Embed Size (px)
Citation preview
vaxtang guruli
saqarTvelos axali da uaxlesi istoria
(Seswavlis mdgomareoba. periodizacia)
gamomcemloba `universali~
Tbilisi
2011
winaTqma
winamdebare naSromis dawerisagan didxans vikavebdiT Tavs. imTaviTve
cxadi iyo, rom kritikulad unda Segvefasebina im qarTvel istorikosTa
naSromebi, romelTa samecniero-kvleviTi moRvaweoba saqarTvelos axali da
uaxlesi istoriis (XIX-XXI ss.) Seswavlas mieZRvna. ara marto profesional
istorikosebs, aramed farTo sazogadoebasac kargad moexseneba, rom es
aris gayalbebuli istoria. istoriis gayalbebas ar SeiZleba gamarTleba
hqondes. Zveli samyaros xelisufalT, romelTac wmida werili ar miaCndaT
saxelmwifoebrivi cxovrebis safuZvlad, unikaluri kanoni Seqmnes:
istoriis gamyalbebeli da yalbi fulis (monetis) momWreli erTsa da imave
sasjels imsaxurebda. miuxedavad amisa, istoria mainc yalbdeboda,
yalbdeboda yvela epoqaSi, yvela saxelmwifoSi. gayalbebis motivi
sxvadasxva iyo, Sedegi erTi: motyuebuli, wagebuli, dazaralebuli rCeboda
sazogadoeba, xalxi.
saqarTvelos axali da uaxlesi istoria gayalbebulia. am zogadi
frazis ukan imaleba arc Tu sasiamovno istoria. miuxedavad amisa, es
istoria unda vicodeT. naSromis mizani ar yofila vinmes ganqiqeba, arc
vinmesTvis `uxerxuli warsulis~ Sexseneba. politikurma reJimma uamravi
istorikosi aiZula, WeSmaritebisaTvis Seecoda, maT Soris am striqonebis
avtoric. Cven gvwams: axla sabWoTa reJimis damxobis Semdeg Tavis marTleba
kidev ufro amZimebs Cadenil codvas, axla codvebis aRiarebis Jamia.
prof. vaxtang guruli
23 aprili, 2011 weli
2
Tavi I. saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis (XIX-XXI ss.) Seswavlis
sakiTxisaTvis
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis (XIX-XXI saukuneebi)
istoriografiam ganviTarebis ramdenime periodi ganvlo. Cveni azriT, es
periodebi SeiZleba ase warmovidginoT.
pirveli periodi. ruseTis imperiis istoriografia (XIX saukunis
damdegi _ 1917 weli). am dros saqarTvelos istorias ZiriTadad rusi
istorikosebi (nikolai dubrovini, adolf berJe, vasili potto, petre
butkovida sxv.) swavloben. rusi istorikosebi xelisuflebis dakveTiT
uxeSad ayalbebdnen saqarTvelos axal istorias. rusebTan erTad
sayuradRebo naSromebi gamoaqveynes qarTvelma mkvlevarebma platon
ioselianma, simon avalianma, simon esaZem, zurab avaliSvilma da sxvebma.
Tavisi arsiT esec oficialuri istoriografia iyo. amave periodSi
gamoqveynda iseTi naSromebic, romelTa avtorebi daupirispirdnen ara
marto oficialur istoriografias, aramed politikuri reJimis nebas (ivane
javaxiSvili, nikoloz durnovo, aleqsandre cagareli, niko mari,
episkoposi kirioni (giorgi saZagliSvili), arqimandriti ambrosi (ambrosi
xelaia), Tedo saxokia, mRvdeli kalistrate cincaZe, mixeil kelenjeriZe
da sxv.)
meore periodi. saqarTvelos demokratiuli respublikis
istoriografia (1918-1921 ww.). am periodSi samecniero-kvleviT muSaobas
praqtikulad farTo masStabebi ar miuRia, gamoica sul ramdenime wigni,
romelTac mxolod wyaroTmcodneobiTi Rirebuleba gaaCnia. amave periodSi
gamoqveynda politikur moRvaweTa (noe Jordania, ivane gomarTeli, grigol
rcxilaZe, giorgi Jordania da sxv.) naSromebi, romelTac gamokvlevebs ver
mivakuTvnebT, Tumca epoqis Sesaswavlad garkveuli mniSvneloba mainc
eniWeba.
mesame periodi. sabWoTa istoriografia (1921-1991 ww.). am periodSi
mimdinareobda saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis warmoudgeneli
masStabiT gayalbeba. am TvalsazrisiT sabWoTa istoriografiam ruseTis
imperiis istoriografias bevrad gadaaWarba. istoriis gayalbebis saZraxis
saqmes saTaveSi edgnen filipe maxaraZe da giorgi xaWapuriZe. sul
ramdenime mkvlevarma (simon xundaZem, sargis kakabaZem, leo gorgilaZem,
3
uSangi sidamoniZem, aleqsandre bendianiSvilma, levan ToiZem) SeZlo
mecnieruli Rirebulebis mqone gamokvlevebis Seqmna.
meoTxe periodi. Tanamedrove qarTuli istoriografia (XX saukunis
90-iani wlebis damdegidan dRemde). XX saukunis 90-iani wlebis damdegidan
qarTvelma istorikosebma daiwyes im mZime memkvidreobis daZleva, rac
dagvitova ruseTis imperiisa da sabWoTa istoriografiam. am mimarTulebiT
mopovebulia garkveuli warmatebebi. amasTan erTad SeiniSneba ramdenime
uaryofiTi tendencia, romelic xels uSlis, aferxebs istoriografiis
winsvlas.
1. ruseTis imperiis istoriografia
(1801-1917 ww.)
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis (XIX saukunis damdegidan
XXI saukunis damdegamde) mecnieruli kvleva Tavidanve ver dadga saTanado
doneze. ufro zustad, saqarTvelos istoriis am uaRresad rTuli da
saintereso periodis Seswavla daiwyo uxeSi falsifikaciiT, rac
politikuri mosazrebiT iyo gapirobebuli.
saqarTvelos axali istoriis gayalbeba daiwyo ruseTis imperiis
istoriografiam. rusul istoriografias sruliad konkretuli mizani
amoZravebda: ruseTis didmpyrobluri politikis gamarTleba, cxadia,
warmoudgeneli iyo saqarTvelos istoriis gayalbebis gareSe. rusi
istorikosebisaTvis arc arsebobda qarTveli eris, saqarTvelos istoria.
rusul istoriografias ar auxsnia umTavresi: prorusuli orientaciis
Sedegebi qarTuli samefo-samTavroebisaTvis. ufro metic, ar auxsnia XIX
saukunis damdegidan saqarTveloSi mimdinare politikuri, socialuri da
ekonomikuri procesebi. wina planze wamoiwia im sakiTxebis kvlevam,
romlebic saqarTveloSi ruseTis damkvidrebis `progresulobis~
dasamtkiceblad gamodgeboda. rusuli istoriografia sagangebod Cqmalavda
im faqts, rom ruseTi samxreT kavkasiaSi movida ara rogorc saqarTvelos
mxsneli, aramed rogorc mesame dampyrobeli (iranisa da osmaleTis Semdeg).
yovelive amis fonze mTlianad gayalbda, an miiCqmala XIX saukunis
damdegidan ruseTis winaaRmdeg dawyebuli erovnuli moZraobis istoria.
rusuli istoriografia metad arasaxarbielo mdgomareobaSi
aRmoCnda. aucilebeli iyo pasuxi kiTxvebze: Tu ruseTi saqarTvelos
4
mxsneli iyo, xolo saqarTvelo ruseTs nebayoflobiT SeuerTda, maSin 1802
wels ratom daiwyo ukve Zlieri antirusuli moZraoba saqarTveloSi?
ratom gadauara 1804-1820 wlebSi mTel saqarTvelos (qarTls, mTianeTs,
kaxeTs, imereTs) antirusuli erovnuli ajanyebebis talRam, romlis
CaxSoba ruseTma regularuli armiis saSualebiT moaxerxa da romelsac
aTasobiT qarTvelis sicocxle emsxverpla? ratom gadawyvita 1832 wels
qarTveli eris elitarulma nawilma ruseTis winaaRmdeg SeTqmulebis
mowyoba? ratom daiwyo saqarTveloSi XIX saukunis 60-iani wlebis
damdegidan didi erovnuli moZraoba? marTalia, rusuli istoriografia
cdilobda Tavi aeridebina pirdapiri pasuxisaTvis, magram im SemTxvevaSi,
roca pasuxi aucilebeli iyo, urcxvad acxadebda: antirusuli moZraoba
saqarTveloSi gare Zalis (iranis, osmaleTis) mier iyo inspirirebuli. iyo
sxvagvari pasuxic: qarTvelebi ara ruseTis imperiis xelisuflebis
politikiT iyvnen ukmayofiloni, aramed calkeuli rusi moxeleebis
uxeSobiT da uazro simkacriT (ix.: П. Зубов. Подвиг русских войнов в странах
кавказских с 1800 по 1834 год. СПб., 1836; Исторический обзор утверждения русского
владичества на Кавказе и за Кавказом. – „Кавказ“, 1846, №2, 12, 13, 34, 68, 69, 70; 1850,
№№39, 40, 51; И. Кравцов. Кавказ и его военачальник Н. Н. Муравьев, А. И. Барятинский и
Н. И. Евдокимов 1854-1864 гг. [S. L.], [S. D.]; Ад. Берже. Присоединение Грузии к России
1799-1831. – „Русская Старина“, 1864, том 28, май, стр. 1-34; июнь, стр. 159-178; июль, стр.
363-384; Н. Дубровин. Тысяча восемсот второй год в Грузии. – „Вестник Европы“, 1868, том
II, март, стр. 9-52; апрель, стр. 537-584; том III, май, стр. 213-270; Н. Колюбакин. По случаю
крестьянского вопроса в Имеретии, Гурии и Мингрелии. Москва, 1869; В. Потто. Кавказская
война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях. Том I-IV. СПб., 1885-1888; П.
Ковалевский. Георгии XII, последный царь Грузии и присоединения ее к России. СПб.,
1897; С. Кишмишев. Последние годы грузинского царства. Тифлис, 1898; Исторический
очерк кавказских войн от их начала до присоединения Грузии. Тифлис, 1899; Грушков.
Очерки истории Грузии и присоединение ее к России. Тифлис, 1900; Н. Волков.
Присоединение Грузии к России. Владикавказ, 1900; П. Ковалевский. Завоевание Кавказа
Россией. СПб., [S. D.]; Покоренный Кавказ. Книга I-V. СПб., 1904; В. Потто, Н. Аносов, В.
Помкеев. Время Алексея Петровича Ермолова. 1816-1826 годы. Тифлис, 1904; А. Дьячков-
Тарасов. Абхазия и Сухум в XIX столетии. – „Известия кавказского отделения
Императорского русского географического общества“, 1909-1910, том XX, №2, стр. 149-210).
5
qarTveli eris istoriisa da ruseTis kavkasiuri politikis
gayalbebis miuxedavad, ruseTis imperiis istoriografiam,
wyaroTmcodneobiTi bazis Seqmnis TvalsazrisiT, seriozuli samuSao
Caatara. arqivebSi gamovlenili iqna didZali masala. cxadia,
gamoqveynebuli masalebis nawili tendenciuradaa SerCeuli, magram
dokumentebis nawili uaRresad sainteresoa (ix.: П. Ковалевский. Завоевание
Кавказа Россией. СПб., [S. D.]; Акты, собранные Кавказского археографическою
коммиссиею. Под редакцией Ад. Берже. Том I-XII. Тифлис, 1866-1904; Н. Дубровин.
Закавказье от 1803-1806 года. СПб., 1866; Н. Дубровин. Георгий XII – последный царь
Грузии и присоединение ее к России. СПб., 1867; П. Бутков. Материалы для новой истории
Кавказа с 1722 по 1803 год. Часть I-III. СПб., 1869; Н. Дубровин. История войны и
владителства русских на Кавказе. Том I-VI. СПб., 1871-1888; В. Потто. Кавказская война
отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях. Том I-IV. СПб., 1885-1888; П.
Ковалевский. Георгий XII – последный царь Грузии и присоединение ее к России. СПб.,
1897; Утверждение русского владичества на Кавказе. Под редакцией В. Потто. Том I-IV.
Тифлис, 1901-1908; В. Иваненко. Гражданское управление Закавказьем. Тифлис, 1901).
ruseTis imperiis istoriografiis kvalobaze saqarTvelos axali
istoriis, ufro zustad, misi sawyisi periodis (XVIII saukunis miwuruli _
XIX saukunis damdegi) gayalbebaSi garkveuli wvlili miuZRvis qarTvel
istorikos platon ioselians. mefe giorgi XII-dmi miZRvnili misi naSromi
bevri gaugebrobis wyaro gaxda (ix. gamocemebi: p. ioseliani. cxovreba mefe
giorgi mecametisa da saqarTvelos ruseTTan SeerTeba. tfilisi, 1867; meore
gamocema, tfilisi, 1895; mesame gamocema, tfilisi, 1930). p. ioselianis
naSromi dawerilia ruseTis imperiis istoriografiis poziciebidan (Sdr.:
Исторический очерк владичества русских за Кавказом. Часть I. От прихода войск русских в
Тифлис до вступления в должность главноуправляющаго Грузиею генерал-лейтенанта кназя
Цицианов. 26 ноября 1799 по 4 декабря 1802 года [S. L.], [S. D.]; Н. Дубровин. Георгии XII –
последный царь Грузии и присоединение ее к России. Издание первое, СПб., 1867; Издание
второе, СПб., 1897;). p. ioseliani rusofili iyo, amitom moulodneli sulac
ar iyo, rom igi rusi istorikosebis Sexedulebebs iziarebda da
saqarTvelos istorias ayalbebda. p. ioselianis msoflmxedvelobaze naTel
warmodgenas gviqmnis mis mier 1867 wels Tbilisis sasuliero seminariasa
da 1861 wels Tbilisis guberniis Tavadaznaurobis krebaze warmoTqmuli
6
sityvebi (ix.: П. Иосселиани. Речь, 3-го февраля 1861 г. в одном из собраний дворянства
Тифлисской губернии в 1861 г. [S. L.] [S. D.]; П. Иосселиани. Речь, произнесенная в зале
Тифлисской духовной семинарии по поводу торжества пятьдесятилетия 1 октября 1867 года.
Тифлис, 1867;). p. ioselianma samecniero mimoqcevaSi Semoitana bevri saeWvo
wyaroTmcodneobiTi Rirebulebis mqone dokumenti, daeyrdno TanamedroveTa
(TviTmxilvelTa) mogonebebs, romelTa umravlesoba tendenciuri iyo da
obieqturad ar asaxavda istoriul sinamdviles. aqve unda aRiniSnos, rom p.
ioselianisagan gansxvavebiT saqarTvelos axali istoriis Seswavlas didi
Rvawli dasdes s. esaZem da s. avalianma (С. Эсадзе. Историческая записка об
управлении Кавказом. Том I-II. Тифлис, 1907; С. Авалиани. Крестьянский вопрос в
Закавказии. Том I-IV. Одесса-Тифлис, 1912-1920). am SemTxvevaSi Cven vgulisxmobT
wyaroTmcodneobiTi bazis Seqmnis mizniT gaweul didi muSaobas. sxva
TvalsazrisiT es iyo Cveulebrivi rusuli imperiuli istoriografia. es
gansakuTrebiT iTqmis s. esaZeze (ix.: С. Эсадзе. К 300-летию дома Романовых.
Исторический очерк распространения русской власти на Кавказе. Тифлис, 1913; С. Эсадзе.
Покорение Западного Кавказа и окончание кавказской войны. Тифлис, 1914). ruseTis
imperiis istoriografiis poziciidanaa dawerili zurab avalovis
(avaliSvilis) naSromi „Присоединение Грузии к России“ (Издание первое, СПб., 1901;
Издание второе, СПб., 1906).
ruseTis imperiis istoriografias emijneba da erovnuli poziciebidan
aSuqebs saqarTvelos axali istoriis sakiTxebs a. yifSiZe (froneli) (ix.: a.
froneli. mTiuleTi 1804 w. tfilisi, 1896; a. froneli. amboxeba kaxeTisa.
tfilisi, 1907).
ruseTis imperiis politikuri reJimis pirobebSi SesaZlebeli gaxda
xelisuflebisaTvis miuRebeli zogierTi naSromis gamoqveyneba (ix.: Епископ
Кирион. Краткий очерк истории Грузинской Церкви и Эгзархата за XIX столетие. Тифлис,
1901; Salva gogelia. Cveni mtrebi da megobrebi. tfilisi, 1905; ivane
gomarTeli. erovnuli sakiTxi. tfilisi, 1906; Ив. Джавахов. Политическое и
социальное движение в Грузии в XIX в. СПб., 1906; К. Цинцадзе. Историческая справка по
вопросу об автокефальности грузинской церкви. Тифлис, 1906; arCil jorjaZe.
socializm-federalizmi saqarTveloSi. tfilisi, 1907; Н. Дурнов. Исторический
очерк автокефальных церквей: Иверской и Имеретинской. Москва, 1910; noe Jordania.
rCeuli nawerebi. tfilisi, 1911; arCil jorjaZe. Txzulebani. wigni I-V.
7
tfilisi, 1911-1914; А. Цагарели. Статьи и заметки по грузинскому церковному вопросу.
СПб., 1912 da sxv.).
2. saqarTvelos demokratiuli respublikis istoriografia
(1918-1921 ww.)
saqarTvelos demokratiuli respublikis (1918-1921 ww.) arsebobis
periodSi, mTeli rigi mizezebis gamo, ver gadaidga aucilebeli nabijebi
qarTuli istoriografiis xelSewyobis mizniT. garda amisa, arasrul sam
welSi (1918 wlis maisi _ 1921 wlis marti) praqtikulad SeuZlebeli iyo
samecniero-kvleviTi muSaobis organizeba da gamokvlevebis Seqmna.
miuxedavad amisa, ukve 1917 wlis Teberval-martis revoluciis Semdeg
gadaidga pirveli nabijebi, gamoqveynda saintereso naSromebi. am periodis
gamocemebidan pirvel rigSi unda movixsenioT dokumentebisa da masalebis
umniSvnelovanesi krebulebi: „Документы и материалы по внешней политике
Закавказья“. Тифлис, 1919 da „Из истории армяно-грузинских отношении. 1918 год
(Пограничные конфликты, переговоры, война, соглашение). Тифлис, 1919. uaRresad
mniSvnelovani iyo calke nakveTebis saxiT saqarTvelos erovnuli sabWos
(parlamentisa da saqarTvelos damfuZnebeli krebis sxdomebis oqmebisa da
stenogramebis gamoqveyneba. sxva krebulidan SeiZleba davasaxeloT:
`amierkavkasiis glexTa deputatebis pirveli yriloba TbilisSi~ (Tbilisi,
1917), `amierkavkasiis mTavrobis miwis kanonebi~ (Tbilisi, 1918), `memuari
saqarTvelos respublikis mTavrobisa saxelmwifoebsa da erebs~ (Tbilisi,
1918), `26 maisi, 1918. saqarTvelos damoukideblobis gamocxadeba~ (Tbilisi,
1919), `Cveni damoukidebloba~ (Tbilisi, 1920) da sxv. mecnieruli da
popularuli gamocemebidan yuradRebas imsaxurebs giorgi Jordanias `aqvs
Tu ara saqarTvelos kanonieri ufleba moiTxovos avtonomia (mcire
istoriul-iuridiuli mimoxilva)“ (Tbilisi, 1917); gr. veSapelis „Единство
Грузии и русский протекторат“ (Тифлис, 1917) da „saqarTvelo da ruseTi~
(Tfilisi, 1919); ivane gomarTelis saqarTvelos teritorialuri avtonomia
anu erovnul-teritorialuri TviTmmarTveloba~ (Tbilisi, 1917); gr.
rcxilaZis `amierkavkasiis TviTmmarTveloba~ (tfilisi, 1917); Tedo
Rlontis `avtonomia da federacia~ (tfilisi, 1917); `risTvis da rogor
SeuerTda saqarTvelo ruseTs~ (Tbilisi, 1920); petre surgulaZis
8
`damoukidebeli saqarTvelos saerTaSoriso mniSvneloba~ (stamboli, 1918)
da `saqarTvelo, rogorc damoukidebeli saxelmwifo~ (stamboli, 1918); d.
oyroSiZis `saqarTvelo da ruseTi. XVIII-XIX saukunis mokle istoriuli
mimoxilva~ (quTaisi, 1918). 1921 wlidan saqarTvelos istoriisadmi miZRvnili
naSromebis gamoqveyneba gagrZelda sazRvargareT, emigraciaSi. emigraciaSi
gamocemuli naSromebis ganxilva calke Temaa da amjerad mas ar SevexebiT.
