2ew deportati 6-e7ilju, parti mill-Lhud li kienu vittmi ta’ l-ewwel deportazzjoni. Hu kien qassis 5t-

Tempju ta’ *erusalem; kien mi77ewwe2 u martu mititlu meta kienu 6-e7ilju (24, 16). Quddiemu kellu r-realta’ iebsa tat-tbatija u ta’ l-infedeltà tal-poplu tieg1u, il-2rajjiet kollha marbuta ma’ l-assedju ta’ *erusalemm u l-e7ilju progressiv tal-poplu tieg1u u ta’ dak kollu li l-esperjenza ta’ l-e7ilju 2abet mag1ha. L-eqqel tal-1idma tieg1u saret bejn is-snin 593 u 586 qabel Kristu, matul is-saltna ta’ Sedekija f ’*uda u l-waqa’ ta’ *erusalemm, bit-tieni deportazzjoni tal-Lhud 6-e7ilju.

Jidher ukoll li 3erti orakli tal-Profeta E7ekjel g1andhom ukoll data pre3i7a: nie1du b1ala e7empju l-vi7joni li l-profeta kellu tad-dnubiet ta’ *erusalemm isse11 “5s-sitt sena, tal-1ames jum tas-sitt xahar” (8, 1) ta’l-e7ilju tas-Sultan *e1ojakin (592 qabel Kristu) u l-vi7joni tal-borma tag1li (24, 1) isse11 “5d-disa’ sena, 6-g1axra ta’ l-g1axar xahar” tas-sena 589 qabel Kristu, is-sena ta’ meta beda l-assedju kontra l-Belt ta’ *erusalemm.

E7ekjel huwa profeta li 1adem 5 7mien storiku pre3i7: il-qassis-profeta li kien wie1ed mill-ewwel e7iljati 5l-Babilonja, ikompli l-missjoni tieg1u fuq il-linji ta’ profeta kbir ie1or: *eremija. B1alu je1odha kontra Sedekija li ried jirvella kontra l-1akma ta’ Nabukodonosor. E7ekjel g1alhekk ikkundanna l-im2iba 1a7ina tal-

Nru.60

38 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

kbarat Lhud ta’ *erusalemm: ikkundanna l-ambizzjoni politika sfrenata tag1hom. B1all-profeti l-o1ra sej1ilhom g1all-fedeltà lejn il-Patt u l-Li2i ta’ Mosè, minkejja d-di?kultajiet kbar li kellhom i1abbtu wi33hom mag1hom f ’dan i7-7mien storiku mqalleb.

Il-Ktieb

Meta wie1ed jie1u f ’idejh il-Ktieb tal-Profeta E7ekjel jinduna li, minkejja l-libertà 6-ordni tal-kitba, li forsi huma frott ir-redazzjoni letterarja tal-Ktieb mid-dixxipli ta’ E7ekjel, din tista’ tinqasam b’mod sempli3i. Il-Profeta jirrakkonta l-2rajja tas-sej1a tieg1u (1, 1 – 3, 21); ikompli b’sensiela ta’ orakli li j1abbru l-2udizzju fuq il-Belt ta’ *erusalem (3, 22- 24, 27); is-sensiela tal-kastigi fuq il-2nus (25 – 32) u l-kitba li tixhed g1at-tama tat-ti2did tal-poplu l-mag17ul (33 – 37). Il-Ktieb imbag1ad

jag1laq b’1arsa lejn il-futur: ir-reb1a tal-poplu quddiem l-g1edewwa tieg1u (38-39) u d-dehra tal-muntanja li fuqha kellha tinbena *erusalemm il-2dida, il-belt tal-poplu m2edded.

Meta wie1ed iqalleb bir-reqqa dawn il-pa2ni, jinduna malajr li E7ekjel kien qassis u, minkejja li 1adem 6-e7ilju 5l-Babilonja, huwa 7amm il-mentalità sa3erdotali tieg1u, mentalità imlaqqma 5l-litur2iji, il-kult u l-pre3etti marbuta mat-Tempju ta’ *erusalemm…sakemm Alla da1al b’qawwa 5l-1ajja tieg1u: messu bl-esperjenza tal-Glorja Tieg1u, u minn qassis g1amlu wkoll profeta; u mexxih matul il-2rajjiet tal-waqg1a ta’ *erusalemm biex, minn predikatur ta’ kundanna, biddlu radikalment f ’1abbâr tat-tama.

