Editorjal ta’ Marcello Ghirlando ofm Bil-©riehi tieg˙u ...i-tau.com/wp/wp-content/uploads2/artimq/AI2002_02_Mar_Apr.pdf · ©ustizzja, fil-˙ajja ©dida tal-qdusija. Misteru tremend

Editorjal ta’ Marcello Ghirlando ofm

Bil-©riehi tieg˙uintom fiqtu

Bil-©riehi tieg˙uintom fiqtu

Ir-Randan u l-Áid ja¥tuna l-okkaΩjoni biex nikkontem-plaw il-˙ajja u fuq kollox il-passjoni, il-mewt u l-qawmiental-Mulej ta¥na Ìesù Kristu ¥al ˙ajja. Hija okkaΩjonitajba biex ¥al darb-o˙ra ndawwru l-˙arsa ta¥na fuqÌesù, il-bidu u t-tmiem tal-fidi ta¥na. OkkaΩjoni tajbabiex nikkontemplaw l-eΩempju u t-tbatija ta' Ìesù, tbatija lipermezz ta¥ha ©ejna mifdija, kif i¥anni l-Appostlu Pietrufl-Ewwel Ittra tie¥u (2, 21 - 25). "Bil-©rie˙i tie¥u intomfiqtu!"

Sabi˙ huwa l-innu kristolo©iku li nsibu f'din is-silta:"Kristu bata ¥alikom u ˙allielkom eΩempju biex timxu fuqil-passi tie¥u. Hu li ma kien ¥amel ebda dnub, u ebdaqerq ma nstab f'fommu, meta ¥ajjruh ma we©ibx bit-ta¥jir; meta bata ma heddidx imma ˙alla f'idejn l-Im˙allef ©ust. Óu t¥abba bi dnubietna sa fuq is-salib,biex a˙na mmutu ¥ad-dnubiet u n¥ixu ¥all-©ustizzja.Bil-©rie˙i tie¥u intom fiqtu!"

Il-kontemplazzjoni ta¥na allura ddur fuq il-Mulej, l-Iben ta' Alla ma¥mul bniedem, bniedem b˙alna f'kolloxbarra d-dnub. Huwa l-bniedem, il-qaddej sofferenti ta'Alla li jie˙u fuqu d-dnub kollu ta¥na biex jifdina minnu;huwa l-qaddej sofferenti li je˙lisna minn dubietna biexa˙na, f'ismu u bil-qawwa tie¥u, inkunu nist¥u n¥ixu fil-©ustizzja, fil-˙ajja ©dida tal-qdusija. Misteru tremend u ta'l-¥a©eb. Huwa biss bil-grie˙i tie¥u li a˙na fiqna!Tabil˙aqq, il-Knisja bir-ra©un tadura lil Mulej minn qalbhaf'dan iΩ-Ωmien, "¥aliex bis-salib imqaddes u l-mewttie¥ek, inti fdejtna".

"Bil-grie˙i tie¥u intom fiqtu!"B'dawn il-˙sibijiet nippreΩentawlkom it-tieni ˙ar©a tar-

rivista ¥al din is-sena. B'differenza ¥as-snin l-o˙rahuwa proprju ma' din il-˙ar©a li qe¥din tirçievu s-suppli-ment li no˙or©u kull sena. Peress li ddeçidejna li nip-preΩentaw is-Suppliment bit-tema tal-Via Crucis, dehrilna lijkun tajjeb li jo˙ro© proprju issa f'dan iΩ-Ωmien tar-Randanu ta' l-Áid. Nittamaw li jo¥©obkom.

Sadattant, f'dil-˙ar©a Patri Guido Schembri OFM ikomplibil-kumment tie¥u fuq l-Evangelu ta' San Luqa; ¥andnaartiklu çkejken fuq il-parabbola ta' l-iben il-˙ali kif ukollartiklu fuq is-Sirja BiΩantina u s-Samaritani; ir-rubriki l-o˙rajkomplu b˙as-soltu.

Nawgurawlkom li l-fer˙ ta’ l-Áid jimliekom b’˙ajja©dida frott is-salib u l-qawmien tal-Mulej Ìesù Kristu. Dakil-fer˙ u s-sliem li nefa˙ fuqhom meta wrihom idejh uri©lejh minfuda. “Is-sliem mag˙kom”... kliem mimlija qaw-wa minn fomm l-Irxuxtat mill-mewt li nixtiequ jaslu fil-qlubtal-kotra b’mod speçjali dawk li jg˙ixu fl-Art Imqaddsa.

L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 225

Il-Bibbja f’idejna Editorjal

Editorjal ..................225Via Sagra ................226L-Evan©elju

skond San Luqa 227Skavi ©odda

f’Kafarnahum .......237Is-Samaritani .............239Is-Salmi....................244Litur©ija tal-Kelma...245Missier

mhux mifhum......253Persuna©©i nisa........254

Rivista Biblika li to˙ro© kull xahrejnmill-Kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa

tal-Provinçja Fran©iskana Maltija

Imwaqqfa fl-1955

Computer Setting:Ìwann Abela ofm

Serje ÌdidaVol 23 Nru 128

Marzu - April 2002

Il-Bibbja f’idejna

226 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Il-Bibbja f’idejna Qari u RiflessjoniVIA SAGRA DIFFERENTI.... ISSA BIL-MALTI WKOLL

Il-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa g˙adu kif ippub-blika ktejjeb bil-kulur ta’ 60 pa©na dwar il-Via Sagra.Issa int ukoll tista’ timxi ma’ Ìesù fit-toroq ta’ Ìerusa-lem... mill-agunija fil-Ìetsemani sal-Glorja tal-Qawmienma©enb il-Qabar vojt. Issib rakkont tal-©rajja li bi ftitimma©inazzjoni jipprova jie˙dok lura fiΩ-Ωmien, lejnÌerusalem fis-sena 30wK, biex tkun preΩenti f’dawk il-waqtiet drammatiçi u jg˙inek ittenni talb attwali u spon-tanju. Din hija Via Sagra differenti g˙al kollox, kitba ta’ P.Gwann Abela ofm, li g˙al dawn l-a˙˙ar snin g˙enet˙afna nsara madwar id-dinja jimmeditaw dawn il-©rajjiet (inkitbet bl-ingliΩ u kienet disponibbli fuq l-Internetsa’ mill-1997). Il-ktejjeb jinsab g˙all-bejg˙ bil-Malti jewbl-IngliΩ.

AKKWISTA DAN IL-KTEJJEB U DUQ IL-BENNATAL-MIXJA MAL-MULEJ FIT-TRIQ TAS-SALIB

Il-bidu tal-ministerufil-Galilija (4,14-15)

Luqa jg˙id li Ìesù telaqmil-Lhudija u mar fil-Galilija"bil-qawwa ta' l-Ispirtu", il-qawwa tawmatur©ika libiha wettaq il-mirakli lijkunu rrakkontati 'il qud-diem.

Luqa j˙alli barra l-infor-mazzjoni li jag˙tina SanMark (1,14) li Ìesù ˙alla lilLhudija wara l-l-Battista kienmitfug˙ fil-˙abs. Imma jin-nota li l-predikazzjoni ta'Ìesù fis-sinagogi kienetti©bed "it-tif˙ir ta' kul˙add."

Ìesù f'NaΩaret (4,16-30)

Dan l-episodju dwar l-ewwel priedka ta’ Ìesù fis-sinagoga ta’ NaΩaret,irrakkontat "b'im˙abba"(Osty), joffri diffikultà kbirajekk inqabbluh mar-rakkontta' San Mattew (13,53-58) uma' dak ta' San Mark (6,1-6a.). Ir-rakkonti ta' Mattew uLuqa m'humiex l-istess.Kienu ©rajjiet differenti, jew

©rajja wa˙da rrakkontatab'mod divers. L-a˙jaropinjoni tidher li hi dik litg˙id li Luqa jaqbel maΩ-Ωew© Evan©elisti l-o˙ra uj©ib l-istess ©rajja rrakkon-tata aktar fit-tul (hekk iΩom-mu Lebreton, Prat, Dausch,Dorado u o˙rajn).

Il-kwotazzjoni ta' Isaija(vv. 18-19) Luqa j©ibhab'mod liberu mit-traduzzjonigriega tas-Sebg˙in. Kliem il-profeta li jolqot l-imwarrbintas-soçjetà mtenni minnÌesù kien ˙afna g˙all-qalbta' Luqa.

"Is-sena tal-grazzja"(v.19) hu kliem li jfisser iΩ-Ωmien kollu mill-ewwel sat-tieni mi©ja ta’ Ìesù, Ωmien lifih ting˙ata s-salvazzjoni ta'l-erwie˙ permezz ta' Ìesù.

L-omelija li g˙amel Ìesùf'pajjiΩu u li Luqa j©ibha fikliem imqassar ˙alliet il-poplu mistag˙©eb l-iktarg˙ax kienu jafu lil ommu ulil ©uΩeppi li kienu niesfoqra. Luqa jg˙id li n-nieslaqg˙u kliemu, imma jg˙idukoll li hu fehem li huma

riedu li jitwettqu mirakli b˙aldawk li kienu mag˙mulaf'Kafarnahum. Ìesùuriehom l-g˙aliex fosthomma sarux mirakli, g˙ax makienx hemm il-fidi li nstabetf-artijiet fejn jg˙ammru l-pagani; hawn Ìesù jikkwota3 Slaten 17,9ss. u 4 Slaten5,9ss. fejn hemm rakkontatil-mirakli li g˙amlu Elija uEliΩew fost il-pagani.

L-a˙˙ar kliem ta' Ìesù˙oloq korla kontrih fil-poplutant li ©ie me˙ud fuq preçi-pizzju fit-tarf tal-belt biexjitfg˙uh minn hemm g˙alisfel; imma hu g˙adda minnnofshom u baqa' sejjer.

L-ewwel mirakli f'Kafarnahum (4,31-44)

L-ewwel miraklu f'din il-belt kien fis-sinagoga fejnÌesù wera l-qawwa tieg˙ufuq ix-xjaten meta ˙are© ix-xitan minn wie˙ed ra©el. Ix-xitan sejja˙ lil Ìesù "Qaddista' Alla", ji©ifieri "Messija".

It-tieni miraklu se˙˙ fuqomm il-mara ta' Xmun likellha deni qawwi; it-tobbaGriegi kienu jifirdu d-denibejn deni baxx u deni g˙oli,jew qawwi. Dan il-miraklujuri l-qawwa ta' Ìesù fuq il-mard u li Luqa kien tabib.

Wara, Luqa j©ib sensielata' mirakli o˙ra fuq niesmorda u ma˙kumin mix-xitan li fuqhom hu kieniqieg˙ed idejh. It-tqieg˙id ta'l-idejn ifisser il-qawwa li kie-net to˙ro© minn Ìesù. It-titlu "Bin Alla" mog˙ti mix-xjaten hawn ifisser"Messija" b˙at-titlu l-ie˙or"Qaddis ta' Alla". Ix-xjaten

Kitba ta’ Guido Schembri ofm

L-Evan©elju skond San Luqa





kienu jag˙tu titli ta' tif˙ir lilÌesù mhux biex ifa˙˙ruhimma biex iqanqlu l-mibeg˙da tal-g˙edewwatieg˙u lejh; g˙alhekk hukien jheddidom u maj˙allihomx jitkellmu.

Wara dan il-jum ta'mirakli Ìesù kien mitlub lijibqa' f'Kafarnahum immatelaq minn hemm biex ixan-dar l-a˙bar it-tajba tas-Saltna fis-sinagogi tal-Lhudija; hawn il-kelma"Lhudija" hi l-isem ©enerikuli jfisser il-Palestina kollha;g˙alhekk il-Vulgata hawntaqra "fis-sinagogi tal-Galilija".

Is-sajda mirakuluΩa(5,1,11)

Hu dubjuΩ jekk din is-sajda mirakuluΩa kinitx dik li

tat l-ewwel okkaΩjoni g˙as-sej˙a ta' Pietru u dixxiplio˙ra; sej˙a msemmijaf'Marku (1,16-20) u f'Mattew(4,18-22); ara wkoll Ìwanni1,35. Il-kummentaturi majaqblux bejniethom. Hu Ωgurli f'din l-okkaΩjoni Ìesù bas-sar lil Pietru li se jkun"sajjied tan-nies".

Luqa jirrakkonta li metal-folla bdiet tross fuqu fix-xatt tal-g˙adira ta' Tiberija,Ìesù ra Ωew© dg˙ajjesqeg˙din max-xatt u s-sajjie-da li kienu fuqhom kienuqed ja˙slu x-xbiek. Ìesùtela' fuq wa˙da minnhom utalab lil Pietru biex jaqla' 'lbarra ˙alli jg˙allem lill-follaminn fuqha.

Meta temm it-tag˙lim,Ìesù qal lil Pietru jaqdef fil-fond u jkala x-xbiek. Pietrug˙arraf lil Ìesù li kienu

g˙addew lejl s˙i˙ jistag˙dubla ma qabdu xejn, immaqallu wkoll li se jobdi kliemu.G˙al kliem Ìesù nqabdetkotra hekk kbira ta' ˙ut liPietru u s-sajjieda li kienumieg˙u fuq id-dg˙ajsa kel-lhom isejj˙u lil dawk tad-dg˙ajsa l-o˙ra biexjg˙inuhom. Il-kotra ta' ˙utkienet hekk kbira li d-dg˙ajjes kienu se jeg˙rqu.U dawk kollha li kienu ma'Pietru, fosthom ulied Ûebe-dew, stag˙©bu.

Pietru nxte˙et f'ri©lejnÌesù u, kollu biΩa', qallu:"Tbieg˙ed minni, Mulej,g˙ax jiena ra©el midneb".Issa Ìesù bassar lil Pietru:"TibΩax; minn issa 'l qud-diem tkun taqbad in-nies."

Il-©rajja tag˙laq u tg˙id li"telqu kollox u marruwarajh". Dawk li telqu kolloxkienu Ωgur Pietru, Ìwanni uÌakbu li jissemmew hawn.

Fejqan ta' wie˙edlebbruΩ (5,12-16)

Dan il-fejqan Mattewiqieg˙du wara d-diskors ta'l-g˙olja min˙abba li jimxi bl-ordni lo©iku ta' kif se˙˙u l-©rajjiet. Luqa, b˙al Marku,iqieg˙ed il-©rajja fil-bidu tal-ministeru ta' Ìesù u,g˙alkemm ma jg˙idx fejnse˙˙et, jidher li l-miraklu sarbarra xi belt jew ra˙al.Jidher ukoll li l-lebbruΩ kien©à sama’ bil-qawwamirakuluΩa ta' Ìesù.

It-tliet Sinottiçi jinnutaw liÌesù mess il-lebbruΩ; tmisslebbruΩ kont ti©i mni©©eslegalment, imma Ìesù kienfuq il-li©i. G˙andna ninnu-taw ukoll li meta Ìesù kienikun se jag˙mel xi miraklukien irid il-fidi u jmiss lil minji©i mirakulat.

Ìesù ordna lill-imfejjaqbiex ma jg˙id lil ˙add (l-



imsejja˙ "sigriet messja-niku") u li juri ru˙u lill-qassisu jag˙mel offerta g˙all-fej-qan: dan kien mitlub mil-Levitiku (14,1-32) biexjing˙ata ç-çertifikat tal-fej-qan.

L-effett tal-miraklu kien li˙afna kienu jmorru biexjisimg˙u lil Ìesù u jitfejqu;iΩda hu kien imur f'xi mkienimwarrab biex jitlob.

Fejqan ta' wie˙edmiflu© (5,17-26)

Ta' tabib li kien, Luqa jin-nota li Ìesù kien i˙oss lig˙andu jfejjaq mill-mard.Din is-silta tirrakkonta l-fej-qan ta' miflu© li kien me˙udfuq mitra˙ biex jitfejjaq. Billima setg˙ux ida˙˙luh fil-kamra fejn kien Ìesù,qalg˙u biçça mis-saqaf uda˙˙luh minnha; is-soqfatad-djar foqra kienu jkunutaz-zkuk tas-si©ar miksijinbit-tajn im˙allat mal-weraqli kienu jservu b˙ala xorok uji©u msewwija qabel l-ewwel xita tal-˙arifa.

Meta Ìesù ra l-fidi ta'dawk in-nies qal lill-miflu©"Dnubietek ma˙fura". Fil-post, li Luqa ma jg˙idxliema kien, kien hemm xiFariΩej u g˙orrief tal-li©i limarru hemm mill-Galilija ul-Lhudija. Dawn qalu li Ìesùkien qed jidg˙i g˙ax Allabiss jista' ja˙fer id-dnubiet.Ìesù, biex jurihom il-qawwa tieg˙u ta' Alla likien, qal lill-miflu©: "Qum,qieg˙ed ng˙idlek, aqbadfriexek u mur lejn darek".Dak hekk g˙amel u kul˙addbaqa' mistag˙©eb umbeΩΩa’ u jfa˙˙ar lil Alla.