3. sabWoTa istoriografia
(1921-1991 ww.)
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis gayalbebis meore etapi
sabWoTa (komunistur) istoriografias ukavSirdeba. sabWoTa kavSiris
politikuri xelmZRvaneloba istoriografiis winaSe sruliad garkveviT
ayenebda axali da uaxlesi istoriis gayalbebis sakiTxs. amas Tavisi
mizezebi hqonda. sabWoTa ruseTisa da sabWoTa kavSiris politikur
xelmZRvanelobas pirvel rigSi ainteresebda, politikuri sistemis
interesebidan gamomdinare, gaeSuqebinaT istoria didi socialuri
moZraobis _ narodnikebis (xalxosnobis) warmoSobidan (XIX saukunis 60-
iani wlebidan) vidre 1917 wlamde (xelisuflebis saTaveSi bolSevikebis
mosvlamde) da, cxadia, Semdgomi periodebic. samecniero-kvleviT muSaobaSi
politikuri reJimis SekveTis ukeT Sesrulebisa da mkvlevarebze
kontrolis dawesebis mizniT Seiqmna samecniero-kvleviTi centrebi:
sazogadoebriv mecnierebaTa socialisturi akademia (1918 w.), ruseTis
komunisturi partiisa (bolSevikebis) da oqtombris revoluciis istoriis
komisia _ partisi (1920 w.), k. marqsisa da f. Eengelsis instituti (1921 w.),
wiTeli profesuris instituti (1921 w.), v. i. leninis instituti (1923 w.). 1931
wels ganxorcielebuli reorganizaciis Semdeg ramdenime samecniero
dawesebuleba gaerTianda da Seiqmna sabWoTa kavSiris umaRlesi samecniero-
kvleviTi dawesebuleba _ sakavSiro komunisturi partiis (bolSevikebis)
centralur komitetTan arsebuli marqs-engels-leninis instituti. es
instituti iyo istoriis falsifikaciis umTavresi kera.
1921 wlidan sabWoTa ruseTSi dawyebuli procesi saqarTvelozec
gavrcelda. 1923 wels Seiqmna saqarTvelos komunisturi partiis
(bolSevikebis) centralur komitetTan arsebuli partiis istoriis komisia
9
_ partisi. 1930 wels sruliad saqarTvelos centralur aRmasrulebel
komitetTan Seiqmna axali dawesebuleba _ marqsizmisa da leninizmis
instituti. es institutic warmoadgenda saqarTveloSi istoriis
falsifikaciis umTavres keras.
1921 wlidan saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis falsifikaciis
saqme SemTxveviTi, araprofesionali adamianebis xelSi aRmoCnda. pirveli
naSromebi yvela ganzomilebiT imdenad sustia, rom xSirad protestis
nacvlad Rimils iwvevs. aseT naSromTa Soris unda movixsenioT: `1917 wlis
revoluciamde daRupuli amxanagebis xsovnas~ (tfilisi, 1923 w.),
`saqarTvelos kompartiis Zveli gvardia~ (tfilisi, 1925 w.), s. TalakvaZis
`saqarTvelos komunisturi partiis istoriisaTvis~ (tfilisi, 1925 w.), T.
JRentis `1905 weli guriaSi~ (tfilisi, 1925). filipe maxaraZe cdilobda,
rom saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis falsifikaciis saqme pirad
kontrolze aeyvana. am mizans emsaxureboda misi naSromi `Tbilisis
organizaciis 30 w. arseboba. mosamzadebeli xana (1870-1890)~ (tfilisi, 1925).
filipe maxaraZe eswrafoda Tavisi memuarebiT gavlena moexdina
istoriografiaze. 1924 wels daibeWda f. maxaraZis TxzulebaTa krebulis
pirveli tomi. pirvel tomSi Sevida avtoris mier 1896-1902 wlebSi dawerili
naSromebi. pirveli tomi iwyeba f. maxaraZis mogonebebiT _ `rogor gavxdi
marqsisti~ (ix.: f. maxaraZe. Txzulebani. t. I. tfilisi, 1924). f. maxaraZis
kidev erTi mogoneba _ `kompartiis istoriisaTvis amierkavkasiaSi. piradi
mogonebani~ 1923 wels gamoqveynda. (ix.: revoluciis matiane~, 1923, #2, gv. 39-
68). 1927 wels filipe maxaraZem TbilisSi rkinigzelTa muSfakSi waikiTxa
leqcia `saqarTvelos komunisturi partiis istoriisaTvis~. imave wels
moxseneba calke wignad gamoica (ix. f. maxaraZe. saqarTvelos komunisturi
partiis istoriisaTvis. tfilisi, 1927). Tavisi naSromebiTa da memuarebiT
filipe maxaraZem ukve XX saukunis 20-iani wlebis Sua xanebisaTvis Seqmna
saqarTvelos istoriis gaazrebisaTvis yalbi sqema, sagangebod SearCia is
masala, romelic istoriis gayalbebisaTvis gamodgeboda. yovelive es mainc
ar aRmoCnda sakmarisi. sabWoTa kavSiris politikuri xelmZRvaneloba
istoriis falsifikatorebs axal amocanebs usaxavda. am saZraxis saqmes
saTaveSi Caudgnen ukve gamocdili filipe maxaraZe da misi SedarebiT
axalgazrda Tanamoazre giorgi xaWapuriZe (peraSkovi).
10
filipe maxaraZem Tavisi yovlisSemZleoba irwmuna. saqarTvelos
axali istoriis falsifikaciaSi ise gaerTo, rom ioseb stalinis
survilsac aRar uwevda angariSs. filipe maxaraZes es apaties. istoriis
falsifikaciis axali miznebi da amocanebi, i. stalinis mowodebis
Tanaxmad, amjerad lavrenti beriam Camoayaliba. man 1935 wlis 21-22 ivliss
TbilisSi waikiTxa moxseneba `amierkavkasiis bolSevikebis organizaciebis
istoriis sakiTxisaTvis~, romelic imave wels calke wignad gamoica
(tfilisi, 1935). 1945 wels am wignis meeqvse gamocema gamovida (ix.: l. beria.
amierkavkasiis bolSevikuri organizaciebis istoriis sakiTxisaTvis.
Tbilisi, 1945). l. berias moxsenebis Semdeg filipe maxaraZem lideris
funqcia dakarga. poziciebs inarCunebda giorgi xaWapuriZe. (ix.: f. maxaraZe.
1905 weli amierkavkasiaSi. tfilisi, 1926; Ф. Махарадзе. Очерки революционного
движения в Закавказии. Часть I-II. Тифлис, 1927; И. Шахдин. Революция 1905 года в
Закавказии. Тбилиси, 1930; Г. Хачапуридзе. Гурийское восстание в 1841 году. Тифлис, 1931;
Ф. Махарадзе, Г. Хачапуридзе. Очерки по истории рабочего и крестьянского движения в
Грузии. Москва, 1932; g. xaWapuriZe. glexTa moZraobani saqarTveloSi XIX
saukuneSi. Tbilisi, 1932; g. xaWapuriZe. guriis ajanyeba 1841 wels. Tbilisi,
1932; Ф. Махарадзе. Грузия в XIX столетии. Тифлис, 1933; g. xaWapuriZe. saqarTvelos
XIX da XX saukunis istoria. Tbilisi, 1940; g. xaWapuriZe. 1905-1907 wlebis
revolucia saqarTveloSi. Tbilisi, 1941). masobrivi tiraJiT gamocemulma
makulaturam waleka yvelaferi. sabWoTa istoriografia viTom
principulad emijneboda ruseTis imperiis istoriografias, magram
sinamdvileSi orives erTi mTavari aerTianebda: rogorc ruseTis imperiis,
ise sabWoTa istoriografias unda daemtkicebina saqarTveloSi ruseTis
damkvidrebis progresuli xasiaTi. ufro metic, ruseTis imperiis
istoriografia drodadro ar malavda im faqts, rom ruseTma saqarTvelo
daipyro, xolo sabWoTa istoriografia didi mondomebiT amtkicebda, rom
dapyrobas adgili ar hqonia da rom saqarTvelo ruseTma nebayoflobiT
SeierTa. sabWoTa istoriografiam ruseTis imperiis istoriografiis
kvalobaze uxeSad gaayalba XIX saukunis damdegis qarTuli erovnuli
moZraoba: 1802 wlis kaxeTis politikuri gamosvlis, 1804 wlis mTianeTis,
1812 wlis kaxeTisa da 1819-1820 wlebis imereTis ajanyebebi, aseve 1832 wlis
SeTqmuleba. cxadia, TviT erovnuli ajanyebebis faqts sabWoTa
istoriografia ver uaryofda. amitom iyo, rom XIX saukunis damdegs
11
erovnuli ajanyebebi socialur moZraobad gamocxadda, xolo 1832 wlis
SeTqmuleba reaqcioneri qarTveli Tavadaznaurobis ukmayofilebis
gamovlinebad Seiracxa (ix.: Ф. Махарадзе. Г. Хачапуридзе. Очерки по истории
рабочего и крестьянского движения Грузии. Тифлис, 1932; Ф. Махарадзе. Грузия в XIX
столетии. Тбилиси, 1933; g. xaWapuriZe. saqarTvelos XIX da XX saukuneTa
istoria. Tbilisi, 1940; Г. Хачапуридзе. К истории Грузии первой половины XIX в.
Тбилиси, 1950; Г. Хачапуридзе. Дворянское движение в Грузии в 30-х годах XIX столетия. –
„Вопросы истории“, 1950, №7). falsifikaciis sxva, ufro daxvewili meTodi iqna
gamoyenebuli XIX saukunis 60-iani wlebis damdegidan ilia WavWavaZis
winamZRolobiT dawyebuli didi erovnuli moZraobis mimarT. igi ruseTis e.
w. revoluciur-gamanTavisuflebel (e. i. socialur) moZraobas (a. gerceni, n.
dobrolubovi, n. CerniSevski da sxv.) daukavSires, mis qarTul
gamovlinebad warmoadgines. saqme iqamdec ki mivida, rom samocianelTa
SexedulebebSi socialuri erovnulze winac ki daayenes, riTac erovnuli
moZraobis istoria uxeSad gaayalbes. sabWoTa istorikosebma, rac XIX
saukunis meore naxevris erovnul moZraobas, ilia WavWavaZesa da
samocianelebs ver daakles, aTmagad aunazRaures XIX saukunis
dasasrulisa da XX saukunis damdegis politikur mimdinareobebsa da
partiebs (social-demokratebi, socialist-federalistebi, erovnul-
demokratebi, anarqistebi, eserebi), gamoCenil politikur moRvaweebs: noe
Jordanias, arCil jorjaZes, varlam CerqeziSvils da mraval sxvas. yvela
isini erTbaSad monaTles `burJuaziis ideologebad~, `nacionalistebad~,
`Sovinistebad~, `mSromeli masebis mtrad~ da a. S. (ix.: g. xaWapuriZe. noe
Jordania da mefis `oxranka~. saarqivo dokumentebi. tfilisi, 1931; Г.
Хачапуридзе. Жордания, Рамишвили и К°-о в борьбе против октябрской революции. –
„Борьба классов“, 1933, №6; Ф. Махарадзе. Грузия в XIX столетии. Тбилиси, 1933; v.
imedaZe. saltikov-SCedrini da qarTuli sazogadoebrioba. – „komunisti“,
1939, #305, gv. 3; v. imedaZe. CerniSevski da saqarTvelo. – „komunisti“, 1939,
#249, gv. 3; g. xaWapuriZe. saqarTvelos XIX da XX saukuneTa istoria.
Tbilisi, 1940; pr. ratiani. ilia WavWavaZis social-politikuri
Sexedulebani. Tbilisi, 1948; pr. ratiani. ilia WavWavaZe. filosofiuri da
politikuri Sexedulebani. Tbilisi, 1949).
XX saukunis 50-60-ian wlebSi, iseve rogorc 20-30-ian wlebSi, rusi
istorikosebi drodadro Seaxsenebdnen xolme qarTvel istorikosebs, Tu
12
rogor unda gaeSuqebinaT, ufro zustad, gaeyalbebinaT saqarTvelos axali
istoria (ix.: О. Маркова. Финансово-экономическое обследование Грузии в первой
третьи XIX в. – „Исторические записки“, 1949, т. 30, стр. 172-210; М. Нечкина. К вопросу о
формуле „Наименьшее зло“. – „Вопросы истории“, 1951, №4; О. Маркова. Восстание в
Кахетии 1812 г. Москва, 1951; А. Фадеев. Россия и Кавказ в первой третьи XIX в. Москва,
1960). rusi istorikosebi arc momdevno xanebSi (XX saukunis 70-80-ian
wlebSi) ikavebdnen Tavs da kvlav sTavazobdnen qarTvel istorikosebs
ruseTis kavkasiuri politikis gaSuqebisaTvis sqemebsa da daskvnebs (ix.:
Восточный вопрос во внешней политике России. Конец XVIII – начало XX вв. Под
редакцией Н. Кинянина. Москва, 1978; Н. Кинянина, М. Блиев, В. Дегоев. Кавказ и
Средняя Азия во внешней политике России. Вторая половина XVIII века – 80-е годы XIX в.
Москва, 1984).
saqarTvelos uaxlesi istoriis (1918 wlidan XXI saukunis damdegamde)
gayalbebam kidev ufro gaugonari masStabebi miiRo. sabWoTa istorikosebi
metad rTuli problemebis winaSe idgnen. maT saqarTvelos istoriidan
unda amoegdoT didi epoqa _ saqarTvelos demokratiuli respublikis epoqa
(1918-1921). falsifikatorTa ususuroba pirveli naSromebidanve cxadi gaxda.
saqarTvelos demokratiuli respublikis (1918-1921 ww.) istoriis gayalbeba
daiwyo maSinve, rogorc ki sabWoTa ruseTma saqarTvelo daipyro (1921 wlis
Teberval-marti). ukve 1921 wels moskovSi gamoica krebuli saTauriT:
„Российская Социалистическая Федеративная Советская Республика и Грузинская
Демократическая республика, их взаимоотношения“ (Москва, 1921). es krebuli
Sedgenili iyo sabWoTa ruseTis sagareo saqmeTa saxalxo komisariatis
masalebis mixedviT da misi mizani iyo sabWoTa ruseTis mier
ganxorcielebuli okupaciisa da aneqsiis gamarTleba. moskovi
`mkvlevarebsac~ moaSvelebda xolme sabWoTa saqarTvelos (ix.: Я. Шафир.
Гражданская война в России и меньшевистская Грузия. Москва, 1921; Я. Шафир. Тайна
меньшевистского царства. Тифлис, 1921). sabWoTa istoriografiam saqarTvelos
demokratiuli respublikis istoriis nacvlad sazogadoebas SeaCeCa
problema _ brZola sabWoTa xelisuflebisaTvis saqarTveloSi. sakiTxi
faqtobrivad ase dadga: saqarTvelos demokratiuli respublika ki ar
arsebobda, aramed 1917-1921 wlebSi mimdinareobda brZola saqarTveloSi
sabWoTa xelisuflebis damyarebisaTvis. did problemas, romelic aseve
gadasaWreli hqonda sabWoTa istoriografias, warmoadgenda saqarTvelos
13
demokratiuli respublikis (1918-1921) dacemisa da sabWoTa xelisuflebis
istoriuli aucileblobis dasabuTeba (ix.: Ф. Махарадзе. Диктатура
меньшевистской партии Грузии. Тифлис, 1921; М. Цхакая. Грузия и Армения под пятой
империалистов. Тифлис, 1925; А. Ставровский. Закавказье после октября. Москва-
Ленинград, 1925; m. oraxelaSvili. amierkavkasiis bolSevikuri organizaciebi
1917 w. Tbilisi, 1927; a. uruSaZe. brZola sabWoTa xelisuflebisaTvis
saqarTveloSi 1917-1918 ww. quTaisi, 1927; f. maxaraZe. sabWoebi da brZola
sabWoTa xelisuflebisaTvis saqarTveloSi 1917-1921. tfilisi, 1927; Ф.
Махарадзе. Советы и борьба за советскую власть в Грузии 1917-1921 гг. Тифлис, 1928; Г.
Хачапуридзе. Контрреволюционный грузинский меньшевизм на службе у дворянства. –
„Борьба классов“, 1932, №6; Г. Хачапуридзе. Закавказье накануне 1917 г. – „Историк-
марксист“, 1933, №5; Г. Хачапуридзе. Пролетариат Грузии в борьбе за власть в 1919 году. –
„История пролетариата СССР“, 1935, №2; g. xaWapuriZe. brZola proletaruli
revoluciisaTvis saqarTveloSi. narkvevebi. 1917-1921. Tbilisi, 1938).
istoriis qarTvel falsifikatorebs 1917-1921 wlebis istoriis gayalbebaSi,
iseve rogorc winaT, xSirad `rusuli Zalebi~ wamoexmarebodnen xolme (ix.:
Я. Шафир. Очерки грузинской жиронды. Москва-Ленинград, 1925; Я. Шафир. Куда ведут
меньшевики. Тифлис, 1926; С. Сеф. Революция 1917 года в Закавказье. Документы и
материалы. Тифлис, 1927; С. Сеф. „Демократическое правительство“ Грузии и английское
командование. Тифлис, 1928; Е. Драбкин. Грузинская контрреволюция. Ленинград. 1928).
am siyalbes daemata meore didi siyalbe: saqarTvelos axali da
uaxlesi istoria TiTqmis saqarTvelos komunisturi partiis istoriad
warmoadgines. saqarTvelos istoria mxolod saqarTvelos komunisturi
partiis istoriis fonad iqca da meoradi (damxmare) mniSvneloba SeiZina.
saqarTvelos axalma da uaxlesma istoriam samoqalaqo ufleba dakarga.
