Vahdet i Vucut Ibn i Arabi 14 Sh

7/31/2019 Vahdet i Vucut Ibn i Arabi 14 Sh

1/14

Tasavvuf |lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21, ss. 199-212.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1)

SMAL FENN ERTURULUN BNL-ARAB

VE VAHDET- VCUD SAVUNMASI

Halil brahim MEK *

zet

smail Fenni Erturulun bnl-Arab ve Vahdet-i Vcud Savunmas

Osmanlnn son yzylna ve Trkiyenin yaklak ilk 25 ylna ahitlik eden smail Fenni Erturul,bnl-Arab ve vahdet-i vcud hakknda yaplan eletirilere cevap mahiyetinde Vahdet-i Vcud vebn-i Arabadl bir kitap yazmtr. 1928de baslan bu kitapta vahdet-i vcuda ve onu savunanbnl-Arabye ynelik eletirileri kendine has bir metotla ele alp eitli kaynaklardan da yararlana-rak cevaplam ve aklamtr. smail Fenni eserinde vahdet-i vcudun ne olduunu ortaya koyarakonun birer felsef fikir olan panteizm ve monizmle alakasn aklamtr. Yine o, Ahmed Sirhindtarafndan gelitirilen vahdet-i hud anlayyla vahdet-i vcud arasndaki farkllklar belirtir. Bazslam limleri tarafndan bn Arabnin varlk anlayna ynelik itirazlar tek tek cevaplamaya al-mtr. Yukarda sralananlar ierik bu almada zetlenmi ve yer yer dier eserlerle karlatrma-lar yaplmtr.Anahtar kelimeler: Vahdet-i vcud, vahdet-i hud, panteizm, bn Arab, smail Fenni Erturul,varlk.

Abstract

Ismail Fenni Erturuls Defence ofIbn al-Arabi and Wahdat-i Wujud

Ismail Fenni Erturul who witnessed to the last priod of Ottoman and the first 25 years of Turkeyhas written a book in the character that gives answer to critiques made on Ibn al-Arabi and

wahdat-i wujud. In this book publicated in 1928 he typically dealt with critiques concerning

wahdat-i wujud and Ibn al-Arabi who defends it and answered to those by benefitting from

different soruces. In this work putting forth what wahdat-i wujud is, Ismail Fenni explained its

relation to pantheizm and monizm which are philosophical thoughts. He, again, points out the

differences between wahdat-i wujud and wahdat-i shuhud developed by Ahmad Sirhindi. He tried to

answer to the objections directed towards existence view of Ibn al-Arabi by some Islamic scholars.

The list above are summerized in this study and in patches made comparisons with othe works.

Key words: wahdat-i wujud, wahdat-i shuhud, pantheizm, Ibn al-Arabi, smail Fenni Erturul,existence.

1. Giri

slam dnce tarihinde baz tasavvuf meseleler ve onlar savunan sfler hak-knda pek ok tartma yaplmtr. Sufileri tartmalarna konu edinenler onla-rn dnce ve hayat tarzlarna itiraz ederek kendilerince doru olduunu id-dia ettikleri grleri ne karmlardr. Bahsi geen tartmalarn odanda

* Yrd. Do. Dr., Hitit niversitesilahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal


2/14

200 | Yrd. Do. Dr. Halil brahim MEK

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

yer alan simalardan biri 13. Yzyln bilge sufisi Muhyiddin bnl-Arab1 (560-638/1165-1240) ve onunla zdeletirilen vahdet-i vcud/varln birlii anlay-dr.

bnl-Arab Osmanl toplumunun dnce ikliminde ve din kltrnnekillenmesinde nemli yeri olan bir dnrdr. Bir yandan onun ese rleriOsmanl ilim adamlarnn bazs tarafndan eitli eletirilirken dier yandanpek ok Osmanl suf mellifi hem bnl-Arabnin eserlerini erh etmi hemde onun savunduu dncelerinin sistematik hale getirilmi ekli olan vahdet-i vcud anlayn etkin bir ekilde savunmulardr. Osmanl denminde med-rese limleri veya ulema ile sufiler arasnda cereyan eden tartmalarn nemli

bir ksm bnl-Arab ve onun eserlerinde geen baz meseleler zerinde y o-unlamtr. Bu balamda sufler, ulemann tartmalarna konu olan ifadelerive meseleleri aklamak zere hem erh hem de telif olarak says azmsanama-yacak kadar eser yazmlardr.

te yukarda aklanan tarzda yazlan eserlerden biri de Osmanlnn sondneminde yetien ve Trkiyenin kurulu yllarna ahitlik eden smail Fen-ninin2 (1855-1946)Vahdet-i Vcud ve bn Arab3adl kitabdr. 1928de baslan bueserinde . Fenni, bn Arab ve vahdet-i vcud hakknda sregelen tartmalardeerlendirerek eletiri konusu olan hususlar aklayan bir savunma yapm-tr. Onun bu eserindeki savunma metodu ayn dnemde bn Arab ve vahdet-i

vcudun lehinde yazlan dier metinlerden baz farkllklar arz etmektedir.rnein sz konusu balamda yazlan eserlerden biri olan Ferid Kamn 4

1 Muhyiddin bnl-Arabnin hayat hakknda bk. M. Erol Kl, Muhyiddin bnl-ArabdeVarlk ve Mertebeleri: Vcd ve Mertibul-Vcd, Yaymlanmam Doktora Tezi, Marmara ni-versitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995, ss. 5-60; M. Erol Kl, bnl-Arab,Muhyiddin, DA, stanbul 1999, c. 20, ss. 493-516.

