Embed Size (px)
Citation preview
1
vaxtang guruli
saqarTvelos sazRvrebi
saerTaSoriso
xelSekrulebebSi
(1918-1921)
Tbilisi
2013
2
vaxtang guruli
saqarTvelos sazRvrebi
saerTaSoriso
xelSekrulebebSi
(1918-1921)
gamomcemloba `universali~
Tbilisi
3
2013
naSromSi ganxilulia 1918-1921 wlebSi dadebuli
is xelSekrulebebi, romlebSic aisaxa ruseT- osmaleTis dapirispireba samxreT kavkasiaSi _ saqarTvelos istoriul teritoriaze. konkretulad gaanalizebulia xelSekrulebebis is muxlebi, romlebic Seexo saqarTvelos sazRvrebs.
redaqtori profesori sergo vardosaniZe
4
winaTqma
ruseT-osmaleTis dapirispireba samxreT
kavkasiaSi, konkretulad ki saqarTvelos
istoriul teritoriaze, XVIII saukunis
damdegidan daiwyo. am dapirispirebam asaxva pova
ruseT-osmaleTis omebSi da omebis Semdeg
dadebul stambolis (1700 w.), stambolis (1724 w.),
quCuk-kainarjis (1774 w.), iasis (1791 w.) zavebSi.
XIX saukunis damdegidan saqarTvelos istoriul
teritoriaze ruseT-osmaleTis dapirispireba
kidev ufro gamwvavda, rasac 1806-1878 wlebSi
oTxi omi mohyva. omebis Sedegad Seqmnili ZalTa
axali Tanafardoba aisaxa buqarestis (1812 w.),
adrianopolis (1829 w.), parizis (1856 w.), san-
stefanos (1878 w.) zavebsa da berlinis kongresis
(1878 w.) gadawyvetilebebSi. ruseT-osmaleTis
dapirispirebam saqarTvelos istoriul
teritoriaze kidev ufro mwvave xasiaTi SeiZina
5
pirveli msoflio omisa (1914-1918 ww.) da omis
Semdgom periodSi (1918-1921 ww.). es dapirispireba
aisaxa brest-litovskis sazavo xelSekrulebaSi
(1918 wlis 3 marti), aseve, ruseT-osmaleTis
moskovisa (1921 wlis 16 marti), da ruseT-
osmaleT-saqarTvelo-somxeT-azerbaijanis yarsis
(1921 wlis 13 oqtomberi) xelSekrulebebSi.
saqarTvelos istoriul teritoriaze osmaleTisa
da ruseTis interesTa garkvevis TvalsazrisiT,
mniSvnelovan movlenas warmoadgenda saqarTvelo-
osmaleTis baTumis xelSekruleba (1918 wlis 4
ivnisi) da saqarTvelo-ruseTis moskovis
xelSekruleba (1920 wlis 7 maisi).
1918-1921 wlebSi dadebuli xelSekrulebebis
gaTvaliswinebis gareSe SeuZlebelia am epoqis
saqarTvelos istoriis srulyofilad gaazreba.
saqarTvelos geopolitikur regionSi poziciebis
mopovebisaTvis didi saxelmwifoebis brZola
gavlenas axdenda ara marto saqarTvelos sagareo
politikaze, aramed saSinao politikaze.
vaxtang guruli
26 maisi, 2013 weli.
6
Tavi I. brest-litovskis sazavo
xelSekruleba (1918 wlis 3 marti)
XIX saukunis damdegs ruseTis
damkvidrebam samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi)
da ruseTTan omebSi osmaleTis (TurqeTis) da
iranis marcxma XIX saukunis pirvel mesamedSi
cxadi gaxada, rom regionSi status qvo dairRva.
am movlenam dauyovnebliv gamoiwvia dasavleT
evropis didi qveynebis (inglisis, safrangeTis,
avstria-ungreTis) mkveTrad uaryofiTi reaqcia.
miuxedavad amisa, samxreT kavkasiaSi ruseTis
damkvidrebas, rac maxlobel aRmosavleTSi
gaWrisaTvis placdarmis momzadebasac niSnavda,
dasavleT evropis qveynebma xeli ver SeuSales.
1877-1878 wlebSi ruseTsa da osmaleTs Soris
7
gaCaRebul omSi kvlav ruseTma gaimarjva. san-
stefanos xelSekrulebiTa (1878 wlis marti) da
berlinis kongresis gadawyvetilebiT (1878 wlis
ivlisi) damarcxebulma osmaleTma aWara ruseTs
dauTmo. 1903 wels aWarisa da arTvinis, aseve tao-
klarjeTis mniSvnelovani nawilis (artaani,
olTisi, yarsi da sxv.) teritoriul-
administraciuli mowyoba baTumis olqis SeqmniT
damTavrda. baTumis olqi, romelic baTumisa da
arTvinis okrugebisagan Sedgeboda,
administraciuli TvalsazrisiT quTaisis
gubernias dauqvemdebares (ruseTis imperiis
administraciul sistemaSi calke erTeulebs
warmoadgenda artaanisa da yarsis okrugebi).1
pirveli msoflio omis dawyebis Semdeg
(1914 w.) samxreT-dasavleTi saqarTvelo kvlav
moeqca didi politikis yuradRebis centrSi.
pirveli msoflio omis dasawyisisaTvis ruseTi
antantis samxedro-politikuri blokis wevri iyo,
xolo osmaleTi _ samTa kavSirisa. amrigad,
samxreTi kavkasia da, maT Soris, samxreT-
dasavleTi saqarTvelo frontispira regionad
iqca. osmaleTis armiis cdebi _ daekavebina
Tbilisi da baTumi _ ruseTis kavkasiis armiam
1914-1915 wlebSi warmatebiT aRkveTa, xolo Semdeg
sakuTriv osmaleTis teritoriis nawili
(aRmosavleT anatolia) daikava.2
1 jemal karaliZe. aWara 1878-1903 wlebSi. baTumi, 2009, gv. 41-44. 2 saqarTvelos istoria XX saukune. Pprof. vaxtang gurulis redaqciiT. Tbilisi, 2003, gv. 43.
8
samxreT kavkasiaSi viTareba kardinalurad
Seicvala ruseTis 1917 wlis Teberval-martis
revoluciis Semdeg. ruseTis droebiTma mTavrobam
Tavisi arsebobis periodSi (1917 wlis marti-
oqtomberi) SeZlo samxreT kavkasiaSi
(amierkavkasiaSi) Tavisi iurisdiqciis SenarCuneba.
bolSevikebis mier droebiTi mTavrobis damxobis
Semdeg (1917 wlis 24-25 oqtomberi) xelisuflebis
saTaveSi mosulma sabWoTa ruseTis mTavrobam ki
samxreT kavkasiaSi iurisdiqcia veRar SeinarCuna
_ saqarTvelos, azerbaijanisa da somxeTis
politikurma Zalebma sabWoTa ruseTTan
yovelgvari kavSiri gawyvites da 1917 wlis 15
noembers Seqmnes samxareo xelisuflebis organo
_ amierkavkasiis komisariati (Tavmjdomare _
evgeni gegeWkori).3 miuxedavad sabWoTa
ruseTisagan Camocilebisa, amierkavkasiaSi
damoukidebeli saxelmwifo ar Seqmnila, ris
gamoc saerTaSoriso asparezze amierkavkasia
(samxreT kavkasia) isev ruseTis teritoriad
ganixileboda. Tumca iyo erTi metad
mniSvnelovani faqtori: ruseTis kavkasiis armia
sabWoTa ruseTis mTavrobas ar cnobda, mis
gankargulebebs ar asrulebda da regions
osmaleTis agresiisagan icavda.
umZimes mdgomareobaSi Cavardnil sabWoTa
ruseTs omis gagrZeleba aRar SeeZlo. v. lenini
xelisuflebis dakargvis realuri safrTxis
winaSe idga. aseT viTarebaSi sabWoTa ruseTma
gadawyvita, germaniasa da mis mokavSireebTan
3 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии. Тифлис, 1919. стр. 7-8.