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis kvleva uperspeqtivo gaxda. XX
saukunis 20-30-ian wlebSi saqarTvelos uaxles istoriaSi monografiis
Seqmna an disertaciis dacva did moralur kompromisTan iyo
dakavSirebuli. amitom iyo, rom perspeqtiuli axalgazrdoba saqarTvelos
Zveli da Sua saukuneebis istoriis kvlevas arCevda. saqarTvelos axali da
uaxlesi istoriis kvleva, ramdenime iSviaTi gamonaklisis garda, medroveTa
xelSi aRmoCnda. mkvlevarebi, romelTac siyalbis samsaxurSi Cadgoma ar
ikadres, mudmivi kritikisa da devnis obieqtad iqcnen. sabolood, XX
saukunis 20-30-iani wlebis sabWoTa istoriografiam ara Tu saqarTvelos
14
axali da uaxlesi istoria ver Seiswavla, aramed TviT saqarTvelos
komunisturi partiis istoriac mTlianad gaayalba, verc erTi ZiriTadi
problema mecnierulad ver daamuSava. an ra samecniero-kvleviT muSaobaze
SeiZleboda saubari, roca istoriuli procesebis sqema da daskvnebi
mzamzareuli saxiT modioda moskovidan, saqarTveloSi mxolod Sesabamisi
masalis Segroveba warmoebda da samecniero muSaobac amiT
Semoifargleboda. garda zemoT aRniSnulisa, samecniero-kvleviTi muSaobis
gaSlas xels uSlida kidev erTi seriozuli faqtori. saqarTvelos
uaxlesi istoriis mecnieruli SeswavlisaTvis aucilebeli masala 1921
wlidan sabWoTa xelisuflebis arsebobis bolo wlebamde arqivebSi
saidumlod iyo daculi, rac ideologiuri zewolis ararsebobis
pirobebSic ki gamoricxavda obieqturi istoriis Seqmnis SesaZleblobas. am
TvalsazrisiT gansakuTrebiT sainteresoa sargis kakabaZis `qarTveli
xalxis istoria. 1783-1921~. es naSromi XX saukunis 30-ian wlebSi iwereboda,
Tumca mxolod 1997 wels gamoqveynda. s. kakabaZis naSromi mokled SeiZleba
ase SevafasoT: esaa protesti XX saukunis 20-30-ian wlebSi gamefebuli
(dakanonebuli) siyalbis winaaRmdeg. sakvirveli sulac ar aris, rom
avtorma wignis gamocema 30-ian wlebSi ver moaxerxa. am wigns arc 40-ian da
arc 50-ian wlebSi ar dabeWdavdnen. s. kakabaZis `qarTveli eris istoria~
efuZneba umdidres wyaroTmcodneobiT bazas, gansakuTrebiT es exeba
socialuri da ekonomikuri ganviTarebis istorias. s. kakabaZem ar ikadra
iseTi politikuri istoriis dawera, rogorsac iTxovda sabWoTa
xelisufleba. man politikuri istoria 1783 wlidan 1921 wlamde
warmoadgina ise, rom xarki ar mouxdia gamefebuli uzneobisaTvis. wignSi
warmodgenili yvelaze mcire moculobis sakiTxi (sul wignSi 281 sakiTxia
ganxiluli) seriozuli monografiuli kvlevis Sedegia da avtoris did
erudiciaze metyvelebs.
Cven zemoT SevexeT saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis
gayalbebis mizezebs, im Cavardnebs, romlebic qarTul sabWoTa
istoriografias gaaCnda. qarTul istoriografiaSi iyo warmatebuli cda,
saqarTvelos axali istoriis kvleva Tavidanve swor niadagze daeyenebinaT.
es cda ivane javaxiSvils ekuTvnis. ivane javaxiSvils, jer kidev ruseTSi
moRvaweobis Jams, SesaniSnavad hqonda gacnobierebuli saqarTvelos axali
istoriis gayalbebis yvela uaryofiTi Sedegi rogorc imJamindeli
15
saqarTvelosaTvis, ise momavali TaobebisaTvis. 1906 wels ivane javaxiSvili
rusul enaze aqveynebs naSroms `Политическое и социальное движение в Грузии в
XIX в.~ (СПб., 1906). am naSromiT ivane javaxiSvilma gansazRvra saqarTvelos
axali istoriis kvlevis ZiriTadi mimarTulebebi, mecnierulad axsna
erovnuli da socialuri moZraobis rTuli procesebi, gaakeTa iseTi
umniSvnelovanesi daskvnebi, romelTac saprogramo mniSvneloba hqonda
momavali Taobis mkvlevarTaTvis. unda aRiniSnos, rom ivane javaxiSvilis
es naSromi da masSi gakeTebuli daskvnebi miuRebeli iyo ruseTis imperiis
xelisuflebisaTvis (ivane javaxiSvili sasjels Zlivs gadaurCa). igive
naSromi miuRebeli aRmoCnda sabWoTa politikuri sistemisaTvis (naSromi
didxans akrZaluli iyo). es damTxveva SemTxveviTi xasiaTis ar yofila.
samwuxarod, SemdegSi ivane javaxiSvils saqarTvelos axali istoria
aRar ukvlevia. misi dro da energia saqarTvelos Zveli da Sua saukuneebis
istoriis kvlevam Seiwira. 1921 wlis Semdeg ivane javaxiSvils survilic
rom hqonoda saqarTvelos axali istoriis kvlevisa, XX saukunis 20-30-iani
wlebis politikur atmosferoSi amas ver SeZlebda. ivane javaxiSvilis
mowafeebic _ simon janaSia da niko berZeniSvili saqarTvelos Zveli da
Sua saukuneebis istoriis kvleviT Semoifarglebodnen. am gadawyvetilebis
motivi mowafeebs albaT igive hqondaT, rac maswavlebels. 1940 wels
xelnaweris uflebiT gamovida saxelmZRvanelos maketi _ `saqarTvelos
istoria. uZvelesi droidan XIX saukunemde~. maketis Semdgenlebi iyvnen
simon janaSia, ivane javaxiSvili, niko berZeniSvili da giorgi xaWapuriZe.
saxelmZRvanelos maketi 557 gverds moicavda. maketi uSualod ioseb
stalinis SekveTiT daiwera. es sapasuxismgeblo saqme Tavis droze
lavrenti beriam simon janaSias miando. maketis ganxilvisa da
gadamuSavebis Semdeg 1943 wels gamoica ivane javaxiSvilis, simon janaSias
da niko berZeniSvilis `saqarTvelos istoria. nawili I. uZvelesi droidan
XIX saukunis damdegamde~. gamocema s. janaSias redaqciiT ganxorcielda.
albaT SemTxveviTi ar iyo, rom isini, romelTac pirvel rigSi
xelewifebodaT saqarTvelos axali istoriis mecnieruli gaazreba, swored
im sabediswero zRvarze (XIX saukunis damdegi) SeCerdnen. am
saxelmZRvanelos gagrZeleba _ XIX-XX saukuneebis saqarTvelos istoriis
dawera – giorgi xaWapuriZes hqonda davalebuli. avtorma naSromi dawera
kidec, magram igi imdenad susti da didi siyalbis Semcveli aRmoCnda, rom
16
simon janaSia kategoriulad aRudga win naSromis oficialur aRiarebas.
giorgi xaWapuriZis es naSromi ara Tu simon janaSias redaqciiT gamosuli
saxelmZRvanelos gagrZelebad (meore nawilad) gamocxadda, aramed saerTod
aikrZala da sabWoTa xelisuflebis arsebobis bolo periodamde
biblioTekebis specfondebSi inaxeboda (ix.: g. xaWapuriZe. saqarTvelos XIX
da XX saukuneTa istoria. Tbilisi, 1940).
mogvianebiT niko berZeniSvili Zalze did interess iCenda
saqarTvelos axali istoriisadmi, Tavisi rCevebiTa da miTiTebebiT
daxmarebas uwevda axalgazrda mkvlevarebs, rasac arcTu mcire
mniSvneloba hqonda. marTalia, niko berZeniSvils ar SeeZlo saqarTvelos
ruseTTan SeerTebisaTvis dapyroba ewodebina, magram bevr mniSvnelovan
sakiTxze Zalze moxerxebulad mianiSna jer kidev 1954 wels (n.
berZeniSvili. saqarTvelos ruseTTan SeerTebis istoriuli mniSvneloba. _
`mnaTobi~, 1954, #6). sabWoTa istoriografiaSi damkvidrebuli siyalbis
winaaRmdeg protesti gamosWvivis niko berZeniSvilis recenziaSi abel
kikviZis naSromze _ `sazogadoebrivi politikuri moZraoba XIX saukuneSi~
(ix.: istoriis institutis Sromebi. I. Tbilisi, 1955, gv. 469-471).
miuxedavad imisa, rom politikuri sistema qarTul sabWoTa
istoriografias sruliad garkveviT uyenebda saqarTvelos axali da
uaxlesi istoriis falsifikaciis moTxovnas, saRi azris, WeSmaritebis
daTrgunva bolomde mainc ver moxerxda. XX saukunis 20-30-ian wlebSi
simarTlis wera gmirobis tolfasi iyo. swored mecnieruli sindisierebisa
da moqalaqeobrivi gambedaobis saukeTeso nimuSia simon xundaZis
moRvaweoba. simon xundaZem pirvelma aimaRla xma ilia WavWavaZis, niko
nikolaZis, giorgi wereTlis, sergei mesxis, noe Jordanias da sxvaTa
Sexedulebebis arasworad Sefasebis winaaRmdeg (ix.: s. xundaZe.
socializmis istoriisaTvis saqarTveloSi. tomi I-II. tfilisi, 1927; s.
xundaZe. qarTveli inteligenciis profili mecxramete saukuneSi. tfilisi,
1927). magram politikurma reJimma s. xundaZec aiZula zogierT kompromisze
wasuliyo (ix.: s. xundaZe. qarTuli menSevizmi da misi socialuri
safuZveli. _ wignSi: s. xundaZe. qarTveli inteligenciis profili
mecxramete saukuneSi. tfilisi, 1927, gv. 73-124). mkvlevari iZulebuli gaxda
SekveTil Temebze ewera (ix.: s. xundaZe. Tanamedrove imperializmis
problemebi. tfilisi, 1923). Tumca s. xundaZis Tavganwirvas ukvalod ar
17
Cauvlia. jer kidev 20-ian wlebSi simon xundaZes gverdSi amoudga da XIX
saukunis meore naxevrisa da XX saukunis damdegis saqarTvelos istoriis
sakiTxebze politikuri sistemisaTvis miuRebeli Sexedulebani ganaviTara
saqarTvelos demokratiuli respublikis cnobilma politikurma moRvawem
da mkvlevarma grigol giorgaZem (ix.: gr. giorgaZe. sazogadoebrivi
urTierToba saqarTveloSi batonymobis gadavardnidan pirvel
revoluciamde. 1864-1905. tfilisi, 1928).
simon xundaZis naSromebi sabWoTa xelisuflebisaTvis politikuri
TvalsazrisiT iyo miuRebeli. swored amiT iyo gapirobebuli mkvlevaris
devna da Seviwroveba. XX saukunis 20-30-ian wlebSi, totalitaruli reJimis
arsebobis pirobebSi, zogierTma mkvlevarma SeZlo met-naklebi mecnieruli
Rirebulebis gamokvlevebis Seqmna. es SesaZlebeli iyo mxolod maSin, Tu
sakvlevi Tema politizirebuli ar iyo da raime kuTxiT ar exeboda
xelisuflebis interesebs. am SemTxvevaSi mkvlevars meti Tavisufleba
eZleoda. es momenti kargad gamoiyena Salva Cxetiam. misi gamokvlevebi da
saarqivo dokumentebisa da masalebis publikaciebi im epoqis qarTuli
istoriografiis monapovrad unda CaiTvalos. gansakuTrebiT sainteresoa S.
Cxetias wyaroTmcodneobiTi Ziebani (ix.: S. Cxetia. ruseTis didi revolucia.
tfilisi, 1930; S. Cxetia. Tbilisis istoriisaTvis. Tbilisi, 1938; S. Cxetia.
amqrebis istoriidan. _ saqarTvelos muzeumis `moambe~, 1940, t. X B, gv. 49-88;
S. Cxetia. tfilisis istoriidan. _ enimkis `moambe~, 1940, t. V-VI, gv. 177-207;
Ш. Чхетия. Тбилиси в 1860-х годах. Тезиси. Тбилиси, 1940; S. Cxetia. masalebi
dimitri yifianis mkvlelobaze. Tbilisi, 1948). igive SeiZleba iTqvas
aleqsandre fircxalaiSvilis ramdenime naSromze (ix.: А. Пирцхалайшвили. К
истории выступления тбилисских амкаров в 1865 г. – „Исторические записки“, 1940, том
VIII, стр. 208-241; a. fircxalaiSvili. Tbilisis amqrebis 1865 wlis gamosvlis
istoriisaTvis. – Tsu Sromebi, 1940, t. XI, nakveTi I, gv. 33-82). simon xundaZis
msgavsad politikuri reJimis winaSe kompromisze wasvla S. Cxetiasac
mouwia (ix.: S. Cxetia. glexTa ajanyeba samegreloSi 1863 wels. tfilisi,
1937).
qarTul sabWoTa istoriografias istoriis falsifikaciaSi did
daxmarebas uwevda iseTi oficialuri gamocemebi (dokumentebi da masalebi,
statistika, statiebi da sxv.), romelTac mkacri cenzura hqondaT gavlili.
am krebulebSi ver moxvdeboda iseTi masala, romelic Tavisi SinaarsiT
18
ewinaaRmdegeboda politikuri reJimis miznebs (ix.: sabWoTa saqarTvelos
rva weli. krebuli. tfilisi, 1929; sabWoTa saqarTvelo cifrebSi. 1921-1929.
tfilisi, 1929; sabWoTa saqarTvelos aTi weli (1921-1931). masalebi
momxseneblebisaTvis. tfilisi, 1931; sabWoTa saqarTvelos aTi weli.
tfilisi, 1931; sabWoTa saqarTvelos 10 weli. statistikuri krebuli.
tfilisi, 1931; sabWoTa saqarTvelos XX weli. masalebi. Tbilisi, 1941;
saqarTvelos sabWoTa socialisturi respublikis 20 weli (statistikuri
krebuli). Tbilisi, 1941; saqarTveloSi socialisturi revoluciis
gamarjvebis 20 wlisTavisaTvis (statiebi da dokumentebi). Tbilisi, 1941).
falsificirebuli statistikis, dokumentebisa da masalebis gamocema
gagrZelda Semdgom aTwleulebSi.
XX saukunis 20-ian wlebSi sabWoTa xelisuflebis nebarTviT gamoica
ramdenime iseTi naSromi, romelic, erTi SexedviT, ar unda dabeWdiliyo. am
gamocemebs sabWoTa xelisufleba politikuri mizniT iyenebda. sabWoTa
xelisuflebas sWirdeboda saqarTvelos demokratiuli respublikis (1918-
1921 ww.) liderebis, saSinao da sagareo politikis kritika. imxanad
mniSvneloba aq hqonda, vin ganaqiqebda saqarTvelos demokratiuli
respublikis istorias. swored am mizniT gamoica TbilisSi zurab
avaliSvilis wigni `saqarTvelos damoukidebloba 1918-1921 wlebis
saerTaSoriso politikaSi~ (pirveli gamocema. tfilisi, 1925; meore
gamocema. tfilisi, 1929), giorgi mazniaSvilis `mogonebani. 1917-1925~
(tfilisi, 1927). am gamocemebma mizans miaRwies. imxanad damkvidrebuli
mcdari Sefasebebi dResac farTod reklamirdeba zogierTi istorikosis
mier.
XX saukunis 20-30-ian wlebSi moRvawe qarTvel istorikosTa (sabWoTa
istoriografiis) naRvaws rom vafasebT, gasaTvaliswinebelia Semdegi.
istoriis gayalbeba, TavisTavad, didi codva iyo, magram saqme, xSir
SemTxvevaSi, amiT ar mTavrdeboda. yalbismqmneli istorikosebi didi
agresiulobiT ebrZodnen yvelas, visac ki WeSmariti istoriis weris
miswrafeba gauCndeboda. cxadia, saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis
gayalbebis damkveTi sabWoTa xelisufleba saqarTvelos istoriis
gamyalbebelTa mxareze idga, rac yalbismqmnelTa gamarjvebis sawindars
warmoadgenda. istorikosebis nawili, vinc politikuri reJimis dawolas
ver uZlebda, adre Tu gvian xelisuflebis samsaxurSi dgeboda. isini, vinc
19
moralur kompromisze ar midiodnen, mudmiv devnasa da Seviwrovebas
ganicdidnen. maT arc naSromebs ubeWdavdnen da arc pedagogiuri
moRvaweobis uflebas aZlevdnen. saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis
kvlevis process mkacrad akontrolebdnen filipe maxaraZe da giorgi
xaWapuriZe. maT garSemo Sekrebili medroveebi didi SemarTebiT ebrZodnen
`sxvagvari azris~ nebismieri formiT gamovlinebas (ix.: v. ad-li. rogor ar
unda iwerebodes inteligenciis istoria. _ amx. s. xundaZis `qarTveli
inteligenciis profili me-19 saukuneSi~ gamosvlis gamo. _ Jurnali
`mnaTobi~, 1927, #2, gv. 240-246). saqarTvelos istoriis, maT Soris axali da
uaxlesi istoriis gayalbeba saxelmwifo politikis rangSi iyo ayvanili.
amis naTel dadasturebas warmoadgens 1930 welsa da 1936 wels gamarTuli
e. w. diskusiebi (ix.: ivane javaxiSvili tiraniis samsjavros winaSe.
dokumentebi da masalebi (XX saukunis 30-iani wlebi). gamosacemad
moamzades merab vaCnaZem da vaxtang gurulma. Tbilisi, 2004).
XX saukunis meore naxevarSi (meore msoflio omis wlebSi da omis
Semdeg) moRvawe istorikosTa naSromebSi, kerZod, 40-50-ian wlebsa da
Semdgom xanebSi gamoqveynebul naSromebSi aSkarad igrZnoba filipe
maxaraZisa da giorgi xaWapuriZis mier damkvidrebuli siyalbis gavlena
(ix.: ab. kikviZe. glexTa ajanyeba kaxeTSi. Tbilisi, 1941; s. beriZe. 1917-1921
wlebi saqarTveloSi. Tbilisi, 1941; i. xuciSvili. revoluciuri moZraoba
1900-1904 wlebSi da 1905 weli goris mazraSi. Tbilisi, 1941; Германские
оккупанты в Грузии в 1918 году. Сборник документов и материалов. Тбилиси, 1942; А.
Пирцхалайшвили. Имеретия и Гурия в период 1804-1840 гг. Тбилиси, 1942; Н. Махарадзе.
Восстание в Имеретии 1819-20 гг. Тбилиси, 1942; М. Габричидзе. Г. Дзидзария. Аграрная
политика меньшевиков в Абхазии. – Труды сухумского пединститута, 1943, том II, стр. 61-
94; m. dumbaZe. samegrelos samTavro 1803-1857 ww., Tbilisi, 1943; i. uruSaZe.
ruseT-osmaleTis 1877-1878 wlebis omi da saqarTvelo. Tbilisi, 1947; В.
Имедадзе. Из истории культурных связей Грузии и России в XIX столетии. Тьилиси, 1947; v.
togoniZe. mTianeTis ajanyeba 1804 wlisa. Tbilisi, 1948; m. cercvaZe.
revoluciuri moZraoba 1902-1905 ww. guriaSi. Tbilisi, 1948; m. qoCiaSvili.
qarTveli partizanebi holandiaSi. Tbilisi, 1948; Г. Дзидзария. Абхазия 1917-
1918 годах. Тбилиси, 1948; n. CaxvaSvili. qarTveli komkavSirlebi samamulo omis
frontebze 1941-1945 ww. Tbilisi, 1949; pr. ratiani. ilia WavWavaZe.
filosofiuri da social-politikuri Sexedulebani. Tbilisi, 1949; Ц.