Il-kitba tieg1u hija 2ojjell u 2abra ta’ karatteristi3i letterarji di9erenti: insibu numru kbir ta’ vi7jonijiet 2ejjin minn Alla u espressjonijiet 3ari li juru li E7ekjel kien imnebba1 kontinwament minn Alla biex jitkellem, jiskot, ig1addi messa22i b’azzjonijiet simboli3i; kitba kkulurita u simbolika ta’ stil apokalittiku (kitba li b1ala nsibu 5l-Ktieb ta’ Danjel u 6-Apokalissi ta’ San *wann) biex juri lill-poplu l-rivelazzjonijiet ta’ Alla; il-vi7jonijiet allegori3i, li fosthom dik ta’ l-g1adam mejjet li jer2a’ jie1u l-1ajja hija l-aktar wa1da klassika (ara: 37, 1-14).

X’qal Eżekjel

Meta nqallbu l-pa2ni tal-Profeta E7ekejl

G!ar-ri"essjoni:E!ekjel 2, 1-10

E!ekjel 16, 8-34E!ekjel 18, 4-20E!ekjel 37, 1-14

Itlob b’dawn is-siltiet: E!ekjel 18, 5-9

E!ekjel 36, 24-28

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 39

nindunaw kemm tassew jitlaqqam 5l-moviment profetiku kollu, spe3jalment 5l-moviment tal-profeti l-kbar b1alma kienu I7aija u *eremija. Kliemu huma sej1a kontinwa biex il-poplu ikun tassew il-poplu l-mag17ul 5l-g1ajxien kontinwu tal-Patt u tal-Li2i. B1all-profeti jikkundanna l-adulterju ta’ l-infedeltà lejn il-Patt u j2ib quddiem g1ajnejn il-poplu t-theddida tal-kastig.

Hija interessanti 1afna l-esperjenza profonda li E7ekjel g1andu ta’ Alla: il-glorja ta’ Alla tid1ol b’ qawwa tremenda 5l-1ajja tieg1u (1, 28; 3, 23; 8, 4; 43, 2). Din l-esperjenza tixbah 1afna dik li nsibu 5l-Ktieb tal-Profeta I7aija (6, 3). Hu g1alhekk li nistg1u ng1idu li E7ekejel i1ares lejn Alla 6-g1oli tal-kobor tieg1u, Alla huwa fuq kollox u fuq kul1add u dak kollu li jo1ro2 minn fommu jse11. Alla hu ‘Qaddis”, qaddis huwa Ismu glorju7…Isem li ji2i m7ebla1 bl-infedeltà tal-poplu!

Hija l-infedeltà tal-poplu li tant tkidd lill-Profeta E7ekjel: u hu proprju g1alhekk li huwa jikkundanna b’qawwa l-idolatrija tal-poplu (14, 1-8), idolatrija li tmiss anke l-qdusija stess tat-Tempju ta’ *erusalemm, idolatrija li ti2i espressa bil-formularji ta’ l-istqarrija tal-1tijiet li kienu jintu7aw 5t-Tempju (18, 5-9; 22, 3-12.23-30). Huwa l-adulterju ta’ dik li Alla 1abb sa minn twelidha! (16, 8-34). E7ekjel jikkundanna l-infedeltà, il-profanazzjoni tat-Tempju, l-ebusija tar-ras tal-poplu u ta’ l-ingratitudni tag1hom lejn Alla l-1aj.

Hu lejn dan il-poplu E7ekjel iwassal il-qawwa tremenda tal-Kelma ta’ Alla, hu li 2ie mag17ul b1ala l-“g1assies ta’ I7rael”. I1abbar il-kastig lil min hu in5dil,

u minkejja dak li kien jing1ad f ’I7rael, “min jidneb imut hu…la missieru u lanqas ibnu”: kul1add huwa responsabbli ta’ l-a2ir tieg1u quddiem Alla (ara: 18, 4-20). U l-profeta g1andu wkoll ir-responsabilità kbira li jxandar din il-kelma…Alla jitlob kont ta’ dak li l-profeta ma jwiddibx u b’konsegwenza jintilef (3, 18). B’hekk jag1ti tag1lima kif tmiss il-li2i lill-e7iljati li kienu ja1sbu li qed jiskuntaw il-kastig tal-1a7en ta’ missirijiethom!

L-isba1 kelma ta’ E7ekjel hija l-kelma tieg1u li tnissel tama 2dida: isejja1 g1all-konver7joni iva, konver7joni li kellha twassal g1al qawmien 2did tal-poplu. Qawmien imma li kellu jkun biss frott l-im1abba u l-fedeltà ta’ Alla lejn il-poplu l-ma1bub tieg1u (37, 1-14). U jekk il-qawmien 2did kellu jkun 2ej minn Alla, allura kellu jkun frott il-qawwa ta’ l-ispirtu tieg1u, spirtu li jag1ti qalb 2dida u ru1 2dida lill-poplu l-mag17ul. Poplu m2edded li jkun jist1oqqlu jid1ol f ’ *erusalemm il-2dida, 5t-Tempju l-2did, postijiet li jo1loq Alla biex il-poplu jqimu 5l-verità u s-sin3erità.