9
(avstria-ungreTsa, osmaleTsa da bulgareTTan)
separatiuli zavi daedo. zavs 1918 wlis 3 marts
brest-litovskSi moewera xeli. zavis sanacvlod
sabWoTa ruseTma didi teritoria daTmo. es Seexo
samxreT kavkasiasac. brest-litovskis zavis
meoTxe muxlSi aRniSnuli iyo: “Россия сделает все от нее зависящее, чтобы обеспечить скорейшее очищение провинций Восточной Анатолии и их упорядоченное возврашение Турции”. es rac Seexeboda sakuTriv osmaleTis teritorias, romelic zavis
dadebis droisaTvis ruseTis jarebs ekavaT. imave
meoTxe muxlis bolo abzaci ukve ruseTis
teritorias exeboda. kerZod, masSi naTqvamia:
“Округа Ардагана, Карса и Батума также незамедлительно очищаются от русских войск. Россия не будет вмешиваться в новую организацию государственно–правовых и международно–правовых отношений этих округов, а предоставит населению этих округов установить новый строй в согласии с соседними государствами, в особенности Турцией”.4 rogorc vxedavT, faqtobrivad, saqme exeboda
baTumis, ardaganisa (artaanisa) da yarsis
okrugebis teritoriaze mosaxleobis nebis
gamosavlenad referendumis Catarebas. isic cxadi
iyo, rom regionSi ruseTTan SedarebiT osmaleTma
upiratesoba miiRo.
1918 wlis martSi brest-litovskis sazavo
xelSekrulebis ratifikacia moaxdina sruliad
ruseTis sabWoebis IV yrilobam.
4 Документы внешней политики СССР. Том 1. Москва. 1957, стр. 121.
10
Tavi II. saqarTvelo-osmaleTis baTumis
xelSekruleba (1918 wlis 4 ivnisi)
1918 wlis 3 martis brest-litovskis sazavo
xelSekrulebis dadebis Semdeg, 1918 wlis
martSive, osmaleTis qalaq trapizonSi daiwyo
amierkavkasiis komisariatisa da osmaleTis
delegaciaTa molaparakeba, romlis mizani iyo
baTumis, yarsisa da ardaganis (artaanis)
okrugebis saxelmwifoebrivi kuTvnilebis
11
sakiTxis garkveva. mMxareebi verc erT principul
sakiTxze ver SeTanxmdnen da molaparakebac
Sewyda. trapizonis konferenciis muSaobis
Sewyvetis Semdeg osmaleTis armiam Seteva daiwyo
da 1918 wlis mart-aprilSi mTeli samxreT-
dasavleT saqarTvelo daipyro, daikava baTumi da
qobuleTi. osmalTa Setevis SeCereba mxolod
mdinare Coloqze gaxda SesaZlebeli.
1918 wlis 26 maisisaTvis, anu saqarTvelos
saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenis
droisaTvis, aWara da saerTod mTeli samxreT-
dasavleT saqarTvelo, aseve samcxe-saaTabagos
didi nawili (borjomamde), osmaleTis mier iyo
okupirebuli.
1918 wlis 4 ivliss baTumSi saqarTvelos
demokratiul respublikasa da osmaleTs Soris
daido xelSekruleba. saqarTvelos mxridan
xelSekrulebas xeli moaweres: noe ramiSvilma,
giorgi gvazavam, ilia odiSeliZem da grigol
rcxilaZem.
baTumis xelSekruleba yovelmxriv mZime iyo
saqarTvelos demokratiuli respublikisaTvis.
imxanad Seqmnil urTules samxedro-politikur
viTarebaSi saqarTvelo iZulebuli gaxda, daedo
damamcirebeli zavi. osmaleTis mier okupirebuli
teritoriis omis gziT dabruneba saqarTvelos
imxanad ar SeeZlo. osmaleTis mier wamoyenebuli
pirobebis miRebas urCevda saqarTvelos
GmokavSire germania. osmaleTTan urTierTobis
mogvarebis gareSe saqarTvelos demokratiul
respublikas saerTaSoriso asparezze
12
damkvidrebis mizniT pirveli nabijebis gadadgma
gauWirdeboda.
1918 wlis 4 ivnisis baTumis xelSekrulebis
meore muxli exeboda saqarTvelosa da osmaleTs
Soris saxelmwifo sazRvris dadgenas. am
xelSekrulebiT aRdga ruseT-osmaleTis 1877-1878
wlebis omamde arsebuli sazRvari, anu is
sazRvari, romelic dadginda adrianopolis zaviT
(1829 w.) da romelic dadasturda parizis zaviT
(1856 w.). san-stefanos sazavo xelSekrulebiTa
(1878 w.) da berlinis traqtatiT (1878 w.)
dadgenilma sasazRvro xazma CrdiloeTiT
gadmoiwia. osmaleTs darCa saqarTvelos
istoriuli teritoriis didi nawili.
1918 wlis 4 ivnisis saqarTvelo-osmaleTis
xelSekrulebis meore muxlSi vkiTxulobT:
“Граница начинается там, где река Чолок впадает в Черное море, и совпадает со старой границей до войны 1877 г. между Оттоманской Империи и Россией.” es ki imas niSnavda, rom baTumis
xelSekrulebiT osmaleTs gadaeca: baTumis olqi
(baTumisa da arTvinis okrugebi) da yarsis olqi
(artaanis, olTisisa da yarsis okrugebi), aseve
samcxe-saaTabagos udidesi nawili: xerTvisi,
axalcixe, axalqalaqi da sxv. saqarTvelos
sazRvebSi darCa awyuri da abasTumani (sasazRvro
xazi awyuridan da abasTumnidan samxreTiT 2
kilometrze gadioda).5
5 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии. Тифлис, 1919, стр. 344.
13
saqarTvelo-osmaleTis 1918 wlis 4 ivnisis
baTumis xelSekrulebam Zala dakarga 1918 wlis
oqtomberSi, mas Semdeg, rac osmaleTi pirvel
msoflio omSi damarcxda da iZulebuli gaxda
mudrosis zavze (praqtikulad kapitulaciaze)
moewera xeli.