20
Каландадзе. Присоединение Грузии к России. Тбилиси, 1949; В. Каджая. Очерки по
истории народного образования в Грузии. Тбилиси, 1949; v. togoniZe. qarTlis
mTianeTis ajanyeba 1804 w. Tbilisi, 1951; i. xuciSvili. 1905-1907 wlebis
revolucia saqarTveloSi. Tbilisi, 1955). istorikosTa nawilma am gavlenas
Tavi verc Semdgom xanebSi, XX saukunis 50-60-ian wlebSi daaRwia (ix.: ak.
surgulaZe. narkvevebi revoluciuri moZraobis istoriidan saqarTveloSi
(1914-1921 ww.). Tbilisi, 1954; i. melqaZe. amierkavkasiis bolSevikebis brZola
leninuri nacionaluri politikis gatarebisaTvis. Tbilisi, 1954; q. anTiZe.
qarTveli qalebi did samamulo omSi. Tbilisi, 1955; v. esaiaSvili. v. i.
lenini saqarTvelos Sesaxeb. Tbilisi, 1956; Н. Стуруа. Из истории борьбы за
создание и укрепление большевистской организации Закавказья (1893-1904 гг.). Тбилиси,
1956; gr. Jvania. saqarTvelos komkavSiri saxalxo meurneobis aRdgenisaTvis
brZolaSi 1921-1925. Tbilisi, 1956; Г. Жвания. В. И. Ленин и Кавказский союз РСДРП.
Тбилиси, 1956; a. ioseliani. saqarTvelos muSaTa klasis istoriidan 1941-1945
ww. Tbilisi, 1957; vl. merkvilaZe. saqarTvelos komunisturi partiis
brZola leninuri erovnuli politikis ganxorcielebisaTvis 1921-1922 ww.
Tbilisi, 1957; Г. Хачапуридзе. Победа советской власти в Грузии. Москва, 1957; gr.
Jvania. oqtombris revolucia da saqarTvelos bolSevikebis brZola
sabWoTa xelisuflebisaTvis. Tbilisi, 1957; ak. surgulaZe. brZola
socialisturi revoluciis gamarjvebisaTvis amierkavkasiaSi (1917-1918 ww.).
Tbilisi, 1957; m. dumbaZe. dasavleT saqarTvelo XIX saukunis pirvel
naxevarSi. Tbilisi, 1957; М. Церцвадзе. Революционное движение в Грузии 1914-1917
гг. Часть I-II. Москва-Тбилиси, 1957-1960; saqarTvelo sabWoTa kavSiris did
samamulo omSi 1941-1945. Tbilisi, 1958; a. ioseliani. Н. Чахвашвили. Рабочее
движение в Грузии (1870-1904 гг.). Тбилиси, 1958; n. CaxvaSvili. saqarTvelos
komkavSiri didi samamulo omis periodSi 1941-1945. Tbilisi, 1958; v.
esaiaSvili. v. i. lenini da saqarTvelos bolSevikuri organizaciebi. 1895-
1924. Tbilisi, 1959; gr. bregaZe. qarTveli socialisturi eris
istoriisaTvis. Tbilisi, 1959; l. ebanoiZe. saqarTvelos bolSevikuri
organizaciebi 1905-1907 wlebis revoluciis periodSi. Tbilisi, 1959; А.
Киквидзе. Колхозное строительство в Грузии. Тбилиси, 1961; vl. merkvilaZe. sabWoTa
erovnuli saxelmwifoebriobis Seqmna saqarTveloSi. Tbilisi, 1961; g.
gamsaxurdia. muSaTa klasisa da glexobis kavSirisaTvis komunisturi
partiis brZolis istoriidan (1917-1929 ww.). Tbilisi, 1962; gr. Jvania.
21
amierkavkasiis bolSevikebis brZola xalxTa megobrobis leninuri
ideebisaTvis. Tbilisi, 1963; М. Думбадзе. Из истории борьбы грузинского народа
против колониальной политики Русского Царизма. – „Вестник отдела общественных наук
Академии Наук ГССР, 1963, №5; Н. Стуруа. Грузия в 1917 году. Тбилиси, 1964; i.
mircxulava. agrarul-glexTa sakiTxi saqarTveloSi 1900-1917 wlebSi.
Tbilisi, 1964; m. naTmelaZe. saqarTvelos muSaTa klasis konsolidacia 1921-
1925 ww. Tbilisi, 1965; m. qoCiaSvili. qarTveli meomrebi didi samamulo omis
frontebze 1941-1945 ww. Tbilisi, 1965; d. gogoxia. amierkavkasiis partiuli
organizaciebi muSaTa klasisa da glexobis kavSiris ganmtkicebisaTvis
brZolaSi (1921-1925 ww.). Tbilisi, 1965; n. maxaraZe. socialisturi
revoluciis gamarjveba saqarTveloSi. Tbilisi, 1966; m. jijeiSvili. muSaTa
klasis istoriisaTvis saqarTveloSi (1917-1921 ww.). Tbilisi, 1966; s.
SariqaZe. saqarTvelos muSaTa klasi omis Semdgom periodSi. 1945-1963 ww.
Tbilisi, 1966; i. kaWarava. qarTveli xalxis erovnuli konsolidaciis
etapebi. Tbilisi, 1966; i. mircxulava. leninuri kooperatiuli gegmis
ganxorcieleba saqarTveloSi. Tbilisi, 1968; l. ebanoiZe. nikoloz
baraTaSvili da erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraobis zogierTi sakiTxi
saqarTveloSi. Tbilisi, 1968; i. kaWarava. k. marqsi da f. engelsi
saqarTvelos Sesaxeb. Tbilisi, 1969; z. SveliZe. revoluciuri organizacia
`Tavisuflebis liga~. Tbilisi, 1969), nawilma ki komunisturi ideologiis
ganuyofeli batonobis pirobebSic SeZlo, nawilobriv mainc, eTqva
simarTle da, amdenad, sicruis ganuyofeli batonobisaTvis zRvari daedo
(ix.: l. gorgilaZe. qarTuli sazogadoebrivi azrovnebis istoriidan.
Tbilisi, 1961; ak. surgulaZe. nikoloz baraTaSvilis epoqa. Tbilisi, 1968;
ak. surgulaZe. qarTuli sazogadoebrivi azri XIX saukunis meore
naxevarSi. Tbilisi, 1973). unda aRiniSnos, rom qarTul istoriografiaSi
damkvidrebul arc erT uaryofiT (damRupvel) tendenciaze yuradReba ar
aris gamaxvilebuli qarTuli istoriografiisadmi miZRvnil iseT
gamokvlevaSi, rogoricaa i. kaWaravas `qarTuli istoriografiis sakiTxebi~
(Tbilisi, 1962).
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis gayalbeba mxolod
`monografiebis~ gamocemiT ar xdeboda. gamodioda dokumentebisa da
masalebis krebulebi. am krebulebSi dabeWdili dokumentebi mkacri
cenzuris pirobebSi SeirCeoda xolme. dRis sinaTle ar unda exila iseT
22
dokuments, romelic ewinaaRmdegeboda sabWoTa istoriografiis mier
dadgenil siyalbes (ix.: Революция 1905-1907 гг. в Грузии. Сборник документов.
Тбилиси, 1956; Борьба за победу советской власти Грузии. Документы и материалы (1917-
1921 гг). Тбилиси, 1958).
XX saukunis 50-60-ian wlebSi da nawilobriv Semdgom xanebSi sakmaod
aqtualuri iyo problema _ XIX saukunis ruseT-osmaleTisa da ruseT-
iranis omebi da saqarTvelos istoriuli teritoriis gadasvla ruseTis
imperiis SemadgenlobaSi. gamoica ramdenime naSromi. yvela am naSroms
wiTel zolad gasdevs madlierebis grZnoba `ufrosi Zmisadmi~. am naklis
miuxedavad, zogierTi naSromi faqtobrivi masalis siuxviT gamoirCeva da,
amdenad, garkveul mniSvnelobas dResac ar kargavs (ix.: e. burWulaZe.
yirimis omi da saqarTvelo. Tbilisi, 1960), naSromebis nawili ki
faqtologiiTac ar imsaxurebs yuradRebas (ix.: Ш. Мегреладзе. Грузия в русско-
турецкой войне 1877-1878 гг. Батуми, 1955; Ш. Мегреладзе. Закавказье в русско-турецкой
войне 1877-1878 гг. Тбилиси, 1872; n. qorTua. saqarTvelo 1806-1812 wlebis ruseT-
TurqeTis omSi. Tbilisi, 1964; n. qorTua. amierkavkasia ruseT-iranis 1826-1828
wlebis omSi. Tbilisi, 1978).
am TvalsazrisiT sasiamovno gamonakliss warmoadgens SoTa lomsaZis
monografia, romlis mniSvnelovani nawili eZRvneba XIX saukunis pirvel
naxevarSi samcxe-javaxeTisaTvis mimdinare ruseT-osmaleTis omebsa da mis
Sedegebs (ix.: S. lomsaZe. samcxe-javaxeTi (XVIII saukunis Sua wlebidan XIX
saukunis Sua wlebamde). Tbilisi, 1975). sainteresoa luiza Sengelias
monografia, romelic XIX saukunis pirveli mesamedis ruseT-iranis
urTierTobas eZRvneba. cxadia, gamokvlevaSi saTanado yuradReba eTmoba
ruseT-iranis omebsa da mis Sedegebs saqarTvelosaTvis (ix.: l. Sengelia.
amierkavkasia da iran-ruseTis urTierToba XIX saukunis pirvel mesamedSi.
Tbilisi, 1979). XIX saukunis ruseT-osmaleTis omebi da misi Sedegebi
saqarTvelosaTvis warmodgenilia oTar gigineiSvilis naSromSi (ix.: o.
gigineiSvili. narkvevebi osmaleTis istoriidan. Tbilisi, 1982).
XX saukunis 50-60-ian wlebTan SedarebiT 70-80-ian wlebSi gacilebiT
ukeTesi pirobebi Seiqmna saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis
kvlevisaTvis. politikuri sistemis krizisi TavisTavad axalisebda
antikomunistur, antisabWoTa azrovnebas. miuxedavad amisa, istorikosTa
didi nawili poziciis Secvlas ar Cqarobda, istoriis gayalbeba kvlav
23
grZeldeboda (ix.: saqarTvelos komunisturi partiis istoriis narkvevebi.
Tbilisi, 1957; r. grZeliZe. ssr kavSiris Seqmna leninuri erovnuli
politikis zeimia. Tbilisi, 1962; Гр. Жвания. Великий Октябрь и борьба
большевиков Закавказья за советскую власть. Тбилиси, 1967; g. saiTiZe. samson
mamulia. Tbilisi, 1969; К. Цкитишвили. Закавказье в годы Великой Отечественной
Войны 1941-1945 гг. Тбилиси, 1969; g. bregaZe. saqarTveloSi erovnuli sakiTxis
leninuri gadawyvetis istoriuli gamocdileba. Tbilisi, 1970; m.
gafrindaSvili. kulturisa da sazogadoebrivi azrovnebis zogierTi
sakiTxi v. i. leninis SromebSi. Tbilisi, 1970; m. naTmelaZe. sabWoTa
saqarTvelos muSaTa klasis istoria. nawili 1-2. Tbilisi, 1970-1975; k.
Selia. saqarTvelos komunisturi partia saxalxo meurneobis aRdgenis
periodSi. Tbilisi, 1970; a. bendianiSvili. socialisturi revoluciis
winamZRvrebi saqarTveloSi. Tbilisi, 1971; Гр. Жвания. Боевой отряд ленинской
партии. Тбилиси, 1971; S. TeTvaZe. saqarTvelos komunisturi partia muSaTa
klasis politikuri da SromiTi aqtivobis organizatori 1926-1932 ww.
Tbilisi, 1972; П. Ломашвили. Великий переворот. Тбилиси, 1972; vl. merkvilaZe.
ssr kavSiris SeqmnisaTvis brZolaSi. Tbilisi, 1973; К. Цкитишвили. Закавказье
в партизанской войне 1941-1945 гг. Тбилиси, 1973; l. ToiZe. saqarTvelos kompartia
leninizmisaTvis brZolaSi. Tbilisi, 1974; g. jangvelaZe. saqarTvelos
komunisturi partiis brZola burJuaziuli da wvrilburJuaziuli
partiebis ideuri da organizaciuli ganadgurebisaTvis (1903-1923 ww.).
Tbilisi, 1974; m. qoCiaSvili. qarTveli xalxis sabrZolo mamacoba sabWoTa
kavSiris did samamulo omSi. Tbilisi, 1975; g. saiTiZe. saxelovani
revolucioneri qalebi. Tbilisi, 1975; vl. merkvilaZe. leninuri partiis
klasobrivi bunebisa da ganviTarebis kanonzomierebaTa Sesaxeb. Tbilisi,
1975; pr. ratiani. qarTuli istoriografiis problemebi marqsistul-
leninuri moZRvrebis Suqze. Tbilisi, 1975; s. CxartiSvili. staxanovuri
moZraobidan Sromisadmi komunisturi damokidebulebisaTvis moZraobamde.
Tbilisi, 1975; И. Бабалашвили. Вклад Грузии в общее дело победы над фашизмом (1941-
1945 годы). Тбилиси, 1975; g. yoranaSvili. marqsi da engelsi kapitalizmamde
formaciebis Sesaxeb. Tbilisi, 1976; m. jijeiSvili. saqarTvelos muSaTa
klasis brZola mecxre xuTwledis SesrulebisaTvis. Tbilisi, 1976; g.
saiTiZe. komkavSiri da socialisturi Sejibreba. Tbilisi, 1977; И.
Бабалашвили. Грузинская ССР в годы Великой Отечественной Войны 1941-1945. Тбилиси,
24
1977; Гр. Жвания. Победа Великого Октября в Закавказье. Тбилиси, 1977; b. gubeliZe.
qarTuli menSevizmis kraxi. Tbilisi, 1978; e. kupataZe. evakuirebuli
samrewvelo sawarmoebis, dawesebulebebisa da mosaxleobis miReba da
ganlageba saqarTveloSi sabWoTa kavSiris didi samamulo omis periodSi
(1941-1945 ww.). Tbilisi, 1978; g. ciciSvili. saqarTvelos komunisturi partiis
brZola saxalxo meurneobis ganviTarebisaTvis meore xuTwledSi. Tbilisi,
1978; m. samsonaZe. saqarTvelos social-ekonomikuri ganviTareba XIX
saukunis pirvel mesamedSi. Tbilisi, 1980; m. gafrindaSvili. socialisturi
cxovrebis wesis srulyofis gzebi saqarTvelos mTis sofelSi. Tbilisi,
1981; Ак. Сургуладзе. Прогрессивные последствия присоединения Грузии к России.
Тбилиси, 1982; v. guruli. qarTvelebis monawileoba partizanul brZolebSi
sabWoTa kavSiris didi samamulo omis wlebSi. Tbilisi, 1985; g. saiTiZe.
saqarTvelos kompartiis moRvaweoba masobrivi informaciisa da
propagandis saSualebaTa qmediTobis amaRlebisaTvis. Tbilisi, 1985; ak.
iremaZe. Cveni sergo (orjonikiZe). Tbilisi, 1986; av. menTeSaSvili.
burJuaziuli istoriografia socialisturi revoluciis Sesaxeb
saqarTveloSi. Tbilisi, 1987; r. grZeliZe. socializmis srulyofa da
erovnuli urTierToba. Tbilisi, 1987; v. guruli. saqarTvelos kompartiis
moRvaweoba istoriul-partiuli mecnierebis Camoyalibebisa da
ganviTarebisaTvis (1921-1941). Tbilisi, 1988). istoriis falsifikacia
mimdinareobda yvela respublikaSi, maT Soris somxeTsa da azerbaijanSic.
qarTvel, somex da azerbaijanel istorikosTa erToblivi nayalbevi
istoria 1971 wels gamoica TbilisSi saTauriT „Победа советской власти в
Закавказье“ (Тбилиси, 1971). am fonze gansakuTrebul mniSvnelobas iZenda
uSangi sidamoniZis naSromi `saqarTveloSi burJuaziul-demokratiuli
moZraobisa da socialisturi revoluciis gamarjvebis istoriografia 1917-
1921 ww. (Tbilisi, 1970). am naSromma sabWoTa saqarTvelos xelisuflebis
didi guliswyroma gamoiwvia, simarTlis Tqma avtors Zvirad daujda. aqve
unda movixsenioT maqsime berZniSvilis `masalebi XIX saukunis pirveli
naxevris qarTuli sazogadoebriobis istoriisaTvis~ (Tbilisi, 1980) da
aleqsandre bendianiSvilis gamokvleva `erovnuli sakiTxi saqarTveloSi
1801-1921 ww.~ (Tbilisi, 1980). yuradRebis Rirsia farnaoz lomaSvilis
seriozuli mcdeloba, aeRorZinebina da daecva Tavis droze s. xundaZisa
da l. gorgilaZis mier wamoyenebuli swori debulebebi XIX saukunis meore
25
naxevrisa da XX saukunis damdegis qarTuli sazogadoebriv-politikuri
moZraobis istoriis Sesaxeb (f. lomaSvili. z. gegeSiZe. marqsizm-leninizmis
gavrceleba saqarTveloSi (1892-1904). Tbilisi, 1986).
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis (XIX-XX ss.) gayalbeba,
masobrivi tiraJiT gamocemuli uamravi samarcxvino naSromi safuZvels
udebda saqarTvelos istoriis araobieqturad, damaxinjebulad aRqmas,
sagangebod miCqmaluri umniSvnelovanesi movlenebisa da gmirebis nacvlad
sazogadoebas SeaCeCes gamogonili movlenebi da cru gmirebi. sazogadoebis
dezorientaciis TvalsazrisiT, kidev ufro did uaryofiT movlenas
warmoadgenda gayalbebuli istoriis saxelmZRvaneloebSi (maT Soris
saSuali skolis) gadatana. saqarTvelos axali da uaxlesi istoria (XIX-
XX ss.) uxeSad iqna gayalbebuli 1958 wels gamocemul saxelmZRvaneloSi
(ix.: n. berZeniSvili, v. dondua, m. dumbaZe, i. kaWarava, g. meliqiSvili, S.
mesxia, pr. ratiani. saqarTvelos istoria. saxelmZRvanelo VII-X
klasebisaTvis. Tbilisi, 1958). TvalSisacemi iyo is, rom saxelmZRvanelos
pirveli nawili (uZvelesi droidan XVIII saukunis bolomde), romlis
avtorebi iyvnen n. berZeniSvili, v. dondua, g. meliqiSvili, S. mesxia,
dawerilia ivane javaxiSvilis skolis miRwevebze dayrdnobiT, xolo XIX-
XX saukuneebis istoria arsebiTad gayalbebulia. igive iTqmis pr. ratianis,
ab. kikviZis, i. kaWaravasa da ak. surgulaZis `saqarTvelos istoriaze~ (ix.:
pr. ratiani, ab. kikviZe, i. kaWarava, ak. surgulaZe. saqarTvelos istoria. t.