2 smail Fenni (Erturul), Bulgaristann Trnova kasabas doumludur. Devletin eitli birimle-rinde muhasebe uzman olarak alt. ngilizce, Franszca ve Arapa dillerini bilen .Fenni,1911de memuriyetten emekli olduktana sonra eser yazmakla megul oldu. Musiki alanndamehur statlardan dersler ald. 200n zerinde gfte ve beste hazrlad. 1946da stanbuldavefat etti. Materyalizm kart ve vahdet-i vcud taraftar olarak tannd. Lugate-i Felsefe,Maddiyyn Mezhebinin zmihlli, Vahdet-i Vcud ve bn Arab gibi telif ve tercme olmakzere 10 civarnda eseri mevcuttur. Hayat ve grleri hakknda geni bilgi iin bk. Sley-man Hayri Bolay, smail Fenni Erurul, DA, stanbul 2001, c. 23, ss. 98-100; smail Kara,Trkiyede slamclk Dncesi, 2.bs., Risale Yay., stanbul 1989, c. 2, ss. 139-140.

3 smail Fenni Erurul, Vahdet-i Vcud ve Muhyiddin-i Arab, Orhaniye Matbaas, stanbul 1928.Bu eserin gnmz Trkesine aktarlm basks iin bk. smail Fenni Erturul, Vahdet-iVcud ve bn Arab, haz.: Mustafa Kara, nsan Yay., stanbul 1991. smail Fenninin eserine atf-larda dipnotlardaki sayfa numaralarnn / iaretinden nceki rakam eserin Osmanlca aslna,sonrasndaki rakam ise Mustafa Karann hazrlad sadeletirme metne aittir.

4 Ferid Kamn hayat iin bk. Sleyman Hayri Bolay, Ferid Kam, Kltr ve Turizm BakanlYay., Ankara 1988; Sleyman Hayri Bolay, Kam, mer Ferid, DA, stanbul 2001, c. 24, ss.


3/14

smail Fenni Erturulun bnl-Arab ve Vahdet-i Vcud Savunmas| 201


(1864-1944) Vahdet-i Vcud5adl almasnda vahdet-i vcud ile pantezimi z-deletirenlerin dtkleri hatay aklamak zere her iki gr hakknda bilgi-ler verilmektedir. .Fenni hem vahdet-i vcud ve onunla ilgili baz kavramlaraklar hem de bu anlaya kar kan baz mslman limlerin tezlerini -rtmeye alr. Hulasa F.Kamn eseri yazl amacnda da belirtildii gibi6 da-ha ok felsef bir inceleme ve da dnk bir savunma grnmndeyken.Fenniun almasndaki aklamalar ise hem ie hem de da dnk bir sa-vunma mahiyetindedir. Dier bir savunma eseri de Mehmed Ali Aynnin7(1869-1945) eyhi Ekberi Niin Severim?8 Adl almasdr. Bu eserde yazarbnl-Arabye muhabbetinden dolay onun hayat ve baz grlerinden v-

gyle bahsetmitir. Eserin ilk ksmnda bnl-Arabnin hayat, takip eden b-lmlerde ise onun harf sembolizmi, yaratl, ahlk ve tevhde dair grleriincelenmitir. erii dikkatle okunduunda yazarn bu eserdeki metodu bnArabye ynelik itirazlar cevaplamak deil konularn anlamasna ve alm-na yardmc olmaktr. Nitekim Ayn, bu eserin Franszcaya evirisini okuyanLouis Massignon (.1962)tarafndan yaplan eletiriler karsnda Veled elebizbudak (1867-1953)ve eyh Safvetten yardm talep etmek durumunda kalm-tr.9Halbuki .Fenni ad geen eserinin bir blmnde Massignonun Aynye

271-273; Ethem Cebeciolu, Ferid Kam, Vahdet-i Vcud, haz.: Ethem Cebeciolu, Diyanet -

leri Bakanl Yay., Ankara 1994, ss. 7-9; Kara, Trkiyede slamclk Dncesi, c. 2, ss. 11-12.5 Ferid Kam, Vahdet-i Vcud, Matbaa-i Amire, stanbul 1331/1912. (Gnmz Trkesine akta-

rlm ekli iin bk. Vahdet-i Vcud, haz.: Ethem Cebeciolu, Diyanet leri Bakanl Yay.,Ankara 1994, 150 s. ve Vahet-i Vcud ve Panteizm, haz.: Mustafa Kara, [bn Arabide Varlk D-ncesi iinde], nsan Yay., stanbul 1992, ss. 7-157.

6 Ferid Kam eserini yazma sebebinin bir Rusyada yayn ileriyleriyle uraan bir zatn gn-derdii mektuptaki ifadeleri olduunu belirtmektedir. Mektupta Ferid Kamdan sufilerinvahdet-i vcud anlay ile filozoflarn pantezim gr arasndaki farklarn aklanmas is-tenmektedir. F. Kam kendisine gelen talebi, vahdet-i vcudu savunan ve bu anlay anlatmakiin birok eser yazarak mmetin gnlnde yer edinen ztlara byle endielerden dolay p-heyle baklmasn ortadan kaldrmak amacyla kabul etmitir. Maksadnn vahdet-ivcudular ile panteistler arasndaki baz fikirleri arasndaki ekl benzerlerliklerin mahiyeti-ni ortaya koyarak tereddtleri gidermektir. Kam, Vahdet-i Vcud, s. 58-59.

7 Mehmed Ali Aynnin hayat ve fikirleri hakknda bk. Abamslim Akdemir, Mehmed AliAyninin Dnce Dnyas, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1997; smail Arar, Ayn,Mehmet Ali, DA, stanbul 1991, c. 4, ss. 273-275; Kara, Trkiyede slamclk Dncesi, c. 2, ss.45-46.