Tavi III. saqarTvelo-ruseTis moskovis xelSekruleba
(1920 wlis 7 maisi)
14
1920 wlis 7 maiss moskovSi saqarTvelos
demokratiul respublikasa da ruseTis
socialistur federaciul sabWoTa respublikas
Soris daido xelSekruleba. saqarTvelo-ruseTis
xelSekruleba momzadda da daido urTules
samxedro-politikur viTarebaSi.
saqarTvelos damoukideblobis
saerTaSoriso aRiarebisaTvis brZolaSi
gadamwyveti mniSvneloba eniWeboda sabWoTa
ruseTis pozicias. 1918 wlis 26 maiss
saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis
aRdgenas ruseTi aSkarad mtrulad Sexvda. umZimes
samoqalaqo omSi Cabmul ruseTs imxanad ar
SeeZlo saqarTvelos winaaRmdeg samxedro an
diplomatiuri sanqciebi gamoeyenebina. amas,
garkveulwilad, unda gaeadvilebina saqarTvelos
damoukideblobis saerTaSoriso aRiareba.
miuxedavad amisa, qarTuli diplomatiis
mcdelobas, gaerRvia mojadoebuli wre, warmateba
ar mohyolia. 1918 wlis 11 noembers germania
pirvel msoflio omSi damarcxda da saqarTvelos
demokratiuli respublika mokavSiris gareSe
darCa. amieridan saqarTvelos damoukideblobis
aRiareba ukve omSi gamarjvebul antantaze iyo
damokidebuli. antantaSi wamyvan rols inglisi
asrulebda, inglisis mxridan keTilganwyobis
imedi ki progermanul orientaciaze mdgom
saqarTvelos ar unda hqonoda.6
6 vaxtang guruli. saqarTvelo da ruseTi. mfarvelobidan aneqsiamde. Tbilisi, 2010, gv. 150. vaxtang guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1921). Tbilisi, 2011, gv. 94-95.
15
1918-1920 wlebSi, samoqalaqo omis
periodSi, CrdiloeT kavkasiaSi, CrdiloeT
kaspiispireTsa da CrdiloeT Savi zRvispireTSi
sabWoTa ruseTis iurisdiqcia Sewyda. CrdiloeT
kavkasiasa da CrdiloeT SavispireTs didi xniT
daepatrona moxaliseTa armia (sardali _
generali anton denikini). 1920 gazafxulisaTvis
wiTelma armiam moxaliseTa armia daamarcxa.
moxaliseTa armiam yirimis naxevarkunZuls
Seafara Tavi. CrdiloeT kavkasiaSi sabWoTa
xelisuflebis aRdgenam da saqarTvelos
sazRvrebTan wiTeli armiis moaxloebam
kardinalurad Secvala antantis politika.
antantis qveynebi anton denikinis moxaliseTa
armiis saboloo damarcxebas aRarc ki daelodnen
da 1920 wlis 12 ianvars de-faqto cnes
saqarTvelos demokratiuli respublika. inglisi
saswrafod Seudga baqo-baTumis navTobsadenis
dacvis SesaZlo variantebis damuSavebas im
SemTxvevisaTvis, Tu samxreT kavkasiaSi sabWoTa
ruseTi SeiWreboda. antantis politikis Secvla
winaswarve igrZno sabWoTa ruseTis diplomatiam.
ruseTmac diplomatiur manevrs mimarTa. jer
kidev antantis mier saqarTvelos de-faqto
cnobamde, 1920 wlis 6 ianvars, sabWoTa ruseTma
saqarTvelos demokratiul respublikas
moxaliseTa armiis winaaRmdeg samxedro
xelSekrulebis dadeba SesTavaza. saqarTvelos
demokratiuli respublikis mTavrobam,
neitralitetis momizezebiT, samxedro
16
xelSekrulebis dadebaze uari ganacxada, Tumca
ruseTTan politikuri urTierTobis mogvarebis
mizniT molaparakebis dawyeba mizanSewonilad
miiCnia.7
inglisis mzadebas baqo-baTumis
navTobsadenis dasacavad praqtikuli Sedegebi ar
mohyolia. sabWoTa ruseTma ki ar daayovna da
TurqeTTan winaswari SeTanxmebis Semdeg, 1920
wlis 28 aprils, wiTelma armiam baqo daikava.
azerbaijanis damoukidebelma saxelmwifom
arseboba Sewyvita. es antantis politikis
seriozul marcxs moaswavebda.8
saqarTvelos demokratiuli respublikis
mTavroba darwmunda, rom antantis dapirebis
imedad darCena saxifaTo iyo. aucilebeli gaxda
sabWoTa ruseTTan politikuri urTierTobis
mogvareba, rasac, uwinares yovlisa, ruseTis mier
saqarTvelos damoukideblobis aRiareba unda
mohyoloda.9
saqarTvelos demokratiuli respublika,
sabWoTa ruseTTan molaparakebas rom iwyebda,
ori miznis miRwevas cdilobda: pirveli. Tu
samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) antantis
poziciebi Sesustdeboda, saqarTvelos
prodasavluri orientaciiT gaRizianebul
ruseTTan Cvens qveyanas urTierTobis mogvareba
aRar gauWirdeboda da samxedro dapirispirebis
(omis) Tavidan acilebasac SeZlebda; meore. Tu am
7 vaxtang guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1921). Tbilisi, 2011, gv. 95-96. 8 iqve, gv. 96. 9 iqve, gv. 96
17
xelSekrulebiT sabWoTa ruseTi saqarTvelos
damoukideblobas cnobda, amas gadamwyveti
mniSvneloba eqneboda msoflios qveynebis mier
saqarTvelos demokratiuli respublikis de-iure
aRiarebisaTvis.10
garda zemoT aRniSnulisa, saqarTvelo-
ruseTis xelSekrulebis dadeba ganapiroba kidev
erTma garemoebam. parizis konferenciaze (gaixsna
1919 wlis ianvarSi) saqarTvelos
damoukideblobis de-iure aRiareba ar Sedga.
antantis qveynebma (inglisma, safrangeTma)
saqarTvelos delegacias pirdapir ganucxades,
rom saqarTvelos de-iure cnoba SesaZlebeli
gaxdeboda mas Semdeg, rac sabWoTa ruseTi de-
iure scnobda saqarTvelos damoukideblobas.
saqarTvelos delegacias aseve ganucxades, rom
parizis konferencias SeeZlo saqarTvelos
mxolod de-faqto cnoba. amrigad, sabWoTa
ruseTTan molaparakebaze saqarTvelos
demokratiul respublikas ubiZga parizis sazavo
konferenciam. zemoTqmulidan gamomdinare
mcdaria mosazreba imis Taobaze, rom TiTqos
saqarTvelos demokratiuli respublikis
mTavroba ruseTTan xelSekrulebis dadebiT omis
Tavidan acilebas eswrafoda. saqarTvelos
demokratiuli respublikis mTavrobaSi kargad
esmodaT, rom xelSekruleba saqarTvelos
ruseTis agresiisagan ver daicavda.
xelSekruleba, rogorc aRvniSneT, aucilebeli
10 iqve, gv. 96-97.
18
iyo evropis qveynebis mier saqarTvelos
damoukideblobis de-iure aRiarebisaTvis.11
sabWoTa ruseTis politikuri
xelmZRvanelobis nawili mxars uWerda
azerbaijanis Semdeg saqarTvelos dapyrobas.
miuxedavad amisa, v. leninma miiCnia, rom Seqmnil
viTarebaSi omi saqarTvelosTan saxifaTo
iqneboda. arc sagareo da arc saSinao viTareba
omisaTvis xelsayreli ar iyo. oms saqarTvelos
winaaRmdeg SeiZleboda antantasTan da, kerZod,
inglisTan urTierTobis gamwvaveba mohyoloda.
gamoricxuli arc omis dawyeba iyo. anton
denikinis moxaliseTa armiis damarcxebis
miuxedavad, samoqalaqo omi ruseTSi kvlav
grZeldeboda. 1920 wlis martSi samxreT ruseTSi
darCenil moxaliseTa armias saTaveSi Caudga
generali petre vrangeli. wiTelma armiam petre
vrangelis armiis yirimis naxevarkunZulze
Sekaveba ver SeZlo. moxaliseTa armiis pirvelma
warmatebebma samxreT ruseTSi kvlav seriozuli
safrTxe Seuqmna sabWoTa wyobilebas. daZabuli
viTarebiT isargebla poloneTma. 1920 wlis
aprilSi poloneTis armiam kievze Seteva
wamoiwyo. polonelebTan erTad sabWoTa ruseTis
winaaRmdeg omSi Caeba ukrainis direqtoriis armia
simon petluras sardlobiT. ukrainaSi
ganlagebuli wiTeli armiis nawilebi mdinare
dneprisaken ixevdnen. 6 maiss polonelebma kievi
daikaves da brZolebi dnepris marcxena napirze
gadaitanes. sabWoTa ruseTs sabolood
11 iqve, 97-98.