II. damxmare saxelmZRvanelo n. berZeniSvilis redaqciiT. Tbilisi, 1962).
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis gayalbebis TvalsazrisiT,
araferi Secvlila, piriqiT, gauaresda kidec 1968 wels gamocemuli
saqarTvelos istoriis saxelmZRvaneloSi (l. cixisTavi, il. maxaraZe, m.
cercvaZe. saqarTvelos istoria. VII-X klasebis saxelmZRvanelo. Tbilisi,
1968). 1960 wels gamoica saqarTvelos istoriis axali saxelmZRvanelo (ix.:
i. kaWarava, n. maxaraZe, n. sturua, ak. surgulaZe. saqarTvelis istoria. tomi
III. damxmare saxelmZRvanelo. Tbilisi, 1960), romlis rusuli varianti
(rusul variants daemata ramdenime avtori) 1968 wels gamoica (ix.: Ю.
Качарава, Н. Махарадзе, Н. Стуруа, А. Сургуладзе, Ц. Каландадзе, М. Кочиашвили, М.
Натмеладзе, С. Чхартишвили. История Грузии. III. Учебное пособие. Тбилиси, 1968).
tradicia arc amjerad darRveula _ saqarTvelos axali da uaxlesi
istoriis arsebiTi gayalbeba ganuxrelad grZeldeboda.
26
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis saxelmZRvaneloebze
rodesac vsaubrobT, sagangebod unda SevCerdeT abel kikviZis
saxelmZRvaneloebze. 1954 wels gamocemuli ab. kikviZis `saqarTvelos
istoria. XIX s.~ (Tbilisi, 1954), iseve rogorc 1959 wels gamocemuli
`saqarTvelos istoria (XIX-XX ss.)~ (Tbilisi, 1959) sabWoTa
istoriografiis batonobis pirobebSi garkveul siaxles warmoadgenda.
avtoris mier moZiebuli manamde ucnobi saarqivo masala, ucnobi faqtebi
da movlenebi TavisTavad eWvqveS ayenebdnen damkvidrebul sicrues.
samwuxarod, amas ver vityviT ab. kikviZis saxelmZRvaneloze _ `saqarTvelos
istoria XIX-XX saukuneebSi.~ nawili III (Tbilisi, 1967). sabWoTa
saqarTvelos istoriis gaSuqebisas avtorma seriozulad Sescoda
WeSmaritebas. 1977 wels ab. kikviZem gamosca gadamuSavebuli varianti adre
gamocemuli saxelmZRvaneloebisa _ `saqarTvelos istoria. 1801-1890~
(Tbilisi, 1977). principul sxvaobas 1954-1959 wlebSi gamocemul
saxelmZRvaneloebTan 1977 wlis gamocemaSi ver vxvdebiT.
saerTo jamSi, qarTulma istoriografiam axali da uaxlesi istoriis,
gansakuTrebiT axali istoriis Seswavlis saqmeSi mZime memkvidreoba
dagvitova. calkeul istorikosTa naSromebs rom ar SevexoT, sakmarisi
iqneboda „saqarTvelos istoriis narkvevebis“ rvatomeulis meoTxe tomis
bolo sami Tavis, mexuTe, meeqvse, meSvide da merve tomebisa da
`saqarTvelos komunisturi partiis istoriis~ samtomeulis dasaxeleba (ix.:
saqarTvelos istoriis narkvevebi. rva tomad. t. IV-VIII. Tbilisi, 1973-1980;
saqarTvelos komunisturi partiis istoriis narkvevebi. sam nawilad.
Tbilisi, 1971-1986). es ori gamocemac kmara imis dasturad, Tu ra doneze
xdeboda saqarTvelos istoriis, calkeuli faqtebisa da movlenebis
gayalbeba, rogor iCqmaleboda gamoCenil moRvaweTa roli saqarTvelos
istoriaSi, rogor iqmneboda cru gmirebis galerea.
SevexoT `saqarTvelos istoriis narkvevebis~ rvatomeuls ufro
vrclad. `saqarTvelos istoriis narkvevebis~ rvatomeulidan axali da
uaxlesi istoriisadmi (XIX-XX ss.) miZRvnili tomebis (meoTxe tomis bolo
monakveTi, mexuTe, meeqvse, meSvide da merve tomebi) ufro vrclad Sefaseba
Cven ori mizezis gamo gadavwyviteT: pirveli. am gamocemaSi Sejamda
qarTuli sabWoTa istoriografiis naRvawi; meore. politikuri reJimis
SekveTisa da sabWoTa cenzuris pirobebSic ki SeiZleboda saqarTvelos
27
axali da uaxlesi istoria (XIX-XX ss.) gacilebiT ukeTesad daweriliyo. am
SemTxvevaSi politikuri reJimis cenzuras daemata istorikosTa Sinagani
cenzura. narkvevebis avtorebma WeSmaritebis sazianod imaze meti daTmes,
rasac maTgan politikuri reJimi iTxovda. daTmobam politikuri
reJimisadmi da narkvevebis avtorTa Sinaganma cenzuram ganapiroba is, rom
saqarTvelos istoriis narkvevebSi axali da uaxlesi istoria Zalze
uferulad warmoCinda, imdenad uferulad, rom mkiTxvels nebisyofis didi
daZabva sWirdeba am sqeltaniani tomebis gadakiTxvisas.
`saqarTvelos istoriis narkvevebis~ rvatomeulis meoTxe tomis bolo
nawilSi (meTeqvsmete, meCvidmete, meTvramete TavebSi) XIX saukunis pirveli
mesamedis istoriaa warmodgenili (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. t.
IV. Tbilisi, 1973, gv. 802-856). meTeqvsmete Tavi _ `qarTl-kaxeTis
saxelmwifos gauqmeba da ruseTTan SeerTeba~ (avtori m. dumbaZe) kargadaa
dawerili. esaa gamokvleva, romlis avtorma rTul amocanas gaarTva Tavi _
mkiTxvels ZiriTadad simarTle mouTxro, Tumca alag-alag politikuri
reJimis dakveTasac gauwia angariSi (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi.
tomi IV. Tbilisi, 1973, gv. 802-843). igive iTqmis meCvidmete Tavze _ `imereTis
saxelmwifos gauqmeba da carizmis batonobis gafarToeba saqarTveloSi~
(avtori m. dumbaZe). am TavSic iseTi dokumenturi masalaa warmodgenili da
komentirebuli, romelic nawilobriv an mTlianad ewinaaRmdegeboda
politikuri reJimis interesebs (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi
IV. Tbilisi, 1973, gv. 844-889). sakmaod did siZneleebTan iyo dakavSirebuli
meTvramete Tavi _ `brZola erovnuli da socialuri TavisuflebisaTvis
XIX s. pirvel mesamedSi~ (avtorebi: d. gogolaZe, m. gocaZe). am sirTules
avtorebma kargad gaarTves Tavi da XIX saukunis damdegis erovnuli
moZraobisa da 1832 wlis SeTqmulebis istoria ZiriTadad obieqturad
warmoadgines (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi IV. Tbilisi, 1973,
gv. 915-956). samwuxarod, saTanado doneze ar aris gaSuqebuli iseTi
mniSvnelovani sakiTxebi, rogoricaa samegrelos, guriis, afxazeTisa da
svaneTis samTavroebis Sesvla ruseTis qveSevrdomobaSi (avtori m. dumbaZe)
(ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi IV. Tbilisi, 1973, gv. 844-886, 888-
889). gacilebiT ukeTesad unda yofiliyo warmodgenili ruseT-iranis 1804-
1813 wlebisa da 1826-1828 wlebis, ruseT-osmaleTis 1806-1812 wlebisa da 1828-
1829 wlebis omebi da saqarTvelos istoriuli teritoriis gadanawilebis
28
sakiTxi (avtori m. dumbaZe). aq aSkarad igrZnoba faqtobrivi masalis
simwire. naSromis es nawili sustia samxedro istoriis TvalsazrisiTac
(ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi IV. Tbilisi, 1973, gv. 874-888).
`saqarTvelos istoriis narkvevebis~ mexuTe tomi (`saqarTvelo XIX
saukunis 30-90-ian wlebSi~), romlis redaqtoria irakli anTelava,
erTmniSvnelovnad ar SeiZleba Sefasdes. tomi 1970 wels gamoica da misi
avtorebi arian: ir. anTelava, a. bendianiSvili, m. gafrindaSvili, l.
gorgilaZe, a. ioseliani, ab. kikviZe, e. orjonikiZe da e. xoStaria. pirveli
Tavi _ `feodalur-batonymuri sistemis rRveva da burJuaziul
urTierTobaTa ganviTareba XIX saukunis 30-50-ian wlebSi~ (avtorebi: ir.
anTelava, e. orjonikiZe, e. xoStaria) kargadaa dawerili, imdenad kargad,
rom naSromi gamosvlidan ormoci wlis Semdegac raime principul
SeniSvnas ar imsaxurebs (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi V.
Tbilisi, 1970, gv. 40-120. xsenebuli sakiTxi avtorebs adre monografiis
saxiT hqondaT gamocemuli (ix.: И. Антелава, Э. Орджоникидзе, Э. В. Хоштария. К
вопросу о генезисе и развитии капитализма в сельскохозяйстве и промишленности Грузии.
Тбилиси, 1967). samwuxarod, amas ver vityviT meore Tavze _ `carizmis
koloniuri politika saqarTveloSi XIX saukunis 30-50-ian wlebSi.
mmarTvelobis sistema~, romlis avtoria ir. anTelava. meore Tavis
umTavresi nakli isaa, rom masSi ruseTis koloniuri politikis arsi da
mzakvruli miznebi ar aris axsnili, gverdi aqvs avlili bevr saintereso
dokuments (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi V. Tbilisi, 1970, gv.
121-136). iseve rogorc pirveli Tavi, kargadaa dawerili mesame Tavic _
`glexTa socialur-ekonomikuri mdgomareoba da maTi brZola socialuri
Cagvris winaaRmdeg XIX saukunis 30-50-ian wlebSi~ (avtori ir. anTelava).
masSi kargad aris ganzogadebuli didi raodenobis faqtobrivi masala (ix.:
saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi V. Tbilisi, 1970, gv. 137-190. es
sakiTxi ir. anTelavas kargad hqonda Seswavlili adre adre gamocemul
monografiaSi (ix.: Ир. Антелева. Государственные крестьяне Грузии в первой половине
XIX века. Сухуми. 1955). miuxedavad imisa, rom Temis damuSavebisaTvis
aucilebeli wyaroebi da literatura sakmaod moipoveboda, sustia meoTxe
Tavi _ `yirimis omi da samTavroebis gauqmeba~ (avtori e. orjonikiZe). Tavis
pirveli nawili (`yirimis omi~) samxedro istoriis TvalsazrisiT
gacilebiT ukeT SeiZleboda daweriliyo. rac Seexeba Tavis meore nawils
29
(`samTavroebis gauqmeba~), arc dokumenturi masalis siuxviT gamoirCeva da
arc ruseTis saimperatoro karis politikis Rrmad da safuZvlianad
gaSuqebiT (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi V. Tbilisi, 1970, gv.
191-226). TiTqmis mTlianad sabWoTa istoriografiis antimecnieruli
koncefciis safuZvelzea dawerili mexuTe Tavi _ `klasobrivi brZolis
gamwvaveba reformis winare xanis saqarTveloSi. antibatonymuri
ideologiis Camoyalibeba~ (avtori ir. anTelava). avtori mTlianad
daeyrdno sabWoTa istoriografiis monapovars, maT Soris XX saukunis 30-
50-ian wlebSi gamoqveynebul mkacr cenzuragamovlil wyaroebsa da
literaturas. cxadia, aseT SemTxvevaSi siaxle arc iyo mosalodneli (ix.:
saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi V. Tbilisi, 1970, gv. 227-271).
sainteresoa, rom gacilebiT karg STabeWdilebas tovebs meeqvse Tavi _
`saglexo reforma saqarTveloSi~ (avtori ir. anTelava). meeqvse Tavi erT-
erTi saukeTesoa mexuTe tomSi (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi
V. Tbilisi, 1970, gv. 272-302). igive iTqmis a. bendianiSvilis mier daweril
meSvide Tavze _ `soflis sazogadoebrivi mmarTvelobis SemoReba.
sasamarTlo da saqalaqo reformebi~ (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi.
tomi V. Tbilisi, 1970, gv. 303-328). didZali faqtobrivi masala, saintereso
dokumentebi kargadaa gaanalizebuli merve TavSi _ `kapitalizmis
ganviTareba saqarTveloSi reformis Semdgom (1865-1900 ww.)~ (avtori a.
bendianiSvili). a. bendianiSvili garkveulwilad eyrdnoba ir. anTelavas
adre gamoqveynebul monografias (ix.: ir. anTelava. saqarTveloSi
socialuri urTierTobis istoriidan. Tbilisi, 1967). merve Tavi
damoukidebeli, soliduri monografiis STabeWdilebas tovebs (ix.:
saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi V. Tbilisi, 1970, gv. 329-428). yvela
kriteriumiT Zalze sustia, zedapirulia mecxre Tavi _ `ruseT-TurqeTis
1877-1878 ww. omi da saqarTvelo~ (avtori a. bendianiSvili). mecxre Tavi
gansakuTrebiT sustia samxedro TvalsazrisiT (ix.: saqarTvelos istoriis
narkvevebi. tomi V. Tbilisi, 1970, gv. 439-453). samwuxaroa, rom mexuTe tomSi
yvelaze ufro saintereso sakiTxi _ erovnuli moZraoba _ imdenad sustia,
rom veraviTar kritikas ver uZlebs. meaTe Tavi _ `qarTveli eri da
erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraoba XIX saukunis meore naxevarSi~
(avtori m. gafrindaSvili) gverds uvlis bevr iseT sakiTxs, romlis
gaSuqebac sabWoTa cenzuris pirobebSic ki akrZaluli ar iyo. meaTe TavSi
30
gvxvdeba bevri xelovnuri cneba. Tavis meore nawili ufro biografiebis
narkvevia, Tumca es narkvevebi Zalze zogad warmodgenas gviqmnis erovnuli
moZraobis gamoCenil moRvaweebze, maT Sexedulebebze. avtorma ver aCvena
umTavresi: erovnuli moZraobis programis arsi da brZola am programis
realizebisaTvis (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi V. Tbilisi,
1970, gv. 454-524). soliduri Rirebuleba gaaCnia meTerTmete Tavs _
`agraruli urTierToba saqarTveloSi reformis momdevno xanaSi (60-90-iani
wlebi)~. ir. anTelavas mier dawerili naSromis es nawili seriozuli
monografiuli gamokvlevis STabeWdilebas tovebs (ix.: saqarTvelos
istoriis narkvevebi. tomi V. Tbilisi, 1970, gv. 525-586). samwuxarod, amas ver
vityviT imave avtoris mier dawerili meTormete Tavis _ `xalxosnuri
moZraoba saqarTveloSi 70-80-ian wlebSi~ _ Sesaxeb. kerZod, TvalSi sacemia
ori umTavresi nakli: wyaroTmcodneobiTi bazis simwire da xalxosnuri
(narodnikuli) moZraobis leniniseuli Sefasebis aSkara gavlena (ix.:
saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi V. Tbilisi, 1970, gv. 587-636). raime
siaxliT ar gamoirCeva mecamete Tavi _ `80-iani wlebis reaqcia da
saqarTvelos sazogadoebrivi Zalebi~ (avtori a. ioseliani). mecamete Tavi
sayovelTaod cnobil dokumentebsa da masalebze dayrdnobiTa dawerili,
siaxle ar SeimCneva (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi V. Tbilisi,
1970, gv. 637-672). sabWoTa istoriografiis stereotipebis mixedviTaa
dawerili meToTxmete Tavi _ `muSaTa klasis mdgomareoba XIX saukunis 70-
90-ian wlebSi da muSaTa moZraobis pirveli nabijebi~ (avtori a. kikviZe).
bevri sayuradRebo siaxlis Semcvelia a. bendianiSvilis mier dawerili
meTxuTmete Tavi _ `saqarTvelos TviTmmarTvelobani 1875-1905 ww. erobis
SemoRebis sakiTxi~ (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi V. Tbilisi,
1970, gv. 697-726). Zalze samwuxaroa is, rom l. gorgilaZem, romlis
dawerilia meTeqvsmete Tavi _ `marqsizmis warmoSoba da damkvidreba
saqarTveloSi~ _ ukan daixia da aRar daicva is swori, mecnieruli
debulebani, romlebic man wamoayena 1961 wels (ix.: saqarTvelos istoriis
narkvevebi. tomi V. Tbilisi, 1970, gv. 727-763). `saqarTvelos istoriis
narkvevebis~ rvatomeulis mexuTe tomi im politikuri reJimis pirobebSic
ki SeiZleboda gacilebiT ukeTesad daweriliyo.
`saqarTvelos istoriis narkvevebis~ meeqvse tomi (`saqarTvelo 1900-
1921 wlebSi~), romelic akaki surgulaZis redaqtorobiT gamoica, V-VIII
31
tomebidan yvelaze sustia da amave dros nimuSia imisa, Tu rogor ar unda
iwerebodes saqarTvelos istoria. meeqvse tomis Sesafaseblad sityva
`falsifikaciac~ ki ar gamodgeba. meeqvse tomidan met-naklebad Rirebulia
mxolod pirveli Tavi _ `saqarTvelos mrewveloba da soflis meurneoba
1900-1921 wlebSi~ (avtorebi a. bendianiSvili, gr. margiani). es Tavi
ZiriTadad dawerilia avtorTa mier winaT gamoqveynebul monografiebze
dayrdnobiT (ix.: a. bendianiSvili. agraruli urTierTobani saqarTveloSi
1890-1917 ww. Tbilisi, 1965; gr. margiani. samTamadno mrewveloba da
samrewvelo proletariatis Camoyalibeba revoluciamdel saqarTveloSi.
Tbilisi, 1968). mogvianebiT, gr. margianma kidev erTi monografia gamoaqveyna
(ix.: gr. margiani. saqarTvelos mrewveloba da samrewvelo proletariati.
1864-1917. Tbilisi, 1976). Tumca es Tavic imsaxurebs seriozul SeniSvnas.
Tavis qronologiuri CarCo 1900-1921 wlebiTaa Semofargluli, maSin,
rodesac 1918-1921 wlebis ekonomikaze, anu saqarTvelos demokratiuli
respublikis ekonomikaze iq arsebiTad araferia naTqvami. es periodi aqa-iq
sxvaTaSoris ixsenieba (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi VI.