U f ’dan il-futur li jg1addi minn mo11 il-profeta, g1andna 1jiel ta7-7minijiet tal-Messija, 7mien ir-Rag1aj veru u David il-2did (34, 213), i7-7mien il-2did li 5h il-poplu kellu jqim lill-Missier “6-ispirtu u l-verità! (*wanni 10, 11).

G$al aktar tag$rif: SCHEMBRI G., Kors

*did fuq il-Bibbja, Tag1rif dwar il-Kotba Mqaddsa, Ed. Tau 2003, 74-75;

SPITERI D., Il-Ktieb tal-Profeta G1amos, En3iklopedija Biblika, Media Centre 2003, 219-223.

Punti g1ad-diskussjoni:

1.  Kif 1adem Alla 5l-1ajja ta’ E7ekjel?2.  Il-profeta: 1abbar ta’ kundanna jew tama?3.  Tg1idlek xi 1a2a l-insistenza ta’ E7ekjel fuq ir-responabilita’ personali quddiem Alla?4.  Kemm kien realistiku l-Profeta li 5l-futur lema1 poplu im2edded mill-ispirtu t’Alla?

40 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

IL-KTIEB TAL-PROFETA IŻAIJAOrakli Messjaniċi

Meta naqbdu f ’idejna l-Ktieb tal-Profeta E7ekjel nindunaw li huwa l-itwal Ktieb ta’ l-Iskrittura li 5h hemm diversi 2abriet ta’ tliet awturi ewlenin li g1exu 5 tliet 7minijiet di9erenti, kollha ta1t l-isem tal-Profeta I7aija li g1ex 5 7mien storiku pre3i7. Tieg1u huma l-kapitli 1-12; 13-23 u 28 – 33. Bin Sirak (48, 24-25) jitkellem minn awtur wie1ed, imma meta nie1du l-Ktieb f ’idejna, 5l-kapitlu 40, nindunaw li mill-perijodu storiku tat-VIII seklu, f ’daqqa wa1da nsibu ru1na 5s-VI seklu, il-perjodu ta’ l-e7ilju, fejn l-awtur jitkellem minn =iru, is-sultan tal-Persjani li jibg1at lura lill-e7iljati 6-Art Imqaddsa. Il-kapitli 24-27 jissej1u ‘L-Apokalissi ta’ I7aija’ jidher ukoll li huma ta’ awtur ie1or, kif ukoll il-kapitli 34-39.

Meta wie1ed ji8a1 dan il-ktieb irid i7omm dan kollu quddiem g1ajnejh. F’idejna g1andna komposizzjoni ta’ Ktieb: b’kapitli li kienu 1ar2u mill-pinna stess ta’ I7aija u li 5hom insibu anke bosta partijiet awtobijogra53i, u kapitli o1ra li nkitbu mid-dixxipli tieg1u 5 7mien li 2ie wara. L-orakli profeti3i huma mi2bura skond skema li

nsibu kemm f ’*eremija kif ukoll f ’E7ekjel g1alix insibu orakli profeti3i ta’ 2udizzju fuq O7rael, orakli profeti3i li j1abbru d-disgrazzji fuq il-2nus u anke orakli profeti3i ta’ tama u 5dwa mog1tija lill-poplu l-mag17ul.

Min kien Iżaija?

I7aija 2ie msejja1 minn Alla meta kien g1adu 7ag17ug1. Kienet is-sena 740 qabel Kristu u l-profeta 1adem g1al erbg1in sena s1a1 5 7mien is-slaten *1u77ija, A1a7 u Be7ekija, slaten ta’ *uda (1, 1). Fi 7mien G1u77ija, I7aija seta’ jara l-prosperità tikber g1al 8it u l-faqar u l-mi7erja g1al 1afna mill-poplu. U quddiem din ir-realtà ma setax jibqa’ sieket.

Fi 7mien A1a7, I7aija jid1ol anke 5l-kamp politiku : quddiem it-theddida ta’ l-Assirja, A1a7, Sultan ta’ *uda, jippreferi jbaxxi rasu lejn din il-qawwa, qawwa li 5s-sena 722 teqred is-Saltna ta’ I7rael. Fis-sena 716 Be7ekija jsir sultan u juri m2iba favur l-E2ittu: I7aija je1odha kontrih u jsejja1 lill-poplu biex ikun 5dil lejn Alla aktar milli jin2arr mill-opportuni7mu politiku. Fil-qawwa Assira huwa ra daqqa il-bastun tal-korla ta’ Alla u, f ’mumenti o1ra, g1adu arroganti li ma setax ma jibqa’ bla kastig. Fis-sena 701, il-2rajja ta’ l-armata

Nru.61

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 41

ta’ Sennakerib li tiritira milli tassedja lil *erusalemm t1abbret mill-profeta.