19
poloneTis armiis damarcxeba ar gauWirdeboda,
magram moskovs aSinebda poloneTisadmi antantis
samxedro-politikuri mxardaWera, romlis
masStabebis amocnoba imxanad SeuZlebeli iyo.
aseT viTarebaSi sabWoTa ruseTi iZulebuli
gaxda, saqarTvelos demokratiul respublikasTan
molaparakebas dasTanxmeboda da droebiT uari
eTqva samxreT kavkasiaSi dapyrobiTi omis
gagrZelebaze. 12
saqarTvelosa da ruseTs Soris miRweuli
SeTanxmebis safuZvelze or qveyanas Soris
molaparakebebi moskovSi daiwyo.
moskovSi Aazerbaijanis dapyrobis Semdeg
saqarTvelos winaaRmdeg omis dawyebas
seriozuli Zalebi uWerdnen mxars. saqarTveloSi
SemosaWrelad mzadyofnaSi iyo azerbaijanSi
ganlagebuli sabWoTa ruseTis XI wiTeli armia.
sergo orjonikiZis gegmiT bolSevikebs unda
daewyoT gamosvla (amboxeba) TbilisSi, rasac
mohyveboda XI armiis mier sabrZolo moqmedebebis
dawyeba saqarTvelos winaaRmdeg. 1920 wlis 1-2
maiss samxedro konfliqti faqtobrivad ukve
mimdinareobda. sabolood moskovi
saqarTvelosTan omze ar wavida. moskovSi
dawyebuli molaparakeba gagrZelda.
saqarTvelos demokratiuli respublikis
saxeliT molaparakebas awarmoebda damfuZnebeli
krebis wevri grigol urataZe, xolo ruseTis
sabWoTa federaciuli socialisturi respublikis
saxeliT _ sagareo saqmeTa saxalxo komisris,
12 iqve, gv. 98-99.
20
giorgi CiCerinis moadgile lev karaxani
(karaxaniani). grigol urataZe moskovSi 1920 wlis
aprilis bolos Cavida da winaswari
konsultaciebis Semdeg 1920 wlis 28 aprils
oficialuri molaparakebac daiwyo. 6 maiss
molaparakeba damTavrda, xolo 7 maiss grigol
urataZem da lev karaxanma xeli moaweres
xelSekrulebas. 13
saqarTvelo-ruseTis molaparakeba
moskovSi daiwyo im dros, roca samxreT
kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) didi qveynebis
(inglisis, osmaleTis, ruseTis) interesebi
gamijnuli ar iyo. antantasa da pirvel msoflio
omSi damarcxebul TurqeTs Soris dadebuli
mudrosis zaviT (1918 wlis oqtomberi) samxreT
kavkasia (amierkavkasia) inglisis saokupacio
zonad gamocxadda. saqarTvelos demokratiuli
respublikis teritoriaze inglisis jarebi 1918
wlis dekembridan ganlagdnen da imTaviTve
aqtiurad daiwyes Careva rogorc saqarTvelos,
ise somxeTisa da azerbaijanis saSinao saqmeebSi.
anton denikinis moxaliseTa armiis damarcxebis
Semdeg ruseTma arad Caagdo mudrosis zavis
pirobebi da 1920 wlis aprilis bolos
azerbaijani daipyro. ruseTis SeWras
azerbaijanSi win ar aRudga mudrosis zaviT
ukmayofilo osmaleTi. azerbaijanis daTmobis
sanacvlod osmaleTma ruseTisagan antantis
winaaRmdeg mosalodnel omSi Tanadgomis
garantia miiRo. gamoricxuli ar iyo, rom
13Gguram SaraZe, giorgi SaraZe. istoriuli relikviebis dabruneba. 1918-1921. Tbilisi, 2001, gv. 74-106.
21
antantis winaaRmdeg mxardaWeris sanacvlod
osmaleTs ruseTisaTvis saqarTveloc daeTmo.
gasarkvevi iyo mxolod inglisis pozicia, rac
pozicia ki manamde ar gairkveoda, sanam ar
damTavrdeboda omi general petre vrangelis
armiasa da wiTel armias Soris, sanam ar
gamoikveTeboda gamarjvebuli ruseT-poloneTis
omSi. 14
saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis
xelSekruleba Sedgeba preambulisa da Teqvsmeti
muxlisagan. xelSekrulebaze xelmoweris dResve,
1920 wlis 7 maiss, grigol urataZem da lev
karaxanma xeli moaweres dokuments _ “Особое секретное дополнение к договору между Россией и Грузией”, romelic ori muxlisagan Sedgeboda.
ramdenime dRis Semdeg, 1920 wlis 12 maiss,
xelmoweril iqna kidev erTi dokumenti _
“Дополнительное соглашение к мирному договору между Россией и Грузией от 7 мая 1920 года”, romelic preambulisa da sami muxlisagan
Sedgeboda. orive dokumenti 1920 wlis 7 maisis
xelSekrulebis ganuyofel nawilad iqna
gamocxadebuli.15 amrigad, 1920 wlis 7 maisis
xelSekruleba orive damatebasTan erTad Sedgeba
ocdaerTi muxlisagan. samive dokuments grigol
urataZem da lev karaxanma xeli cal-calke
moaweres.16
14 vaxtang guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1921). Tbilisi, 2011, gv. 100. 15 Gguram SaraZe, giorgi SaraZe. istoriuli relikviebis dabruneba. 1918-1921. Tbilisi, 2001, gv. 107-121. 16 iqve, gv. 107-121.
22
saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebis
pirveli muxli uaRresad mniSvnelovani iyo
saqarTvelos demokratiuli respublikisaTvis,
qveynis saerTaSoriso aRiarebisaTvis.
xelSekrulebaSi aRniSnulia: “Россия безоговорочно признает независимость и самостоятельность Грузинского Государства и отказывается доброволно от всяких суверенных прав, кои принадлежали России в отношении к грузинскому народу и земле”.17 rogori Sefaruli miznebic unda hqonoda xelSekrulebis
dadebis momentSi ruseTs, yovelive amis aRiareba
mainc qarTuli diplomatiis did gamarjvebad
unda miviCnioT.
qarTuli diplomatiis udavo warmatebad
aRiqmeba aseve xelSekrulebis meore muxlic:
“Россия обязуется отказаться от всякого рода вмешательства во внутренние дела Грузии”.18
molaparakebis procesSi ruseTs
saqarTvelos mimarT mniSvnelovani teritoriuli
pretenziebi ar wamouyenebia. saxelmwifo sazRvari
ruseTsa da saqarTvelos Soris xelSekrulebis
mesame muxlis pirveli paragrafiT ase
ganisazRvra: “Государственная граница между Грузией и Россией проходит от Черного моря по реке Псоу до горы Ахахча, через гору Ахахча и гору Аганета и по северной границе бывших губерний Черноморской, Кутаисской и Тифлисской до
17 iqve, gv. 111. 18 iqve, gv.112.