Tbilisi, 1972, gv. 37-150). uferuli da arafris mTqmelia meore Tavi _
`saxalxo revoluciuri aRmavloba 1901-1904 wlebSi~ (avtori ab. kikviZe).
rac Seexeba mesame Tavs _ `1905-1907 wlebis revolucia saqarTveloSi~
(avtorebi i. xuciSvili, m. gafrindaSvili) igi dawerilia f. maxaraZisa da
g. xaWapuriZis naSromebze dayrdnobiT da arafriT ar gansxvavdeba XX
saukunis 20-30-iani wlebis naSromebidan. masSi mecnieruli araferia, esaa
falsifikaciis istoria. mkiTxveli misi wakiTxviT verafers SeiZens. igive
SeiZleba iTqvas meoTxe Tavze _ `saqarTvelo reaqciis da axali
revoluciis aRmavlobis periodSi (1907-1914 ww.)~, romlis avtorebi arian ak.
surgulaZe, i. mircxulava da ab. kikviZe (ix.: saqarTvelos istoriis
narkvevebi. tomi VI. Tbilisi, 1972, gv. 282-352). rac Seexeba mexuTe Tavs _
`pirveli imperialisturi omi da Tebervlis burJuaziul-demokratiuli
revolucia saqarTveloSi~ (avtori ak. surgulaZe), masSi zedmiwevniT
zustadaa gadmotanili f. maxaraZisa da g. xaWapuriZis `naRvawi~. Tavis
avtors isic ki ar ucdia, rom arqivebSi daculi uamravi dokumenti
moeZiebina da amiT mainc damdgariyo f. maxaraZesa da g. xaWapuriZeze maRla.
istoriis falsifikaciis miswrafebiT, dokumentebisa da masalebis
simciriT, wyaroTmcodneobiTi bazis SezRudulobiT meeqvse tomis es
32
nawili (1914-1917 wlebi) savsebiT gauTanasworda XX saukunis 20-30-iani
wlebis sabWoTa istoriografias (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi.
tomi VI. Tbilisi, 1972, gv. 353-433). meeqvse Tavi _ `saqarTvelo burJuaziul-
demokratiuli revoluciis socialisturad gadazrdis periodSi~ (avtori
ak. surgulaZe) moicavs periods 1917 wlis Teberval-martidan oqtombramde
da organulad agrZelebs wina TavSi dawyebul siyalbes. am TavSic cxadad
igrZnoba dokumentebisa da masalebis simwire (ix.: saqarTvelos istoriis
narkvevebi. tomi VI. Tbilisi, 1972, gv. 434-514). meSvide Tavi _ `saqarTvelo
amierkavkasiis komisariatisa da seimis periodSi (1917 w. oqtomberi, 1918 w.
maisi)~ (avtori ak. surgulaZe) ideuri da faqtologiuri TvalsazrisiT
mTlianad eyrdnoba f. maxaraZisa da g. xaWapuriZis naSromebs (ix.: f.
maxaraZe. sabWoebi da brZola sabWoTa xelisuflebisaTvis saqarTveloSi.
tfilisi, 1927; g. xaWapuriZe. brZola proletaruli revoluciisaTvis
saqarTveloSi. tfilisi, 1938), aseve qarTveli bolSevikebis nawerebs.
avtors ar gadausinjavs XX saukunis 20-30-ian wlebSi dakanonebuli arc
erTi mcdari debuleba (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi VI.
Tbilisi, 1972, gv. 515-586). merve Tavidan _ `saqarTvelos menSevikuri
mTavrobis saSinao da sagareo politika~ (avtori ak. surgulaZe) cxadi
xdeba, rom avtorisaTvis ar arsebobda saqarTvelos demokratiuli
respublikis (1918-1921 ww.) istoria. am TavSi amis nacvlad warmodgenilia
bolSevikuri (komunisturi) Sexeduleba saqarTvelos demokratiul
respublikaze. niSandoblivia is, rom 1972 wels ak. surgulaZem TiTqmis
ucvlelad gaimeora mis mierve 1952 wels gamoqveynebul naSromSi
warmodgenili mcdari mosazreba saqarTvelos demokratiuli respublikis
sagareo politikis Sesaxeb (ix.: ak. surgulaZe. amerikeli da ingliseli
dampyroblebi saqarTveloSi 1918-1920 wlebSi. Tbilisi, 1952), aseve sxva
qarTveli istorikosebis mier damkvidrebuli siyalbe (ix.: Д. Енукидзе. Крах
империалистической интервенции в Закавказье. Тбилиси, 1954; g. RambaSiZe.
saqarTveloSi ucxoelTa intervenciis istoriidan (1917-1921 ww.). Tbilisi,
1965) (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi VI. Tbilisi, 1972, gv. 587-
650). did sicrues agvirgvinebs mecxre Tavi _ `sabWoTa xelisuflebis
gamarjveba saqarTveloSi~ (avtori ak. surgulaZe). es Tavic nimuSia imisa,
Tu rogor ar unda iwerebodes istoria. esaa qebaTa-qeba samSoblos
dampyroblebisa, upativcemuloba uTanasworo brZolaSi daRupuli
33
qarTvelebisa (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi VI. Tbilisi, 1972,
gv. 651-699). zog saintereso masalas ipovis mkiTxveli meaTe TavSi _
`qarTuli kultura burJuaziul-demokratiuli revoluciis xanaSi (1901-1921
ww.)~ (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi VI. Tbilisi, 1972, gv. 700-
765), rac, cxadia, odnavadac ver amsubuqebs im mZime STabeWdilebas, rac
meeqvse tomis wakiTxvis Sedegad iqmneba.
`saqarTvelos istoriis narkvevebi~ rvatomeulis meSvide tomi
(`saqarTvelo XX saukunis 20-30-ian wlebSi~) iuri kaWaravas redaqtorobiT
gamoica (avtorebi: i. kaWarava, a. koWlavaSvili, i. mircxulava, n. maxaraZe, m.
naTmelaZe, g. bregaZe, T. JRenti, i. Ciqava, a. aTaneliSvili, q. TofuriZe).
saqarTvelos istoriis narkvevebis meSvide tomi organulad agrZelebs im
did sicrues, rac daiwyo meeqvse tomSi, anu es ar aris istoria, es
antiistoriaa. meSvide tomSi aqcenti saqarTvelos istoriaze ar aris
gakeTebuli. aq erTmaneTSia areuli istoria da saqarTvelos komunisturi
partiis istoria, upiratesoba ki komunisturi partiis istorias eniWeba.
politikuri istoriis sakiTxebs bevrad sWarbobs ekonomikuri ganviTarebis
istoria. tomis udidesi nawili swored xuTwliani gegmebis miReba-
Sesrulebis istorias eZRvneba. meSvide tomis avtorebma saqarTvelos
istoria ise daweres, rom gverdi auares erovnul da antisabWoTa
moZraobas, antisabWoTa politikuri partiebis moRvaweobas, qarTuli
emigraciis istorias. qarTvelebi, romlebic erovnul da antisabWoTa
moZraobaSi iyvnen Cabmulni, an antisabWoTa politikuri partiis wevrebi
iyvnen, an emigraciaSi imyofebodnen da iqidan cdilobdnen samSoblos
ganTavisuflebas, meSvide tomis avtorTa azriT, qarTveli eris nawils arc
warmoadgendnen da Tu isini sadme mainc moixseniebodnen, mxolod
uaryofiT konteqstSi. meSvide tomis pirvel TavSi _ `sabWoTa erovnuli
saxelmwifoebriobis Seqmna da saxalxo meurneobis aRdgena saqarTveloSi
(1921-1925 ww.), romlis avtoria i. kaWarava, amierkavkasiis socialisturi
federaciuli respublikisa da sabWoTa kavSiris Seqmnas diad istoriul
movlenad miiCnevs, xolo 1924 wlis agvistos ajanyebas `menSevikTa sisxlian
avanturad~. i. kaWarava 1921-1925 wlebis saqarTvelos istoriis gaSuqebisas
mTlianad eyrdoba v. leninis, i. stalinis, s. orjonikiZis gamonaTqvamebs _
es gamonaTqvamebi misTvis Seuvali WeSmaritebaa. yvela movlena da moRvawe
swored am gamonaTqvamebidan gamomdinare fasdeba. s. orjonikiZis
34
gaidialeba da yvela misi politikuri mowinaaRmdegis dasamareba pirveli
Tavis umTavresi maxasiaTebelia (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi
VII. Tbilisi, 1976, gv. 59-226). unda aRiniSnos, rom s. orjonikiZis amgvar
gaidialebas XX saukunis 20-30-ian wlebSic ki eridebodnen istorikosebi.
meSvide tomis pirvel TavSi i. kaWarava uxvad imowmebs iseT dokumentebs,
romlebic Tavis droze SeTxzes qarTvelma bolSevikebma s. orjonikiZem, f.
maxaraZem, m. kaxianma, m. oraxelaSvilma da sxvebma. aseTi dokumentebis
nawils sabWoTa specsamsaxurebi wamebis gziT gamosZalavdnen adamianebs.
XX saukunis 70-ian wlebSi (meSvide tomi 1976 wels gamoica) zemoT
aRniSnuli ukve sayovelTaod iyo cnobili. miuxedavad amisa, i. kaWarava am
nayalbev dokumentebsa da masalebs xelaRebiT endoba da maTze dayrdnobiT
aSuqebs mTel rig movlenebs. meore Tavi _ `socialisturi
industrializacia da kursi soflis meurneobis koleqtivizaciisaken
saqarTveloSi (1926-1929 ww.)~ (avtorebi: i. kaWarava, a. koWlavaSvili), mesame
Tavi _ `socializmis mTliani frontiT Seteva da sakolmeurneo
mSenebloba saqarTveloSi (1929-1932 ww.)~ (avtorebi: i. kaWarava, a.
koWlavaSvili, i. mircxulava), meoTxe Tavi _ `saqarTvelos saxalxo
meurneobis socialisturi rekonstruqciis damTavrebisa da socializmis
gamarjvebis periodi (1932-1937 ww.) (avtorebi: n. maxaraZe, m. naTmelaZe, g.
bregaZe), mexuTe Tavi _ `sabWoTa saqarTvelo socialisturi sazogadoebis
ganviTarebisa da ganmtkicebis periodSi (1937-1941 ww.)~ (avtori i. Ciqava)
TiTqos imisTvisaa dawerili, rom mkiTxveli daarwmunos, Tu rogori
warmatebiT aSenebda komunisturi partia socializms, rogori warmatebiT
sruldeboda xuTwliani gegmebi, rogor ganuxrelad maRldeboda muSebisa
da glexebis cxovrebis done, rogor daundoblad anadgurebda sabWoTa
xelisufleba socializmis mtrebs (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi.
tomi VII. Tbilisi, 1976, gv. 227-713). meoTxe Tavi, romelic 1933-1937 wlebs
moicavs, eqvsi paragrafia, maT Soris arc erTi ar eZRvneba politikur
represiebs. samagierod amave TavSi meeqvse paragrafad warmodgenilia g.
bregaZis mier dawerili `qarTveli socialisturi eri~. `qarTveli
socialisturi eri~ g. bregaZisa da saerTod meSvide tomis avtorTaTvis
muSaTa klasi da kolmeurne glexobaa, xelmZRvaneli Zala ki komunisturi
partia (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi VII. Tbilisi, 1976, gv.
613-713). meSvide tomis avtorebi uxvad imowmeben statistikur masalas, im
35
masalas, romelic Tavis droze uxeSad iyo falsificirebuli da, amdenad,
ar asaxavda realur viTarebas. es gansakuTrebiT exeba ekonimikis
ganviTarebis istorias. uxeSadaa gayalbebuli is statistikuri monacemebi,
romlebic sazogadoebis materialuri mdgomareobis gaumjobesebasa da
cxovrebis donis amaRlebas eZRvneba. meSvide tomis meeqvse Tavi _ `qarTuli
sabWoTa kultura~ (avtorebi: d. maisuraZe, g. merkvilaZe, e. guguSvili, p.
xuWua, k. gogoZe, m. duduCava, n. jaSi, g. sixaruliZe) Cveni azriT,
erTaderTi Tavia, romelic mkiTxvels daexmareba saqarTvelos istoriis
SeswavlaSi, Tumca epoqam Tavisi daRi meSvide tomis am nawilsac daasva
(ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi VII. Tbilisi, 1976, gv. 882-945).
`saqarTvelos istoriis narkvevebis~ meSvide tomis calkeuli nawilebis
(Tavebisa da paragrafebis) dawvrilebiT ganxilva da SeniSvnebis gamoTqma
uazrod gveCveneba. aseT midgomas azri maSin eqneboda, Tu am sqeltanian
gamocemaSi raRac dadebiTi da misaRebi iqneboda. samwuxarod, meSvide tomi
antiistoriaa da mis dawvrilebiT ganxilvas azri ar hqonda.
`saqarTvelos istoriis narkvevebis~ merve tomi `saqarTvelo sabWoTa
kavSiris didi samamulo omis, omis Semdgomi aRdgenis, socializmis sruli
da saboloo gamarjvebisa da ganviTarebuli socialisturi sazogadoebis
wlebSi (1941-1975 ww.)~ organuli gagrZelebaa meSvide tomisa. tomi n.
sturuasa da m. naTmelaZis redaqtorobiT gamovida. merve tomSi 1941-1945
wlebi (pirveli, meore, mesame, meoTxe Tavebi) dawerilia i. babalaSvilis
mier m. qoCiaSvilis monawileobiT. wyaroTmcodneobiTi bazis Seqmnis
mizniT i. babalaSvils Catarebuli aqvs didi muSaoba, magram, samwuxarod,
naSromis es nawili mecnierul narkvevamde ver amaRlda. avtori brmad
endoba bevr iseT dokuments, romlebic Tavis droze SeTxzuli iyo
sruliad garkveuli mizniT. saerTod unda aRiniSnos, rom i. babalaSvili
ar arRvevs sabWoTa istoriografiaSi damkvidrebul stereotipebs, TiTqmis
ucvlelad imeorebs im daskvnebs, romlebic moskovSi iyo SemuSavebuli da
romlebic gvxvdeba ukraineli, somexi, azerbaijaneli, uzbeki da sxva
sabWoTa istorikosebis naSromebSi (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi.
tomi VIII. Tbilisi, 1980, gv. 86-275). merve tomis meore nawili, romelic 1946-
1975 wlebs eZRvneba (avtorebi: m. naTmelaZe, n. sturua, g. bregaZe, a.
koWlavaSvili, s. SariqaZe, g. TevzaZe, T. JRenti, s. CxartiSvili. m.
jijeiSvili) iseTive donisaa, rogorc meSvide tomi. es ar aris qarTveli
36
eris, saqarTvelos istoria, esaa ekonomikis istoria, xuTwledebis miReba-
Sesrulebis istoria, muSaTa klasisa da kolmeurne glexobis SromiTi
saqmianobis istoria. yovelive amis fonze ki ikargeba WeSmariti istoria,
ikargebian is adamianebi, romlebmac 1945 wlebis omi ar miiCnies samamulo
omad, ikargebian is adamianebi, romlebic germaniis daxmarebiT cdilobdnen
samSoblos xsnas, ikargebian omisa da omis Semdgomi wlebis erovnuli
moZraobis monawilebi (ix.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi VIII.
Tbilisi, 1980, gv. 276-903). iseve rogorc meSvide tomSi, merve tomSic
kargadaa warmodgenili qarTuli kulturis istoria (avtorebi: g.
ciciSvili, g. merkvilaZe, d. TevzaZe, e. guguSvili, v. kiknaZe, k. gogoZe, g.
doliZe, e. maWavariani, n. aladaSvili, g. alibegaSvili, a. volskaia (ix.:
saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi VIII. Tbilisi, 1980, gv. 232-264, 498-
622, 904-1065).
`saqarTvelos istoriis narkvevebis~ rvatomeulis merve tomiT
dasrulda saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis gayalbeba, romlis
pirveli niSnebi aSkarad gamoCnda mexuTe tomSi da romelsac mTlianad
mieZRvna meeqvse, meSvide da merve tomebi. yovelive es miT ufro samwuxaro
iyo, rom `saqarTvelos istoriis narkvevebis~ rvatomeulis pirveli, meore,
mesame da meoTxe (bolos Tavebis gamoklebiT) tomebma imedebi gaamarTles _
specialistebma, studentobam da mkiTxvelTa farTo wrem miiRo soliduri
mecnieruli Rirebulebis mqone kapitaluri naSromi, romelsac dResac ar
daukargavs mecnieruli Rirebuleba. narkvevebis pirveli, meore, mesame da
meoTxe tomebis avtorebma, aseve mexuTe tomis avtorebis nawilma
pirnaTlad moixades vali, rasac ver vityviT rvatomeulis meeqvse, meSvide
da merve tomebis avtorebze (maTSi ar vgulisxmobTYkulturis istoriis
specialistebs). mkiTxveli motyuebuli darCa. avtorTa koleqtivma
politikuri reJimis dakveTa pirnaTlad Seasrula, Tumca sicruem didxans
ver ibogina. rvatomeulis merve tomis gamosvlidan sul raRac aT welSi
gayalbebuli istoriis damkveTma politikurma reJimma arseboba daasrula.
darCa sqeltaniani tomebi, romlebic ukve arasdros aRaravis dasWirdeba. am
tomebs mxolod erTdaerTi daniSnuleba gaaCniaT: `saqarTvelos istoriis
narkvevebis~ rvatomeulis meeqvse, meSvide da merve tomebiT axalgazrda
istorikosebma SeiZleba iswavlon, Tu rogor ar unda iwerebodes istoria.
37
calke saubris Temaa qarTuli emigraciis istoriis Seswavlis
mdgomareoba. emigraciis istoriis gayalbeba daiwyo cnobilma bolSevikma
levan RoRoberiZem (ix.: l. RoRoberiZe. qarTuli emigracia da antisabWoTa
partiebis muSaoba. tfilisi, 1927). emigraciis istoriis gayalbeba
gagrZelda XX saukunis 20-30-ian wlebSi da meore msoflio omis Semdgom
periodSi (ix.: f. lomaSvili. qarTuli emigraciis istoriidan. Tbilisi,
1965). mxolod XX saukunis 90-iani wlebis damdegidan guram SaraZis
moRvaweobis Sedegad daiwyo qarTuli emigraciis WeSmariti istoriis
Seqmna (ix.: g. SaraZe. ucxoeTis cis qveS. wigni I-III. Tbilisi, 1991-1993; g.
SaraZe. qarTuli emigrantuli Jurnalistikis istoria. t. 1-8. Tbilisi, 2001-
2005).
erTi SexedviT qarTulma sabWoTa istoriografiam garkveuli wvlili
Seitana saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis wyaroTmcodneobiTi
bazis Seqmnis saqmeSi. 1921 wlidan marTlac ganxorcielda im dokumentebisa
da masalebis publikaciebi, romelTac, garkveulwilad, xeli Seuwyves
istoriografiis winsvlas da dResac ar daukargavT mecnieruli
Rirebuleba. (ix.: g. gozaliSvili. 1832 wlis SeTqmuleba. tfilisi, 1935; S.
Cxetia. ruseTis didi revolucia. tfilisi, 1930; Документы по истории Грузии.