8 Mehmed Ali Ayn, eyh-i Ekberi Niin Severim, Evkaf- slmiye Matbaas, stanbul 1339-1341.Bu eser smail Kara tarafndan eyh-i Ekberi Niin Severim, bn Arabde Varlk Dncesi,nsan Yay., stabul 1992, ss. 159-237de gnmz Trkesiyle neredilmitir.

9 Mehmed Ali Ayn, Veled eleb ve Louis Massignon geninde meydana gelen tarmalarhakknda bk. Zlfikar Gngr, Muhyiddin bn Arab Hakknda Louis Massignonun Eletiri-leri ve Veled elebi (zbudak)nin Cevaplar, Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi,Ankara 2003, yl: 4, say: 11, ss. 377-406; Halil brahim imek, Trk Modernlemesi Srecin-


4/14



ynelttii eletirilere decevap vermitir. leride aklayacamz zere bu ele-tiriler ve iddialara kar eitli ilim dallarndan pek ok kaynaa mracaatlasavunusunu delillendirmitir.10

.Fenniun eserini ierdii blmler asndan yle zetleyebiliriz: Birinciblmnde vahdet-i vcud ve onunla ilgili kavramlarn aklanmas, ikinciblmde onun dayandrld delilleri, nc blmde panteizmle vahdet-ivcud arasndaki farkllklar, drdnc blmde baz limlerin bnl-Arab-vahdet-i vcud ekseninde ortaya attklar eletirilerin cevaplar, beinci blm-de bnl-Arabye ait el-Fthatl-Mekkiyyede bugnk ilm anlaylar asn-dan itiraz edilen hususlarn aklanmas ve altnc blmde ise bnl-Arabnin

hayat hikayesini ortaya koymaktadr. Biz de almamz smail Fenni Beyin bublm srasna gre ekillendirdik.

Ad geen eserinin giri ksmnda .Fenni bu almasna ilikin gayesini usatrlarda zetlemektedir:

Ulema-y kirammzdan bir zmrenin vahdet-i vcuda kail olanlara ve bil-hassa Muhyiddin Arab hazretlerine (.638/1240) kar bir hss-i nefret ve hu-sumetle mtehassis olduklarn grdm ve bunun esbbn anlamak iin ile-rinden bazlaryla mbahasede bulundum. Bunlarn vahdet-i vcud mesele-sini laykyla tetkik etmediklerine ve bunu vcudiyye mezheb-i felsefsindenibaret bildiklerine yakn hasl ettim. Sadddin Teftaznye isnad olunan risa-le ile bn Teymiyye ve Ali el-Kari gibi baz mehir-i ulemann bu babdaki

itirazt ve beyantn dahi kemal-i dikkat ve hsn-i niyyetle okudum. Bunlardahi kendilerinin hret-i ilmiyeleriyle gar-i mtenasib bir takm istidllt-sathye ve isndt- vahiyeden ibaret buldum. Netice-i tetkiktmda hsletdiim fikre gre geri ulema-y marn ileyhimin ihtisaslar olan ulumdabehre-i kllileri nkbil-i inkr ise de beynlerinde cri olan tabirt ve stlahtve mebdi mddet-i medde tevaggul neticesi olarak zihinlerinde o derecederin bir intiba hsl etmi ve kendilerine o kadar byk bir vsuk ve itimadvermidir ki, bunlara muhalif grnen bir eyde shhat ve isabet olabileceiniartk hatra bile getirmemilerdir< te maksad- ciznem bu cihetteki nok-sanlar gstererek mezheb-i mutasavvfnin yle onlarn iddia ettikleri gibibir mezheb-i kfr ve ilhaddan ibaret olmayp bil-aks kalpleri mehbit- envr- hakikat olan bir takm kibr- evliyullahn kef-i sahihlerine mstenid ve

edille-i kaviyye-i nakliyye ve akliyye ile meyyed bir mezheb-i celil-i irfnolduunu meydana koymak ve bununla beraber yine herkesi fikir ve itika-dnda serbest brakp ancak vahdet-i vcudu kabul eden ekbir-i mmet veihvn- dini kfr ve dallete nisbet fezhasndan vikaye etmek ve bu vechile

de Tasavvuf Alannda Ortaya kan Baz Yntem Tartmalar, Hitit niversitesi lahiyat Fa-kltesi Dergisi, orum 2006, c. 5, say: 9, ss. 26-28.

10 smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, ss. 252-267/251-266.


5/14



uhuvvet-i diniyye zerine icr-y su-i tesirden hli kalmayan bir vesile-i nifkve ikk ortadan kaldrmaktr.11

2. Vahdet-i Vcud

Kitabn ilk blmnde Mutasavvfn-i Kirmn Kabul Ettikleri Vahdet-i V-cudun Asl ve Hakikat balaltnda vahdet-i vcudun ne olduuve onunlailgili baz kavramlar zerinde durulmutur.12 Kkleri Bayezid-i Bistam(.261/874), Cneyd-i Badad (.297/909), Hakim-i Tirmiz(.320/932), Abdul-lah-Herev(.481/1089)ve Gazal(.505/1111) gibi bnl-Arab ncesi sufileredayanan vahdet-i vcud anlay 13. Yzyl ve sonrasnda tasavvuf tartmala-

rn merkezinde yer almaktadr. Aslnda bnl-Arabnin kendisi eserlerindevahdet-i vcud kavramn kullanmamtr.13 Ancak o, bu kavramn ieriinidolduran anlayn ve grlerin sistematik savunucusuolmutur.14.Fennivahdet-i vcudkavramnn kelime anlamndan hareketle onu varln/vcudun

birlii eklinde tanmlamaktadr. Bu gr benimseyen sufilerin anlaynagre Hakkn vcudu/varl birdir ve biztihi kaimdir. Onun varl,vcib/zorunlu, kadm/ncesiz ve ezel/sonsuz olup onda oalma/taaddd,

blnme/taksim, deime/tebeddl ve paralanma/tecezzi olmaz. Onun belir-lenmi bir ekli ve snr yoktur. Buna btn kaytlardan mnezzeh olan mutlakvcud/varlk veya vcud-i baht/saf varlk denir.15