23
Закатальского округа и по восточной границе этого округа до границы с Армений”.19
Tu zogadad SevafasebT, xelSekrulebis
mesame muxli _ misi meore, mesame da meoTxe
paragrafebi, saqarTvelosaTvis garkveul
safrTxes Seicavda. kerZod, mesame muxlis meore
punqtiT saqarTvelos ekrZaleboda kavkasionis
gadasasvlelebis gamagreba: “Все перевалы на означенной пограничной линии до первого января тысяча деватьсот двадцать второго года признаются нейтральными. Они не могут быть занимаемы войсками ни одной из обеих договаривающихся сторон и не могут быть ни одной из них укрепляемы”.20 kavkasionis gadasasvlelebidan yvelaze
mniSvnelovanis _ darialisa da mamisonis –
gadasasvlelebis Sesaxeb xelSekrulebis mesame
muxlis mesame punqtSi aRniSnuli iyo: “На Дарьяльском перевале указанная в пункте 2 настоящей статьи нейтрализация будет распространена на протяжении перевала от Балты до Коби, на Мамисонском перевале от Зарамага до Они, а на всех прочих перевалах на пятиверстие в обе стороны от пункта прохождения границы расстояния”.21 rogorc vxedavT, xelSekrulebis mesame muxlis meore da
mesame punqtebis ZaliT ruseTTan omis SemTxvevaSi
saqarTvelo Zalze mZime mdgomareobaSi
aRmoCndeboda _ ruseTis armia kavkasionis
gadasasvlelebs, maT Soris strategiulad
19 iqve, gv. 112. 20 iqve, gv. 112. 21 iqve, gv. 112.
24
arsebiTi daniSnulebis mqoneT, advilad
gadmolaxavda.
xelSekrulebis mesame muxlis meoTxe
punqti garkveulwilad aqarwylebda imave muxlis
pirvel punqts ruseTsa da saqarTvelos Soris
saxelmwifo sazRvris dadgenis Taobaze. meoTxe
punqti ruseTsa da saqarTvelos Soris
saxelmwifo sazRvris gavlebis mizniT Sereuli
komisiis Seqmnas iTvaliswinebda: “Точное проведение государственной границы между обоеми договаривающимися сторонами будет произведено особой смешанной пограничной комиссией с одинаковым числом членов от обеих сторон. Результаты работы этой комиссии будут закреплены в особом договоре между обоеми договаривающимися сторонами”.22 cxadia, ruseTi ecdeboda,
saxelmwifo sazRvris dadgenis periodSi
garkveuli pretenziebi wamoeyenebina
saqarTvelosaTvis da ukan waeRo is, rac daTmo
xelSekrulebis mesame muxlis pirveli punqtiT.
saqarTvelosaTvis Zalze xelsayreli iyo
xelSekrulebis meoTxe muxli, romlis pirveli
punqtis ZaliTac “Россия обязуется признать безусловно входящими в состав Грузинского государства, кроме отходящих к Грузии в силу пункта I статьи III настоящего договора частей Черноморской губернии, нижеследеующие губернии и области бывшей Российской Империи – Тифлисскую, Кутаисскую и Батумскую со всеми уездами и округами, составляющими означенный губернии и
22 iqve, gv. 112.
25
области, а также округа Закатальский и Сухумский”.23 ZirZveli qarTuli teritoria, War-
belaqani (saingilo), igive zaqaTalis okrugi,
saqarTvelos kuTvnil teritoriad cxaddeboda,
rasac sabWoTa azerbaijanis mxridan sastiki
protesti mohyva.
aranakleb mniSvnelovani iyo meoTxe
muxlis meore paragrafic, romelic samxreT
kavkasiis teritoriis xarjze saqarTvelos
teritoriis gazrdis SesaZleblobas iZleoda.
kerZod, meoTxe muxlis meore punqtSi aRniSnuli
iyo: “Впоследствии, по мере выяснения взаимоотношений между Грузией и другими кроме России государственными образованиями, существующими или имеющими создаться и сопредельными с Грузией по другим границам, чем та, которая описана в предшествующей статье III
настоящего договора, Россия выражает готовность признать входящими в состав Грузии те или иные части бывшего Кавказского Наместника, которые отойдут к ней на основании заключенных с этими образованиями договоров”.24
Zalze araxelsayreli da mZime iyo
saqarTvelosaTvis xelSekrulebis mexuTe muxli,
romelic aTi punqtisagan Sedgeboda. mexuTe
muxli saqarTvelos avaldebulebda: 1)
saqarTvelos demokratiuli respublikis
mTavrobas dauyovnebliv unda daepatimrebina da
sakoncentracio banakebSi moeTavsebina
23 iqve, gv. 113. 24 iqve, gv. 113-114.
26
xelSekrulebis dadebis droisaTvis saqarTvelos
teritoriaze myofi sabWoTa ruseTis
mTavrobisamdi mtrulad ganwyobili da ruseTSi
arsebuli xelisuflebis damxobis mosurne
samxedro da samxedro-sazRvao nawilebi, aseve im
politikur da samxedro ZalTa warmomadgenlebi,
romlebic Tavs acxadebdnen ruseTis mTavrobad,
an ruseTis romelime nawilis mTavrobad; 2)
saqarTvelos demokratiuli respublikis
mTavrobas dauyovnebliv unda ganeiaraRebina
saqarTvelos navsadgurebSi myofi sabWoTa
ruseTis mTavrobisadmi mtrulad ganwyobili
samxedro da politikur ZalTa kuTvnili gemebi,
xolo ekipaJis wevrebi sakoncentracio banakebSi
moeTavsebina; 3) saqarTvelos demokratiuli
respublikis mTavrobas dauyovnebliv, yovelgvari
pirobis gareSe, unda gadaeca ruseTisaTvis
saqaTrvelos teritoriaze ganiaraRebuli sabWoTa
ruseTisadmi mtrulad ganwyobili samxedro da
politikur ZalTa mTeli qoneba, maT Soris
samxedro qonebac (samxedro gemebi, artileria,
aviacia da sxv.); 4) ruseTi pirobas debda, rom
sikvdiliT ar dasjida saqaTrvelos
demokratiuli respublikis mTavrobis mier
ruseTisaTvis gadacemul pirebs; 5) saqarTvelos
xelisuflebas qveynis teritoriidan unda
gaeZevebina yvela saxis samxedro SenaerTi,
romelic ar Sedioda qarTuli jaris
SemadgenlobaSi; 6) saqarTvelos demokratiuli
respublikis mTavrobas momavalSic ar unda
daeSva Tavisi qveynis teritoriaze iseTi
samxedro SenaerTebis arseboba, romlebic ar
27
Sediodnen qarTul jarSi; 7) saqarTvelos
demokratiuli respublikis mTavrobas qarTul
jarSi ar unda mieRo, maT Soris moxalisedac,
saqarTvelos teritoriaze arsebuli da sabWoTa
ruseTisadmi mtrulad ganwyobili samxedro
SenaerTebSi momsaxure pirebi, radgan isini
erovnebiT qarTvelebi ar iyvnen; 8) saqarTvelos
demokratiuli respublikis mTavrobas Tavisi
qveynis teritoriaze ar unda gaeCerebina iseTi
Zalebi, romlebic miznad isaxavdnen sabWoTa
ruseTSi arsebuli wyobilebis damxobas. amasTan
erTad, am ZalebisaTvis ar unda mieca ufleba,
saqarTvelos teritoria gamoeyenebinaT im
tvirTis gadasatanad, romelic ruseTTan omSi
iqneboda gamoyenebuli; 9) is jgufebi da pirebi,
romlebic ar Seasrulebdnen merve punqtiT
gansazRvrul pirobebs, saqarTvelos
demokratiuli respublikis mTavrobas unda
daepatimrebina; 10) mexuTe muxlis mexuTe punqtis
Sesruleba saqarTvelos demokratiuli
respublikis mTavrobas unda daewyo dauyovnebliv
da rac SeiZleba male daesrulebina.25
xelSekrulebis mexuTe muxli, garda imisa,
rom uxeSad Telavda fexqveS qveynis
suverenitets, saqarTvelos mTavrobas aiZulebda
Tavisi qveynis teritoriaze farTomasStabiani
sadamsjelo RonisZiebani gaetarebina.