Серия II. Том 1. Часть 1. Грузия в период буржуазных реформ (1862-1872). Под редакцией
Ш. Чхетия. Тбилиси, 1954).
dokumentebisa da masalebis mravali publikacia mieZRvna
saqarTvelos komunisturi partiis (yrilobebis, konferenciisa da
centraluri komitetis), sabWoTa saqarTvelos umaRlesi sakanonmdeblo da
umaRlesi aRmasrulebeli xelisuflebis organoebis moRvaweobas. dRes es
masalebi efeqturad gamoiyeneba sabWoTa xelisuflebis arsis
garkvevisaTvis, maT didi mamxilebeli Zala gaaCniaT.
zemoT aRniSnul dokumentebTan da masalebTan erTad didi
raodenobiT gamodioda politikuri reJimis mier mkacrad gakontrolebuli,
cenzuragamovlili da uxeSad gayalbebuli gamocemebi, romelTa gamoyeneba
samecniero-kvleviT muSaobaSi SeuZlebelia (ix.: sabWoTa saqarTvelos 10
weli. 1921-1931 ww. (statistikuri krebuli). tfilisi, 1931; sabWoTa
saqarTvelos 40 weli (statistikuri krebuli). Tbilisi, 1961; sabWoTa
saqarTvelos 50 weli (statistikuri krebuli). Tbilisi, 1971;
38
Коммунистическая партия Грузии в цифрах 1921-1970 гг. (Сборник статистических
материалов. Тбилиси, 1970).
sabWoTa istoriografiis saboloo Sefasebisas gasaTvaliswinebelia
bevri momenti. samarcxvino iyo is, rom XX saukunis 20-30-ian wlebSi, ufro
metic, 40-50-ian da 60-70-ian wlebSic ki saqarTvelos axali da uaxlesi
istoriis kvlevisas e. w. `meTodologiur safuZvels~ Seadgenda ara marto
k. marqsis, f. engelsis, v. leninisa da i. stalinis nawerebi, sabWoTa
kavSiris komunisturi partiisa da saqarTvelos komunisturi partiis
dokumentebi, aramed s. orjonikiZis, f. maxaraZis, m. cxakaias, m.
oraxelaSvilis, m. kaxianis, l. qarTveliSvilis, l. RoRoberiZis, s.
mamulias, l. berias da sxva qarTvel bolSevikTa nawerebi (sityvebi,
statiebi, moxsenebebi da sxv.). yvela moazrovne axalgazrda
mkvlevarisaTvis amazrzeni iyo imisi cqera, Tu rogor amowmebdnen ukve
samecniero xarisxebis, samecniero wodebebis, saxelmwifo jildoebisa da
Tanamdebobis mflobeli `brZenTa sabWos~ wevrebi mis mier wardgenil
naSroms upirveles yovlisa im TvalsazrisiT, Tu ramdenad Seesabameboda
naSromSi gamoTqmuli azrebi k. marqsis, f. engelsis, v. leninis, i.
stalinis, sabWoTa kavSiris politikuri lideris (n. xruSCovi, l.
breJnevi...) naTqvamebs, sabWoTa kavSiris komunisturi partiis yrolobebis,
konferenciebisa da centraluri komitetis plenumebis dadgenilebebs,
gazeT `pravdis~ mowinave statiebs... danarCeni yvelaferi meorexarisxovani
iyo. iqmneboda STabeWdileba, rom `brZenTa sabWos~ wevrebi komunizmis
ideuri mamebis moZRvrebas ganuxrelad icavdnen, sinamdvileSi isini
TavianT samecniero xarisxebsa da wodebebs, TavianT Tanamdebobebas da
sazogadoebriv mdgomareobas ufrTxildebodnen. axalgazrda mkvlevarebs
aiZulebdnen, istoria iseve gaeyalbebinaT, rogorc Tavad ayalbebdnen.
yalbismqmnelebs WeSmaritebis maZieblisa yovelTvis eSiniaT! axalgazrda
mkvlevari an `brZenTa sabWos~ unda daTanxmeboda, an saerTod xeli aeRo
samecniero moRvaweobaze. Tu axalgazrda moralur kompromisze wavidoda,
garkveuli xnis Semdeg isic `brZenTa sabWos~ wevrad Seiracxeboda da
amjerad Tavad xdeboda sicruis damcveli da istoriis falsifikaciis
wamqezebeli. xelmwife rom SiSveli iyo, yvela cxadad xedavda, magram amis
Tqmas veravin bedavda. dRes SeiZleba daujerebladac ki eCvenos adamians,
rom XX saukunis 70-ian wlebSi avtoritetiani samecniero sabWoebi
39
samecniero xarisxebs aniWebdnen naSromebisaTvis: `saqarTvelos kompartiis
sasoflo-sameurneo komitetebi da pirveladi partiuli organizaciebi skkp
XXIV yrilobis gadawyvetilebaTa SesrulebisaTvis brZolaSi~,
`saqarTvelos komkavSiris saqmianoba komunizmis mSeneblobaSi
axalgazrdobis rolis Sesaxeb marqsizm-leninizmis debulebaTa cxovrebaSi
gatarebisaTvis~, `aWaris saolqo partiuli organizacia subtropikuli
kulturebis ganviTarebisaTvis brZolaSi~. msgavs Temebze disertaciebi
konveiruli wesiT iwereboda da zar-zeimiT mtkicdeboda. Tu raRac
SemTxvevis wyalobiT Tbilisis `brZenTa sabWo~ saWiro `ideur-politikur
sifrTxiles~ ver gamoiCenda, dakanonebuli sicruis darRvevis mcdelobas
moskovis `brZenTa sabWo~ aRkveTavda.
4. Tanamedrove qarTuli istoriografiis saTaveebTan
sabWoTa wyobilebis arsebobis bolo xanebSi (XX saukunis 80-iani
wlebis Sua xanebidan) politikuri reJimis Sesustebis pirobebSi
SesaZlebeli gaxda saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis obieqturi
kvleva, rac, cxadia, garkveul riskTan da safrTxesTan mainc iyo
dakavSirebuli. am safrTxes ar SeuSinda da saqarTvelos uaxlesi
istoriis obieqturad kvleva daiwyo levan ToiZem. jer kidev saqarTveloSi
sabWoTa xelisuflebis arsebobis pirobebSi, 1989 wels, gazeT `komunistSi~
gamoqveynda l. YToiZis werilebis seria saTauriT: `mxolod simarTle.
kvlav imis Sesaxeb, iyo okupacia, intervencia, ZaldatanebiTi gasabWoeba
Tu...~ naSromis sagazeTo varianti avtorma gadaamuSava, Seavso da 1991 wels
calke wignad gamosca saTauriT: `intervenciac, okupaciac, ZaldatanebiTi
gasabWoebac, faqtobrivi aneqsiac. ruseT-saqarTvelos 1921 wlis Teberval-
martis omis SefasebisaTvis~ (Tbilisi, 1991). levan ToiZis naSromiT
safuZveli Caeyara saqarTvelos uaxlesi istoriis kvlevis axal etaps.
imave periodSi dawerili meore naSromi `saqarTvelos politikuri istoria
(1921-1923 ww.)~ mogvianebiT (1999 w.) daibeWda. l. ToiZis naSromTan erTad
umniSvnelovanes movlenas warmoadgenda 1990 wels ganxorcielebuli
dokumentebisa da masalebis krebuli _ `saqarTvelos demokratiuli
respublikis samarTlebrivi aqtebis krebuli. 1918-1921~ (Tbilisi, 1990). am
40
gamocemam biZgi misca saqarTvelos demokratiuli respublikis istoriis
kvlevas. qarTul istoriografiaze didi gavlena iqonia guram SaraZis
samtomeulis `ucxoeTis cis qveS~ pirveli wignis gamosvlam (Tbilisi, 1991).
wignSi Sesuli masala manamde periodul gamocemebSi qveyndeboda.
levan ToiZis naSromma XX saukunis 90-iani wlebis damdegidan biZgi
misca saqarTvelos axali da uaxlesi, gansakuTrebiT uaxlesi istoriis
kvlevas. komunisturi istoriografiis warmomadgenlebma (RmerTma uwyis,
Segnebulad da gaazrebulad, Tu Seqmnili viTarebis gavleniT) XX saukunis
90-iani wlebis damdegidan gailaSqres sabWoTa istoriografiis mier
damkvidrebuli stereotipebis winaaRmdeg, riTac obieqturad Seuwyves xeli
saistorio mecnierebis winsvlas (ix.: ak. surgulaZe, p. surgulaZe.
saqarTvelos istoria. 1783-1990. Tbilisi, 1991). daiwyo sabWoTa
istoriografiis kritika da erovnuli istoriografiis samomavlo
amocanebis gansazRvra (ix.: v. guruli. erovnuli interesebidan gamomdinare.
_ gaz. `saxalxo ganaTleba~, 1990, #9, 1 marti, gv. 5; v. guruli. `mokle
kursis~ meoTxed dabadeba. _ gaz. `axalgazrda iverieli~, 1990, #36, 3
aprili, gv. 5; v. guruli. XX saukunis politikuri istoriis swavlebis
sakiTxisaTvis. _ gaz. `saxalxo ganaTleba~, 1990, #31, 2 agvisto, gv. 12; v.
guruli. ase iwyeboda istoriis gayalbeba. _ Jurnali `ganTiadi~, 1990, #12,
gv. 161-170; v. guruli. qarTuli istoriuli mecnierebis Zveli da axali
gasaWiri. _ Jurnali `saistorio vertikalebi~ 1991, #1, gv. 7-12; v. guruli.
meore msoflio omi da saqarTvelo. _ Jurnali `politika~, 1991, #11-12, gv.
59-62; v. guruli. partizanuli da iatakqveSeTa moZraoba: miTi da
sinamdvile. _ Jurnali `mxedari~, 1992, #1, gv. 46-53; v. guruli.
neomarqsistuli istoriografia. _ gaz. `ganaTleba~, 1992, #4, 3 aprili, gv.
2; v. guruli. cru kerpebisa da ideebis msxvreva gardauvalia. _ gaz.
`saqarTvelo~, 1992, #24, 19-25 ivnisi, gv. 5). Semdgom wlebSi (XX saukunis 90-
iani wlebis damdegidan XXI saukunis damdegamde) sabWoTa istorikosebis
nawilma msoflmxedveloba Seicvala da saqarTvelos axali da uaxlesi
istoriis obieqturad kvlevas Seecada. ramdenad nebayoflobiTi da
srulyofili iyo `ganwmendis~ procesi, Zneli saTqmelia (es sakiTxi
monografiul kvlevas saWiroebs), magram erTi ram cxadia: sabWoTa
istoriografiis ramdenime warmomadgenelma obieqturad Seuwyo xeli
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis kvlevis saqmes.
41
postsabWoTa epoqaSi (XX saukunis 90-iani wlebis damdegidan)
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis calkeul problemebs
sayuradRebo gamokvlevebi miuZRvnes: aleqsandre bendianiSvilma, mixeil
gafrindaSvilma, guram SaraZem, avTandil menTeSaSvilma, sergo
vardosaniZem, nestan kirTaZem, dodo WumburiZem, SoTa vadaWkoriam, dimitri
SveliZem, igor kveselavam, ediSer xoStaria-brosem, mayvala naTmelaZem,
aleqsandre dauSvilma, malxaz macaberiZem, merab vaCnaZem, jemal gamaxariam,
guram marxuliam, abel surgulaZem, malxaz sioriZem, jemal karaliZem,
eldar bubulaSvilma, geronti gasvianma, Teimuraz mibCuanma, avTandil
sonRulaSvilma, manana xomerikma, giorgi ciciSvilma, alven aslaniSvilma,
giorgi mWedliZem, elver kupataZem, eldar kerZevaZem, arCil CaCxianma da
sxvebma.
sabWoTa kavSiris daSlam da sabWoTa wyobilebis aRsasrulma
gansazRvra is, rom saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis
falsifikaciis politikuri damkveTi aRar arsebobs. tabudadebul Temebze
wera aRaraviTar problemas ar warmoadgens. gaixsna arqivebi,
xelmisawvdomi gaxda erT dros akrZaluli literatura, moispo cenzura.
amis miuxedavad, Sedegi mosalodnelze naklebi miviReT. Cveni azriT, es
movlena Semdegma mizezebma ganapirobes:
pirveli. ar momxdara ruseTis imperiisa da sabWoTa (komunisturi)
istoriografiis mecnieruli Sefaseba, saqarTvelos axali da uaxlesi
istoriis falsifikaciis meTodebis mxileba. am mimarTulebiT mxolod
zogadi gancxadebebiT SemovifargleT, saqme Zalian adre CavTvaleT
damTavrebulad. da es maSin, roca afxaz da os separatistTa ideologebi
Cven winaaRmdeg, garkveulwilad, swored saqarTvelos gayalbebul
istorias iyeneben.
meore. aTwleulebis manZilze gasaidumloebuli saarqivo masalebis
mxolod mcire nawili Semovida samecniero mimoqcevaSi. meti wili
problemebis wyaroTmcodneobiTi baza igivea, rac ruseTis imperiis
istoriografiisa, an sabWoTa istoriografiisa. gamoqveynebuli saarqivo
masalebis nawili cudad aris damuSavebuli.
mesame. marqsistul-leninurma meTodologiam imdenad mogvabezra Tavi,
rom saerTod aRar gvsurs meTodologiaze saubari, rac aferxebs
samecniero-kvleviT muSaobas.
42
meoTxe. aTwleulebis manZilze politikuri reJimis diqtatiT
muSaobam, ZaliT koordinaciam da mTeli saistorio frontis erT uRelSi
Sebmis mankierma praqtikam ise dagvaSina, rom gaerTianebisa da samecniero-
kvleviTi muSaobis koordinaciisaken mowodeba raRac ubedurebis
momaswaveblad, Zvelis dabrunebad gveCveneba.
sagangebod gvinda SevCerdeT saqarTvelos uaxlesi istoriis bolo
ocwleulis (1990-2011 ww.) Seswavlis sakiTxze. bolo ocwleulma
saqarTvelos uaxlesi istoriis sakiTxebze momuSave mkvlevarebis winaSe
rTuli problemebi daayena. am problemaTa Soris umTavresi isaa, rom ssr
kavSiris arsebobis bolo periodi (XX saukunis 80-iani wlebis meore
naxevari) da postkomunisturi epoqa (XX saukunis 90-iani wlebi), iseve
rogorc XXI saukunis pirveli aTwleuli, Zalze Zneli gasaazrebelia.
cxadia, Zneli gasaazrebelia am periodis saqarTvelos istoria.
mkvlevarisaTvis istoriuli procesebis gaSuqebisas aucilebelia
garkveuli distancia, magram dRes Cvens sinamdvileSi dagrovda iseTi
problemebi, romelTa gadaWra dauyovnebliv unda daiwyos. pirvel rigSi
unda Seiqmnas samecniero-kvleviTi muSaobisaTvis aucilebeli
wyaroTmcodneobiTi baza. yuradRebis gareSe ar unda darCes arc erTi
dokumenti, qaRaldis arc erTi nagleji. dauyovnebliv unda daviwyoT
memuarebis Segroveba da damuSaveba. gansakuTrebuli yuradReba unda
davuTmoT foto da video masalebis Tavmoyras. SeZlebisdagvarad unda
aRvricxoT da SeviswavloT saojaxo arqivebi. is, rac dRes yuradRebis
gareSe darCeba, SeiZleba samudamod daekargos STamomavlobas. am
TvalsazrisiT saintereso muSaoba ukve mimdinareobs saqarTvelos
saxelmwifo arqivebSi.
zemoT aRvniSneT, rom istoriuli procesis gaazrebisaTvis
aucilebelia garkveuli distancia. gamonakliss arc saqarTvelos istoriis
bolo ocwleuli warmoadgens. miuxedavad amisa, wyaroTmcodneobiTi
problemebis gadaWris kvalobaze unda daiwyos jer statiebis, xolo
Semdeg ganmazogadebeli narkvevebis gamoqveyneba. es naSromebi dazRveuli
ar iqneba naklovanebebisagan, magram momavali Taobis istorikosebs
garkveulwilad mainc gauadvilebs saqmes.
43
saqarTvelos istoriis bolo ocwleulis Seswavla rTuli,
Sromatevadi da amave dros specifikuri saqmea. mas ramdenime mkvlevari ver
daZlevs.
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis mkvlevarTa winaSe mdgari
problemebi ar ganekuTvneba advilad gadasaWrel problemaTa ricxvs. Cven
marto warsulis mZime memkvidreobis daZleva ar mogviwevs. saqarTvelos
axali da uaxlesi istoriis gayalbeba ar warmoadgens iseT movlenas,
romelic samudamod Cabarda warsuls. kavkasiis geopolitikur regionSi
Seqmnili politikuri situacia qarTveli istorikosebisagan moiTxovs
mudmiv mzadyofnas, raTa drouli da mecnierulad dasabuTebuli pasuxi
gaeces istoriis falsifikatorebs, iqnebian isini Tanamedrove rusuli
istoriografiis warmomadgenlebi, Tu osuri da afxazuri separatizmis
ideologebi. samuSao ukve sakmaoze meti dagrovda, kidev ufro meti iqneba
momavalSi.
da bolos: istoriis falsifikatorebi sulac rom ar arsebobdnen,
sulac rom ar aqtiurobdnen, amis gareSec xom aucileblad gvWirdeba
obieqturad dawerili saqarTvelos axali da uaxlesi istoria, gvWirdeba
monografiuli gamokvlevebi rogorc calkeuli umniSvnelovanesi
problemebis Sesaxeb, ise mTeli epoqis istoria, gvWirdeba
saxelmZRvaneloebi.
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis mecnieruli Seswavla dRes
moRvawe yvela Taobis qarTveli istorikosis, am profiliT momuSave yvela
samecniero dawesebulebis erToblivi sazrunavia. es amave dros didi
erovnuli, saxelmwifoebrivi mniSvnelobis saqmea.
Tavi II. saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis
periodizaciis sakiTxisaTvis
(XIX saukunis damdegi _ XXI saukunis damdegi)
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis sabWoTa epoqaSi
dakanonebul periodizacias Tavisi dadebiTi da uaryofiTi mxareebi
gaaCnda. misi umTavresi nakli is iyo, rom igi ruseTis istoriasTan iyo
Sefardebuli da, amdenad, ar iTvaliswinebda saqarTvelos istoriis
44
Taviseburebebs. qvemoT Cven SevecdebiT, ukve miRweulis kritikuli
analizis safuZvelze, warmovadginoT Cveni Sexeduleba am uaRresad rTul
problemaze.
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis periodizacia, iseve
rogorc saerTod saqarTvelos istoriis periodizacia, marto Teoriuli
msjelobis sakiTxi ar SeiZleba iyos. mas didi praqtikuli Rirebuleba
gaaCnia. periodizaciiT unda daiwyos saqarTvelos axali da uaxlesi
istoriis saswavlo programis, leqciebis kursis, aseve saxelmZRvaneloebis
Sedgena rogorc saSualo skolisaTvis, ise umaRlesi saswavleblisaTvis.
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis periodizaciis kriteriumad
aRebuli unda iqnes politikuri, ekonomikuri da socialuri ganviTarebis
zogadi tendenciebi.
saqarTvelos axali istoria unda daviwyoT ruseTis imperiis mier
qarTuli samefo-samTavroebis (qarTl-kaxeTis samefos, imereTis samefos,
samegrelos, guriis, afxazeTis samTavroebis) dapyrobiT. qarTuli samefo-
samTavroebis dapyroba erT wels ar momxdara, igi 1801-1810 wlebSi
mimdinareobda. am SemTxvevaSi gadamwyvet mniSvnelobas ver mivaniWebT imas,
rom ruseTis imperiam 1801 wels qarTl-kaxeTis samefo, xolo 1810 wels
imereTis samefo gaauqma, xolo samegrelos, guriisa da afxazeTis, aseve
svaneTis samTavroebi formalurad mxolod `qveSevrdomobaSi~ miiRo da iq
mTavris xelisufleba SeinarCuna, samTavroebis gauqmeba ar gamoucxadebia.
mTavris xelisuflebis SenarCunebis miuxedavad, ruseTis imperiam
faqtobrivad samegrelos, guriisa da afxazeTis samTavroebic daipyro da
imperiis ganuyofel nawilad aqcia. es ki imas niSnavda, rom 1801-1810 wlebSi
ganxorcielda qarTuli samefo-samTavroebis dapyroba ruseTis imperiis
mier. radgan qarTuli samefo-samTavroebis dapyroba erT wels ar momxdara,
amitom, umjobesia, saqarTvelos axali istoriis dasawyisad, konkretuli
TariRis aucileblobis SemTxvevaSi, miviCnioT 1801-1802 wlebi. marTalia,
ruseTis imperatorma aleqsandre I-ma manifests qarTl-kaxeTis samefos
gauqmebis Sesaxeb xeli 1801 wlis 12 seqtembers moawera (samefos de iure
gauqmeba), magram rusuli mmarTvelobis SemoReba qarTl-kaxeTis yofili
samefos teritoriaze 1802 wlis 8 maiss gamocxadda (rusuli samxedro-
saokupacio reJimis de faqto damyareba). amdenad, qarTl-kaxeTis samefos
dapyrobis TariRadac umjobesia 1801-1802 wlebi miviCnioT. samegrelos
45
samTavros, guriis samTavros, afxazeTis samTavrosa da imereTis samefoSi
rusuli samxedro-saokupacio reJimis damyareba (samTavroebis ruseTis
qveSevrdomobaSi miReba, imereTis samefos gauqmeba) 1803-1810 wlebSi
ganxorcielda. swored amitom ruseTis imperiis mier qarTuli samefo-
samTavroebis (saqarTvelos) dapyrobis drod zogadad XIX saukunis
damdegi unda miviCnioT.