Is-sej˙a ta' Levi (5,27-32)

Wara l-miraklu tal-miflu©, Ìesù ˙are© minn

fejn kien u ˙ares lejnwie˙ed jismu Levi li kienpubblikan ji©bor it-taxxi,g˙alhekk meqjus b˙alamidneb. Dan kien Mattewimma Mark u Luqa jitkellmufuqu bl-isem inqas mag˙rufminn-nies, dak ta’ Levi,min˙abba l-fama ˙aΩina likellu b˙ala pubblikan.

Ìesù sejja˙ g˙al warajhlil Levi u dan laqa' s-sej˙amill-ewwel b'fer˙ kbir, fer˙ liwrieh fil-festa kbira lig˙amel. G˙all-ikla stieden lilÌesù u kotra kbira ta' pub-blikani u nies, fosthom xiFariΩej u s˙abhom. Dawnta' l-a˙˙ar skandaliΩΩawru˙hom jaraw lil Ìesù jiekol

ma' nies mag˙duda mal-midinbin u gemgmu mad-diixxipli. Imma Ìesùqalilhom li l-missjoni tieg˙ukienet dik ta' tabib ta' l-erwie˙ u li jsejja˙ u jfejjaq il-midinbin.

Is-sawm (5,33-39)

Luqa jda˙˙al il-kwistjonidwar is-sawm permezz ta'mistoqsija mag˙mula lilÌesù: g˙aliex id-dixxipli ta'Ìwanni u tal-FariΩej isumuu jitolbu u tieg˙u jieklu ujixorbu? Hawn Ìesù wera lil-mi©ja tieg˙u fid-dinja kie-net dik ta' Messija,mxebb˙a mill-profeti ma'ikla ta' fer˙ li fiha, b˙ala l-

G˙arus ta' l-ikla, ma riedxjitlob sawm mid-dixxiplisakemm idum mag˙hom.

Il-parabboli ta' l-inbid©did f'dami©©ani qodma utar-roqg˙a bi drapp ©didf'libsa qadima jfissru li r-reli©jon ©dida nisranijam'g˙andhiex tit˙allat ma' l-g˙anqbut tal-©udajiΩmu.Hawn Ìesù ried jg˙allem lir-reli©jon nisranija tinbenafuq l-ispiritwalità interna umhux il-legaliΩmu estern

Il-qtug˙ taΩ-Ωbul mid-dixxipli fis-Sibt (6,1-5)

Il-kapitlu 6 jkompli d-disputi mal-FariΩej b'Ωew©

disputi dwar l-osservanzatas-Sibt. Imbag˙ad fil-vers12 tibda taqsima ©didadwar diversi su©©etti. Darba,kien is-Sibt, id-dixxipli ta'Ìesù kienu g˙addejjin minng˙alqa u qatg˙u iΩ-Ωbul,farrkuh u kiluh. Rawhom il-FariΩej u gemgmu g˙ax kienis-Sibt. Imma Ìesù qalilhomli hu, Bin il-bniedem, huwasid is-Sibt. U fakkarhomf'meta David u dawk li kienumieg˙u kielu mill-˙obΩimbierek li l-qassisin bisssetg˙u jieklu. Dan l-epi-sodju jg˙allem li Ìesùg˙andu s-setg˙a li jinter-preta l-li©i ta' Alla, ˙a©a liebda bniedem ma kienjag˙mel.




Fejqan ta' ra©elb'idu niexfa (6,6-11)

F'Sibt ie˙or Ìesù kienqieg˙ed jg˙allem fis-Sinagoga fejn kien hemmra©el b'idu l-leminija niexfa.Kien hemm ukoll il-FariΩejg˙ajnejhom fuq Ìesù biexjaraw jekk ifejjaqx ir-ra©elfil-jum tal-mistrie˙ biex hekkisibu fuqiex jixluh. Ìesùg˙araf ˙sibijiethom. L-ewwel qal lir-ra©el jo˙ro©fin-nofs, imbag˙ad staqsalill-FariΩej jekk jiswiextag˙mel il-©id u ssalva ˙ajjanhar ta' Sibt, jew li tag˙melid-deni u teqred ˙ajja fil-jumtal-mistrie˙. G˙ax jekk matag˙milx il-©id li tista'tag˙mel lil min hu fil-bΩonntkun qed tag˙millu d-deni.Imbag˙ad qal lir-ra©el bieximidd idu, u kif middha sari-tlu qawwija u s˙i˙a.

Il-FariΩej, minflok li fer˙u

bil-©id li sar, xeg˙lu bil-korlau bdew ja˙sbu x'se jag˙mlub'Ìesù.

L-g˙aΩlatat-Tnax (6,12-19)

Ta' min jinnota li, qabelma g˙aΩel it-Tnax, Ìesùg˙adda l-lejl jitlob. Dan id-dettal i©ibu Luqa biss.

Il-kelma "appostlu"©ejja mill-grieg apostolos,"mibg˙ut", b˙al ambaxxa-tur, wie˙ed mibg˙ut b'mis-sjoni speçjali mill-img˙allemjew sid tieg˙u. Id-differenzabejn dixxiplu u appostlu hi lil-appostlu g˙andu setg˙a lijfisser awtentikament it-tag˙lim ta' l-Img˙allem,waqt li d-dixxiplu jista' bissjirripeti l-istess tag˙lim.

Il-vrus 16-19 iservub˙ala da˙la g˙ad-diskorsdwar il-beatitudni diskorsimsejja˙ tal-G˙olja li Luqa

j©ibu f'wita qalb l-g˙oljietb'folol kbar ta' nies li marrumill-Palestina kollha u l-Feniçja biex jisimg˙uh u jfie-qu mill-mard tag˙hom. Il-kotra kienet tfittex li tmissug˙ax minnu kienet to˙ro©"qawwa li tfejjaq".

Il-beatitudniu s-sa˙ta (6,20-26)

Din is-silta tinqasam fitnejn: il-vrus. 20-23 i©ibu l-beatutudnijiet tas-Saltna,waqt li l-vrus 24-26 jitkellmufuq dawk li jafdaw fil-©idtad-dinja u g˙alhekk humanies ta' min jit˙assarhom.

Mattew i©ib 8 beatitud-nijiet fid-diskors tal-G˙olja(Mt 5,1-12) x˙in Luqa j©ib 4biss. Ma' l-4 beatitudnijietLuqa jΩid 4 sa˙tiet.

Il-henjin, jew imberkin,tas-Saltna huma l-foqra, lig˙alissa huma bil-©u˙, liqed jibku u li huma pper-segwitati.

Il-foqra huma l-"anawim"awim li minnhomjitkellem it-Testment il-Qadim, ji©ifieri dawk li jintel-qu fil-˙niena ta' Alla fin-nuqqasijiet tal-˙ajja;g˙alhekk huma wkoll il-foqra fl-ispirtu li minnhomjitkellem Mattew fid-diskorstal-G˙olja u Marija fil-Magnificat.

B'dawk li jibku u humaippersegwitati Ìesù aktarxfehem mhux biss l-Appostliimma l-Insara ta' kull Ωmienimxerrdin mad-dinja li kienusejrin ibatu kull xorta ta'mo˙qrija min˙abba twem-minhom. Dawn kollha jsibul-hena bi ˙las, dik l-hena liqeg˙din i©arrbu l-profetiwara t-tbatijiet kbar lig˙addew minnhom.

Il-vrus 24ss. jitkellmudwar dawk li issa qeghdinigawdu ©id, fer˙ u tif˙ir,


Il-Bibbja f’idejna Il-Bibbja f’idejna

qag˙da li façli tnissi lil Alla,u g˙alhekk huma nies ta'min jit˙assarhom. Dawnmhumiex l-imberkin tas-Saltna.

L-im˙abba tal-g˙edewwa (6,27-36)

F'din is-silta Luqa maj©ibx lil Ìesù juΩa l-kliem"pubblikani" u "pagani" kifhemm f'Mattew, imma"midinbin"; dan juri li Luqaqed jikteb lill-Insara ta' niselpagan. Ìesù jaghfas fuq l-im˙abba tal-g˙edewwab'mod li te˙tie© riedaerojka. Il-vers 31 i©ib dik litissejja˙ "ir-regola tad-deheb": "Kif tridu li l-bned-min jag˙mlu lilkom, hekkukoll ag˙mlu intom lilhom."

F'Mattew Ìesù jitlob linkunu "perfetti" kif huMissierna fis-smewwiet;f'Luqa l-kliem "kunu perfetti"jinbidlu fi "˙ennu, b˙almahu ˙anin Missierkom."

Il-©udizzju kontrail-proxxmu (6,37-42)

Hawn Ìesù jitkellem fuqil-kritika li ssir kontra l-proxxmu; kritika ˙aΩina litag˙mel ukoll deni lil minjag˙milha g˙ax kif ng˙idubil-Malti: "min jitkaΩa jaqa'fil-kaΩa". Il-parabbola ta'g˙ama jmexxi g˙ama"(v.39) tidher diretta kontra l-FariΩej li kienu g˙omja g˙axg˙allmu ˙wejje© li humastess ma kinux jag˙mlu.Kienu jafu jikkritikaw ujaraw tibna f'g˙ajnejn˙addie˙or imma ma kinuxjaraw it-travu f'g˙ajnejhom.

Is-si©ra ting˙arafmill-frott (6,43-45)

Bil-kritika ma tag˙mel l-ebda ©id lill-proxxmu; jekk

trid tag˙millu l-©id ag˙tih l-eΩempju tajjeb. Il-Nisranitassew hu dak li jag˙melfrott: g˙emil tajjeb. G˙emilujing˙araf u ji©bed lill-proxx-mu g˙as-sewwa. L-istess˙a©a tg˙allem il-parabbolatat-teΩor tal-qalb, g˙ax mill-abbundanza tal-qalb jitkel-lem il-fomm.

Id-dar mibnija fuq sisientajba jew ˙Ωiena (6,46-49)

In-Nisrani tajjeb g˙andujag˙mel dak li g˙allemÌesù. Jekk jag˙mel hekkikun qed jibni fuq is-sodb˙al wie˙ed li bena dar fuqil-blat li baqg˙et qawwija us˙i˙a minkejja t-tempesti li

fittxew jheΩΩuha. Imma minma jismax minn kliem Ìesùikun b˙al dak li bena blasisien u daru ©©arrfet.Minflok li tikkritika lil˙addie˙or, ag˙ti l-eΩempjutajjeb Ibni fuq s-sod u dak litag˙mel jibqa’

Fejqan ta’ qaddejta’ çenturjun (7,1-10)

Il-predikazzjoni lill-paga-ni bdiet wara r-resurrezzjoniu fi Ωmien San Pawl fuq it-tag˙lim u l-eΩempju ta’Ìesù; imma Ìesù stess qattma ppriedka lill-pagani.Wie˙ed çenturjun li kienf’Kafarnahum sama’ bil-qawwa mirakuluΩa ta’ Ìesù

u, meta l-qaddej tieg˙u likien i˙obb kien qieg˙edimut, bag˙at jitolbu darb-tejn biex ifejqu.

Fil-Palestina l-og˙la rankmilitari kien dak ta’ çenturjunli kien ikollu ta˙tu madwar il-mitt suldat. Dan iç-çenturjunkien ra©el tajjeb, tant li benas-sinagoga tal-Lhud, u l-fiditieg˙u kienet kbira g˙axstenna li Ìesù jfejjaq lill-qad-dej mill-bog˙od. B’delika-tezza ma talabx li Ìesù jmurpersonalment ©o darumin˙abba l-li©i lhudija ta’ l-indafa legali: meta Lhudijid˙ol g˙and pagan kien ikunmni©©es.

Mattew (8,5-13) iqassarir-rakkont u ma jg˙idx li ç-çenturjun bag˙at Ωew©delegazzjonijiet minfoku.

Ìesù jqajjem mill-mewtlil bin l-armla

ta’ Najn (7,11-17)

Dan il-miraklu j©ibu Luqabiss. Najn tinsab xi 5 mililejn nofsinhar u l-lvant ta’NaΩaret. F’dan ir-ra˙al kienhemm mara armla li kellhatifel wie˙ed u mitilha. Hu udie˙el fir-ra˙al (Luqa mdorrijsejja˙ l-ir˙ula "bliet") Ìesùlema˙ il-funeral ta’ dan iΩ-Ωag˙Ωug˙, resaq lejn it-tebut, messu u qajjem it-tifel. IΩ-Ωag˙Ωug˙ qam bil-



qieg˙da u beda jitkellem.Fost l-g˙a©eb tan-nies,Ìesù radd it-tifel lil ommu ul-©rajja inxterrdet mal-Lhudija u l-in˙awi kollha.

Il-miraklu jixba˙ lill-mirakli ta’ Elija u EliΩew ((1Slat 17,23; 2 Slat 4,36) ujidher li Luqa kellu quddiemg˙ajnejh dawn il-miraklital-profeti mill-kliem li uΩafil-vers 15 li jag˙laq ir-rakkont.

Il-messa©©ieratal-Battista (7,18-35)

Issa Ìwanni l-Battistakien jinsab fil-˙abs,f’Makerus fil-lvant tal-Ba˙aril-Mejjet. Jum minnhombag˙at messa©©iera g˙andÌesù biex jistaqsuh jekkhuwiex il-Messija jewg˙andux ji©i xi ˙add ie˙or.Hu wisq diffiçli li ra©el qad-dis b˙alu jiddubita minndak li hu stess g˙ammed fil-Ìordan. Iddubitaw id-dixxi-pli tieg˙u u hu bag˙athombiex jaraw b’g˙ajnejhom il-mirakli li kien qieg˙edjag˙mel, mirakli li jixhdug˙all-messjaniçità tieg˙u.Jista’ jkun ukoll li hu stessried iqawwi l-fidi tieg˙umeta ra li Ìesù ma kienx

milqug˙ mill-kbarat Lhud.Fit-twe©iba tieg˙u Ìesù

g˙amel lilu nnifsu dak li kien˙abbar il-profeta Isaija (Is35,4-6; 61,1), messija tal-foqra u l-ippersegwitati.

Imbag˙ad, meta l-messa©©iera telqu, Ìesùg˙amel elo©ju lil Ìwanni:ra©el sod u ta’ penitenza,qaddis ikbar minn profetag˙ax wera lill-istessMessija, il-prekursurim˙abbar minn Malakija.

Ìesù qal ukoll li Ìwannikien l-ikbar fost l-imweldinminn-nisa fis-sens tal-mis-sjoni tieg˙u ta’ profeta liwera direttament lill-Messijaimma mhux rigward il-qdu-sija, g˙ax Marija hi Ωgurikbar minnu. Imma, "b’da-nakollu l-iΩg˙ar wie˙ed fis-Saltna ta’ Alla hu ikbarminnu" g˙ax hu miet qabelma twaqfet il-fidwa bil-mewt u qawmien ta’ Ìesù ug˙alhekk hu kien g˙adu fil-Patt il-Qadim..

Imbag˙ad ((vv. 30ss.)Ìesù wera r-rieda ˙aΩinatal-FariΩej, nies mimlijing˙ira u suppervja li "©iebufix-xejn il-pjan li Alla kienfassal g˙alihom". Kasbru lil©wanni li g˙allem il-peni-tenza u ma laqg˙ux lill-

Messija li hu wera; ˙aduhakontra Ìesù li kiel mal-midinbin u ferra˙ il-poplu, uriedu jeqirduh.

"Imma l-ulied ta’ Alla kol-lha taw ra©un lill-g˙erftieg˙u" (v.35). Min humadawn l-ulied ta’ Alla? Humal-midinbin, jew il-pubblikanital-vers 29 li laqg˙u l-©ustizzja ta’ Alla utg˙ammdu minn Ìwanni.Dawn ma ppretendewx likienu g˙orrief b˙all-FariΩej,imma kienu g˙orrief iktarminnhom g˙ax laqg˙u l-pjan ta’ Alla.

Il-mara niedma g˙and Xmum il-FariΩew (7,36-50)

Wara r-rakkont tal-messa©©iera ta’ Ìwanni ud-diskors ta’ wara, Ìesùkien mistieden g˙all-ikelg˙and wie˙ed FariΩewjismu Xmun. Kif Ìesù kienhemm, da˙let mara midin-ba mag˙rufa fil-belt li Luqama j©ibx isimha. Din ©iebetvaΩett ta’ l-alabastru biΩ-Ωejtifu˙. Marret wara Ìesù˙dejn ri©lejh, xarrbet ri©lejhbid-dmug˙ tag˙ha, ixxut-tathomlu b’xuxitha u dilki-tomlu bil-fwie˙a. G˙all-FariΩej dan kien skandlukbir; mara qatt ma kienettid˙ol qalb l-ir©iel, tmissri©lejn ta’ ra©el u t˙ollxuxitha fil-pubbliku.