Minkejja li spiss il-profeta 2ie mg1oddi bi7-7mien u l-kbarat ma semg1ux minnu, huwa baqa’ 5dil lejn is-sej1a li Alla kien g1amillu (6,1, 13). Il-karattersiti3i fondamentali tal-profeta baqg1u jispikkaw f ’kitbietu u 5t-ti<ira tieg1u: awtorità, nobiltà, 5di f ’Alla u kompassjoni kbira g1all-poplu tieg1u.

Meta wie1ed i7omm quddiem g1ajnejh il-kapitli li huma proprji tal-Profeta I7aija jinduna li huwa dejjem jitkellem f ’sitwazzjonijiet stori3i pre3i7i u g1al ka7ijiet spe3i53i. Fihom huwa 1ass li kellu jwassal id-dawl divin u l-messa22 ta’ Dak li kien sejja1lu. G1al I7aija Alla huwa ‘il-Qaddis”. Huwa ‘Qaddis ta’ I7rael”, ji2i5eri Alla, iva, imma Alla marbut b’mod intimu mal-poplu tieg1u. Huwa Alla l-Qaddis li ma jittollerax dak li mhux qaddis 5l-poplu tieg1u, kemm fuq pjan reli2ju7, l-idolatrija, kif ukoll fuq pjan politiku, l-opportuni7mu, il-5du3ja 6-armi u 5l-vjolenza.

Dan Alla l-Qaddis ja1dem 6-istorja u jitlob l-kollaborazzjoni tal-bniedem: din hija l-5di u l-5du3ja li spiss jitkellem minna

I7aija, 5di u 5du3ja s1iha f ’Alla, 5di u 5du3ja li jitrawmu bil-kalma u 6-umiltà. Alla l-Qaddis ja1dem 6-istorja: b’mod partikulari 6-istorja tal-poplu l-mag17ul, permezz tad-dar ta’ David. Minn din id-dar g1ad irid jo1ro2 is-sultan ideali, il-Messija imwieg1ed. Hija dar li hija mwaqqfa 5l-Belt il-Qaddisa, *erusalemm, il-qalb tal-poplu u 3-3entru tad-dinja fejn g1ad jitilg1u l-2nus kollha (2, 1-6).

Fil-fatt, David u *erusalemm huma 7ew2 temi ewlenin li jit1addet fuqhom il-Profeta I7aija. Huma temi li d-dixxipli tieg1u 7ammew 1ajjin skond i3-3irkostanzi stori3i 2odda li kellhom ja9rontaw. Fil-fatt, il-messjani7mu u r-rwol 3entrali u universali ta’ Bersualem jibg1u t-temi ba7i3i tat-Tieni I7aija (kapitli 40-55) u tat-Tielet I7aija (kapitli 56-66).

It-Tieni Iżaija

Kif di2à g1idna, mal-kapitlu 40 s-sitwazzjoni storika hija bil-wisq di9erenti minn dik ta’ l-ewwel: qeg1din 5 7mien l-espansjoni u r-reb1a tal-Persjani fuq il-Babiloni7i. =iru jirba1 u jid1ol f ’Babel 5s-sena 539 qabel Kristu; g1at-Tieni I7aija dan kollu huwa frott ta’ Alla, Sid u Mexxej ta’ l-istorja universali, li f ’ismu l-profeta jitkellem (48, 16). Hu g1alhekk li dan i1abbar il-1elsien u r-ritorn lejn l-Art Imqaddsa wara snin ta’ e7ilju (587-538 qabel Kristu). G1at-Tieni I7aija dan ir-ritorn huwa l-g1axien ta’ esodu 2did, e7odu li huwa frott Alla Feddej u Bellies li jwaqqaf is-saltna universali tieg1u f ’din id-dinja.. Hija saltna li titwaqqaf u tinxtered mill-Belt ta’ *erusalemm, belt li kellha tgawdi minn restawrazzjoni glorju7a.

Hu proprju g1alhekk li dan il-profeta i1abbar li Alla Ballieq uniku u etern, ma kienx abbanduna lill-poplu tieg1u; Hu Alla 5dil u li jibqa’ hekk, minkejja d-dnubiet tal-poplu tieg1u, id-dnubiet li tag1hom il-poplu kien sofra l-kastig. Alla tal-Patt huwa biss Alla veru, Alla Bellies li jmexxi l-istorja tal-bnedmin kollha (40-48). Huwa Alla

42 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

ta’ Abraham, *akobb, *uda u David, Alla tal-weg1diet li ma jonqos qatt g1all-kelma eterna tieg1u. Huwa Alla tal-2ustizzja, Alla tal-1niena u tal-fedeltà, li jifdi u jfarra2 il-poplu tieg1u, Alla li hu ta’ min iroddlu 1ajr, ifa11ru, i5ttxu bil-qalb u jisma’ l-kelma tieg1u.