Varlk/vcudun Allahn zat iin sfat olarak kabul edilmesi doru deil-dir. nk byle bir ey kabul edildiinde vcudun eklenti olmas gerekir.Allah dnda sfat ve isim dahi olsa hibir ey mutlak anlamda var olamaz.Allahn varl/vcudu yaratlm deil, biztihi kim/kendi kendine vardr.16Kinatn btn Allahn varl ile kimdir. Bu sebeple Onun isimlerinden

biri Ztyla kaim ve kendi dndakileri kaim klan anlamnda Kayymdur.17

11 Ayn eser, ss. 3-4/7-8.12 Ayn eser, ss. 4 vd./9 vd.13 Suad el-Hakim, el-Mucemus-sf: el-Hikme f huddil-kelime, Daru Nedre, Beyrut 1981, s. 1154;

Mustafa Tahral, Fussul-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alakal Baz Meseleler, (Tak-

dim yazs), Fussul-Hikem Tercme ve erhi, Dergah Yay., stanbul 1987, c. 1, s. XLVIII;William Chittick, Varolmann Boyutlar, ev.: Turan Ko, nsan Yay., stanbul 1997, s. 194; Kl,Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, s. 252; Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, s. 503.

14 Nihat Keklik,Muhyiddin bnul-Arab: el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara1990, ss. 362-424; Kl,Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri: Vcd ve Mertibul-Vcd, s. 252.

15 smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, ss. 4-5/9.16 Ayn eser, ss. 5-6/11-12.17 Ayn eser, s. 5/9-10.


6/14



Onun vcud/varlk aynasnda grnen itibar eyler fni/yok olucu ve geicisuretlerdir. Onun varl, hissedilen ve aklla kavranlan eylerin kendisindegrnd bir ayna gibidir. Onun sfatlar ve fiilleri lemde tezahr ve tecelletmektedir. oalma/taaddd ve okluk/kesret varln kendisinde deilbelirmesindedir. rnein gnein bir olmasna ramen rengi deiik olancamlara yansd zaman farkl grnr.18

Glgelerin yansdklar eyin vcudundan/varlndan baka veya ba-msz bir varl olmad gibi yaratlmlarn varlklar da Hakka ait olandan

baka deildir. Grnen veya dier bir deile tezahr eden eylere glgevarlklar/vcud-i zlli denir.19smail Fenni, glge valk meselesini aklarken

mam- Rabbn Ahmed-i Sirhindye20(.1034/1624) atf yaparak onun bu hu-susta farkl dndn belirtir. Sirhindye gre bu glgeler dta mevcuttur-lar. eyler glge varlk/vcud ile sfatlanmtr. Bir eyin glgesi onun aynsolmad gibi Allahn glgesi olan lem de Onun ayn deildir.21

Esasen .Fenniun dikkat ektii Sirhind ile bnl-Arab arasndaki varlailikin gr farkll onlarn vahdet-i vcudu hl veya makm olarak deer-lendirmelerinden kaynaklanmaktadr. Bilindii zere hl genellikle geici vevehb durumlar ifade etmek iin kullanlan bir kavramdr. Makm ise kii-nin seyr-i sluknde gerekletirdii amellerin karl olan ve kalc bir aa-madr.22Sirhindye gre vahdet-i vcud bir hldir ve geicidir. Bu hle taklp

kalmayp vahdet-i huda geilir ve onun tecrbesinden sonra ise varla ili-kin ikiliin fark edildii abdiyet makamna ulalr.23bnl-Arabye gre ise

18 Ayn eser, s. 5/10.19 Ayn eser, s. 8/13.20 mam- Rabban Ahmed-i Sirhindnin hayat ve grleri hakknda bk. Necdet Tosun, mm-

Rabban Ahmed Sirhind: Hayat, Eserleri, Tasavvuf Grleri, nsan Yay., stanbul 2005; HamidAlgar, mam- Rabban, DA, stanbul 2000, c. 22, ss. 194-199.

21 smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, ss. 8-9/13-14; smail Fenninin Sirhindye atfettii bugr aslyla karlatrmak iin bk. Sirhind,Mektbt, c. 1, m.no: 13, 160.

22 Hl ve makm kavramlarnn tanm iin bk. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl,Marifet Yay., stanbul 1991, ss. 203-204, 314-315.

23 Sirhind,Mektbt, c. 1, m.no: 30, 31. Vahdet-i vcud ile vahdet-i hud anlaylarnn muka-yesesi iin bk. Burhan Ahmad Faruqi, mam-i Rabban Mujaddid-i Alf-i Thani Shaikh AhmadSirhinds Conception of Tawhid or The Mujaddids Conception of Tawhid, Sh. Muhammad Ashraf,3.rep., Lahore 1979, ss. 57-94; Cavit Sunar, mam- Rabban-bn Arab: Vahdet-i Vcud-Vahdet-ihud Meselesi, Resimli Posta Matbaas, Ankara 1960, ss. 92-95; Tosun, mm- Rabban AhmedSirhind, ss. 94-96.Sirhind, suflerin varlk hakknda ulatklar mertebeye gre gr belirttiini ifade eder:Bunlardan birincisi vahdet-i vcud anlayn benimseyenlerin ulatklar mertebedir. Onlarbu aamada varln bir olduu kanaatindedirler. kincisi vahdet-i hudu savunanlarn bu-lunduu merbedir. Onlar varl bir grmekle birlikte keyfiyetini bilmedikleri ikiliin oldu-