Xmun stag˙©eb b’dak li©ara u Ìesù g˙araf ˙sibijie-tu. Ìieblu parabbola ta’tnejn minn-nies imdejninimma li wie˙ed minnhomkellu jag˙ti iktar mill-ie˙or.Min kellu jie˙u ˙afrilhom it-tnejn. Ìesù staqsa lil Xmunmin mit-tnejn imdejnin kelluj˙obb l-aktar lil min silifhomil-flus. It-twe©iba ta’ Xmunkienet naturali: "Jidhirli jien lidak li ˙afirlu l-iΩjed." Ìesùqallu li kien wie©eb tajjeb u



wrieh li l-g˙emil ta’ ospita-lità u m˙abba, li suppost liwera hu, wriethom dil-mara. Qallu wkoll li d-dnu-biet tal-mara, li kienu ˙afna,se jkunu ma˙fura g˙ax˙abbet ˙afna. Imbag˙addar lejn il-mara u ˙afrilhadnubietha.

Il-mistednin iktar skan-daliΩΩaw ru˙hom metaÌesù ˙afrilha dnubietha,g˙ax Alla biss ja˙fer id-dnu-biet. Imma Ìesù dar lejn il-mara u qalilha: "Il-fiditieg˙ek salvatek; mur fis-sliem".

Dan ir-rakkont jixba˙˙afna lil rakkonti o˙ra linsibu fl-evan©elji dwar nisali dilku ri©lejn Ìesù (ara Mk14,3-9; Mt 26,6-13; ©w12,1-7). Dawn in-nisa li jis-semmew kienu marawa˙da f’rakkonti differentijew aktar minn wa˙da? Il-litur©ija Rumana fit-22 ta’Lulju tqim wa˙da (din tad-dar ta’ Xmun ma’ MarijaMaddalena u ma’ Marijao˙t Marta); il-litur©ija orjen-tali tqim tliet nisa differenti.

In-nisa twajba li marru wara Ìesù (8,1-13)

Luqa dejjem jag˙tiimportanza lin-nisa, u hawnjitkellem dwar xi nisa li Ìesùkien fejjaq mill-ispirti ˙Ωienau mill-mard. Dawn kienuMarija ta’ Magdala, liminnha ˙are© seba’ xjaten,Ìwanna, mart ˙uΩa, proku-ratur ta’ Erodi, Susanna, u˙afna o˙rajn. Ìesù ˙a lildawn mieg˙u flimkien mat-Tnax hu u jxandar l-evan©elju fl-ibliet u l-ir˙ula.Dawn in-nisa kienu jaqdulix-xirka appostolika minn©idhom u aktarx jag˙tug˙ajnuna spiritwali wkollfix-xandir ta’ l-evan©elju.

Il-parabbola taΩ-Ωerrieg˙,it-tifsira tag˙ha u l-iskop

tal-parabboli (8,4-15)

B˙all-g˙orrief Lhud,Ìesù kien jinqeda bil-parabboli fit-tag˙lim tieg˙u.Il-parabbola tfissirlek ˙a©atqila b’˙a©’o˙ra ˙afifa,imma tistiednek biex tirriflet-ti biex tifhem tajjeb, u xidrabi jkollok tistaqsi t-tifsirtag˙ha. Fi kliem ie˙or, minma jkollux rieda tajba lijisma’ u jitg˙allem, il-parab-bola tibqa’ bla effett tajjeb.Ghalhekk il-FariΩej ma ˙adul-ebda ©id mill-parabboli,g˙ax ma kellhomx riedatajba li jisimg˙u u jitg˙allmuminn Ìesù. Dawn kienujisimg˙u u ma jisimg˙uxg˙ax ma ridux jisimg˙u.

Il-parabbola taΩ-Ωerrieg˙hi hekk importanti li j©ibuhas-Sinottiçi kollha u kullNisrani semag˙ha eluf ta’drabi. Titkellem fuq kif iΩ-Ωerrieg˙a taqa’ fuq id-diver-sità ta’ art, diversità li tfisserid-diversità ta’ nies lijisimg˙u l-kelma ta’ Alla:hemm min jisma’ l-kelma ujifra˙ imma jinsa meta jasalΩmien it-ti©rib (Ωerrieg˙a fuqil-blat); o˙rajn jisimg˙u ujinsew min˙abba li l-g˙ana,l-inkwiet Ωejjed g˙all-˙wejje© tad-dinja u l-pjaçir(Ωerrieg˙a qalb ix-xewk);hemm dawk li jisimg˙u

b’qalb tajba u sinçiera ujag˙mlu ˙afna frott.

Il-parabbolatal-musbie˙ (8,16-18)

Din il-parabbola tidher litirriferi g˙al dak li ntqalqabel. Il-musbie˙ idawwalu j˙alli dejjem xi effett. Hekkil-kelma ta’ Alla: iddawwal uma tistax tibqa’ mo˙bija.Imma biex nisimg˙uhasewwa je˙tie© li noqog˙duattenti u hekk inΩidu mat-tajjeb li ©a g˙andna; jekkle, dak li jkun ing˙atalnajitte˙dilna ma’ dak lig˙andna g˙ax nitilfu kolloxkif ©ara lis-suppervja tal-FariΩej.

Omm Ìesùu ˙utu (8,19-21)

L-istess okkaΩjoni ta’tag˙lim Luqa jag˙laqhabil-wasla ta’ Omm Ìesù u˙utu g˙ax il-veri qraba ta’Ìesù huma dawk lijisimg˙u b’rieda tajba l-kelma ta’ Alla u jag˙mluha.Marija kienet l-iktar bnied-ma li semg˙et, emmnet ug˙amlet il-kelma ta’ Alla.Innota li g˙al-Lhud "il-kelma" (dabar) tfisser ukollg˙emil. Kieku Marija kellhas-suppervja tal-FariΩej,kieku ma saritx Omm Alla uommna.



Ìesù jsikkettempesta (8,22-24)

Darba wa˙da, waqt liÌesù kien qieg˙ed jaqsammad-dixxipli minn xtajtag˙all-o˙ra ta’ l-g˙adira,g˙ajnejh marru bih u raqad.Qam riefnu kbir, imtlew bl-ilma u kienu se jeg˙rqu. Id-dixxipli resqu lejh, qajmuh uqalulu: "Mg˙allem, se nintil-fu!". Hu qam, sikket lir-ri˙ ulill-mew©, u waqg˙et kalmakbira. Imbag˙ad çan-farhom g˙an-nuqqas tal-fiditag˙hom, u huma stag˙©buli sa˙ansitra l-irjie˙ u l-ba˙ar jisimg˙u minnu.

Fir-rakkont tieg˙u Luqajrattab dak ta’ Marku (araMk 4, 35-41) . Il-miraklu juril-qawwa divina ta’ Ìesù fuql-elementi tan-natura. Juriwkoll li l-fidi s˙i˙a ta’ l-Appostli fid-divinità ta’ Kristukienet progressiva u wasletg˙all-perfezzjoni wara l-G˙id il-Óamsin.

Fejqan ta’ ra©el bi spirtu mni©©es (8,26-39)

Meta Ìesù u l-Appostliwaslu fl-art tal-Ìerasin,biswit Il-Galilija, resaq ra©elminn qalb l-oqbra li kien iluΩmien twil ma jxidd libsa,inxte˙et f’ri©lejn Ìesùjg˙ajjat biex ma ja˙qrux. Fihkien hemm "le©jun" (=˙afna) ta’ xjaten. Dawntalbu lil Ìesù jitfag˙hom fil-˙nieΩer li kien hemm jirg˙ufuq l-g˙olja; hu ˙alliehom,u huma nxte˙tu fl-g˙adira.Ir-rg˙ajja, meta raw x’©ara,beΩg˙u, u kul˙add talab lilÌesù biex iwarrab minnarthom. Ir-ra©el, issame˙lus mix-xjaten, talab lilÌesù biex jibqa’ mieg˙u,iΩda hu ma ˙alliehx u qallubiex imur lejn daru ujg˙arraf lil kul˙add b’dak li

Alla g˙amel mieg˙u. Dansar xhud tal-qawwa ta’Ìesù fil-belt kollha.

Luqa jirrakkonta l-©rajjabi sbu˙ija liema b˙alha. L-art tal-Ìerasin tinsab biswitMagdala, aktarx Wadi es-Samak ta’ llum, ‘il hinn mill-Ìordan, fid-Dekapoli fejnkienu jg˙ammru ˙afnapagani; b’hekk tfisser l-g˙aliex kien hemm ˙afna˙nieΩer li l-Lhud ma setg˙uxjieklu l-la˙am tag˙hom.

Luqa, b˙al Mark, jitkel-lem fuq imxajtan wie˙ed,Mattew fuq tnejn. SkondSan Ìwann KriΩostmu, Luqau Mark tkellmu fuq l-iktarwie˙ed qalil. Fi Ωmien Ìesùkien hemm ˙afna possessimid-demonju; illum forsi jis-semmew inqas imma g˙adbaqa’ ˙afna.

Ir-rakkont juri l-qawwa

ta’ Ìesù fuq ix-xjaten limhux biss kienu jibΩg˙uminnu, imma kienu jobdu l-kmand tieg˙u

Ìesù jqajjem mill-mewt lil bint Ìajruu jfejjaq mara (8,40-56)

Lura f’Kafarnahum, Ìesùg˙amel miraklu fuq Ωew©nisa, fuq tifla ta’ 12-il sena,bint ©ajru l-kap tas-Sinagoga, u fuq mara li kie-net ilha 12-il sena tbati bit-tnixxija tad-demm. Id-dettaltas-snin (12-il sena) jista’jkun li jorbot iΩ-Ωew© mirakliflimkien. Luqa jimxi fuqMarku fir-rakkont, immaj©ibu bi stil isba˙ u jaqbeΩdak li qal Marku dwar li l-mara marret g˙al-ag˙ar bil-kura tat-tobba u li keçça lilkul˙add ‘il barra metaqajjem it-tifla ta’ Ìajru. Luqajag˙tina wkoll Ωew© infor-mazzjonijiet li m’hemmx fis-Sinottiçi l-o˙ra: li t-tifla kie-net unika u li kienet wasletfl-a˙˙ar (hawn juΩa terminuproprju tat-tobba Griegi).

IΩ-Ωew© mirakli juru l-qalb ˙anina ta’ Ìesù, il-kun-tatt fiΩiku fil-mirakli (Ìesùmess it-tifla qabel ma qajji-ma, u l-mara messet lilÌesù qabel il-miraklu) u l-fidi ta’ missier it-tifla u tal-mara. Ìesù qal: "It-tifla rieq-da". Il-mewt hija raqdag˙ax minnha tibda ˙ajjao˙ra. Il-mejtin huma reqding˙al din id-dinja, immaqeg˙din jg˙ixu f’˙ajja a˙jar,˙ajja ta’ mistrie˙ u paçi.

Il-missjoni tat-Tnax (9,1-6)

Isssa Ìesù beda joqroblejn it-tmiem tal-missjonitieg˙u fuq din l-art ug˙alhekk beda ja˙seb g˙aldawk li kienu sejrin ikomplul-istess missjoni. Sejja˙ it-





Tnax u tahom il-qawwa u s-setg˙a fuq ix-xjaten u l-mard. Tahom ordni li majie˙du xejn mag˙hom;ji©ifieri li jafdaw fil-provvi-denza. Dwar l-istess ordni,fl-evan©elju ta’ San MarkÌesù jippermetti l-˙atar,imma dan id-dettal majag˙milx differenza g˙axkull ordni g˙andha tittie˙edfl-ispirtu tag˙ha u mhux fl-ittra.

Ìesù ordna wkoll lit-Tnax li fejn ma ji©ux mil-qug˙in jitilqu g˙al imkienie˙or; dan biex ma jitilfuxΩmien bla siwi. L-Appostliwettqu dak li ordnalhomÌesù waqt li jduru l-ir˙ula.

It-t˙assib ta’ Erodi (9,7-9)

Ix-xnieg˙a dwar it-tag˙lim u l-mirakli ta’ Ìesù©riet. Óafna ˙asbu li qammill-mewt il-Battista, o˙rajnli deher Elija jew wie˙edmill-profeti; u dan l-g˙idutwasal f’widnejn ErodiAntipa, bin Erodi l-Kbir. Erodibeda jit˙asseb mhux b’biΩa’imma b’kurzità. G˙alhekkbeda jfittex li jara lil Ìesù usab l-okkaΩjoni wara Ωmien,fil-jiem tal-passjoni.

Ìesù jitma’ ˙amest elef (9,10-17)

Wara li l-Appostli re©g˙ulura mill-missjoni u tarrfuludak li kienu g˙amlu, Ìesù˙adhom mieg˙u qrib beltjisimg˙a Betsajda. Il-fololsaru jafu u marru warajh.Hu laqag˙hom u beda jkel-limhom fuq is-Saltna ta’Alla, u jfejjaq ˙afna.

Meta beda jidlam l-Appostli talbu lil Ìesù biexjibg˙at in-nies lejn darhomg˙ax fil-post fejn kienu makienx hemm mnejn jixtru

x’jieklu u fejn jistrie˙u. Kienhemm madwar il-˙amestelef ra©el. Ìesù ma riedxjibag˙athom . Qal lill-Appostli jqieg˙duhom fuqil-˙axix bilqieg˙da ˙amsin˙amsin, kattar il-˙ames˙obΩiet u Ω-Ωew© ˙utiet likien hemm, refa’ g˙ajnejhlejn is-sema’, berikhom uqasamhom. Imbag˙adtahom lid-dixxipli biexinewluhom lin-nies, ukul˙add kiel sa ma xaba’.Kien fadal ˙afna bçejjeçtal-˙obΩ li n©abru fi tnax-ilqoffa.

Dan ir-rakkont jixba˙˙afna dak ta’ l-Evan©elisti l-o˙ra b’xi differenzi Ωg˙ar bikliem li jfakkar fil-twaqqifta’ l-Ewkaristija: "refa’g˙ajneh lejn is-sema, bierekqasam u ta".

L-istqarrija ta’ fidi f’Ìesù minn San Pietru (9,18-20)

Luqa j˙alli barra l-mis-sjoni ta’ Ìesù fil-Feniçjamin˙abba ra©uni ©eogra-fika u min˙abba li ried i˙allil-missjoni f’artijiet paganig˙all-wara l-qawmien mill-imwiet, missjoni li hu jir-rakkonta fl-Atti. G˙alhekkjaqbeΩ il-materjal kollu lihemm f’Mark 6,12 - 8,26.

Bla ma jg˙id li Ìesù kienf’Çesarija ta’ Filippu, art fejnkien hemm ˙afna pagani,Luqa, wara li talab, staqsalill-Appostli dwar dak li n-nies jg˙idu min kien.Qalulu: min il-Battista, minElija jew wie˙ed mill-profeti.Imbag˙ad staqsihom xijg˙idu huma. QabeΩ Pietruu qallu f’isem s˙abu: "Int il-Messija ta’ Alla". Markuj©ib: "Int il-Messija". Mattew:"Int il-Messija, l-Iben ta’ Alla˙aj." Luqa j©ib l-istess˙a©a li tista’ tiftiehem a˙jarminn nies ta’ kultura griega.

L-ewwel ta˙bira tal-mewt u l-qawmien (9,21-27)

Ìesù ordna lill-Appostlibiex ma jg˙idu lil ˙add; danil-kliem tal-vers 21 jista’ jirri-feri g˙all-vers ta’ qabeldwar l-istqarrija ta’ Pietru liÌesù hu l-Messija, jew g˙aldak li se jing˙ad fil-vrus li©ejjin dwar it-ta˙bira tal-mewt u l-qawmien.

Issa li beda joqrob iΩ-Ωmien tal-passjoni, Ìesùbeda j˙ejji l-Appostli g˙aldak li sejjer ji©ri biex hekkiqawwilhom qalbhom ukollbl-a˙bar tal-qawmien mill-mewt. Qalilhom li l-kbarat,il-qassisin il-kbar u l-kittie-ba, ji©ifieri s-Sanhedrin, sej-rin jiç˙duh u joqtluh, imma lifit-tielet jum iqum. Danifakkar fil-kliem tas-Salm




118, vers 22: "Il-©ebla liwarrbu l-bennejja saret il-©ebla tax-xewka."

F’din l-ewwel ta˙bira tal-passjoni Ìesù rabat il-figu-ra tal-Messija glorjuΩ(Danjel 7,13) ma’ dik tal-Qaddej sofferenti tat-TieniIsaija (Is kap. 53).