im uzarmazari valdebulebebis sanacvlod,
rac xelSekrulebis mexuTe muxlma saqarTvelos
daakisra, ruseTi meeqvse muxliT Zalze zogad
25 iqve, gv. 115.
28
valdebulebas kisrulobda: “Россия обязуется не допускать на своей территории пребывания и деятельность всякого рода групп и организаций, претендующих на роль правительства Грузии или части ее, а также всякого рода групп и организаций, имеющих свеой целью низвержение правительства Грузии. Россия обязуется оказать все свое влияние из союзные ей государства с целью недопушения на их территории указанных в настоящей статье групп и организаций”.26
xelSekrulebis mecxre muxli exeboda
moqalaqeobis sakiTxs. mecxre muxlis pirvel
punqtSi aRniSnuli iyo: “Лица грузинского происхождения, проживающие на территории России и достигшие восемнадцати лет от роду, вправе оптировать Грузинское гражданство. Равным образом лица негрузинского происхождения, проживающие на территории Грузии и достигшие указанного возраста, вправе оптировать российское гражданство”.27
xelSekrulebis meaTe muxli ukve aSkarad
xelyofda saqarTvelos demokratiuli
respublikis suverenitets da saqarTvelos
ayenebda metad mZime mdgomareobaSi. kerZod, meaTe
muxlis Sinaarsi aseTi iyo:
“Грузия обязуется освободить от наказания и от дальнейшего преследования, судебного или административного, всех лиц, подвергшихся на территории Грузии таковому преследованию за деяния, совершенные в пользу Российской Социалистической
26 iqve, gv. 116. 27 iqve, gv. 116.
29
Федеративной Советской Республики или в пользу Коммунистической партии.
Прим.: “Грузия обязуется немедленно осовободить лиц, находящихся в тюремном заключении за деяния указанного выше рода”.28 xelSekrulebis
meaTe muxli praqtikulad Zaladakargulad
acxadebda xelSekrulebis meore muxls, romlis
safuZvlezec ruseTi pirobas debda, rom ar
Caereoda saqarTvelos saSinao saqmeebSi.
xelSekrulebis meTormete muxli or
qveyanas Soris ekonomikur urTierTobebs exeboda
da TavisTavad xelsayreli iyo saqarTvelosaTvis:
“1. Обе договаривающиеся стороны в основу торговых взаимоотношений кладут принцип наибольшего благоприятствования.
2. Товары, идущие из или по назначению одной из договаривающихся сторон не должны облагаться другой стороной никакими транзимтными пошлинами или сборами”.29
xelSekrulebis meToTxmete muxlis ZaliT
saqarTvelosa da ruseTs Soris umokles vadaSi
unda damyarebuliyo diplomatiuri da sakonsulo
urTierToba.
xelSekrulebis meTxuTmete muxli
iTvliswinebda ormxrivi komisiis Seqmnas, romlis
kompetenciaSi Sedioda:
“1. Составление торгового договора и иных соглашений экономического характера.
28 iqve, gv. 117. 29 iqve, gv. 118.
30
2. Разрешение вопросов относительно выдела из бывших центральных учреждений архивов и делопроизводства судебных и административных депозитов и актов гражданского состояния.
3. Определение вопроса о порядке пользования, владения и распоряжения нефтепроводом Батум-Баку, в той части его, которая в силу статьи IV
настоящего договора будет находиться на территории Грузии. Вопрос этот будет закреплен затем путем особого соглашения между обеими договаривающимися сторонами”.30
saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis
xelSekruleba, rogorc meTeqvsmete muxlSi iyo
aRniSnuli, ZalaSi Sedioda xelmoweris dRidan
da ratifikacias ar saWiroebda. cxadia, am
muxliT ruseTi Tavs izRvevda, radgan
xelSekrulebis ratifikacias saqarTvelos
damfuZnebel krebaSi SeiZleboda didi
vnebaTaRelva mohyoloda. 31
1920 wlis 7 maissve grigol urataZem da
lev karaxanma xeli moaweres xelSekrulebis
saidumlo damatebas, romelic ori muxlisagan
Sedgeboda. saidumlo damatebis pirveli muxli
kidev erTxel Telavda fexqveS saqarTvelos
demokratiuli respublikis suverenitets. pirveli
muxli ase iyo Camoyalibebuli:
“Грузия обязуется признать за находящимися на территории Грузии коммунистическими организациями право свободного существования и
30 iqve, gv. 118. 31 iqve, gv. 118.
31
деятельности, в частности, право свободного устройства собраний и право свободного издательства (в том числе органов печати).
Вовсяком случае не могут быть принимаемы никакие репрессии ни против частных лиц, как судебные, так и административные, вытекающие лишь из публичной пропаганды и агитации за коммунистическую программу или деятельности лиц и организаций, основанных на коммунистической программе”.32 saidumlo damatebis meore muxli am
damatebas ZiriTadi xelSekrulebis ganuyofel
nawilad acxadebda.
saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis
xelSekrulebis saidumlo damateba xelyofda
saqarTvelos suverenitets, qveyanaSi akanonebda
ruseTis mexuTe kolonas da mas saqarTvelos
saxelmwifos winaaRmdeg legaluri
ZirgamomTxreli saqmianobis warmoebis uflebas
aZlevda. es ufleba ruseTis mexuTe kolonam
kargad gamoiyena da yvelaferi gaakeTa imisaTvis,
rom ruseTs saqarTvelo advilad daepyro.
1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis
xelSekrulebis saidumlo damatebac ZalaSi
ratifikaciis gareSe Sedioda xelmoweris
droidan. igi saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7
maisis ZiriTadi xelSekrulebis ganuyofel
nawils warmoadgenda. 33
1920 wlis 12 maiss g. urataZisa da l.
karaxanis mier xelmowerili damatebiTi
32 iqve, gv. 121. 33 iqve, gv. 119-120.