7/14



vahdet-i vcudun tecrbe edildii aama kalc olup hakikatn ortaya kt birmakmdr. .Fenni, Sirhindnin vahdet-i vcudu slukun ilk dnemlerindeortaya kan ve seyr esnasnda geilen bir hl olarak tanmlamasnn belli tec-rbeyle elde ettiini sylediini belirterek kendisinin bu tr bir mertebede ol-madn ifade eder.24

.F. Erurul, Sirhindyi vahdet-i vcud hakknda olumsuz dnceyesevkeden eyin sofistlerin eylerin dtaki varlklarn inkr etmeleri olduunuiddia eder.25Dahas o, vahdet-i vcud anlaynn alglannda da benzer birsonucun ortaya kabilceinden endie duyar. Yaad toplumdaki siyas vesosyal nedenlere dayal din hareketlenmelerin mslman halk zerinde dou-

raca etki Sirhindyi bu yaklamnda kendi zaviyesinden hakl klabilir. An-cak .Fenni, Sirhindnin sz konusu endiesine yle cevap verir:

Evvela eya hayal ve serap gibidir. nk her an tebeddl ve tegayyr et-mekte ve bir anda mevcud grnen suretin yerine onu mteakip olan andadier bir suret kim olmaktadr. Bizim o eyin ayniyetine hkmetmemiz ha-vassmzn bu tebeddl-i dimiyi fark ve temyizden aciz olmasndan nidir.Bir kimsenin biri genliinde ve dieri ihtiyarlnda alnm olan iki fotora-f beynindeki farkn aralkta geen mddete taksimi mmkn olsa bundanher na bir ey isabet edecei tabii ve binaen aleyh kendisinin her an dei-mi olduu bedhidir. Yalnz ervh- mdebbire tebeddl-i suverler tebeddletmez. nk onlarn asl birdir


8/14



1. L taayyn: Zt- baht/srf zt denilen bu birinci mertebedevcud/varlk zt ve sfat izafesinden mnezzeh, her trl kayttan mu-kaddestir. Buna mertebe-i ahadiyyet de denir.

2. Taayyn-i evvel: Allahn ztna, sfatna ve btn mevcudtnayrdetmeksizin bilmesidir. Buna mertebe-i vahdet veya hakitat-Muhammediyye de denir.

3. Taayyn-i sni: Allahn zt, sfatlar ve btn mevcudt ayrdederekbilmesidir.

4. lem-i ervh: Kendi ztlarna ve emsallerine zahir olan basit, soyut vekevn eylerdir.5. lem-i misl: Paralanma, ayrlma, yrtlma ve yarm bitime kabuletmeyen latif, mrekkeb ve kevn eylerdir.

6. lem-i ecsm: Paralanma ve ayrlma kabul eden kesif, mrekkeb vekevn eylerdir.

7. nsan: nsan ykselip yukarda sralanan mertebelerin kendisine ya-ylmasyla zuhur ettiinde insn- kmil adn alr. Sz konusu buykselme ve yaylma en mkemmel bir ekilde Hz. Peygamber(s)detezahr etmitir.

Sufilerin tevhd anlaylarna iaretle .Fenni onun mertebesi olduunubelirtir:29

1. Tevhd-i efl: rifin btn fiilleri Allahtan bilmesi ve grmesidir.2. Tevhd-i sft: Kuvve ve melekelere nispet edilen btn sfatlar Allaha

atfetmektir.

3. Tevhd-i zt: Vcud/varlkta yalnz bir zt olduunu bilmek ve gr-mektir. O, eitli mertebelerde tecelli eder.

3. Vahdet-i Vcudla Alakal Baz Kavramlar

Vahdet-i vcud anlaynn gelitirilmesine temel olan pek ok kavram vardr..Fenni eserinde bunlardan bazlarn aklama gerei hissetmitir. nk kav-

ramsal yapy ortaya koymadan fikr btnlk salanamaz. Sz konusu kav-ramlardan biri ayn- sabitedir. Allahn isim ve sfatlarnn Onun ilmindekisuretlerini ifade etmek iin ayn- sbite kavram kullanld gibi mmknle-rin ilah ilimde sabit olan hakikatlarna da denir. Ayn- sbite varlk/vcudla

29 Ayn eser, s. 32/38.


9/14



vasflanmam olup yokluk/ademiyetle sabittir.30

Vahdet-i vcud anlayla alakal kavramlardan biri de akl- evveldir. Akl-evvel/ilk akl, Allahn ilk yaratt bir nur olup lemin hakikatdr. O,hakikatlarn btnn ve sretlerin hepsini toplu olarak kapsayan bir klllemdir.31Buna kll rh, kuds rh, zll- evvel vs. isimler de verilmitir.32

Cem ve fark vahdet-i vcudularn kulland kavramlar arasndadr. Cem,sufiler tarafndan yaratlmlar grmeyip yalnz Allahabakmak veya dier birdeile btn eyada Allahn varln mahede etmek anlamnda kullanlr.Fark ise vcud aynasnda grnen hl ve suretleri dikkate almaya denir.33 Buiki kavram tam olarak bilinmeden vahdet-i vcudu anlamak zordur.

smail Fenni, Allaha hakkyla ulamak isteyenlerin ncelikle zhir/d vebtn/i asndan Hz. Peygamber(s)e uymalar gerektiini belirtir. Bunu yerinegetiren mminlerin ayn zamanda vahdet-i vcud murakabesine devam etme-leri gerektiini ifade eder. Kii her halinde ve davrannda gerek kendinin ge-rekse dier eylerin Allahn varlyla kaim ve btn bunlarn Onun ilah ke-mallerinin aynas olduunu bilip kalbini onlara balamaktan muhafaza etmeli-dir.34Yukarda sralananlarn yan sra kurb-i feriz ve kurb-i nefvil,35idrk-iakl36gibi kavramlar da aklamtr.