Wara li j©ib it-ta˙biratal-passjoni, Luqa j©ib kliemÌesù dwar li d-dixxiplije˙ti©ilhom jimxu warajhkuljum bis-salib li jfisser:ça˙da, fedeltà u ubbedjen-za sal-mewt. Imma daniwassal g˙al-˙ajja ta’ henabla tmiem. Il-paradoss jin-sab fiç-ça˙da tal-˙ajja ordi-narja biex tinkiseb il-˙ajjafil-milja tag˙ha.

Imbag˙ad Ìesù g˙arraflill-Appostli li xi w˙udminnhom kienu sejrinjaraw is-Saltna ta’ Allamwaqqfa; dan se˙˙ wara l-G˙id il-Óamsin u mal-qerdata’ Ìerusalemm meta l-Knisja nqatg˙et definitiva-ment mill-©udajiΩmu.

It-Trasfigurazzjoni(9,28-36)

Xi tmint ijiem wara danid-diskors, Ìesù tela’ fuq il-muntanja biex jitlob u ˙amieg˙u lil Pietru, ©wanni u

Ìakbu; dawn kienu mieg˙ufl-okkaΩjonijiet l-aktarsolenni ta’ ˙ajtu. Huwa ujitlob, id-dehra ta’ wiççutbiddlet u lbiesu sar ta’bjuda li tg˙ammex (id-dijatad-divinità). Mieg˙u dehruMosè u Elija, ir-rappreΩen-tanti tal-li©i u l-profeti,jit˙addtu fuq it-tmiem ta’˙ajtu li kellu jse˙˙ f’Ìerusa-lemm. Kif kienet se tag˙laqil-viΩjoni, Pietru xtaq li jibqa’fil-wens ta’ dik id-dehra utalab lil Ìesù biex iwaqqaftliet tined: g˙alih, g˙al-Mosè u g˙al Elija. Waqt lig˙amel din it-talba, s˙abag˙attiethom u le˙en inste-ma’ jg˙id: "Dan hu Ibni l-ma˙tur, lilu isimg˙u". Mallinstema’ l-le˙en, Ìesù sabru˙u wa˙du u huma Ωam-mew is-skiet g˙al dawk il-jiem.

Il-post tad-dehra skondit-tradizzjoni antika u ta’min jorbot fuqha hi l-mun-tanja Tabor, muntanja fil-Galilija li kienet meqjusab˙ala post sagru sa˙ansi-tra mill-pagani snin qabelKristu. Hemm xi studjuΩi, l-iktar Protestanti, li ja˙sbu likienet il-Hermon, muntanjag˙olja fl-anti-Libanu.

L-iskop tal-©rajja hu çar:Alla ried juri l-glorja ta’ Ibnuu b’hekk iqawwi qalb l-Appostli huma u jinteb˙u lil-©ejjieni qrib ta’ l-Img˙allem kien ta’umiljazzjoni kbira bil-mewtatas-salib.

Ìesù jfejjaq tifel ma˙kummix-xitan

u jer©a’ j˙abbar il-mewtu l-qawmien (9,37-45)

L-g˙ada tat-trasfigu-razzjoni, Ìesù niΩel minnfuq l-g˙olja u sab follatistennieh b’ra©el jitolbubiex ine˙˙i x-xitan minn

ibnu. It-tifel kien epilettiku,kien jag˙tih tal-qamar.Hawn ukoll, Luqa juri li kientabib minn kif jiddeskrivi l-epilepsija b˙at-tobba Griegi: g˙ajjat (faΩi "tonika"),tkag˙wi© (faΩi konvulsiva) ug˙eja kbira (faΩi "esterto-rika"). Il-missier g˙arrafukoll lil Ìesù li kien ˙adug˙and id-dixxipli imma marnexxilhomx ifejquh.

It-twe©iba ta’ Ìesùb’çanfira g˙an-nuqqas ta’fidi tidher iebsa. Iç-çanfiratidher diretta lil kul˙add,inkluΩi d-dixxipli. Ix-xitanjintreba˙ bil-fidi fil-qawwata’ Ìesù Msallab aktar millib’xi ˙a©a o˙ra; g˙alhekkLuqa ma’ j©ibx dak li hemmfl-Evan©elisti l-o˙ra: "bit-talb u s-sawm". Ìesù fejjaqit-tifel, wera l-qawwatieg˙u fuq ix-xitan u ˙alla l-folla tistag˙©eb; Luqa bissi©ib l-effett psikolo©iku li˙alla l-miraklu fuq il-folla.

F’dan il-kontest ta’qawwa u glorja, Ìesù˙abbar g˙at-tieni darba l-passjoni ming˙ajr ma jsem-mi l-qawmien b˙all-Evan©elisti l-o˙ra. S’issa˙add ma seta’ jifhem kif il-Messija jista’ jkun Sultan lijbati; glorja marbuta mat-tbatija kienet g˙alihomparadoss; kienet u hekktibqa’ fil-mo˙˙ tal-bnedmin.



Biex nifhmu a˙jar il-Kelma ta’ AllaIl-Bibbja f’idejna

Meta fl-1986 ing˙ata bidubiex jinbena l-memorjal fuqil-fdalijiet tad-dar ta’ l-Appostlu Pietru f’Kafar-nahum, ©ie mwaqqaf ix-xog˙ol ta’ l-iskavi li kien ilug˙addej 19 il-sena. Bejn l-1968, meta Virgilio Corboofm u Stanislao Laffredaofm bdew ix-xog˙ol, u l-1986 kienet instabet id-darta’ Pietru u parti mir-ra˙alta’ Ωmien Ìesù. Metambag˙ad tlesta l-bini tal-memorjal u ©ie konsagratfit-28 ta’ Ìunju 1990 l-Fran©iskani ©eddew il-per-

mess fid-dipartiment tal-antikitajiet, biex ikunujistg˙u jiskavaw parti o˙ratar-ra˙al. Però dan mase˙˙x, peress li patri Corbomarad u miet, u PatriLoffreda marad hu ukoll. Kellu jkun il-Papa ÌwanniPawlu II, li fiΩ-Ωjara lig˙amel Kafarnahum fl-24ta’ Marzu tas-sena 2000,talab lil patri Loffreda biexikompli l-iskavi. Hekk mit-28 ta’ Awissu sal-4 ta’Novembru ta’ l-istess senasaret l-20 kampanja ta’skavi f’Kafarnahum. Is-

sena l-o˙ra saret il-21kampanja ta’ skavi bejn il-21 t’Awissu u t- 28t’Ottubru.Matul dawn l-iskavi li saruu f’iskavi li mistennija jsirumatul l-erba’ snin li ©ejjinqed jinkixfu sal-livelli lijmorru lura lejn ir-rabaseklu wara Kristu. Dan ix-xog˙ol jitlob li kull ˙a©a litinstab ti©i skedata. PatriLoffreda qal li meta jin-temm dan ix-xog˙ol jibdaxog˙ol ie˙or delikat li jinΩluiΩjed fil-fond biex jinkixef ir-ra˙al ta’ Ωmien ta’ Ìesù.

Kitba ta’ Stanislao Loffreda ofm

Skavi ©odda bil-beltta’ Kafarnahum




F’rapport dwar ix-xog˙ol likiteb patri Loffreda tenna:“F’ewwel metru mill-wiçç ta’l-art jeΩisti biss trab u ©ebelli waqg˙u mill-˙itan. F’danil-livell ma sibniex çera-mika. Ta˙tu hemm livell ta’˙amrija ippressata li fiha ç-çeramika u li ¥andhaforma ta’ paviment. Óa©a©dida li sibna kienu g˙addta’ ‘tegole’, li kienu ja¥mluparti mis-saqfa. Dan jidherli kien kwartier tan-nies tat-tajjeb, b’differenza mill-

ambjent tradizzjonali fejnhemm id-dar ta’ Pietru, fejnqatt ma ltqajna ma’ ‘tego-le’, imma fejn na˙sbu li s-soqfa kienu ma¥mulinmit-tiben, fu˙˙ar u traviΩ¥ar ta’ l-injam. Il-fatt li l-iskavi twess¥u f’zonaakbar ja¥tina dehra aktarçara tad-diversi blokki ta’bini. Mid-diversi bibienjidher li kienu djar Ωviluppati˙afna. Sibna wkoll diversifdalijiet ta’ tur©ien li kienujie˙du fis-sulari ta’ fuq, kifukoll twieqi tipiçi f’ambjentili na˙sbu li kienu btie˙i, fejndejjem hemm fdalijiet ta’fran, b˙al dawk li l-¥arab¥adhom juΩaw sallum u lijsej˙ulhom tannur. Kienufran biex ja˙mu l-˙obΩ.Sibna wkoll imsieba˙, lifuqhom hemm diversisi©illi, fosthom is-simbolutas-salib. Jidher ukoll li hukristjan il-fdal ta’ biççafu˙˙ar li fuqu hemm imna-qqxa xbieha ta’ ˙utab’Ωew© ittri griegi, iota ualpha. Dawn l-imsieba˙biΩantini juru ¥alhekk l-

isem ta’ Ìesù (iota ittra¥al Iesoùs). Instab ukollreçipjent forma ta’ kaxxaΩ¥ira ta’ l-avorju, li fih kienhemm muniti Ω¥ar b˙aldawk li ltqajna ma¥homfil-paviment.Sibna wkoll bini kurjuΩ, lina˙sbu li forsi seta’ kienbinja bi tliet navati, ji©ifieriknisja biΩantina. FraGaudenzio Orfali OFM, likien beda l-iskavi Kafar-nahum, kien j¥id li d-darta’ S. Pietru ta˙t forma otta-gonali kienet aktar memor-jal, milli knisja vera u pro-prja, u li ¥alhekk il-komu-nità kristjana biΩantina ta’Kafarnahum seta’ kellhaknisja akbar xi mkien ie˙orfir-ra˙al. Imma meta tkom-plew l-iskavi deher çar li dinma kienetx knisja, immapjuttost fabbrika ¥all-pro-duzzjoni taΩ-Ωejt. Danjidher mill-ma¥sar kbir fil-©ebel tal-basalt iswed linstab f’dan l-ambjent. Ix-xo¥ol sar fi s˙ana tremen-da, f’temperatura ta’ 44gradi Celsius fid-dell!...”

Min huma s-Samaritani?

Mal-mewt tas-SultanSalamun il-©lied bejn it-tri-bujiet Lhud ¥amel li dawninqasmu f'Ωew© blokki: is-Saltna ta' Ìuda u s-Saltnata' IΩrael jew tas-Samarija.Fis-sena 721 QK l-Assiriattakkaw din ta' l-a˙˙ar,iddeportaw ˙afna mill-abi-tanti ta¥ha u ©abuf'arthom diversi kolonji ta'barranin. Il-bqija tan-niestas-Samarija, jewSamaritani, t˙alltu madawn ta' l-a˙˙ar u w˙udspiççaw iqimu l-allatta¥hom. Fis-sena 586 QKin-Neo-BabiloniΩi attakkawis-Saltna ta' Ìuda u dde-portaw il-popolazzjoni.Wara l-eΩilju, b'digriet ta'Çiru, set¥u jirritornaw lejnart twelidhom fis-sena 538QK. In-nies tal-Lhudijare©¥u bdew i¥ixu l-li©ital-purezza tar-razzab'ri©idità kbira. AkkuΩawlis-Samaritani li kienuΩΩew©u ma nisa pagani u likienu idolatri. B'hekkm'aççettawhomx b˙ala˙uthom. Min-na˙ata¥hom, is-Samaritanikienu jikkunsidrawirwie˙hom b˙ala dawk lijqimu lil Alla tal-Missirijiet;bnew tempju fuq l-ÁoljaGariΩim, iddikjaraw li s-saçerdozju ta¥hom bisskien validu u njoraw lilÌerusalem u t-tempjuta¥ha. Minn dak iΩ-Ωmienil-kelma 'Samaritani' ¥an-nies tal-Lhudija ma kienxifisser aktar 'dak li j¥ix fiΩ-Ωona tas-Samarija' imma'dak li hu eretiku u

mni©©eΩ'. In-nies tal-Lhudija u s-Samaritanib'hekk ˙olqu mibe¥da uantipatija bejniethom litidher ukoll fir-rakkonti tal-Van©elu.

Il-verΩjoni Samaritana

Skond l-istorja tas-Samaritani l-istorja hijamaqsuma fi tnejn: il-perijo-du meta Alla kellu pjaçirbil-poplu u l-perijodu tad-dispjaçir divin. L-ewwelperijodu jibda mill-EΩodu sa

Ωmien Eli. ÌoΩwè kien˙akem l-art ta' Kan¥an¥al IΩrael u ¥amel minnSikem il-belt kapitali.ÌoΩwè kien mexa fuq il-parir tal-qassis il-kbir, min-nisel ta' Aronne permezzta' Fin˙as, in-neputi ta'Aronne, u bena santwarjufuq l-Áolja GariΩim,santwarju li kien il-qalb tal-kult IΩraelitiku. Dan kienfis-sena 2794 mill-˙olqien.Wara l-mewt ta' ÌoΩwèkien hemm suççessjoniregulari ta' slaten (l-Im˙all-



Biex nifhmu a˙jar il-Kelma ta’ AllaKultura Biblika

Kitba ta’ Maria Teresa Petrozzi

Is-Samaritani



Kultura Biblika

fin skond it-tradizzjoni ta'Ìuda) ma¥Ωula mid-diver-si tribujiet, Ìuda inkluΩ.

Il-perijodu tad-dispjaçirdivin beda b'Eli u jibqa'sejjer sa l-a˙˙ar.

Eli, li kien ©ej minnfamilja Ωbaljata, xtaq is-saçerdozju ¥alih; mar Silou bena santwarju kontradak ta' l-Áolja GariΩim.Áalhekk ¥al xi Ωmien l-IΩraeliti kellhom Ωew©santwarji u Ωew© saçer-dozji. Parti mill-popolazzjo-ni baq¥et fidila ¥all-qas-sis il-kbir le©ittimu, Uzzi;o˙rajn aççettaw lil Eli;

o˙rajn waq¥u fil-paga-neΩmu. Min˙abba l-˙ajjata' Eli Alla tant iddispjaçiehli ©ie¥el lill-art tibla' lis-santwarju ta' l-ÁoljaGariΩim biex dawn set¥ujo˙or©u ¥ad-dawlsakemm tasal it-tieni salt-na.

Fi Ωmien Samwel, li kientrabba fis-santwarju falz ta'Silo, IΩrael ried sultan. It-tri-bujiet kollha, barra dawkta' Efrajm u Manasseh likienu j¥ixu fis-Samarija,˙adu sehem f'assembleja

f'Mizpa u Samwel dilek lilSawl b˙ala sultan.Faqq¥et gwerra bejn Saulu t-tribujiet tas-Samarija;reba˙ Sawl u dan keçça lildawn it-tribujiet li Ωammews˙i˙ is-saçerdozju eredi-tarju ta¥hom.

Il-©rajjiet li segwewkienu l-qerda tat-tempjuminn Nabukodonosor u d-deportazzjoni lejn l-Assirja.Is-sultan ta' l-Assirja, fuqtalba ta' dawk li baq¥ufis-Samarija matul seba'snin nixfa, ordna lid-depor-tati li jmorru luraf'pajjiΩhom. Dawn aççet-

taw ta˙t kundizjoni li l-kultta¥hom jer©a' jibda jsirfuq l-Áolja GariΩim. Tlettelef ra©el bil-familjita¥hom marru lura, it-tempju re©a' nbena u s-Samaritani qatt ma telquaktar lill-art twelidhom.

Il-Kredu tas-Samaritani

Il-kredu tas-Samaritanihuwa qasir:

- Il-fidi tie¥i hija fik,YHWH. Is-Samaritani fil-fattjikkunsidraw rwie˙hom

b˙ala dawk li jqimu bil-fedeltà lil Alla personali.Huma strettament mono-teisti u jevitaw il-lingwa©©antropomorfiku.

- U f'Mosè, iben Amran,il-qaddej tie¥ek. Mosèhuwa l-uniku profeta u t-talb ji©i offrut lil Alla ¥all-merti tie¥u u tal-patrijarki.

- U fil-Li©i mqaddsa. Il-li©i hija perfetta ¥aliextnisslet qabel id-dinja un¥atat minn idejn Alla.Alla, ˙allieq ta' kollox, irrive-la lilu nnifsu fil-˙olqien u fil-li©i. Is-Samaritani jsejj˙ulilhom infushom 'shame-rim', dawk li j˙arsu l-li©i.

- U fl-Áolja GariΩimBethEL. L-¥amara ta' Alla,ma¥Ωula minn Alla, hija l-Áolja GariΩim. Uhawnhekk insibu l-punt lijaqsam il-Lhud u s-Samaritani. It-trattatçkejken extra-TalmudikuMasseket Kutim li jitkellemfuq is-Samaritani, hekkja¥laq: "Meta serinre©©¥uhom lura lejna?Meta jiç˙du lill-ÁoljaGariΩim u jistqarru lil Ìeru-salem..."