32
SeTanxmeba miznad isaxavda saqarTvelo-
azerbaijanis saxelmwifo sazRvris dadgenas.
damatebiTi SeTanxmebis pirvel muxlSi aRniSnuli
iyo: “Вопрос о спорных местностях на границе между Грузией и Азербаиджаном и в Закатальском округе передается на разрешение смешанной Комиссии, образуемой из представителей Правительств Азербайджана и Грузии в равном количестве, под председетельством представителя Р.С.Ф.С.Р. Все решения этой Комиссии будут признаваться для себя обязательными Правительствами Азербайджана и Грузии”.34 cxadia, Sereuli komisiis muSaobis
periodSi sabWoTa ruseTi sabWoTa azerbaijans
dauWerda mxars da sasazRvro xazic azerbaijanis
sasargeblod dadgindeboda. sabWoTa ruseTs rom
aseTi survili ar hqonoda, maSin 1920 wlis 12
maiss damatebiT SeTanxmebas xeli arc
moewereboda, radgan ZiriTadi xelSekrulebis
meoTxe muxliT zaqaTalis okrugi (saingilo)
sabWoTa ruseTma saqarTvelos teritoriad cno
da am sakiTxis xelaxali ganxilva saWiro aRar
iyo. aseTi daskvnis gakeTebis uflebas gvaZlevs
is, rom 12 maisis damatebiTi SeTanxmeba
azerbaijanis protestis Semdeg gaformda. sul
male, sabWoTa ruseTis mier saqarTvelos
dapyrobisTanave (1921 wels), zaqaTalis okrugi
(saingilo) moskovis moTxovniT azerbaijans
gadaeca.
amrigad, saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7
maisis xelSekruleba, 7 maisis saidumlo
34 iqve, gv. 119.
33
damatebiTi da 12 maisis damatebiTi SeTanxmebiT,
ar SeiZleba erTmniSvnelovnad Sefasdes.
xelSekrulebis mniSvnelobas gansazRvravda ori
garemoeba:
pirveli. ruseTis mier saqarTvelos
demokratiuli respublikis de-faqto da de-iure
cnoba iyo uaRresad didi mniSvnelobis movlena
da xels uwyobda saqarTvelos damoukideblobis
saerTaSoriso aRiarebas.
meore. xelSekruleba ruseTs saSualebas
aZlevda: 1) saqarTvelos demokratiul
respublikasTan omis SemTxvevaSi didi
winaaRmdegobis gareSe gadaelaxa kavkasionis
uReltexilebi da moepovebina strategiuli
upiratesoba. imave upiratesobiT ver
isargeblebda saqarTvelo, radgan igi ruseTis
dasapyrobad ar emzadeboda da, rac mTavaria, arc
amisi SesaZlebloba gaaCnda; 2) saqarTvelos
demokratiul respublikasTan omis SemTxvevaSi
aqtiurad gamoeyenebina mexuTe kolona, romlis
xelSeuxeblobis garantias xelSekruleba
iZleoda.
1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis
xelSekrulebas saqarTvelosaTvis hqonda kidev
erTi gansakuTrebuli mniSvneloba. Tu ruseTi
saqarTvelos daipyrobda, mis mierve de-faqto da
de-iure cnobili qveynis dapyrobiT samomavlod
saerTaSoriso asparezze bevr uxerxulobas
Seiqmnida, xolo saqarTvelos damoukideblobis
aRdgenisaTvis brZolaSi es xelSekruleba Zlieri
samarTlebrivi argumenti iqneboda.
34
Tavi IV. ruseT-osmaleTis moskovis
xelSekruleba (1921 wlis 16 marti)
saqarTvelos demokratiuli respublika
sabWoTa ruseTis pirispir marto darCa. es ukve
cxali Seiqmna 1920 wlis miwurulisa da 1921 wlis
damdegs. 1921 wlis 11-12 Tebervals RamiT daiwyo
sabWoTa ruseTis agresia saqarTvelos
demokratiuli respublikis winaaRmdeg. 25
Tebervals ruseTis me-11 wiTelma armiam Tbilisi
daikava. manamde saqarTvelos demokratiuli
respublikis damfuZnebeli kreba da mTavroba
baTumSi gadavida. saqarTvelo-ruseTis omis
paralelurad moskovSi mimdinareobda sabWoTa
ruseTisa da osmaleTis molaparakeba, rac 1921
wlis 16 marts dadebuli xelSekrulebiT
dasrulda. sabWoTa ruseTisa da osmaleTis
molaparakebas ori principuli SeTanxmeba daedo
safuZvlad. pirveli. osmaleTi uars ambobda
samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) yovelgvar
teritoriul pretenziaze; meore. ruseTi aRar
35
iTxovda, rom osmaleTs Crdilo-aRmosavleTi
sazRvari berlinis kongresis (1878 w.) mier
dadgenil sasazRvro xazamde gadaewia.
saqarTvelos demokratiuli respublikis
delegacia moskovis molaparakebebSi ar
monawileobda. miuxedavad amisa, 1921 wlis 16
martis ruseT-osmaleTis moskovis xelSekrulebis
pirvel muxlSi osmaleTis Crdilo-aRmosavleT
sazRvris Sesaxeb aRniSnuli iyo: “Северо–восточная граница Турции определяется: линией, которая начинаясь у деревни Сарп, расположенной на Черном море, проходит через гору Хедисмта, линией водораздела горы Шавшет – горы Канны–даг, она следует затем по северной административной границе Ардаганского и Карсского санджаков...35 es ki imas
niSnavda, rom saqarTvelos demokratiuli
respublikis mTavrobis Tanxmobis gareSe,
romelic 1921 wlis 17 martis saRamomde baTumSi,
e. i. qveynis teritoriaze, imyofeboda, ruseTma
1921 wlis 16 martis moskovis xelSekrulebiT
saqarTvelos istoriuli teritoriis nawili
(arTvini, artaani, yarsi da sxv.) osmaleTis
teritoriad aRiara.
ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis
xelSekruleba sxva mxrivac Seexo saqarTvelos.
xelSekrulebis meore muxlSi aRniSnulia:
“Турция соглашается уступить Грузии сюзеренитет над портом и городом Батумом и территорией, лежащей к северу от границы, указанной
35 Документы внешней политике СССР. Том 3. Москва. 1959, стр. 598.
36
в статье первой нынешнего Договора, и составлявшей часть Батумского округа, при условии, что
1) население местностей, указанных в настоящей статье, будет пользоваться широкой местной автономией в административном отношении, обеспечивающей каждой общине ее культурные и религиозные права, и население будет иметь возможность установить земельный закон, соответствующий его пожеланиям.
2) Турции будут обеспечен свободный транзит
всяких товаров, отправляемых в Турцию или из нее, через Батумский порт, безпошлинно, без учинения каких–либо задержек и без обложения их какими бы то ни было сборами, с предоставлением Турции права пользоваться Батумским портов без звимания за то специальных сборов”.36
1921 wlis 16 martis moskovis
xelSekrulebis ratifikacia sabWoTa ruseTma 1921
wlis 20 ivliss moaxdina, xolo osmaleTma _ 1921
wlis 31 ivliss. saratifikacio sigelebis gacvla
Sedga qalaq yarsSi 1921 wlis 22 seqtembers.
36 iqve, gv. 598.