4. Vahdet-i Vcudun Dayandrld Deliller

Vahdet-i vcudun dayandrld deliller smail Fenni tarafndan ksmdadeerlendirilmitir. Bunlardan birincisi ayetler, ikincisi hadisler ve ncsslm limlerinin szleri.

Vahdet-i vcudularn fikirlerini dayandrdklar ayetler pek ok saydaolmasna ramen smail Fenni bunlar arasndan 28 tanesini seerek eserine al-mtr.37Nakledilen ayetlerin iinde yer aldklar sure adlar ve numaralar y-ledir: Bakara 2/115, 186, Alu mran 3/6, 108, Nisa 4/126, Enfl 8/17, 61, Tevbe9/24, Hud 11/123, Nahl 16/3, Taha 20/12, 46, Nur 24/35, Furkan 25/45, Kasas

28/88, Zmer 39/42, Rahman 55/1-2, 29, Muhammed 47/31, Fetih 48/10, Kaf

30 Ayn eser, s. 14/19.31 Ayn eser, ss. 21-22/26.32 Ayn eser, s. 23/27.33 Ayn eser, s. 33/39.34 Ayn eser, ss. 36-37/42.35 Ayn eser, ss. 33-34/39-40.36 Ayn eser, ss. 35-36/40-41.37 Ayn eser, ss. 39-48/45-54.


10/14



50/16, Zariyat 51/21, Vaka 56/63, 68, 85, Hadid 57/3, Mcadele 58/7, Kyamet75/18.

kinci ksmda ise 9 hadise yer vermitir.38nc ksmda ise Hz. EbuBekir (.), Hz. Ali (.), bn Abbas (.), Bayezid-i Bistam (.234/848), Cneyd-iBadad (.297/909), Gazal (.505/1111), Ahmed er-Rifa (.578/1182), MevlnCelaleddin-i Rum (.672/1273), smail Hakk Bursev (.1137/1725) gibi ztlarnkonuyla ilikilndirilen grlerine yer vermitir.39

5. Panteizm ile Vahdet-i Vcud Arasndaki Farklar

smail Fenniye gre vahdet-i vcudla panteizm40

ayn ey deildir. Panteizm,herey anlamnda kullanlan pan ile Allah demek olan teos kelimelerininbirletirilmesinden meydana getirilen felsef bir ekoln addr. Bu anlaya greeya ile Allah ayn olarak tasavvur edilir. Bunu onlarn hakikat anlaylarndamahede etmek mmkndr.41Panteistlerin temel olarak iki tr hakikat anla-y vardr:42

1. Yalnz Allah hakikattr. Bu durumda lem tezahr veya sudrdan ba-ka bir ey deildir.

2. Yalnz lem hakikattr. Buna gre Allah mevcut olan eylerden ibaret-tir.

smail Fenniye gre sufilerin vahdet-i vcud anlay birinciye benzemeklebirlikte bu sade varln birlii ile snrl olup her iki gr sahipleri arasndapek ok adan farkllklar vardr.43Panteistlerden baz ekol ahsiyetlerin gr-lerini sralayan smail Fenni bunlarn herbirinin anlaylaryla vahdet-i vcudusavunan sufiler arasndaki farkllklar aklamtr:

1. Elaallar (Elyaviyyn), Ksenofanes balangc ve sonu olmayan bir Al-lahIn varlna inanmakla birlikte deien ve dnen btn eyleri

38 Ayn eser, ss. 49-51/55-56.39 Ayn eser, ss. 51-61/57-64.40 Panteizm: lk defa 18. Yzylda rlandal J. Toland tarafndan kullanlmtr. Bu anlay, Allah

ile lemi bir ve ayn, Onu lemin yegane cevheri sayan felsef bir meslektir. Tanr ile lemin

ontolojik zdelii temeline dayanan bir grtr. Bu dncenin tannm simalarndan biride Spinozadr. Sleyman Hayri Bolay, Felsef Doktrinler Szl, 5. bs., Aka Yay., Ankara1990, ss. 201-202.

41 Ayn eser, s. 61/65.42 Ayn eser, s. 61/65.

43 smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, s. 61/65. Vahdet-i vcud ile Panteizm arasndakifarkllklar hususunda ayrca bk. Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, s. 507; Hsamettin Erdem,Bir Tanr-lem Mnasebeti Olarak Panteizm ve Vahdet-i Vcd, Kltr Bakanl Yay., Ankara1990, ss. 97-99.


11/14



deimeyen (l taayyur) bir varla balama gayretinde oldular. On-lar duyulara ve tecrbeye itibar etmeyip akla gvenirlerdi. Ancaksufiler akln bir gr ve fikir kuvveti olmas sebebiyle bir yerde b u-lunduunu ve kendilerinin kef yoluyla ona ulatklarn belirtirler.44

2. Stoaclardan (Revkiyyn) Zenon lemi etkin ve etkilenen eklinde ikibalangcn birlemesinin bir sonucu olarak grr. Ona gre etkin ba-lang ruh, etkilenen ise maddedir. Bu ikisini dzenleyen ve ekle so-kan g kendilerinde olup onlarla birleiktir. Buna gre Allah madd-dir. Sufiler ise iki ey arasnda gerekleen ittihad (birleme) kavram-n kullanmay tercihtmezler. nk onlara gre varlk birdir. Ruh ya-

ratlm olmakla birlikte emir aleminden olduu iin bedenle birliktelmeyip hairle (yeniden dirili) ahirete geer.45