-U f'jum il-vendetta u l-˙las. Il-jum kbir huwamistenni b'tamiet kbar.Imba¥ad Mosè iqum mill-imwiet u jinterçedi ¥all-poplu tie¥u. Allamba¥ad ji©©udika lilkul˙add u l-an©li jkunu l-inkwiΩituri tat-tajjeb u tal-˙aΩin. IΩrael ikun maqsumfi tnejn: it-tajbin li jittie˙dufil-Ìnien ta' l-Áeden u l-˙Ωiena li jmorru fin-nar ta'dejjem.

Il-Masseket Kutinjikkonkludi: "...u nistqarru l-qawmien mill-imwiet. Minnhemm 'il quddiem kull minjisraq Samaritan ikun daq-slikieku seraq lil Lhudi." Is-Samaritani l-antiki kienu




jΩommu t-twemmin Lhudiantik, li l-mejtin jinΩlu fix-Sheol. It-twemmin fil-qaw-mien Ωviluppat mil-Lhudwara x-xiΩma mis-Samaritani da˙let aktartard anke fit-teolo©ijaSamaritana. L-ideja Ωvilup-pat ukoll ta˙t l-influwenzatal-KristjaneΩmu. It-teologusamaritan tar-raba' seklu,Markha, jitkellem mill-qaw-mien li kellu jse˙˙ wara l-mewt tal-Messija; umba¥ad ikun hemm il-©udizzju ta' l-a˙˙ar.

Fl-iΩvilupp tal-MessjaniΩmu s-Samaritaniimitaw lill-ÌudajiΩmu. L-idejat mesjaniçi ta¥homm¥andhoms importanzavitali u t-testi li jitkellmu fuqhekk huma relattivamentftit. Huwa aktar twemminpopolari milli duttrina poΩit-tiva. It-Ta˙eb, dak li kellujirrestawra kollox, kelluj¥ix 110 sena u jre©©a'lura l-poplu tie¥u lejn it-toroq ta' Alla.

Il-Kotba Qaddisa tas-Samaritani

Is-Samaritani Ωammewl-ilsien ta¥hom, l-ebrajk,sal-wasla tal-griegi. Bdewimba¥ad juΩaw il-grieg umeta l-perijodu ellenistiku¥adda adottaw l-Aramajk. Mal-wasla tal-Musulmani l-Aramajk bedajispiçça fix-xejn u mas-seklu 10 kien ilsien mejjet ukien jintuΩa l-Áarbi. Illumhemm ftit Samaritani lig˙adhom jafu speçi ta' dja-lett ta' l-AramajkPalestinjan. L-ebrajk antikbaqa' jintuΩa b˙ala lsienlitur©iku.

Il-mod ta' kitba li juΩawis-Samaritani huwa diffe-renti mill-karattru kwadruta' l-ebrajk u jirrappreΩenta

tip antik ta' dak li jissejja˙il-karattru feniçju.

B˙ala baΩi tal-kotbaqaddisa Samaritani insibut-Torah, il-Li©i jew dak linsej˙ulu l-Pentatewku lijikkorispondi ¥all-kanoneLhudi. It-test huwasostanzjalment l-istess u xi6000 differenza humaprinçipalment ta' tip gra-fiku.

Il-verΩjoni Aramajk tal-Pentatewku, it-Targum,rmur lura ¥all-ewwelerba' sekli WK. Ftit jeΩistutesti s˙a˙ tat-Targum fl-Ewropa u dawn inkitbu

meta l-Aramajk kien di©àlsien mejjet. Il-pellegrinruman Pietro della Vallekien l-ewwel wie˙ed li ©abfl-Ewropa kopji tal-kotbaqaddisa tas-Samaritani:Pentatewku bl-ebrajk mik-tub b'karattri samaritani uTargum li kien xtaraf'Damasku fis-sena 166.

Il-letteratura sagra tas-Samaritani ti©bor ukoll fihaseba' kotba ta' kronaki lifosthom l-aktar importantihuma: Kronaki I, mill-˙olqien ta' Adam sal-mewt

ta' Mosè, u li nkiteb fis-seklu 3 QK; Kronaki II, mill-wasla ta' ÌoΩwè f'Kan¥ansal-Medjuevu, bil-partijiet l-aktar antiki miktuba bl-ebrajk antik; Kronaki IV jewil-Ktieb ta' ÌoΩwè, miktubbl-Áarbi bil-karattruSamaritan li jirrakkonta dakli ©ara mill-a˙˙ar jiem ta'Mosè sa' l-a˙˙ar jiem tas-seklu 4 WK u li j©ib id-data1362.

Fost il-kummentarji lim¥adhomx jeΩistu hemmil-Memar Markha, it-Ta¥lim ta' Markha jew il-Ktieb ta' l-Áe©ubijiet, mik-

tub bl-Aramajk-Samaritantar-raba' seklu WK. Fihwie˙ed jara l-influwenzital-Ìdid Testment.Kummentarji ohra fuq il-Ìenesi, l-EΩodu, Levitiku uNumri jmorru lura ¥as-sekli 15 u 16.

Defter - il-ktieb tar-rego-li litur©içi - ¥andu sezzjo-nijiet antiki li jmorru lura¥at-tielet u r-raba' seklu.Hilkuh, it-Triq tal-Óajja, hijakollezzjoni ta' li©ijiet b'espo-sizzjoni u interpretazzjoni litmur lura ¥as-sekli 15 u



Kultura Biblika

16. KatekiΩmu miktubf'forma ta' mistoqsija utwe©iba u maqsum f'Ωew©sezzjonijiet, twemmin u li©i,imur lura ¥as-seklu tmin-tax.

Is-Sagrifiççju ta' l-Áid

Il-festa prinçipali tal-kalendarju litur©ikuSamaritan hija l-festa ta' l-Áid, fl-14 ta' Nissan. Is-sagrifiççju bid-demm lijfakkar fl-EΩodu huwa l-uniku sagrifiççju ma¥rufmis-Samaritani ¥aliex ©ieoffrut minn Mosè ftit qabelma ttell¥et it-Tinda tal-laq¥a. Huma jΩommu lis-sagrifiççji l-o˙ra kollha

huma marbuta mat-Tinda/Tempju u ©aladarbadan ma jeΩistix aktarm¥andhomx validità.

Fil-Áid is-Samaritanii˙allu lil djarhom u jmorrulejn l-Áolja GariΩim. XI©ranet qabel il-festa jit-tie˙ed ˙aruf kull familjajew tnejn u o˙rajn lijinΩammu hemm ¥al jista'jkun l-o˙rajn mhumiexritwalment tajbin ¥as-sagrifiççju. Tit˙affer trinkafl-art fejn imba¥adi¥addi d-demm tal-vittmau jit˙ejja l-injam ¥as-sagrifiççju.

Ìaladarba l-jum jibdalejlet fil¥axija, iç-çeri-monja tibda ma nΩul ix-

xemx. L-ir©iel u t-tfal libsinilbiesi twal bojod jin©abruqrib il-post tas-sagrifiççju ur-rit jibda meta jasal il-qas-sis il-kbir u l-anzjani. L-assembleja tibda titlobt˙ares lejn l-Áolja; il-qas-sis jitla' fuq ©ebla u wiççulejn il-©em¥a jibda jaqrasilta mit-Torah. meta jasal¥all-kliem, "Il-poplu kollujoqtol bejn iΩ-Ωew©t iljieli"(EΩ 12, 6), xi Ω¥aΩa¥im˙ejjija ¥al dan jaqbdul-˙rief u j˙annxrulhom¥onqhom. Il-˙rejjef imutubit-telf tad-demm. Il-mem-bri tal-komunità içappsumo˙˙hom bid-demm.Meta jintemm is-sagri-fiççju, in-nies ja¥tu sinjalta' paçi lil xulxin u kul˙addjiekol mill-˙obΩ aΩΩmu u l-˙xejjex morri. Il-˙rief ji©umqaxxra bil-mis˙un u l-qassis il-kbir jara li kollhahuma tajbin (EΩ 12, 5). Il-©ewwieni tal-˙rrief, ne˙˙il-qlub u l-fwied, humama˙ruqa. Il-˙riefimba¥ad jidda˙˙lu fl-injam u jitqie¥du fuq in-nar. Il-˙rief idumu erba'si¥at biex isiru. Waqt il-proçess tat-tisjir l-assem-bleja titlob u tirrepeti,"Ja˙weh Alla ta¥na huwal-uniku Ja˙weh" (Dt 6, 4).L-ikla ta' l-Áid tittiekelmalajr mill-ir©iel bilwieqfau dak li jifdal ji©i mix˙tutfin-nar (EΩ 12, 10). Iç-çeri-monja tintemm ¥all-˙abta ta' nofs il-lejl.

It-Tempju u s-Sinagogi tas-Samaritani

Ftit nafu rigward l-arki-tettura sagra tas-Samaritani. Rigward it-Tempju fuq l-ÁoljaGariΩim ¥andna Ωew©affarijiet. EΩra 6, 3 jir-rakkonta kif Çiru ˙alla l-




Lhud jer©¥u jibnu t-Tempjuf'Ìerusalem fuq pedamentikapaçi jΩommu 60 kubitu¥oli u daqshekk ie˙orwiesg˙a. L-istoriku LhudiÌuΩeppi Flavju jitkellemminn Tempju Samaritansimili ¥al dak ta' Ìerusa-lem. X'aktarx lil dan kien˙afna iΩ¥ar mit-Tempju ta'Ìerusalem. Il-kwistjoni ta'fejn kien mibni dan it-Tempju fuq l-Áolja GariΩimhija kwistjoni min¥ajrtwe©iba.

Ni©bru l-informazzjonidwar is-sinagogi antiki bissmill-¥ejjun letterarji udawn jitkellmu mill-binjiet lijmorru lura ¥as-seklu 4WK. Il-fdalijiet ta' sinagogaSamaritana ˙ar©u ¥ad-dawl waqt operazzjonijietmilitari fl-1948 u ©ewstudjati minn E. L. Sukenik.Dawn il-fdalitjiet jinsabuf'Salbit, ra˙al qrib Latroun.

Hija kamra rettangularili t˙ares lejn l-ÁoljaGariΩim. Hemm il-fdalijietta' Ωew© muΩajçi, l-aktarantik jixhed ¥al disinji©eometriçi u medaljun likellu x-xbiha tal-Menorah uspeçi ta' piramida li x'ak-tarx tindika lill-ÁoljaGariΩim. Skrizzjoni tfakkarf'EΩ 15, 18, "Ja˙weh hu sul-tan ¥al dejjem ta' dejjem".Is-sinagoga probabilmenti©©arrfet fi tmiem il-˙amesseklu jew kmieni fis-seklusitta.

Hemm ˙afna skrizzjo-nijiet Samaritani f'Nablus umadwar u kollha jikkwotawid-Dekalogu jew partiminnu. Wa˙da minn dawnl-iskrizzjonijiet hijama¥rufa b˙ala 'd-Dekalogu ta' SIkem u hijankorporata fil-minaret tal-Moskeja el-Khadraf'Nablus. O˙ra li tmur lura¥as-seklu tlieta jew

erb¥a WK hija miΩmumafil-muΩew Ω¥ir li hemmqrib il-bir ta' Ìakobb.

Is-Samaritani llum

Huma minoranza, forsilanqas ila˙qu 500 ru˙.Ne˙˙i xi familji li j¥ixuf'Ìaffa, ilkoll humaf'Nablus, qrib l-ÁoljaGariΩim. Fis-sinagogaΩ¥ira li ¥andhom hemm,mibnija mill-©did wara t-terremot ta' l-1927, huma¥andhom l-iskroll imsejja˙ta' Abisha, ¥ax jemmnu lidin il-kopja tal-Pentatewku

kienet saret minn Abisha,neputi ta' EleaΩar fis-sena13 ta' l-insedjament tal-Lhud f'Kan¥an. Fir-realtàjidher li huwa xo¥ol li sarbejn is-seklu ˙dax u tlettaxWK b'xi Ωjieda li saret fis-seklu erbatax.

Gwerer, persekuzzjo-nijiet, apostasiji u tlieta¥oxrin seklu ta' Ωwie© tri-bali ©abu kwaΩi fix-xejn lildin il-komunità li ta' minjammiraha ¥at-tenaçitàta¥ha u ¥all-importanzastorika ta¥ha fl-istorjabiblika.

•



Mulej, la ççanfarnix fil-korla tie¥ek, la twiddibnix fis-sa˙na tie¥ek! Áax il-vle©e© tie¥ek da˙lu fija, u idek ta¥fas fuqi. Xejn m'hu s˙i˙ f'©ismi min˙abba l-¥adab tie¥ek; m'hemmx sa˙˙a f'¥admi min˙abba ˙tijieti. Áax dnubietu tel¥u 'l fuq minn rasi, b˙al toqol kbir ¥alija ja¥fsu fuqi. Irejj˙u u jdennu l-©rie˙i tie¥i, ˙tija tal-bluha tie¥i. Ninsab milwi u mifni ¥all-a˙˙ar; il-jum kollu n¥addih fid-dwejjaq. Áax qabadni ˙ruq f'©enbejja, u xejn s˙i˙ ma ¥andi f'©ismi. Mifni n˙ossni u mfarrak ¥alkollox; n¥ajjat min˙abba t-tferfir ta' qalbi. Sidi, quddiemek hi x-xewqa kollha tie¥i; it-tnehid tie¥i m'hux mo˙bi minnek. Qalbi t˙abbat, sa˙˙ti ˙allietni, id-dawl ta' ¥ajnejja wkoll naqasni. Óbiebi u s˙abi mill-mard tie¥i jitgerrxu; qrabati jΩommu 'l bo¥od minni. Xibka ˙ejjewli dawk li jonsbuli ˙ajti,iqassu fuqi dawk li jixtiquli d-deni, il-˙in kollu l-qerq inassu. Imma jien b˙al trux li ma jismax; b˙al imbikkem li ma jifta˙x ˙alqu. Na¥milha ta' wie˙ed li ma jismax, b˙al wie˙ed li xejn ma ¥andu xi j¥id. Áax fik, Mulej, jien nittama; int li twie©eb, Sid u Alla tie¥i. Jien ¥edt: "Ma jifir˙ux min˙abba fija, ma jifta˙rux fuqi jekk ri©li jo¥tor." Áax jien wasalt biex naqa'; u tbatijieti dejjem quddiem ¥ajnejja.Ótijieti jien nistqarrhom; nit˙asseb fuq id-dnub tie¥i. Tqawwew dawk li ¥al xejn b'xejn huma kontrija, Ωdiedu dawk li li ¥al xejn jobo¥duni; dawk li jrodduli ¥all-©id id-deni; dawk li jiqfuli ¥ax nimxi sewwa. La t˙allinix, Mulej; Alla tie¥i, titbe¥idx minni. Fittex a¥tini l-¥ajnuna, Sidi, is-salvazzjoni tie¥i

"Irej˙u u jdennu l-©rie˙i tie¥i!" It-tradizzjoni tal-Knisja ¥arfet f'dan il-vers l-¥ajta u t-talba ta' wie˙ed m©iddem. Din it-talba allura tidher b'qawwa ta' l-¥a©eb¥ax hija talba ta' bniedem li kien skomunikat mill-˙ajja ta' kuljum. Hija talba litixhed ¥al dik li tissejja˙ it-teorija tar-retribuzzjoni, fis-sens li l-marda kienet titqies b˙alkastig ¥ad-dnubiet li wie˙ed ikun ¥amel. Is-salm allura jsir stqarrija tad-dnub,espressjoni profonda ta' ndiema li twassal ¥al fiduçja totali f'Alla.

Talba fit-tbatija

Is-Salmi

SALM 38


Il-Kelma t’AllaG˙alina llum

ÓDUD TA’ MEJJU - ÌUNJU (Sena A)Il-litur©ija tal-Kelma u t-tifsir tag˙haJikteb P. Marcello Ghirlando ofm

Il-Kelma t’AllaG˙alina llum


Qari I: Qie¥du jdejhomfuqhom u ˙adu l-Ispirtu s-Santu (Atti 8, 5-8, 14-17).

Qari li jfakkarna li l-attivitàmissjunarja tal-Knisja tal-bidutmiss ukoll lis-Samarija.Huwa Filippu li j˙abbar il-Bxara t-tajba, Bxara li ti©imilqu¥a bl-entusjaΩmu,Bxara li ti©i akkumpanjatabis-sinjali u l-¥e©ubijiet.Mill-Knisja ta' Ìerusalem jasluwkoll Pietru u Ìwanni, ix-xhieda kwalifikati ta' ÌesùRxoxt li rçevew l-Ispirtu s-Santu u jmorru fis-Samarijabiex iqie¥du jdejhom fuq l-im¥ammdin ©odda biexdawn ukoll jirçievu l-qawwata' l-istess Spirtu s-Santu. Il-Penetekoste ter©a' sse˙˙ fis-Samarija!