37
Tavi V. yarsis xelSekruleba (1921 wlis 13 oqtomberi)
1921 wlis martisaTvis saqarTvelo,
azerbaijani da somxeTi ruseTis mier iyo
okupirebuli, Tumca formaluri TvalsazrisiT
samive qveyana damoukidebel, suverenul
saxelmwifos warmoadgenda. jerjerobiT arc
amierkavkasiis federacia da arc sabWoTa kavSiri
Seqmnili ar iyo, magram arsebobda gegma axali
sabWoTa imperiis Seqmnisa. imxanad gaurkveveli
iyo, axal sabWoTa imperiaSi ra formiT
Sevidodnen saqarTvelo, somxeTi da azerbaijani.
aseT viTarebaSi ruseTma gadawyvita Tavisi
poziciebis ganmtkiceba samxreT kavkasiaSi da
Tavis mTavar konkurentTan, osmaleTTan, yvela
sakiTxis mogvareba. 1921 wlis 23 seqtembers qalaq
yarsSi daiwyo osmaleTis, saqarTvelos,
somxeTisa da azerbaijanis molaparakeba. yarsis
konferenciaSi sruluflebiani mxaris saxiT
monawileobda sabWoTa ruseTi. oficialur
38
rusul gamocemebSi 1921 wlis 13 oqtombers yarsSi
dadebuli xelSekruleba asea dasaTaurebuli:
“Договор о дружбе между Армянской ССР, Азербайджанской ССР и Грузинской ССР, с одной стороны, и Турцией – с другой, заключенный при участии РСФСР в Карсе”.37 xelSekrulebis
preambulaSi aRniSnulia, rom somxeTma,
azerbaijanma, saqarTvelom da osmaleTma “решили приступить к переговорам при участии Российской Социалистической Федеративной Советской Республики”. saqarTvelos mxridan yarsis
xelSekrulebas xeli moaweres: samxedro da
sazRvao saqmeTa saxalxo komisarma Salva
eliavam, sagareo saqmeTa da finansTa saxalxo
komisarma aleqsandre svaniZem, xolo sabWoTa
ruseTis mxridan _ iakob ganeckim
(fiurstenbergma), romelic imxanad sabWoTa
ruseTis sagareo saqmeTa saxalxo komisariatis
kolegiis wevri iyo. osmaleTis mxridan
xelSekrulebas xeli moaweres: kiazim karabekir-
faSam, veli-beim, muxtar-beim, memdux Sevket-beim;
somxeTis mxridan _ askanaz mravianma, poRos
makinzianma; azerbaijanis mxridan _ bexbud
Saxtaxtinskim.38
yarsSi dawyebul molaparakebas igive
principebi daedo safuZvlad, rac ruseT-
osmaleTis moskovis molaparakebas _ ucvleli
darCa TurqeTis Crdilo-aRmosavleTi sazRvari.
37 Документы внешней политики СССР. Том 4. Москва. 1960, стр. 420. 38 iqve, gv. 420-421.
39
yarsis xelSekrulebis pirveli muxli
Zaladakargulad acxadebda yvela im
xelSekrulebas, romelic amierkavkasias (samxreT
kavkasias) exeboda. es ar exeboda ruseT-TurqeTis
1921 wlis 16 martis xelSekrulebas.39 meore
muxlSi ki aRniSnuli iyo, rom saqarTvelos,
somxeTsa da azerbaijans ar unda ecnoT arcerTi
xelSekruleba, romelic exeboda TurqeTs, magram
ar cnes TurqeTis mTavrobam da TurqeTis didma
erovnulma krebam. Tavis mxriv, TurqeTi
valdebulebas iRebda, ar ecno arcerTi
saerTaSoriso aqti, Tu mas ar cnobda
saqarTvelo, somxeTi da azerbaijani. 40
yarsis xelSekrulebis meoTxe muxliT
dadginda TurqeTis Crdilo-aRmosavleTi
sazRvari. kerZod, xelSekrulebaSi aRniSnulia,
rom es sazRvari “начинается у деревнии Сарп, расположенной на Черном море, проходит через гору Хедис–мта, линию водораздела горы Шавшет – гору Канны–даг; она следует затем по старым северным административным границам Ардаганского и Карсского санджаков……...41
yarsis xelSekrulebis meeqvse muxli
exeboda aWaras. kerZod, es muxli ase iyo
Camoyalibebuli:
“Турция соглашается уступить Грузии сюзеренитет над городом и портом Батуми и территорией, лежащей к северу от границы, указанной
39 iqve, gv. 421. 40 iqve, gv. 422. 41 iqve, gv. 422.
40
в ст. 4 настоящего Договора и составляющей часть Батумского округа, при условии, что:
1) население местностей, указанных в настоящей статье будет пользоваться широкой местной автономией в административном отношении, обеспечивающей каждой общине ее культурные и религиозные права, и население будет иметь возможность установить в указанных местностях земельный закон, соответствующий его пожеланиям;
2) Турции будет обеспечен свободный транзит
всяких товаров, отправляемых в Турцию или из нее, через Батумский порт, беспошлинно, без учинения каких–либо задержек и без обложения их каким бы то ни было сборам, с предоставлением Турции права пользоваться Батумским портом без взимания за то специальных сборов.
Для праведения в жизнь этой статьи будет немедленно после подписания настоящего Договора образована Комиссия из представителей заинтерессованных сторон”.42
xelSekrulebis meSvide muxlSi aRniSnuli
iyo, rom mxareebi SeTanxmdnen “облегчить жителям пограничной зоны переход границы, при условии соблюдения таможенных, полицейских и санитарных правил, которые будут установлены по этому поводу Смешанной Комиссией”.43
rogorc vxedavT, yarsis xelSekrulebam
TiTqmis ucvlelad gaimeora ruseT-TurqeTis 1921
42 iqve, gv. 423. 43 iqve, gv. 423.
41
wlis 16 martis moskovis xelSekrulebis pirveli
da meore muxlebi.
yarsis xelSekrulebis oci muxlidan eqvsi
ZalaSi Sevida xelmoweris droidan (1921 wlis 13
oqtombridan), maT Soris iyo meeqvse muxli,
romelic aWaras exeboda. xelSekrulebis
danarCeni muxlebi ki ZalaSi Sevidoda
ratifikaciis Semdeg. xelSekrulebis meoce muxli
xelismomwer mxareebs avaldebulebda, rac
SeiZleba mokle droSi gaecvalaT saratifikacio
sigelebi.44
yarsis xelSekrulebis saratifikacio
sigelebis gacvla Sedga erevanSi 1922 wlis 11
seqtembers.
yarsis xelSekrulebas ar hqonia saidumlo
muxlebi. xelSekrulebas daerTo sami damateba,
romelTagan arcerTi saidumlo ar yofila da
samive mravaljer iqna gamoqveynebuli. pirvel
damatebaSi dawvrilebiT aris aRwerili TurqeTis
Crdilo-aRmosavleTi sazRvari, meore damatebaSi
aRwerili iyo TurqeTis sazRvari arpa-Cais
zonasa da mdinare araqsis zonaSi. mesame damateba
adgenda naxWevnis avtonomiis sazRvrebs. yarsis
xelSekrulebis samive damatebas xuTive qveynis
warmomadgenlebma cal- calke moaweres xeli.45
yarsis xelSekruleba xuT egzemplarad _
qarTul, rusul, Turqul, azerbaijanul da
44 iqve, gv. 426. 45 iqve, gv. 428, 429.
42
somxur enebze _ gaformda. xelSekrulebis
moqmedebis vada gansazRvruli ar yofila.
sarCevi
winaTqma...................................................................................................
Tavi I. brest-litovskis sazavo…xelSekruleba
(1918 wlis 3 marti)..............................
Tavi II. saqarTvelo-osmaleTis baTumis
xelSekruleba (1918 wlis 4 ivnisi)..............................
Tavi III. saqarTvelo-ruseTis moskovis
xelSekruleba (1920 wlis 7 maisi)..................................
Tavi IV. ruseT-osmaleTis 1921 wlis 16 martis
xelSekruleba (moskovis xelSekruleba)..............
43
Tavi V. yarsis xelSekruleba (1921 wlis 13
oqtomberi)................................................................................
Vakhtang Guruli
Borders of Georgia in International
Agreements
(1918-1921)
,,Universali” Publishers
Tbilisi 2013