It-Tieni I7aija jkompli billi juri li l-esperjenza personali tieg1u kellha tkun mera ta’ l-esperjenza tag1hom (49-55): minkejja l-persekuzzjoni, kellhom ji2u mfarr2a u mifdija. Ir-restawrazzjoni ta’ Sijon kellha tikkonsisti f ’relazzjoni 2dida ta’ m1abba bejn Alla u l-poplu tieg1u – *erusalemm mhijiex aktar armla, mhijiex aktar sterili u kellha titbieg1ed mid-dnub qerriedi ta’ l-infedeltà. Mhux biss: il-2nus kollha g1ad iduru lejn Alla, Feddej u Mexxej ta’ l-istorja. G1ad jistag12bu bil-5dwa li Hu jag1ti, imdawlin u mibdulin mill-qaddej veru ta’ Alla, xhud awtentiku tal-5di quddiem id-dinja.

Fil-fatt, huwa proprju f ’dawn il-kapitli fejn insibu l-G1anjiet tal-Qaddej tal-Mulej u d-diversi refernezi g1al dan ‘il-Qaddej’. Min kien dan? G1andna riferiment g1al I7rael 6imkien, g1al I7rael f ’parti mill-poplu, l-istess profeta jew is-sultan persjan =iru?

Jista’ jkun I7rael, li wara l-1elsien mill-E2ittu, 5l-fatt sar qaddej ta’ Alla, qaddej ma1bub li jir3ievi r-rivelazzjonijiet ta’ Alla (41, 8-16). Jista’ jkun I7rael li jisma’ l-kelma tal-profeta , ‘il-fdal’. Il-fdal li kellu jkun b1all-1mira fost il-Lhud u jkollu r-rwol li jkun dawl g1all-2nus (49, 5-6). Il-qaddej imsemmi seta’ kien l-istess Tieni I7aija: minkejja t-tbatija kellu jkun fara1 g1all-poplu tieg1u u, minkejja kull di?kultà, sinjal tal-5di f ’Alla (50, 4-11). Jista’ jkun ukoll =iru, li jwettaq dak li jrid Alla li *erusalemm tinbena mill-2did (44, 26-28).

Dawn l-interpretazzjonijiet jibqg1u dejjem limitati g1ax 1add minnhom li jid1ol 5l-kategorija tal-Qaddej, ma jwettaq 5l-fatt bis-s1i1 ir-rwol universali li fuqu jitkellem il-profeta. Hu proprju g1alhekk li l-awturi tal-*did Testment applikawhom g1all-Mulej *esu’ 5l-misteru tal-mewt sagri5kali

tieg1u (53, 10) u l-qawmien tieg1u (53, 9-12).

It-Tielet Iżaija

I7aija 56-66 jidher li huwa di9erenti minn dak li qrajna qabel u 1afna j7ommu li dawn il-kapitli huma ta’ profeta/awtur ie1or li kien 2ie ispirat minn dak li nkiteb mit-Tieni I7aija. G1alhekk jissejja1 it-Tielet I7aija, anke jekk mhux il-vrus kollha ta’ dawn il-kapitli ji2u attribwiti lill-istess awtur.

Jidher li t-Tielet I7aija 1adem bejn is-snin 537-520 qabel Kristu. Huwa 7mien ir-ritorn ta’ l-ewwel 2rupp ta’ e7iljati, meta tqieg1du l-pedamenti tat-Tempju u 5 7mien il-qassis *o7we’ u >orobabel. Fost il-poplu f ’*erusalemm kien hemm Lhud li ma kinux marru 6-e7ilju: mhux kollha kienu reli2ju7i u ma ridux jag1tu lura l-proprjeta’ li kienu 1adu lil dawk li kienu 2ew lura minn Babel, fosthom numru konsiderevoli ta’ qassisin li bdew isibuha di?3li biex jer2g1u jibdew il-1ajja f ’arthom. Kien hemm ukoll 1afna barranin li 2ew lura mal-Lhud biex ig1inuhom; kien hemm min kien qed jistaqsi x’kellha tkun ir-relazzjoni ta’ dawn mal-Lhud. Jissemmew ukoll il-Lhud li baqg1u jg1ixu barra l-Art Imqaddsa u li dejjem stennewhom ji2u lura.