Qari II: Ìie mo¥ti ¥all-mewt fil-©isem, imma ˙a l-˙ajja fir-ru˙ (1 Pt 3, 15-18).

San Pietru jfakkarna li t-tbatijatal-Knisja hija tbatija b˙al dikta' Kristu li tipproduçi l-frotttat-tama u ta' dak kollu lihuwa tajjeb - hekk kif it-tba-tija tal-Mulej waslet ¥ar-reb˙a fuq id-dnub u d-dontal-˙biberija ma' Alla u ˙ajja

©dida fl-Ispirtu. Il-©rajja ta' l-Áid mela sse˙˙ kontinwa-ment ukoll fil-˙ajja tal-Knisja litrid t¥ix b'kura©© ir-rwol lita¥ti xhieda lil kul˙add, bil-˙lewwa, bir-rispett, bis-sinçe-rità, b'©eneroΩità u bil-kuxjen-za li hija dawl ¥al˙addie˙or.

Van©elu: Jiena nitlob 'ilMissier, u hu ja¥tikomDIfensur ie˙or (Ìw 14, 15-21).

F'din is-silta Ìesù jwie¥edl-Ispirtu s-Santu, Spirtu likellu jwettaq bis-s˙i˙ ir-rive-lazzjoni ta’ Kristu. L-Ispirtuhuwa msejja˙ Difensur. Danhuwa lingwa©© legali lijfakkarna li Ìwanni b˙aldonnu jara l-©rajja ta' Ìesùu tal-Knisja b˙ala proçessquddiem l-akkuΩi tad-dinja.Ir-reb˙a tad-dinja hija appa-renti ¥aliex bil-qawwa tal-mewt u l-qawmien ta' Kristu,il-Knisja to˙ro© rebbie˙a fuqid-dnub. Il-mewt u l-qaw-mien isiru l-mezz tar-reb˙au tal-fidwa li trid tasal lilbnedmin kollha. Id-DifensurjakkuΩa lid-dinja; huwa jfar-ra© lill-Knisja u jittrasmet-tilha l-istess qawwa ta' Alla.

Is-Sitt Óadd ta’ l-G˙id

Difensur ie˙or

Fuq il-quççata

Fuq il-quççata tal-G˙oljataΩ-Ûebbu© fil-Lvant ta’Ìerusalem it-tifkira tat-Tlug˙ fis-sema tal-MulejÌesù. Kappella çkejknamibdula f’Moskeja fuq fda-lijiet taΩ-Ωmien bikri tal-kni-sja ta’ Ìerusalem.

Il-Kelma t’Alla g˙alina llumIl-Kelma t’Alla g˙alina llum

Is-seba’ Óadd ta’ l-G˙id

Tlu¥ il-Mulej fis-SemaQari I: Kien me˙ud 'l fuqwaqt li huma kienu j˙arsu lejh(Atti 1, 1-11).

Is-silta tintroduçi l-Ktieb ta' l-Atti ta' l-Appostli. Luqa ji©borfi ftit kliem il-Van©elu u jindika

l-o©©ett tax-xhieda ta' l-Appostli: "Dak kollu li Ìesùkien ¥amel u ¥allem."Luqa juri li l-attività apposto-lika kellha tibda b˙al dik ta'Ìesù, ji©ifieri bil-qawwa ta' l-Ispirtu s-Santu. L-Im¥allem



stess j¥id lill-appostli li kel-lhom jit¥ammdu bl-Ispirtu s-Santu. Ìesù huwa ppreΩen-tat mill-perijodu li jibda bil-qawmien tie¥u sat-tlu¥ fis-sema b˙ala l-Im¥allem tas-saltna ta' Alla. Jasal il-mument li ji©i mtella' s-sema;bis-simbolu tas-s˙aba Luqajuri li lil Ìesù ©iet mo¥tijakull set¥a. Bl-istess mod lijitlaq hekk ¥andu jer©a ji©ifl-a˙˙ar jum fil-glorja tie¥u.

Qari II: Alla qie¥ed lilSidna Ìesù fil-lemin tie¥ufis-smewwiet (Ef 1, 17-23).

F'din is-silta San Pawl jaw-gura lill-Efesin li ja¥arfu lilAlla ta' Sidna Ìesù Kristu.Jitlob li Alla jdawwlilhom l-¥ajnejn ta' qalbhom bit-tama. Alla wera l-qawwatie¥u fi Kristu meta qajmumill-imwiet u qie¥du fil-lemin tie¥u fis-smewwiet,'il fuq minn kill Saltna uSet¥a, minn kull Qawwa uÓakma, 'il fuq minn kullisem li jissemma, mhux biss

¥aΩ-Ωmien ta' issa, immawkoll ¥alli ©ej. Pawlu melajitkellem mill-eΩaltazzjoni ta'Kristu li huwa wkoll ir-Rastal-Knisja, "dak li jimla kol-lox f'kollox."

Van©elu: Lili n¥atat kullset¥a fis-sema u fl-art (Mt28, 19-20).

Áandna l-final glorjuΩ tal-˙ajja pubblika ta' Ìesù. B˙alma jirrakkonta fl-Atti, Ìesùjitlob lid-dixxipli biex jibq¥ufil-Belt biex jirçievu l-Ispirtu s-Santu. Hu kellu ja¥milhomxhieda kwalifikati tie¥u.Ìesù ja¥ti l-mandat missju-narju lill-appostli qabel majitla' s-sema. Huma ser ikol-lhom il-qawwa jxandru dakkollu li wettaq Ìesù biex il-bnedmin jikkonvertu u jirçievul-ma˙fra tad-dnubiet. B'hekkjitwettaq il-pjan salvifiku ta'Alla, skond l-Iskrittura. Ìesùiwie¥ed li kellu jibqa' ma' l-Appostli sa' l-a˙˙ar: "U ara,jiena ma¥kom dejjem, sa l-a˙˙ar taΩ-Ωmien".

Il-Kelma t’Alla g˙alina llum

Mi©bura flimkien

In©abru fil-kmajra... beΩg˙uminn nies. Óarbu, sta˙bewg˙ax ˙asbu li issa kien imisslilhom wara l-Img˙allem.BeΩg˙u. Sakkru l-bibien.Xtaqu jibqg˙u hekkwe˙edhom maqtug˙a minnkul˙add... imma l-Qawwa ta’l-G˙oli iddiet madwarhom un-nifs ta’ Alla nefa˙ fuqhombiex tahaom ˙ajja ©dida uhekk tajjru l-biΩa u mill-kmajra ˙ar©u jxandru l-A˙bar: Il-Mulej qam tassew!

G˙id il-Óamsin

G˙otja ta’ l-IspirtuQari I: Imtlew ilkoll bl-Ispir-tu s-Santu (Atti 2, 1-11).

Din hija l-©rajja l-aktarimportanti wara t-tluq ta'Ìesù. Ji©i mib¥ut l-Ispirtus-Santu b˙ala twettiq tal-we¥da ta' Ìesù. L-effuΩjo-ni ta' l-Ispirtu hija deskrittafuq l-isfond tal-PentekosteLhudija, il-©rajja fuq is-Sinaj lifih l-poplu kien irçieva d-dontal-Li©i minn idejn Mosè. L-istess nar ta' Alla, l-Ispirtu,jimla bil-qawwa tie¥u issad-dixxipli ta' Ìesù, dawk li

kellhom jibdew il-poplu l-©did ta' Alla.B'din is-silta Luqa jrid juriwkoll li l-Ispirtu kien serji©bor f'©em¥a wa˙da il-popli kollha ta' l-art. Hu l-Ispirtu l-qawwi li jer©a' jnis-sel il-¥aqda fost il-bnedminli kienu nfirdu f'Babel. B'danLuqa juri wkoll il-missjoniuniversali tal-Knisja.

Qari II: Ilkoll t¥ammidna fiSpirtu wie˙ed biex na¥mlu©isem wie˙ed (I Kor 12, 36-7, 12-13).



It-Trinità Mqaddsa

Il-Kobor ta’ Alla

F'din is-sitla San Pawl ifakkarlill-Korintin li huwa l-Ispirtuqaddis li j¥ammar fl-insarali jnissel il-fidi u j¥inna nist-qarru li Ìesù huwa l-Mulej.Ifakkar ukoll li d-doni kollhafil-Knisja ¥andhom ¥ajnwa˙da, l-Ispirtu s-Santu, lihuwa l-Mulej li ja¥ti l-˙ajja.Lil kul˙add tin¥ata d-dehrata' l-Ispirtu ¥all-©id ta'kul˙add. L-Ispirtu j¥aqqadlil dawk kollha li jemmnuf'©isem wie˙ed, ¥ax ilkollt¥ammidna fi Spirtu wie˙edbiex na¥mlu ©isem wie˙ed.

Van©elu: Óudu l-Ispirtu s-Santu (Ìw 20, 19-23).

Ìesù ji©i ppreΩentat fid-dehra tie¥u lill-appostli

dakinhar ta' l-ewwel Óaddil-Áid fil¥axija. Matul˙ajtu kien wie¥ed il-ma˙fratad-dnubiet lil dawk kollha lijemmnu fih.Il-ma˙fra tad-dnubiet isse˙˙fuq il-Kalvarju bl-¥oti ta'Ìesù ¥all-mewt. Minn©enbu minfud kien ˙are©demm u ilma, simboli tal-ma˙fra tad-dnubiet u ta' l-Ispirtu s-Santu. Áax kellhatkun il-qawwa ta' l-Ispirtu litwettaq il-ma˙fra f'dawkkollha li jemmnu fl-Imsallab.Hu ¥alhekk li Ìesù jonfo˙ l-Ispirtu s-Santu fuq l-Appostli.Bil-qawwa tie¥u set¥uixandru lill-Mulej Imsallab uIrxoxtat u f'ismu jwasslu lll-bnedmin il-ma˙fra tad-dnu-biet.


Il-kobor tal-misteru

Mhux façli ta˙seb u tifhemil-kobor tal-misteru tal-Im˙abba ta’ Alla g˙all-bnie-dem. Mill-Qabar vojt ˙ar©etrebbie˙a l-˙ajja tag˙na utwa˙˙adna mal-Misteru tal-Im˙abba ta’ Alla. Dehra ta’glorja ma©enb il-Qabar˙iemed. T˙ares ‘l fuq utilma˙ id-dawl li jofroq id-dlam u t˙oss donnu n-nifsta’ Alla jonfo˙ fuqna, ˙lej-qiet tieg˙u, biex i˙addannafil-kobor tal-Glorja tieg˙u!

Qari I: Il-Mulej hu Alla lija¥der u j˙enn (EΩ 34, 4b-6.8-9)

Wara l-esperjenza ta' l-infe-deltà tal-poplu lhudi fid-deΩert, infedeltà li dehret fl-¥o©ol tad-deheb, Allajkompli jirrivela lilu nnifsu lill-poplu. Huwa Alla kkaratte-rizzat mill-ma˙fra u l-©ustizzja. Il-primat huwa tal-ma˙fra. Alla ma jsegwix il-lo©ika ta' ¥ajn ¥al ¥ajn usinna ¥al sinna. Huwa Allali juri ˙niena ¥al elf nisel!Mosè jifhem li din ir-rive-lazzjoni tmiss il-˙ajja tal-poplu: il-ma˙fra ta' Allate˙les lil bniedem, to˙olqumill-©did b˙ala wirt tal-Mulej, f'¥aqda s˙i˙amie¥u fil-Patt ta' ˙biberija.

Qari II: Il-grazzja ta' SidnaÌesù Kristu, l-im˙abba ta'

Alla, u l-¥aqda fl-Ispirtu s-Santu (2 Kor 13, 11-13).

F'din is-silta San Pawlja¥laq it-Tieni Ittra lill-Korintin. Hija biss fl-aççet-tazzjoni ta' l-im˙abba ta' Allali l-bniedem isib il-fer˙ udawk il-valuri u s-sentimentili jidhru çar fil-kliem ta' l-appostlu Pawlu.It-tislima trinitarja tfakkarnafl-attributi tal-persuni ta' l-Imqaddsa Trinità: il-grazzja,l-im˙aba u l-¥aqda. Pawlujsejja˙ lin-nisrani biex i¥ixfid-dawl ta' dawn l-attributi,fl-isem tal-Missier, u ta' l-Iben u ta' l-Ispirtu s-Santu.

Van©elu: Alla ba¥at lil Ibnufid-dinja biex bih hija ssalva(Ìw 3, 16-18).

Fid-diskors ta' Ìesù lilNikodemu, il-Mulej jirrivela il-qawwa tremenda ta' l-




Il-Qsim tal-˙obΩ

Ftit ˙obΩ... maqsumflimkien lejliet il-festa ta’ l-G˙id... ifakkar Óelsienminn jasar, g˙otja ta’ ˙ajja.Ftit ˙obΩ mill-©did maqsumbejn l-a˙wa li jemmnu f’Ìe-sù jg˙aqqad u jrodd il-˙ajjag˙ax mibdul fil-qawwa tal-Ìisem ˙aj tal-Mulej Ìesù.“Nadurawk ja ˙obΩ tas-sema”.

im˙abba ta' Alla: Alla tant˙abb lid-dinja li ba¥at lilIbnu biex isalvaha. L-im˙abba ta' Alla mhijiex xidiskors teolo©iku astratt jewvojt; hija realtà konkreta litidher fil-missjoni u fil-persu-na ta' l-Iben ta' Allama¥mul bniedem.Hija persuna u missjoni li tip-

permetti lil bniedem jid˙ol fidjalogu ma' Alla nnifsu. Hijapersuna u missjoni litin¥ata fil-misteru ta' l-inkarnazzjoni u tal-fidwa fuqis-salib. Il-fidi fl-Iben tifta˙ it-triq ¥al ¥and il-Missier, udan, bil-qawwa ta' l-Ispirtus-Santu, il-Mulej li ja¥ti l-˙ajja!

FESTA TAL-ÌISEM U D-DEMM TA' KRISTU

Corpus ChristiQari I: Tem¥ek il-manna lila int u anqas missirijietekma kontu tafu biha (Dewr 8,2-3, 14b - 16a).

Mosè, fi tmiem ˙ajtu,ifakkar lill-poplu bl-¥e©ubijiet kbar li Alla kien¥amel mie¥u, ¥e©ubijietli l-poplu ji©i mistieden majinsa qatt. It-tifkira ta' dankellha tqanqal l-im˙abba¥al Alla fil-¥ixien tal-Patt.Hu proprju f'dan id-dawl liMosè seta' jistqarr: "Ftakarfil-mixja kollha li mexxiek il-Mulej Alla tie¥ek....ried litbati l-©u˙, imba¥adtem¥ek il-manna li la int uanqas missirijietek makontu tafu biha, biex jurik limhux bil-˙obΩ biss i¥ix il-bniedem imma b'dak kollu lijo˙ro© minn fomm il-Mulej,b'dan i¥ix il-bniedem".

Qari II: La l-˙obΩa hijawa˙da... a˙na ©isem wie˙ed(1 Kor 10, 16-17).

Pawlu jfisser is-sens veru ta'l-Ewkaristija. Jekk il-˙obΩa litinqasam b'tifkira tal-Mulejhija wa˙da, mela dawk kol-lha li jie˙du sehem huma©isem wie˙ed. Il-firda bej-nietna toftomna mis-sens©enwin taç-çelebrazzjoni ta'l-Ewkaristija. Il-kriterju ta'

Pawlu huwa dejjem attwali.In-nisrani huwa mistiedenjeΩamina il-˙ajja ta' l-im˙abba tie¥u biex jarajekk verament din hijaespresjoni taç-çelebrazzjoniewkaristika li fiha jie˙usehem fil-©isem kollu ta'Kristu.

Van©elu: Ìismi huwa ikeltassew, u demmi hu xorbtassew (Ìw 6, 51-58).

Ìesù jinqeda bis-sinjal tat-tkattir tal-˙obΩ biex ikomplijirrivela lilu nnifsu. Huwadiskors fuq il-˙obΩ tal-˙ajjali jsir fis-sinagoga ta'Kafarnahum: "Jiena hu l-˙obΩ ˙aj, li niΩel mis-sema.Jekk xi ˙add jiekol minn danil-˙obΩ i¥ix ¥al dejjem. Ul-˙obΩ li jiena na¥ti huwa©ismi ¥all-˙ajja tad-dinja".L-Ewkaristija hija l-frott l-¥otja totali ta' Ìesù fuq is-salib glorjuΩ tie¥u. Il-˙obΩ,il-©isem ta' Kristu mo¥ti¥all-˙ajja tad-dinja, huwal-˙obΩ tal-˙ajja ta' dejjem:"Min jiekol ©ismi u jixrobdemmi ¥andu l-˙ajja ta'dejjem u jiena nqajmu mill-imwiet fl-a˙˙ar jum. Áax©ismi huwa ikel tasew, udemmi hu xorb tassew. Minjiekol ©ismi u jixrob demmijibqa' fija u jiena fih".