3. Yeni Eflatunculardan Plotin ve onun takipileri sudur nazariyesineinanmaktadrlar. Sufilerin dncesinde ise varlk mertebeleri(mertib-i vcud) olmakla birlikte ilk yaratlan kll ruhtur. Yaratlaneyler ancak Yaratcnn tecellisi olan bir varla sahiptirler.46

4. Brunonun anlayna gre Allah lemin hem sebebi hemde balangc-dr. Ruh bedenle birletii gibi Allah da lemle birlemitir. Bu d u-rumda lem sonsuz bir canl olarak kabul edilir. Sufiler ise lemin son-suz olmadna ve Allahn lemle birlemediine inanrlar. lem an-

cak Onun vcuduyla zhir olmutur.475. Spinozann anlay ile sufilerin vahdet-i vcud fikri baz alardan

birbirine benzemekle birlikte birok adan farkllklar arz etmektedir.Sufilerin yaratlanlarda tezahr eden veya dier bir deile tecelli edenhakikatn Allahn varl olduu eklindeki grleriyle Spinozann

bu konudaki fikirleri benzemekle birlikte bu anlaya ulama vastalrhakknda farkllksz konusudur. Sufiler mezkr anlaylarna dinesaslara dayanan kefle ularken, Spinoza ve takipilerine gre buaamaya akl istidlal yoluyla varlr.48Sufilerin din, din esaslara uyma,lem, ruhun bekas gibi konulardaki anlaylar ile Spinozann szedilen hususlardaki grleri rtmemektedir.49

44 smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, s. 62/66.45 Ayn eser, ss. 62-63/66-67.46 Ayn eser, ss. 63-65/67-69.

47 Ayn eser, s. 65/69-7048 Ayn eser, ss. 65-66/70-71.49 Ayn eser, ss. 66-69/71-74. bn Arabnin varlk anlay ile Spinozann grlerini mukayese


12/14



bn Arabnin varlk anlay ile Spinozann grlerini mukayese eden M.Yasa almasnn sonu blmnde bn Arab ve Spinoza arasnda baz grayrlklarn yle zetler:

bn Arab ile Spinozann grlerinin pek ok noktada olduka farkllk arzettii anlalmaktadr. Hereyden nce varlk ve birlii asndan, bn Ara-bye gre herey Tanryla bir aklk kazanr ve evren ikinci dereceden birilevsellie sahipken, Spinozaya gre hereyevrenle aklk kazanr ve so-nunda evrenle ayn olan Tanr en azndan kavramsal dzeyde ikinci derece-den ilevseldir. Baka bir deile, Tanrnn ve evrenin bilgisi, bn Arabyegre Tanrdan, Spinozaya gre ise evrenden geer; bu noktada, bn Arabiin Tanrnn, Spinoza iin evrenin bilinmesi birinci dereceden nem tar.Bununla birlikte bn Arab iin Tanr, Spinoza iin ise evren herey olmaklabirlikte, her ikisi iin de nemli olan bir baka ey, Tanr ile evrenin, son tah-lilde birbirlerini etkilemeleri, karlkl iliki iinde olmalardr. lgili karlkliliki iinde evrenin gndeme gelmesi, bn Arab asndan Tanr evren b-tnlne, Spinoza asndan ise Tanr-evren zdeliine kap aralar.50

6. bnl-Arab ile Vahdet-i Vcud Anlayna Yneltilen tirazlar ve smailFenninin Cevaplar

smail Fenninin bu blmdeki savunmas mslman biri msterik drtahstan gelen eletirilere cevaptr.

smail Fenni, Sadddin Tatazanye (.793/1390) atfedilipbnl-Arabyeve vahdet-i vcud anlayna ynelik eletirileri ieren bir risale hakkndan bazdeerlendirmelerde bulunmutur.51 Ona gre bu eser Taftazanye deilAladdin Buharye (.841/1438) aittir.52Ancak sz konusu eser aidiyeti tart-masn bir tarafa brakarak ieriinde yer alan itiraz ve eletirilerideerlendireren smail Fenni Birinci Fasl: Sadddin Taftazan Adna leri S-rlen tirazlar ve Bunlara Cevaplar bal altnda 15 ksmda cevaplanmtr.53

Risalesindeki itirazlar cevaplanan ahslardan bir dieri Ali el-Kardir(.1014/1605). smail Fenni, onun itirazlarn 24 ksmda deerlendirerek cevap-lamtr.54Ona gre sz edilen ahsn itirazlarnn te biri vahdet-i vcud an-lay ve te ikisi bnl-Arabnin eserlerindeki dier grlerinden hareketle

etmek zere ileri bir okuma iin bk. Metin Yasa, bn Arab ve Spinozada Varlk, Elis Yay., Anka-ra 2003, ss. 135-162

50 Yasa, age, s. 163

51 smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, ss. 101-116/105-119.52 Ayn eser, ss. 101-102/1105-106.53 Ayn eser, ss. 116-166/119-168.54 Ayn eser, ss. 168-231/171-231.


13/14



ahsna yneliktir. Genel olarak bnl-Arab, Ali el-Kartarafndan grlerin-den dolay kfrle itham edilmitir.

tirazlar smail Fenni tarafndan cevaplanan nc ahs bnTeymiyyedir.55Bu ksmda bn Teymiyyenin eitli eserlerinde bnl-Arabyeynelik ortaya koyduu eletiriler ve itirazlar yazar tarafndan tespit edilerekcevaplandrlmtr. Sz konusu bu eletirilerin nemli bir ksm Fususul-hikemde ortaya konulan grler hakkndadr.