Minn dawn kollha li jissemmew il-profeta j1abbar il-1tie2a ta’ l-g1aqda 5l-5di. U dan minkejja n-nuqqas ta’ tama li kien qed i22ib id-dewmien 5l-bini ta’ *erusalemm mill-2did u tat-Tempju;

G!ar-ri"essjoni:I!aija 6,1-13

I!aija 26, 1-21I!aija 45, 1-19I!aija 61, 1-11

Itlob b’dawn is-siltiet: I!aija 2, 1-6

I!aija 42, 1-9

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 43

Punti g1ad-diskussjoni:

1.  Il-vokazzjoni ta’ I7aija (6, 1-13): x’ta1seb?2.  Kemm tidher il-fedelta’ ta’ Alla lejn il-poplu f ’dan il-Ktieb?3.  Alla jfarra2 il-poplu tieg1u: veru?4.  Min hu l-Qaddej ta’ Alla f ’I7aija?

l-idolatrija li kienet tidher 5s-sagri533ji umani, il-prostituzzjoni sagra, l-ispiriti7mu, l-u7u kultwali ta’ bhejjem impuri, il-qima ta’ allat foloz; il-mibeg1da li kienet tidher 6-isfruttar tal-proxxmu, bil-2ustizzja korrotta, 5t-tmexxija inkompetenti, 5n-nuqqas ta’ 5du3ja 5l-barranin. F’dan kollu I7aija i1abbar iva, it-tama; imma jitlob li l-poplu jitbieg1ed mid-dnub, ikun 5dil lejn il-Patt u lejn dak li Alla, f ’dak il-mument storiku, kien qed jitlob minnu.

F’dan kollu tispikka l-weg1da sabi1a li jag1mel it-Tielet I7aija: Alla kellu jo1loq art 2dida u smewwiet 2odda (65, 17), kellu jo1loq it-tif1ir 5l-qlub li jduru lejh (57, 19) u *erusalemm 2dida (65,18). U dan Alla seta’ jag1mlu g1ax huwa Ballieq ta’ kollox u ta’ kul1add u li jsejja1 lejH lil kul1add (56, 7; 66, 18) permezz tal-poplu l-mag17ul tieg1u (63, 11-12; 65, 9). B’hekk I7rael issa g1andu wkoll missjoni universali, il-missjoni li juri lid-dinja il-wi33 patern u matern ta’ Alla, ta’ Alla kollu 1niena u

ma1fra, ta’ Alla kollu 2ustizzja li g1ad irid ukoll jag1mel 1aqq mid-dinja (66, 16.24).

Quddiem dan Alla l-bniedem huwa mistieden li jie1u posizzjoni: jew jilqg1u jew jirri@utah. U meta jilqg1u, i2ib ru1u skond il-5di tieg1u.

Mal-Ktieb tas-Salmi, il-Ktieb tal-Profeta I7aija huwa l-aktar Ktieb ikkwotat, direttament jew indirettament, 5l-*did Testment (ara per e7empju: Mt 1, 22-23; I7 6, 10 - Mt 13, 14; Mk 4, 12; I7 29, 13 – Mt 15, 8; Iz 13, 10 – Mt 24, 29 u r-rakkonti tal-passjoni li ji8iehmu a1jar 5d-dawl ta’ l-G1anjiet tal-Qaddej So9erenti ta’ Alla.

G$al aktar tag$rif: SCHEMBRI G., Kors *did fuq il-Bibbja, Tag1rif dwar il-Kotba Mqaddsa, Ed. Tau 2003, 66-68;

SPITERI D., Il-Ktieb tal-Profeta I7aija, En3iklopedija Biblika, Media Centre 2003, 206-210.

44 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

Nru.62

IL-KTIEB TA’ DANJEL

Ir-Rebħa ta’ Alla

Meta naqbdu f ’idejna l-Ktieb ta’ Danjel (isem li j5sser ‘Alla hu l-Im1allef tieg1i’) nindunaw li dan huwa ktieb uniku 6-Antik Testment: 5l-Kanone tal-Kotba Mqaddsa Lhud jitqieg1ed wara dak ta’ Ester u qabel dak ta’ Esdra; il-Bibbja Griega qieg1det lil dan il-ktieb wara E7ekjel, 5s-sensiela tal-Kotba profeti3i. Tajjeb li nkunu nafu wkoll li l-Ktieb ta’ Danjel inkiteb bi33a bl-Aramajk u bil-Lhudi. Fit-traduzzjoni Griega tas-Sebg1in (LXX) insibu xi 7jidiet li mhumiex 5t-test Lhudi: It-Talba ta’ G1a7arij7az u l-G1anja tat-Tliet >g1a7ag1 (3, 24-90), l-Istorja ta’ Susanna (13) u l-istejjer ta’ l-Idolu Bel u tad-Dragun (14). Zjidiet li 2ew a33ettati b1ala ispirati mill-Knisja Nisranija.