Talba...

Mulej, f’ri©lejk nin©abrunoffrulek dan talbna.Ilqag˙na fi ˙danek,wennisna, mexxina,dawwlilna t-toroq tal-˙ajja,ift˙ilna bera˙ qalbna˙a tg˙ammar final-im˙abba bla qies tieg˙eku n˙ossu fina s-ser˙ u l-fer˙li int tag˙ti ‘l uliedek!

L-g˙axar Óadd matul is-Sena

Il-qima tag˙naQari I: Jiena tjieba rrid,mhux sagrifiççju (Hos 6, 3-6).

Qari li jippreΩentalna l-kliemta' Hose¥a, profeta tas-seklu tmienja. Il-profeta jurikif kellha tkun il-qima tal-poplu: il-Mulej irid it-tjieba umhux is-sagrifiççju, li wie˙edja¥raf 'il Alla u mhux vittmima˙ruqa. Hose¥a jfakkarlill-poplu li m¥andux ikunhemm firda bejn il-fidi u l-˙ajja konkreta tal-poplu. It-talb u l-qima jridu jwasslu¥all-©ustizzja. Huwa l-messa©© tal-profeti,messa©© li jidwi kontinwa-ment anke fil-Van©elu.

Qari II: Issa˙˙a˙ fil-fidi usebba˙ lil Alla (Rum 4, 18-25).

San Pawl jippreΩenta lilAbraham b˙ala l-mudell tal-fidi: "Meta ma seta' jaraebda tama, Abraham ittamau emmen"...."u dan ©ie lilumeqjus b'©ustifikazzjoni". Il-fidi ta' Abraham ssir allura il-qima perfetta li wie˙ed jista'ja¥ti lil Alla. Il-fiduçja f'Allau fil-kelma tie¥u tiswa wisqu wisq aktar minn kull sagri-

fiççju jew vittma ma˙ruqa.B'hekk Abraham "sebba˙ lilAlla". "Il-Kelmiet '©ie lilumeqjus' ma nkitbux ¥alihbiss, imma se ji©i meqjusukoll lilna li emminna f'dak liqajjem mill-imwiet lil ÌesùSidna, li kien mo¥ti ¥aldnubietna u mqajjem ¥all-©ustifikazzjoni ta¥na".

Van©elu: Mhux lill-©usti ©ejtinsejja˙, iΩda lill-midinbin (Mt9, 9-13).

Ìesù jsejja˙ lil Mattew,pubblikan, bniedem meqjusb˙ala midneb, biex jimxiwarajh. Ìesù ja¥Ωelb'mod ˙ieles lil min irid biexjimxi warajh u ¥all-objezzjoni li kien qed jiekolmal-pubblikani u l-midinbin,iwe©eb: "It-tabib maja˙ti©uhx dawk li humaf'sa˙˙ithom, iΩda l-morda.Mela morru t¥allmux'ji©ifieri 'Óniena nistenna, umhux sagrifiççju'; ¥axmhux lill-©usti ©ejt insejja˙,iΩda lill-midinbin".Huwa l-kliem tal-ProfetaÓose¥a u jfakkarna li l-Mulej ma jridx divorzju bejnfidi u ˙ajja.

Il-Ódax-ilÓadd matul is-Sena

Mag˙Ωula ...Qari I: Tkunu ¥alija saltnata' qassissin, ©ens qaddis (EΩ19, 2-6a).

Din is-silta tfakkarna fl-appellli Mosè ja¥mel lill-poplulhudi: isejja˙lu biex jiftakar fl-

¥e©ubijiet kbar li Alla kienwettaq fl-istorja tie¥u ujsej˙ilhom biex jibq¥u fidili¥all-Patt. Il-fedeltà lejn il-Patt ta¥mel mill-poplu salt-na ta' qassissin u ©ens qad-dis. Id-deçiΩjoni hija f'idejn il-



Ftit xemg˙a fid-dlam

Quddiem il-Qabar ta’Kristu! Xemg˙a tnemnem,iddawwal l-irkejjen mudla-ma... g˙ax hemm dak id-dawl inemnem hu dehratal-qawwa tal-˙ajja ta’ Alla utama fil-˙ajja ta’ dejjem!


poplu. Huwa ˙ieles biexja¥Ωel li jibqa' fidil lejn il-Mulej jew le. Huwa ˙ieles lijisma' jew ma jismax le˙en il-Mulej u j˙arsu l-Patt tie¥u.

Qari II: Jekk t˙abbibnamie¥u bis-sa˙˙a tal-mewtta' Ibnu, kemm aktar insal-vaw permezz tal-˙ajja tie¥u!(Rum 5, 6-11).

Din is-silta ta' l-Ittra lir-RumanitippreΩentalna l-azzjoni ta' l-im˙abba li tifdi ta' KristuÌesù, azzjoni ta' m˙abba lidehret fil-milja ta¥ha bil-mewt tie¥u fuq is-salib. Hijadin l-im˙abba tremenda lisseddaq il-missjoni ta' l-insa-ra fid-dinja. Huma jgawdumill-˙biberija ta' Alla per-mezz ta' Kristu, ˙biberija lijxandru b'˙ajjithom lill-˙olqien kollu.

Van©elu: Sejja˙ lejh it-tnax-il dixxiplu tie¥u, uba¥athom (Mt 9, 36 - 10, 8).

Ìesù ja¥Ωel tnax biex juri l-kontinwità bejn il-poplu ta'Alla tas-Sinaj u l-poplu l-©didli kellu ji©i mifdi bid-demmtie¥u. Huwa stessja¥Ωilhom u jib¥athom fil-˙sad kbir, fejn il-˙addiemahuma ftit. Lilhom j¥addi s-set¥at tie¥u fuq l-ispirti l-˙Ωiena, bis-set¥a li jfejqu.Hija s-set¥a tal-Mulej li ©ietm¥oddija lill-Knisja tie¥u.Huma s-set¥at li juru l-qawwa tremenda ta' l-im˙abba ta' Alla li ti©imo¥tija lil kul˙add bigrazzja. Hija s-set¥a fis-serviz tal-poplu l-©did ta' Allamifdi bid-demm tar-Ra¥aj il-kbir u ta' dejjem li ta ˙ajtu¥an-n¥a© tie¥u.

It-tnas-ilÓadd tas-Sena

Il-˙aΩen u t-tbatijaQari I: Il-Mulej ˙eles lil ru˙ l-imsejken minn id il-˙Ωiena(Ìer 20, 10-13).

Ìeremija huwa sinçier ujistqarr anke dak li j˙oss fl-intimu tie¥u. Il-karba ta'qalbu to˙ro© fil-bera˙ waraesperjenza ta' tbatija u soli-tudni. Imma l-karba ta'qalbu ma tieqafx hemm.Jistqarr ukoll li j˙oss il-qawwa tal-Mulej madwaru:"Il-Mulej mie¥i, b˙al ra©elta' ˙ila". Quddiem dan kolluj˙oss li jista' wkoll jinfexxf'¥anja ta' tif˙ir li to˙ro©qawwija mill-fond tal-qalb:"Áannu lill-Mulej, fa˙˙rulill-Mulej, ¥aliex ru˙ l-imsejken minn id il-˙Ωiena˙elisha".

Qari II: Id-don mhuwiexb˙all-˙tija (Rum 5, 12-15).

Din hija silta diffiçli ta' l-Ittra ta’ l-appostlu SanPawl lir-Rumani. FihaPawlu j˙ares lejn l-istorjufid-dawl ta' antitesi: Adammidneb u Adam ©did fiKristu. Hekk jidher kif il-misteru tal-˙aΩen ji©ime¥lub mill-qawwa tat-tajjeb, ta' l-im˙abba u tal-©ustizzja. "Imma d-donmhuwiex b˙all-˙tija, Áaxjekk permezz ta' htijawa˙da mietu kotra, aktaru aktar il-grazzja ta' Alla ud-don mo¥ti bil-grazzjata' bniedem wie˙ed, li huÌesù Kristu, xterdu bil-bosta fuq il-kotra".




Qum... mur...

Hekk tenna l-le˙en li deherlil Xmun Pietru meta kienqed ja˙sibha jekk g˙anduxiwassal l-a˙bar it-tajba lill-pagani. Kien f’Ìaffa... uminn hawn telaq g˙alg˙onq it-triq sa’ Çesarija fuqil-Ba˙ar fejn wassal l-A˙barliç-çenturjun ru-man u l-

Van©elu: TibΩ¥ux minndawk li joqtlu lill-©isem (Mt10, 26-33).

Ìesù kien jaf li l-appostlikellhom isibu t-tfixkil fil-mis-sjoni mo¥tija lilhom lijxandru l-Bxara t-Tajba.B'hekk ried j¥addi kelmata' kura©© lilhom, lill-Knisjatie¥u. L-appostlu, id-dixxi-plu, minkejja kull oppoΩiz-

zjoni, irid jibqa' ja¥ti xhie-da, b'fiduçja fil-qawwa ta'Alla: "Mela xejn tibΩ¥u:intom aqwa minn ˙afnaa¥safar tal-bejt".L-appostlu j˙ares lejn Ìesùu jaf li anke fil-missjonitie¥u ser jissieheb fil-˙ajjakollha ta' l-Im¥allemtie¥u. Mhuwiex aqwaminnu...imma b˙alu çerta-ment jo˙ro© rebbie˙.

It-tlettax-il-Óadd tas-Sena

Il-˙tie©a tal-KnisjaQari I: Dan hu ra©el qaddista' Alla (2 Slat 4, 8-11.14-16a).

Áandna ©rajja li fiha l-mara ta' Sunem tilqa'¥andha lill-Profeta EliΩew.Wa˙da mill-karatteristiçitan-nies tad-deΩert hija l-ospitalità lil dawk lijg˙addu minn ma©enb it-tined tag˙hom. Huwa f’danil-kuntest li tid˙ol il-©rajja ta’din is-silta. Fiha naraw l-ospitalità sabi˙a li ssir lilwie˙ed li huwa "ra©el qad-dis ta' Alla". Fl-ospitalitàoffruta lill-EliΩew hemmqalb miftu˙a ¥al Alla li ma'tistax tibqa' bla ˙las. EliΩew¥alhekk iwe¥ed id-dontal-˙ajja f'isem Alla.

Qari II: Indfinna mie¥upermezz tal-ma¥mudija,biex n¥ixu ˙ajja ©dida(Rum 6, 3-4, 8-11).

San Pawl ifakkarna li n-nisrani jie˙u sehem mill-mewt u l-qawmien ta'Kristu. Mill-qabar tal-fontital-ma¥mudija in-nisranili jemmen fi Kristu Feddejjo˙ro© b˙ala bniedem

©did. Il-parteçipazzjoni fil-mewt u l-qawmien ta'Ìesù ta¥mel mill-bnie-dem ˙lejqa ©dida."Hekk intom, qisurwie˙kom mejta ¥ad-dnub, imma ˙ajjin ¥alAlla, marbutin ma' KristuÌesù".

Van©elu: Min ma jerfaxsalibu, ma jist˙oqqlux li jkunmie¥i; min jilqa' lilkomikun jilqa' lili (Mt 10, 37-42).

Ìesù jitkellem mill-ospita-lità. Kull min jilqa' lill-proxxmu jkun qed jilqa' lilKristu stess, speçjalmentjekk dawn huma profeti,©usti jew Ω¥ar. Barra minhekk Ìesù jkompli jistqarr:"min jilqa' lilkom ikun jilqa'lili, u min jilqa' lili jkun jilqa''l dak li ba¥atni". Kif kienuj¥idu r-rabbini: il-mib¥uthuwa dejjem daqslikiekudak li jib¥at. F'din is-siltaÌesù jfakkarna wkoll li kullmin jimxi warajh iridja¥mlu b'impenn; il-Mulejstess irid ikun iç-çentru tal-˙ajja tad-dixxiplu. Id-dixxi-plu ¥alhekk irid jit¥allemjitlef ˙ajtu, jerfa' salibu ujimxi warajh.



Mill-Art Imqaddsa

Wie˙ed kwaΩi jist˙i jir-rakkonta il-parabbola ta' l-iben il-˙ali (Lq 15, 11-32),daqskemm kul˙add jafha;forsi hija l-parabbola l-aktarma˙buba u ma¥rufa.Minkejja dan, hija dejjemg˙andha xi ˙a©a ©didax't¥idilna. Dan speçjalmentmeta niftakru li mhux dejjemnifhmu l-istruttura baΩikatar-rakkont u lanqas il-messa©© essenzjali ta¥ha.

B˙alma jindika t-titlu li ji©iattribwit lill-parabbola, l-attenzjoni dejjem in¥atateskluΩivament lill-iben iΩ-Ω¥ir u fuq id-dramm tal-˙ela tal-©id li tie¥u huwa˙ati minn dak il-mument lijitlaq dar missieru sakemmj¥ix il-qieg˙ tal-miΩerja u d-disperazzjoni; miΩerja udisperazzjoni li jqanqluhjid˙ol da˙la fih innifsu ujer©a' lura biex jitlob ma˙frafid-dir¥ajn miftu˙a ta' mis-sieru. Óafna drabi, ˙uh il-kbir jitqie¥ed fil-©enb, dak lidejjem baqa' f'dar missieruu dak li ma jid˙olx fil-fer˙ ta'missieru; jirrifjuta li jifra˙mie¥u ¥ar-ritorn ta' ˙uh;i˙oss li l-Missier kien qedja¥mel in©ustizzja mie¥u,hu li kien iqis ru˙u b˙ala l-iben l-onest li qatt ma ber-baq ©id missieru b˙al ˙uh.Jirritah il-fatt li missieru kienqatel l-¥o©ol l-imsemmen¥al ˙uh; lilu qatt ma¥amillu festa, la ¥alih ulanqas ¥all-˙bieb tie¥u!

Mhemmx dubju li l-figural-aktar simpatika, dik li l-aktar wie˙ed jista' jsib lilunnifsu, hija dik ta' l-iben iΩ-Ω¥ir; l-iben mimli superfiçja-lità Ωa¥Ωu¥a, l-iΩbalji

tie¥u, id-degredazzjonitie¥u, ix-xewqa li jer©a jfit-tex lilu nnifsu, li jdur umil-ment lejn il-Missier. Huwaatte©©jament li jo˙loq nuq-qas ta' sliem f'˙uh il-kbir:min, fil-fatt, b˙ala l-ewwelreazzjoni, jista' jaqbel mal-missier li jilqa' mal-ewwel lildak li berbaqlu ©idu, liqabad u telaq, min¥ajr l-ewwel ma saret xi korrezzjo-ni solenni; mhux hekk biss,imma jorganizzalu festa uja¥mlu iben s˙i˙ mill-©did,bid-drittijiet kollha ta' l-ulied.Huwa l-iben iΩ-Ω¥ir li b˙aldonnu jsib postu mill-©did fil-familja; il-kbir jibqa' mdejjaqu nçert. Fil-fatt il-parabbolatintemm biss bil-kliem tal-missier ming˙ajr ma jin¥addak li ©ara wara.

Il-fatt hu li l-iskop tal-parabbola huwa li jqanqal lilmin jisma¥ha biex jarawukoll lilhom infushom fl-ibenil-kbir. Iridu jie˙du posizzjo-ni. Dak li fuqu wie˙ed iridjie˙u posizzjoni huwa l-a©irtal-missier. A©ir li fih wie˙edirid jara kif i©ib ru˙u Allamal-bnedmin, ta' kif i©ibru˙u l-Mulej Ìesù li ˙a©isem u g˙ammar fostna.Huwa l-Missier li jilqa' lilkul˙add, lil dawk kollha li jin-sabu fl-atte©©jament kemmta' l-iben iΩ-Ω¥ir u kemm ta'l-iben il-kbir. Huwa l-atte©©jament ta' dak li jilqa'min kien intilef, min kienmejjet u nstab u re©a' ˙a l-˙ajja. Huwa l-kliem tal-mis-sier li ji©i ripetut ¥al darb-tejn, kliem li jie˙u aktar sensmeta nqie¥duh fid-dawltaΩ-Ωew© parabboli preçe-denti, dik tan-n¥a©a l-

mitlufa u dik tad-drakmamitlufa (Lq 15, 3-10). Ûew©parabboli, li b˙at-tieletwa˙da, huma ççentrati fuqil-FERÓ fis-sejbien ta' dak lintilef u ta' dak li ©ie mfittexb'˙erqa! Imma dan l-atte©©jament ta' Ìesù sabid-disapprovazzjoni tal-FariΩej u ta' dawk li fil-futursabuh atte©©jament diffiçlibiex wie˙ed jaççettah.