Drdnc faslda ise Louis Massignonun itirazlar cevaplanmtr. smailFenni, Mehmed Ali Aynnin eyhi Ekberi Niin Severim?Adl eserini okuyarakona bnl-Arab ve vahdet-i vcudla alakal eletiriler yapan Massignonunfikirlerini delilleriyle reddetmitir. Massignonun iddialarnn esasen Veledelebi (zbudak) tarafndan cevaplandrld belirterek kendisinin de bu ko-nuda onun itirazlarnn reddine ynelik aklamalarn 10 maddede tasnif et-mitir.56

smail Fenniye gre Plotinus ile bnl-Arab arasnda birbirine benzeyenbaz hususlar vardr:57

1. Btn eylerin balangcnn ve hakikatnn bir olduu anlay ki buvahdet-i vcuddur.

2. Kefin marifet iin bir vasta olduu fikri.3. Allahn vcud- srf olduu.4. Allahn kendine yeterli olduu.5. Allahn keyfiyet, kemmiyet, akl, nefs, hareket, skun, zaman ve me-

kndan mnezzeh olmas.

6. Plotinusa gre akldan mahrum hibir ey yoktur. Her eyin akl ken-dine hastr. bnl-Arab ise hereyin hayat sahibi olduunu kabuleder. Ona gre hayvanlarn da kendilerine has ruh ve akl vardr.

Eserin beinci blmnde Fthatl-mekkiyyede bugnn ilm kanaatlerineaykr grnen baz grler deerlendirilmitir.58Altnc blmde ise zet ola-rak bnl-Arabnin terceme-i hali verilmitir.59Bu ksmda bnl-Arabyi sa-vunmak zere yazlan baz eserlerin knyeleri de belirtilmitir.60

55 Ayn eser, ss. 231-252/232-251.56 Ayn eser, ss. 252-267/251-266.57 Ayn eser, ss. 259-261/258-259.58 Ayn eser, ss. 267-279/267-278.59 Ayn eser, ss. 279-311/279-310.60 Ayn eser, ss. 294-295/294-295.


14/14



Kaynaka

Akdemir, Abamslim,Mehmed Ali Ayninin Dnce Dnyas, Kltr ve Turizm Bakanl Yay.,Ankara 1997.

Algar, Hamid, mam- Rabban, DA, stanbul 2000, c. 22, ss. 194-199.Arar, smail, Ayn, Mehmet Ali, DA, stanbul 1991, c. 4, ss. 273-275.Ayn, Mehmed Ali, eyh-i Ekberi Niin Severim, Evkaf- slmiye Matbaas, stanbul 1339-1341.Bolay, Sleyman Hayri, Kam, mer Ferid, DA, stanbul 2001, c. 24, ss. 271-273.------, Felsef Doktrinler Szl, 5. Bs., Aka Yay., Ankara 1990.------, smail Fenni Erurul, DA, stanbul 2001, c. 23, ss. 98-100.------, Ferid Kam, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1988.Cebeciolu, Ethem, Ferid Kam, Vahdet-i Vcud, haz.: Ethem Cebeciolu, Diyanet leri Bakanl

Yay., Ankara 1994.

Chittick, William, Varolmann Boyutlar, ev.: Turan Ko, nsan Yay., stanbul 1997.Erdem, Hsamettin, Bir Tanr-lem Mnasebeti Olarak Panteizm ve Vahdet-i Vcd, Kltr BakanlYay., Ankara 1990.

Faruqi, Burhan Ahmad, mam-i Rabban Mujaddid-i Alf-i Thani Shaikh Ahmad Sirhinds Conception ofTawhid or The Mujaddids Conception of Tawhid, Sh. Muhammad Ashraf, 3.rep., Lahore 1979.

Ferid Kam, Vahdet-i Vcud, Matbaa-i Amire, stanbul 1331/1912.Gngr, Zlfikar, Muhyiddin bn Arab Hakknda Louis Massignonun Eletirileri ve Veled ele-

bi (zbudak)nin Cevaplar, Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Ankara 2003, yl: 4,say: 11, ss. 377-406.

smail Fenni (Erurul), Vahdet-i Vcud ve Muhyiddin-i Arab, Orhaniye Matbaas,stanbul 1928;Bugnk Trkeye aktarlm ekli iin bk. smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcud ve bn Arab,haz.: Mustafa Kara, nsan Yay., stanbul 1991.

Kara, smail, Trkiyede slamclk Dncesi, 2.bs., Risale Yay., stanbul 1989, c. 2.Keklik, Nihat,Muhyiddin bnul-Arab: el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990.Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, DA, stanbul 1999, c. 20, ss. 493-516.

Kl, Mahmut Erol,Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri: Vcd ve Mertibul-Vcd, Ya-ymlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995.Sirhind, Ahmed,Mektbt- mm- Rabban, ev.: Mstakim-zde Sleyman Sadeddin, Litorafya

Matbaas, (c. 1-3), stanbul 1270/1853.Suad el-Hakim, el-Mucemus-sf: el-Hikme f huddil-kelime, Daru Nedre, Beyrut 1981.Sunar, Cavit, mam- Rabban-bn Arab: Vahdet-i Vcud-Vahdet-i hud Meselesi, Resimli Posta Matba-

as, Ankara 1960.imek, Halil brahim, Trk Modernlemesi Srecinde TasavvufAlannda Ortaya kan Baz

Yntem Tartmalar, Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, orum 2006, c. 5, say: 9, ss.7-40.

Tahral, Mustafa, Fussul-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alakal Baz Meseleler, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, (Takdim yazs), Dergah Yay., stanbul 1987, c. 1.

Tosun, Necdet, mm- Rabban Ahmed Sirhind: Hayat, Eserleri, Tasavvuf Grleri, nsan Yay., stan-bul 2005.

Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1991.Yasa, Metin, bn Arab ve Spinozada Varlk, Elis Yay., Ankara 2003.

Documents

Vahdet i Vucut Ibn i Arabi 14 Sh