Il-Ktieb kif inhu llum jag1tina l-impressjoni li huwa l-opra ta’ awtur li g1ex 5 7mien l-e7ilju tal-Lhud f ’Babilonja. >mien ta’ kri7i u persekuzzjoni. L-istudju wriena li 5l-fatt, il-persekuzzjoni li l-Lhud kienu g1addejjin minnha, hija dik li sofrew ta1t idejn Antijoku Epifani li ried jimponi l-kultura ellenistika fuq il-Lhud 6-Art Imqaddsa bejn is-snin 175-164 qabel Kristu. I7-7mien huwa dak ta’ l-irvell tal-

Makkabin. Il-kitba, imlaqqma 5t-tama ta’ 1elsien u anke 5t-tama 5l-qawmien minn bejn l-imwiet tixhed g1ad-diskussjonijiet duttrinali Lhud proprju ta’ dan i7-7mien li a1na qeg1din nindikaw. Hu g1alhekk li Danjel ma jissemmiex 5l-Ktieb ta’ Bin Sirak b1ala wie1ed mill-profeti, imma jissemma 6-1 Ktieb tal-Makkabin (1 Makk 54 – Dan 9, 27 u 11, 37). Min kiteb dal-Ktieb kellu quddiem g1ajnjeh il-profanazzjoni tat-Tempju tas-sena 167 u l-qtil tal-Lhud li ried jibqg1u 5dili lejn il-Li2i ta’ Mose’, l-irvell tal-Makkabin u anke l-puri5kazzjoni tat-Tempju 5s-sena 164 qabel Kristu. Hemm min jindika is-sena 164 b1ala s-sena li 5ha inkiteb dan il-Ktieb ta’ Danjel. Huwa 3ert li l-awtur kellu quddiemu l-persekuzzjoni ta’ dan i7-7mien u rakkonti o1ra li kienu eqdem u li kienu 2ejjin mit-tradizzjoni 1ajja tal-Lhud li kienu g1exu f ’Babilonja: g1a2inhom 6imkien biex jo1loq din l-opra li biha ried li jag1ti kelma ta’ t1e22i2a u ta’ tama biex il-poplu jibqa’ 5dili u jirre7isti sa1ansitra sal-mewt! U dan g1aliex, 6-a11ar mill-a11ar, huwa Alla stess li jmexxi l-istorja tal-bnedmin; hu jinqeda bl-imperi l-kbar g1all-1sibijiet ta’ mo11u. Imma 6-a11ar ir-reb1a dejjem tkun tieg1u!

Kitba kulurita

L-awtur sagru ta’ dan il-Ktieb ta’ Danjel

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 45

jinqeda b’7ew2 forom letterarji popolari fost il-Lhud biex iwassal il-messa22 tieg1u: ir-rakkont li jinkiteb biex jg1allem u l-letteratura apokalittika.

Bir-rakkonti marbuta ma’ Danjel, l-awtur sagru ried jag1ti tag1lima u e7empju 1aj lill-qarrejja tieg1u li f ’dak il-mument pre3i7 li kien qieg1ed jikteb kienu jin1tie2u kelma ta’ edi<azzjoni u ta’ tama 5t-ti2rib. Quddiem l-is5da ta’ l-elleni7mu pagan, il-qarrejja setg1u jitg1allmu 1afna mill-e7empju ta’ fedeltà ta’ Danjel u s1abu. Il-2rajjiet marbuta ma’ 1ajjithom isiru xempju g1al-Lhud kollha li kienu qed jikkumbattu biex jiddefendu l-identità religju7a u nazzjonali tag1hom.

L-awtur sagru jinqeda wkoll b’dik li tissejja1 letteratura apokalittika (kapitli 7-12). Il-kelma apokalittika t5sser ‘rivelazzjoni’. B’dan il-mod tassew kkulurit ta’ kitba, li mhux dejjem fa3li tinterpretah, l-awtur sagru jinqeda b’vi7jonijiet, 1olm, il-5guri ta’ bhejjem, kuluri di9erenti biex jispjega epoka storika pre3i7a, epoka li 5ha i1oss il-b7onn li jg1addi messa22, messa22 divin, messa22 ta’ tama u kura22. Dan l-istil jil1aq l-e7empju klassiku tieg1u 6-Iskrittura 6-a11ar ktieb tal-Bibbja: L-Apokalissi ta’ San *wann.

L-ideat prinċipali tal-Ktieb

L-awtur sagru ta’ dan il-ktieb, ikkonfrontat mill-pagane7mu u l-idolatrija, jinsisti fuq il-monoteji7mu tal-Lhud, il-5di f ’Alla wie1ed li g1aliha wie1ed huwa anke lest biex jag1ti 1ajtu g1aliha. G1all-awtur, il-1lejjaq jridu jag1rfu u jqimu lill-Ballieq tag1hom; is-setg1at politi3i jridu jag1rfu s-sovranita’ ta’ Alla, li minnu ti2i kull tip ta’ setg1a. Alla huwa meqjus b1ala Dak li jmexxi l-istorja, l-uniku Sid tal-bnedmin.