Jekk naraw sewa nindu-naw li lanqas l-iben iΩ-Ω¥irma kien fehem ¥al kollox l-atte©©jament patern ta' mis-sieru. IΩ-Ωew© uliedjirra©unaw b'termini ekono-miçi, li ja¥tu u li jkollhom;ir-relazzjoni ma' missierhomhija biss meqjusa b˙ala ser-vizz li ji©i m˙allas. Il-Missierjipprova jurihom il-lo©ika tal-gratuwità, il-fer˙ li jkunuflimkien u li jkollhom kolloxflimkien; f'dan id-dawl kienme˙tie© li hu jorganizzafesta ¥al ibnu li re©a' lura.IΩ-Ωew© ulied kien fadlilhomx'jaqdfu biex jifhmu lil mis-sierhom. Anke fid-dawl tal-fidi, tibqa' l-esi©enza lin¥ixu bil-mentalità ta' wliedfil-konfront ta' Alla l-Missieru li nkunu a˙wa ¥alkul˙add, speçjalment dawkli nqisu b˙ala midinbin.

Jikteb Clementina Mazzucco

Missier mhux mifjum


Kultura Biblika

Kultura Biblika

Persuna©©i Nisa fil-BibbjaLIJA

Isem li jfisser 'baqraselva©©a'. Kienet il-bint il-kbira ta' Laban u ma kenitxsabi˙a b˙al o˙ta Rakel.Áajnejha ji©u deskrittib˙ala mitfija. Saret l-ewwelmara ta' Ìakobb biss bi pjanqarrieqi ta' Laban liba¥atha lil Ìakobb fil-lejltaΩ-Ωwie© tie¥u flok o˙taRakel. Kienet taf li Ìakobbkien jippreferi lit-tieni maratie¥u, Rakel. Meta Rakeltalbitha il-mandragoli biexi¥inuha fit-tnissil, Lijawe©bitha: 'M'hux biΩΩejjed li˙adtli 'l Ωew©i, trid issate˙odli wkoll il-mandragolita' ibni?' (Ìen 30, 15). Lijakienet aktar xortiha tajbaminn Rakel ¥aliex il-Mulejfet˙ilha l-©uf ta¥ha (ara:Ìen 29, 31). Welldet seba'subien lil Ìakobb u tifla,filwaqt li l-qaddejja ta¥haÛilfa wellditlu Ωew© subieno˙ra li kienu jitqiesu b˙alata¥ha, u dan qabel Rakelseta' jkollha ulied minÌakobb.

Ulied Lija kienu Ruben,Sim¥on, Levi, Ìuda, Issakaru Ûebulon. Ulied Ûilfa kienuGad u Aser. L-antipatijata¥hom kontra bin Rakeli,ÌuΩeppi, kellha konsegwen-zi kbar ¥all-istorja ta' IΩrael.Levi jitqies b˙ala missier it-tribu saçerdotali u Ìudab˙ala t-tribù tal-monarkija lifiha jitlaqqam David.

Meta Ìakobb iddeçiedali jitlaq lil Laban wara¥oxrin sena ta' servizz, Lijau Rakel it-tnejninkorra©©ewh u qalulu:'Baq¥alna xi sehem jew

wirt f'dar missierna? Maa˙niex qisna barranin¥alih? Ma be¥niex u kielukoll flusna? Il-©id li Alla ˙amin¥and missierna hu ta'wliedna. Mela issa kull maordnalek Alla, a¥mlu' (Ìen31, 14-15). U t-tnejn telqu lilmissierhom u marru maÌakobb.

Meta mietet Lija, xi sninwara o˙ta, Ìakobb difinha fil-Áar ta' Makpela li Abrahamkien xtara ¥al Sara u fejnIΩakk ukoll kien midfun. Rakelu Lija it-tnejn jitqiesu b˙alanisa li 'flimkien bnew id-darta' IΩrael' (Rut 4, 11).

LOJD

Mara Lhudija devota likienet t¥ix f'Listra, fl-AsjaMinuri, kellha bint miΩΩew©alil wie˙ed grieg. Timotju,binha, ¥al xi ra©uni qatt makien ©ie çirkonçiΩ minkejja t-tradizzjoni tar-reli©jon ta'ommu. Kien mid˙la ta' l-Iskrittura Mqaddsa (ara: 2Tim 3, 15) minn tfulitu, grazzilil nanntu Lojd u ommuEwniki. IΩ-Ωew© nisa sarunsara li ji©u mfa˙˙ra ¥all-fidi vera ta¥hom (2 Tim 1,15), fidi li ¥addew lil Timotjuli sar nisrani u kollaboraturstrett ta' l-Appostlu Pawlu.

LIDJA

Kien f'˙olma li l-appostluPawlu ra ra©el isejja˙lu jmuril-Maçedonja, re©juni fil-partitat-tramuntana tal-Greçja.Hemmhekk l-appostlu kkon-verta l-ewwel persuna fl-Ewropa. F'Filippi, nhar is-Sibt, '˙ri©na barra l-bieb tal-belt, lejn xatt ix-xmara, fejndehrilna li kien dar tat-talb.Q¥adna bilqie¥da, u bdej-na nkellmu lin-nisa li kienhemm mi©bura flimkien.Wa˙da minnhom kienjisimha Lidja, mara minnTijatira, neguzjanta tal-por-pra u kienet tqim lil Alla.Hija qa¥det tisma¥na, u l-Mulej fet˙ilha qalbha biextifhem dak li kien j¥idPawlu. Wara li t¥ammdet,hi u l-familja ta¥ha, talbitnau qaltilna: 'Jekk jidhrilkom lijiena nemmen fil-Mulej,ejjew oq¥odu d-dar tie¥i.'U ©a¥litna noqo¥du¥andha' (Atti 16, 13-15).Çert li Lydia kienet maraMaçedona, wa˙da min-nisama¥rufa ¥all-indipenden-za ta¥ha, tant li set¥et tof-fri lil Pawlu u 'l s˙abu biexji©u joq¥odu fid-darta¥ha. Set¥et kienet l-ospitalità ta' Lidja li wassletlil Pawlu jaççetta l-¥ajnunatal-Knisja ta' FIlippi, ¥ajnu-na li ma riedx jaççetta, pereΩempju, mill-Knisja ta'Korintu.

MARTA

Isem li possibilment ifis-ser, 'Sidt id-dar'. Marta kie-net t¥ix ma' o˙ta Marija u˙uha LaΩΩru f'Betanja, ra˙al



qrib Ìerusalem; it-tlietakienu ˙bieb kbar ta' Ìesù.Kienet Marta, il-kbira fost il-bniet li laq¥et lil Ìesùf'darha (Lq 10, 38), filwaqt liMarija qa¥det bilqie¥daf'ri©lejn Ìesù tisma' l-kelmatie¥u. Áal kliem ta¥habiex o˙ta t¥inna Ìesù kienwie©eb' 'Marta, Marta intita˙seb wisq u tinkwieta fuq˙afna ˙wejje©; immawa˙da hija me˙tie©a. UMarija ¥aΩlet l-a˙jarsehem, li ma jitte˙dilhiex' (Lq10, 41-42).

IΩda fir-rakkont tal-qaw-mien ta' LaΩΩru hija Marta litidher b˙ala eΩempju tad-dixxipli tal-Mulej. Ìriet biextmur tiltaqa' ma' Ìesù meta©ie f'Betanja erbat ijiemwara d-difna ta' LaΩΩru.Uriet id-diΩappunt ta¥ha liÌesù ma kienx preΩenti;seta' fejjaq lil ˙uha. Minkejjadan uriet ukoll il-fidi ta¥hali Alla seta' ja¥ti lil Ìesù kullma seta' jitlob. Ìesù juriha li˙uha kellu jer©a jqum u histqarret li kienet taf li kellujqum fl-a˙˙ar jum. Áaldan Ìesù wie©eb: 'Jiena hul-qawmien u l-˙ajja...temm-nu inti dan?' 'Iva Mulej',we©bitu, 'Jiena nemmen liinti l-Messija, l-Iben ta' Alla,dak li ©ie fid-dinja' (Ìw 11,

24-27). Kliemha huma l-stqarrija l-aktar profonda ta'fidi li nsibu fil-Van©elu ta'San Ìwann.

MARIJA

Hija omm Ìakbu uÌuΩeppi - u forsi l-istessMarija mart Kleofa (Ìw19,25). Kienet wa˙da min-nisa li kienet ma' Ìesù (Mt27,55). Probabilment kienetwa˙da li offriet supportfinanzjarju ¥all-ministeruta' Ìesù. Akkumpanjatu fl-a˙˙ar vja©© tie¥u lejnÌerusalem u flimkien ma'Marija minn Magdala kienetpreΩenti ¥all-mewt u d-difna tie¥u. Kienu huma t-tnejn li re©¥u lura lejn il-qabar biex il-©isem ikunmidluk sewwa u sabu l-qabar vojt. Kienu huma lisem¥u kliem l-an©lu, 'LatibΩ¥ux...morru ¥idu lid-dixxipli tie¥u li qam mill-imwiet' (Mt 28, 5.7). Huma usejrin, skond San Mattew,Ìesù nnifsu deher lin-nisa u¥amilhom l-ewwel xhudtal-qawmien tie¥u.

MARIJA

Marija ta' Betanja uo˙tha Marta jidhru fi tlietrakkonti fil-Van©eli. MetaMarta tistieden lil Ìesù d-dar, Marija ti©i mfa˙˙ra¥ax b˙ala dixxiplu tisma' l-Kelma tal-Mulej, '... . UMarija ¥aΩlet l-a˙jarsehem, li ma jitte˙dilhiex' (Lq10, 41-42).

Marija tibqa' d-dar metaMarta to˙ro© tilqa' lil Ìesùerbat ijiem wara l-mewt ta'LaΩΩru. Aktar tard hija wkolltfittex lil Ìesù u tuΩa l-istesskliem ta' o˙ta: 'Mulej, kiekuint kont hawn, ˙ija ma kienximut' (Ìw 11, 32).

Aktar tard, waqt ikla fid-

dar ta' Marta u Marija fid-dar ta' LaΩΩru, hija Marija li'˙adet libra fwie˙a tan-nardpur, tiswa ˙afna, u dilketbiha ri©lejn Ìesù, mba¥adixxuttathomlu b'xa¥arha; ud-dar imtliet bir-ri˙a tfu˙'(Ìw 12, 3). Quddiem l-ilment ta' ˙ala min na˙a ta'Ìuda l-Iskarjota, Ìesùjwie©eb: 'Óalliha, din il-fwie˙a kienet ref¥etha ¥aljum id-difna tie¥i. Il-foqradejjem issibuhomma¥kom, imma lili mhuxdejjem issibuni' (11, 7-8).

MARIJA

Marija minn Magdalahija msemmija fl-erba'Van©eli b˙ala wa˙da mix-xhieda l-aktar importanti tal-qawmin ta' Ìesù mill-mewt,u mxiet ma' Ìesù mill-Galilija ¥al Ìerusalem.Kienet minn Magdala, beltfuq il-Ba˙ar tal-Galilija, fit-tramuntana ta' Tiberias.Flimkien ma Ìwanna uSusanna, kienet ©ietme˙lusa minn spirti ˙Ωiena umard'; Luqa jitkellem mill-˙elsien minn seba' spirti (8,2). Kienu nisa li kienu ja¥tusupport finanzjarju lil Ìesù ul-appostli tie¥u (Lq 8, 3).

It-tradizzjoni tal-Knisja


Il-Bibbja f’idejna Kultura Biblika

identifikat lil Marija minnMagdala b˙ala midinba likienet ©iet ¥and Ìesù metakien qed jiekol ¥andFariΩew u xarrbet ri©lejnÌesù bi dmu¥ha u xxot-tathomlu b'xa¥arha (7, 37).Luqa ma ja¥tiniex l-isem ta'din il-mara; ftit wara jintro-duçi lil Marija minn Magdalau ¥alhekk mhuwiex proba-bli li kienu l-istess persuna.Jidher li Marija ta' Magdala,b˙ala persuna li kellha l-mezzi u ˙abiba ta' Ìwanna,mart qaddej ta' Erodi Antipa,kienet mara ta' çertu livellsoçjali u mhux mara tat-triqkif in¥ad fit-tradizzjoni.

Marija hija wa˙da libaq¥et ma' Ìesù ankewaqt id-dramm imdemmitas-salib. Ratu jmut, jindifenu waslet lejn il-qabar vojt fit-tielet jum. San Ìwannja¥tina rakkont mill-isba˙tal-laq¥a ta' l-Irxoxt ma'Marija minn Magdala:'Mara, ¥alfejn qie¥datibki? Lil min qie¥da tfit-tex'..."Ìesù sejj˙ilha:Marjam!'....'Rabbuni!'...Latmissnix, ¥ax ¥adni matlajtx ¥and il-Missier; immamur ¥and ˙uti u ¥idilhomli se nitla' g˙and Missieri uMissierkom, Alla tie¥i u Allata¥kom' (Ìw 20, 11-18).

MIKAL

Isem li jfisser 'min hub˙al Alla'. Mikal kienet it-tifla tas-Sultan Sawl u martDavid. Kienet mara qawwijali sabet ru˙ha bejn Ωew©tir©iel qawwija: Sawl uDavid. Waqt li Sawl bedajob¥od lil David, Mikal bdiett˙obbu. Sawl, li ˙aseb li kienser iqie¥ed lil David f'perik-lu, offriha b˙ala martu,basta joqtol mitt Filistew...uDavid qatel mitejn.

Meta Sawl ried je˙les

minn David, Mikal Ωammetma Ωew©ha u ¥enituja˙rab; Sawlu annulla Ω-Ωwie© u lil Mikal Ωewwi©ha lilra©el jismu Palti.

Xi ¥axar snin wara s-Sultan David talab lura lilMikal. Hija ttie˙det lura bil-biki; im˙abbitha kienet saretstmerrija, speçjalment metarat is-sultan jiΩfen nofsu ¥eriquddiem l-Arka tal-Patt.David ma qishiex aktar b˙alamartu u ma kellhiex tfal.

MIRJAM

Isem li jfisser 'qrusa' jew'impa˙pa˙'. Mirjam rara-ment ti©i msemmija fl-Iskrittura imma hija maraimportanti ¥all-istorja ta'IΩrael. Hija l-ewwel mara litissejja˙ profetissa u kienetmexxej politiku b˙al ˙uthaMosè u Aronne. Daqqa hijappreΩentata b˙ala strumentta' Alla, drabi o˙ra b˙alaeroina kariΩmatika u drabio˙ra b˙ala ribelli ¥all-awtorità divina.

Kienet strumentali biexissalva lil ˙uha Mosè mill-ilma u ta¥mel li ji©i mrobbifil-palazz tal-Farawni bl-¥ajnuna ta' ommha. Ti©imsemmija fil-fer˙ u Ω-Ωfin li

sar min-nisa wara r-reb˙atal-Lhud fuq l-E©izzjani bil-qasma tal-ba˙ar. Tissejja˙profetissa 'il ¥aliex il-muΩika u Ω-Ωfin ta¥ha qan-qlu ewforija spiritwali li kie-net titqies b˙ala qima lil Alla:'Áannu lill-Mulej...Ωwiemelu rikkieba tefa¥hom il-ba˙ar!' (EΩ15, 21).

Tidher b˙ala suppervameta tirribella ma’ Aronnekontra Mosè: 'Alla tkellembiss permezz ta' Mosè...Matkellimx permezz ta¥nawkoll?' (Num 12, 2). Alla jie-qaf lil Mirjam u lil Aronne ujikkastigaha bil-©diem...uminkejja l-interçessjoni ta'Aronne u Mosè Alla jikkman-da li ssofri l-kastig ¥alsebat ijiem u tinΩamm barramill-kamp.

Mirjam ©iet midfunaf'Kades. Hija kkunsidratab˙ala l-fundatriçi tat-tra-dizzjoni profetika femminili ul-ewwel fost tant nisa linqdew bil-muΩika. Fl-Iskrittura titqies b˙ala ugwali¥al ˙utha: 'Jiena b¥attqabilkom lil Mosè, lil Aronneu lil Mirjam' (Mik 6, 4). FiΩmien Erodi l-Kbir, isimha, lihuwa l-forma ebrajka ta'Marija, kien jin¥ata spisslill-bniet Lhud.

Documents

Editorjal ta’ Marcello Ghirlando ofm Bil-©riehi tieg˙u ...i-tau.com/wp/wp-content/uploads2/artimq/AI2002_02_Mar_Apr.pdf · ©ustizzja, fil-˙ajja ©dida tal-qdusija. Misteru tremend