F’dan il-ktieb l-awtur sagru g1alhekk je7alta l-funzjoni tal-Li2i u dak kollu li l-Lhud ig1ixu 5l-kult u 5l-1ajja biex jag1tu qima lil Alla u jibqg1u 5dili lejn il-Patt. Forsi hu proprju g1alhekk li f ’dan il-ktieb insibu wkoll diversi talbiet karatteristi3i tal-*udaji7mu ta’ 7mien l-awtur.

G1all-awtur sagru Alla huwa dak li jmexxi l-istorja skond il-1sieb u l-pjan salvi5ku tieg1u. Minkejja l-Imperi l-Kbar li dejjem 1aduha kontra l-poplu ta’ Alla, l-istorja hija mixja lejn il-2udizzju a11ari u de5nittiv ta’ Alla. Dan ifakkar lill-poplu biex, minkejja kull di?kultà u persekuzzjoni, g1andu jibqa’ 5dil u mag1qud ma’ Alla, ir-rebbie1 a11ari fuq l-istorja tal-bnedmin.

Dan il-2udizzju ta’ Alla g1andu jkun it-tama tal-poplu ta’ Alla 5l-pre7ent. Tama li tixpruna g1al fedeltà dejjem aktar 1ier2a mill-qalb, minkejja kull di?kultà u persekuzzjoni.

Imma din hija wkoll tama li tmur ’il hinn mill-mewt stess: “F’dak i7-7mien

G!ar-ri"essjoni:Danjel 2, 19-45Danjel 11, 40-45

Danjel 12, 1-3Danjel 13, 1-64

Itlob b’dawn is-siltiet: Danjel 3, 24-45Danjel 3, 51-90

46 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

iqum Mikiel, il-prin3ep il-kbir, dak li qieg1ed fuq il-poplu tieg1ek. Imbag1ad ji2i 7mien ta’ g1aw2, li qatt ma jkun deher ie1or b1alu minn mindu 2ens kien 2ens sa dak i7-7mien. Imma jkun 7mien li 5h il-poplu tieg1ek jin1eles, dawk kollha li jkunu nstabu miktuba 5l-ktieb. U 1afna minn dawk li huma rieqda 5t-trab jistenb1u, min g1al 1ajja ta’ dejjem u min g1all-g1ajb u l-istmerrija ta’ dejjem. Il-bnedmin bil-g1aqal ikollhom fuqhom dija b1al dik tas-sema, u dawk li jkunu wasslu lil 1afna 5s-sewwa jkunu jiddu b1all-kwiekeb g1al dejjem ta’ dejjem” (12, 1-3).

U hekk g1all-ewwel darba 6-Antik Testment g1andna l-a9ermazzjoni tal-qawmien individwali minn bejn l-imwiet. Din kienet 5di li kellha tqanqal lill-

Makkabin u ssostni l-5di tal-martri Lhud (2 Makk 7, 9.11.14.23.29).

L-i7vilupp tar-rivelazzjoni wara Danjel tikkonferma din ir-rivelazzjoni ta’ tama. F’din ir-rivelazzjoni jit1ejja t-twemmin 5l-mewt u l-qawmien ta’ *esù minn bejn l-imwiet. U hu proprju hawnhekk li l-Ktieb ta’ Danjel isir il-pont bejn it-teolo2ija tal-profeti ta’ l-Antik Testment u l-messa22 tal- *did Testment.

G$al aktar tag$rif: SCHEMBRI G., Kors *did fuq il-Bibbja, Tag1rif dwar il-Kotba Mqaddsa, Ed. Tau 2003, 117-124;

SPITERI D., Il-Ktieb ta’ Danjel, En3iklopedija Biblika, Media Centre 2003, 224-227.

Punti g1ad-diskussjoni:

1.  Danjel: e7empju ta’ kura22 u fedelta – Veru dan?2.  Kemm tidher il-fedeltà ta’ Alla lejn il-poplu f ’dan il-Ktieb?3.  Letteratura apokalittika: xi t5sser g1alik?4.  X’inhu r-rwol ta’ l-imperi l-kbar li jissemmew f ’dan il-ktieb?

L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0 ! 47

48 ! L-A!" I#$%&&SA ! A'!() - *+,-+ .//0

Vokazzjonijiet Fran#iskani“Ir-Regola u l-Ħajja tal-Patrijiet minuri hi li jħarsu l-Evanġelju Imqaddes”

G"a!i! !ag"!ug", jekk tixtieq aktar informazzjoni jew tixtieq tara iktar mill-qrib kif u fejn ng"ixu a"na l-Fran#iskani,

ikkuntatja lil: P. Joseph Magro OFMPatrijiet Fran#iskani, Triq San Pawl, Rabat RBT 1245, MALTA Tel: 21 459 640

vok@ofm.org.mtwww.ofmvok.org

ejjew u taraw!