XIX saukunis damdegiT (konkretulad 1801-1802 wlebiT) saqarTvelos
axali istoriis dawyebas yvela mkvlevari ar iziarebs. mkvlevarTa nawili
saqarTvelos axal istorias iwyebs georgievskis traqtatiT, anu 1783 wliT.
Cveni azriT, es mosazreba ar aris dasabuTebuli. 1783 weli, anu
georgievskis traqtati axal etaps iwyebda ruseT-saqarTvelos (ufro
zustad, ruseT-qarTl-kaxeTis) urTierTobis istoriaSi da ara saqarTvelos
(Tundac qarTl-kaxeTis samefos) istoriaSi. cxadia, axali etapis dasawyisi
ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriaSi ar SeiZleba iyos saqarTvelos
istoriis Semdgomi periodis _ axali istoriis dasawyisi.
saqarTvelos axali istoriis georgievskis traqtatis dadebis (1783 w.)
droidan dawyeba qarTuli sabWoTa istoriografiis erT-erTi ukanaskneli
`aRmoCena~ iyo. igi georgievskis traqtatis orasi wlisTavis (1983 w.) zar-
zeimiT aRniSvnas ukavSirdeba. istorikosebis nawili xelisuflebasTan
garigebaze wavida. moskovisaTvis Zneli iyo 1801-1802 wlebis movlenebis
(qarTl-kaxeTis samefos de iure da de faqto gauqmeba, ruseTis samxedro-
saukupacio reJimis damyareba) Selamazeba. amitom iyo, rom qarTvelma
istorikosebma saqarTvelos ruseTTan SeerTebis TariRad 1783 weli
`SesTavazes~ rusebs. es TariRi 1801-1802 wlebTan SedarebiT `usisxlo~ da
`mSvidobiani~ iyo da moskovs uxerxuli situaciidan Tavis daRwevis
saSualebas aZlevda. am `aRmoCenis~ Semdeg, Sesabamisad, saqarTvelos axali
istoriis dasawyisadac XIX saukunis damdegis nacvlad 1783 weli iqna
miCneuli.
mkvlevarTa nawili saqarTvelos axal istorias iwyebs XIX saukunis
30-iani wlebiT. Cveni azriT, arc XIX saukunis 30-iani wlebi warmoadgens
raime gansakuTrebul mijnas saqarTvelos istoriaSi. igi principulad ar
gansxvavdeba arc XIX saukunis 20-iani da arc 40-iani wlebidan.
amrigad, saqarTvelos axali istoria unda daviwyoT ruseTis imperiis
mier qarTuli samefo-samTavroebis dapyrobiT. konkretuli TariRis
46
aucileblobis SemTxvevaSi movlenis droSi lokalizaciisaTvis unda
vixmaroT `1801-1802 wlebi~, ufro zogadad, `XIX saukunis damdegi~.
saqarTvelos axali istoria unda davamTavroT 1918 wliT, anu
saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgeniT (saqarTvelos
saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgena saqarTvelos axali istoriis
bolo da, amave dros, uaxlesi istoriis pirveli Temaa). 1801-1918 wlebi _
saqarTvelos istoriis erTiani, ganuyofeli periodia. am periodis
ganmsazRvrelia brZola saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenisaTvis.
sabWoTa (komunisturi) istoriografia ruseTis da, raRa Tqma unda,
saqarTvelos axal istorias e. w. 1917 wlis oqtombris revoluciis wina
periodiT, ufro zustad, 1917 wlis Teberval-martis revoluciiT
amTavrebda. sabWoTa istoriografiis kriteriumi CvenTvis miuRebelia.
rogorc 1917 wlis Teberval-martis revolucia, ise e. w. 1917 wlis
oqtombris revolucia (sinamdvileSi 1917 wlis 25 oqtombris
kontrrevoluciuri saxelmwifo gadatrialeba) saqarTvelos istoriaSi
araviTar mijnas ar qmnis, axal epoqas, axal periods ar iwyebs.
amrigad, saqarTvelos axali istoria unda davamTavroT 1918 wlis 26
maisiT. amave TariRiT unda daviwyoT saqarTvelos uaxlesi istoria.
saqarTvelos axali istoria (1801-1918 wlebi) erTiani, ganuyofeli
periodia, Tumca igi TavisTavad ramdenime qveperiodad iyofa. aseTi
qveperiodi, Cveni azriT, sul mcire, eqvsi mainc SeiZleba iyos.
pirveli. XIX saukunis damdegi _ XIX saukunis 60-iani wlebis damdegi,
anu feodalur-batonymuri ekonomikuri da socialuri sistemis krizisis
periodi.
meore. XIX saukunis 60-iani wlebis damdegi _ XIX saukunis 90-iani
wlebi, anu burJuaziul urTierTobaTa, axali ekonomikuri da socialuri
sistemis damkvidrebis, sabazro ekonomikis gamarjvebis periodi.
mesame. XIX saukunis dasasruli _ XX saukunis damdegi, anu sabazro
ekonomikis Semdgomi ganviTarebis, axali politikuri, ekonomikuri da
socialuri procesebis damkvidrebis periodi.
meoTxe. 1905-1907 wlebi, anu didi socialuri kataklizmebis,
revoluciis periodi.
mexuTe. 1907-1914 wlebi, anu revoluciis Semdgomi periodi, politikur,
ekonomikur da socialur urTierTobaTa mowesrigebis periodi.
47
meeqvse. 1914-1917 wlebi, anu pirveli msoflio omis, politikuri,
ekonomikuri da socialuri krizisis gamwvavebis periodi.
meSvide. 1917-1918 wlebi, anu saqarTvelos saxelmwifoebrivi
damoukideblobis aRdgenis momzadebis periodi.
* * *
saqarTvelos uaxlesi istoria unda daviwyoT saxelmwifoebrivi
damoukideblobis aRdgeniT _ 1918 wlis 26 maisiT. didi mtkiceba ar
sWirdeba imas, rom saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgeniT 1918 wlis
26 maiss sruliad axali periodi iwyeba saqarTvelos istoriaSi.
saqarTvelos uaxlesi istoria (1918 wlidan dRemde) TavisTavad
ramdenime periodad iyofa. es periodebi SeiZleba iyos:
pirveli. 1918-1921 wlebi, anu saqarTvelos demokratiuli respublikis
arsebobis periodi.
meore. 1921-1941 wlebi, anu sabWoTa politikuri, ekonomikuri da
socialuri sistemis damkvidrebis periodi.
mesame. 1941-1945 wlebi, anu sabWoTa kavSir-germaniis omis periodi.
meoTxe. XX saukunis 40-iani wlebis meore naxevari _ 50-iani wlebis
Sua xanebi (1945-1953 wlebi), anu meore msoflio omis Semdgom periodi.
mexuTe. XX saukunis 50-iani wlebis Sua xanebi _ 80-iani wlebis Sua
xanebi, anu sabWoTa kavSiris politikuri, ekonomikuri da socialuri
krizisis periodi (1953-1985 wlebi).
meeqvse. XX saukunis 80-iani wlebis meore naxevari _ 90-iani wlebis
dasasrulamde, anu sabWoTa kavSiris ngrevis periodi (1985-1990 wlebi).
meSvide. 1990-1991 wlebi, anu saxelmwifoebrivi damoukideblobis
aRdgena.
merve. 1991-2003 wlebis, anu damoukidebeli saqarTvelos erovnul-
saxelmwifoebrivi mSeneblobis periodi.
mecxre. Tanamedrove saqarTvelo (2003-2011 wlebi).
Cven mier SemoTavazebuli saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis
periodizacia, cxadia, unaklo ar iqneba. am problemaze msjeloba
momavalSic unda gagrZeldes.
48
Tavi III. qarTuli erovnuli moZraobis istoriis periodizaciisaTvis
(1801-1991)
qarTuli erovnuli moZraobis istoriis (1801-1991) periodizacia ar
aris advilad gadasaWreli problema. pirdapir an arapirdapir qarTuli
erovnuli moZraobis istoriis periodizaciis Sesaxeb Tavisi azri
gamoTqves ilia WavWavaZem, niko nikolaZem, giorgi wereTelma, sergei mesxma,
noe Jordaniam, ioseb juRaSvilma, arCil jorjaZem da sxvebma. qarTvel
istorikosTagan saintereso mosazrebebi warmoadgines ivane javaxiSvilma,
simon xundaZem, grigol giorgaZem, niko berZeniSvilma, leo gorgilaZem,
abel kikviZem, aleqsandre bendianiSvilma, farnaoz lomaSvilma da sxvebma.
miuxedavad amisa, erTi sayovelTaod miRebuli periodizacia jerjerobiT
ar arsebobs.
qvemoT SevecdebiT Cveni azri warmovadginoT qarTuli erovnuli
moZraobis istoriis periodizaciis Sesaxeb.
pirveli periodi. erovnuli moZraobis dasawyisi (XIX saukunis
damdegi _ 20-iani wlebi). saqarTveloSi erovnuli moZraobis dawyeba
ruseTis imperiis mier qarTuli samefo-samTavroebis dapyrobis uSualo
Sedegia. am epoqis erovnuli moZraobis damaxasiaTebeli niSnebia: 1)
mkveTrad gamoxatuli antirusuli xasiaTi; 2) saerToqarTuli erovnuli
moZraobis ideis ararseboba; 3) xelmZRvaneli, makoordinirebeli centris
ararseboba. mTeli erovnuli moZraoba stiqiuri, spontanuria da marcxdeba
kidec. am periodis erovnuli moZraobis gamovlinebas warmoadgens 1802
wlis politikuri gamosvla kaxeTSi, 1804 wlis ajanyeba qarTlis
mTianeTSi, 1810 wlis ajanyeba imereTSi, 1812 wlis ajanyeba kaxeTSi, 1819-1820
wlebis ajanyeba imereTsa da guriaSi.
meore periodi. erovnuli moZraobis programis SemuSavebis dasawyisi
(XIX saukunis 20-iani wlebis bolodan 30-iani wlebis damdegamde). es
periodi unda ganvixiloT, rogorc uSualo Sedegi, gagrZeleba wina
periodisa. epoqis yvelaze mniSvnelovani movlena _ 1832 wlis SeTqmuleba _
erovnuli moZraobis did monapovars warmoadgenda. am periodis erovnuli
moZraobis damaxasiaTebeli niSnebia: 1) mkveTrad gamoxatuli antirusuli
xasiaTi; 2) saerToqarTuli erovnuli moZraobis ideis warmoSoba; 3)
49
xelmZRvaneli, makoordinirebeli centris Seqmnis aSkara mcdeloba; 4)
erovnuli moZraobis programis Seqmnis seriozuli cda.
mesame periodi. erovnuli moZraobis Sesustebis, Seyovnebis periodi
(XIX saukunis 30-iani wlebis Sua xanebidan 50-iani wlebis dasasrulamde).
1832 wlis SeTqmulebis damarcxebis Semdeg erovnuli moZraobis istoriaSi
Sesustebis, Seyovnebis periodi dgeba. es procesi XIX saukunis 50-iani
wlebis bolomde grZeldeba. miuxedavad aRniSnulisa, erovnuli
Tavisuflebis idea ar kvdeba. igi arsebobs, erovnuli Zalebi axali
brZolisaTvis emzadebian.
erovnuli moZraobis Semdgom periodebSi erovnuli da socialuri
sakiTxi mWidrod gadaejaWva erTmaneTs da maTma dapirispirebam gansazRvra
kidec mTeli erovnuli moZraobis xasiaTi TviT 1918 wlamde.
meoTxe periodi. erovnuli moZraobis programis SemuSaveba (XIX
saukunis 50-iani wlebis dasasruli _ 60-iani wlebi). es periodi mTlianad
samocianelTa (TergdaleulTa) didi Taobis (ilia WavWavaZis, dimitri
yifianis, niko nikolaZis, giorgi wereTlis, akaki wereTlis, iakob
gogebaSvili da sxv.) saxelTanaa dakavSirebuli. am epoqis erovnuli
moZraobis damaxasiaTebeli niSnebia: 1) mkveTrad gamoxatuli antirusuli
xasiaTi (antirusuli xasiaTis miCqmalva legalur presaSi, rac
politikuri mosazrebiT iyo nakarnaxevi, viTarebas ver icvlis); 2)
saerToqarTuli erovnuli moZraobis ideis gabatoneba; 3) xelmZRvaneli,
makoordinirebeli centris (TergdaleulTa, anu pirveli dasis) Seqmna da
misi nayofieri moRvaweoba; 4) erovnuli moZraobis winamZRolis (ilia
WavWavaZe) gamokveTa; 5) erovnuli moZraobis programis SemuSaveba da misi
ganxorcielebisaTvis gegmazomieri, gaazrebuli brZolis dawyeba; 6)
seriozuli warmatebebis mopoveba qarTvelobisa da saqarTvelos
gadarCenisaTvis dawyebul brZolaSi.
mexeTe periodi. erovnuli moZraobis daSla dasebad (XIX saukunis 70-
80-ian wlebi). ganxeTqileba samocianelTa (TergdaleulTa) dasSi, anu
pirvel dasSi, erovnuli moZraobis programis socializaciis Taobaze
moxda. niko nikolaZe, giorgi wereTeli da sergei mesxi iTxovdnen
erovnuli moZraobis programis Sezavebas socialisturi doqtrinis
ideebiT, anu erovnuli moZraobis programis socializacias. ilia
WavWavaZem SeuZleblad miiCnia erovnuli moZraobis programis
50
socializacia da erTguli darCa samociani wlebis idealebisa. cxadia,
uTanxmoebis mizezi marto erovnuli moZraobis programis socializacia ar
iyo. niko nikolaZes am periodisaTvis SemuSavebuli hqonda saqarTvelos
politikuri, ekonomikuri da socialuri ganviTarebis programa, romelic
arsebiTad burJuaziul-demokratiul xasiaTs atarebda, amave dros igi
uxvad iyo Sezavebuli socialisturi doqtrinis ideebiT. ilia WavWavaZes
mTlianobaSi es programa miuReblad miaCnda, radgan igi xSir SemTxvevaSi
ewinaaRmdegeboda erovnuli moZraobis programas. samocianelTa
(TergdaleulTa), anu pirveli dasis erTianobis SenarCuneba SeuZlebeli
aRmoCnda. momxdari ganxeTqilebis Semdeg warmoiqmna ori dasi: 1)
TergdaleulTa, anu pirveli dasi _ erovnuli moZraobis yvelaze Zlieri
mimdinareoba, romelic 60-ian wlebSi SemuSavebuli erovnuli programis
erTguli darCa; 2) meore dasi, anu burJuaziul-demokratiuli dasi _
organizaciulad da ideurad gacilebiT susti mimdinareoba, romelic XIX
saukunis 60-ian wlebSi SemuSavebuli erovnuli moZraobis programis
socializaciis sakiTxs ayenebda. socialur sakiTxSi uTanxmoebis
miuxedavad, meore dasi ueWvelad erovnuli moZraobis mimdinareobad unda
ganvixiloT.
TergdaleulTa, anu pirveli dasi ideuradac da organizaciuladac
myari aRmoCnda. rac Seexeba burJuaziul-demokratiul, anu meore dass, igi
verc ideurad da verc organizaciulad myari ar aRmoCnda da didxans ver
iarseba. sergei mesxi 1883 wels gardaicvala, xolo niko nikolaZe da
giorgi wereTeli ver SeTanxmdnen erovnuli moZraobis programis
socializaciis principebze. niko nikolaZes erovnuli moZraobis programis
socializacia, rogorc Cans, Zalze martivad warmoedgina, giorgi
wereTelma ki ruseTis koloniuri uRlis qveS myof saqarTveloSi
socialisturi doqtrinis ideebis danergva saSiSad miiCnia da sabolood
nacional-socializmis poziciaze dadga. amrigad, burJuaziul-
demokratiuli, anu meore dasis orad gayofis Semdeg Camoyalibda ori
dasi: 1) burJuaziul-demokratiuli dasi da 2) nacional-socialisturi
dasi. Tu meore dasi, anu burJuaziul-demokratiuli dasi (niko nikolaZe)
ueWvelad erovnuli moZraobis mimdinareobad unda miviCnioT, nacional-
socialisturi dasi (giorgi wereTeli) ar SeiZleba erovnuli moZraobis
mimdinareobad ganvixiloT, Tundac imitom, rom am dasidan gamovidnen
51
qarTveli social-demokratebi (silibistro jiblaZe, noe Jordania, filipe
maxaraZe), rogorc sruliad kanonieri memkvidre nacional-socializmisa.
am epoqis erovnuli moZraobis damaxasiaTebeli niSnebia: 1) erTiani
erovnuli moZraobis ideurad da organizaciulad daSlis miuxedavad,
erTiani erovnuli ideis SenarCuneba; 2) socialuri sakiTxis win wamowevis
miuxedavad, erovnuli sakiTxis aSkara prioriteti; 3) axali warmatebebi
saqarTvelosa da qarTvelobis gadarCenisaTvis brZolaSi.
meeqvse periodi. erovnuli moZraobis daSla, politikuri
mimdinareobebisa da partiebis aRmoceneba (XIX saukunis 90-iani wlebi _
1917 weli). TergdaleulTa, burJuaziul-demokratiuli da nacional-
socialisturi dasebis WidilSi XIX saukunis 90-iani wlebis damdegidan
saqarTveloSi aRmocenebas iwyebs politikuri mimdinareobebi da partiebi:
1) erTiani erovnuli moZraobis axali viTarebis Sesabamisad aRorZinebis
mcdeloba _ `saqarTvelos Tavisuflebis liga~ (1891-1893 ww.); 2) social-
demokratiuli moZraoba _ `mesame dasi~ (1892-1893 ww.); 3) socialist-
federalisturi moZraoba _ saqarTvelos socialist-federalistTa partia
(XIX saukunis 90-iani wlebi _ 1904 weli); 4) erovnul-demokratiuli
mimdinareoba _ Jurnali `klde~ da saqarTvelos erovnul-demokratiuli
partia (1912-1917 ww.); 5) emigraciaSi arsebuli erovnuli Zalebis
gamaerTianebeli moZraoba _ `saqarTvelos damoukideblobis komiteti~ (1914
w.).
am epoqis damaxasiaTebeli niSnebia: 1) erovnuli moZraobis krizisi; 2)
socialuri sakiTxis aSkara prioriteti erovnulTan SedarebiT; 3)
kosmopolituri mimdinareobis gaZliereba: 4) urTierTobis gamwvaveba
socialisturi da erovnuli orientaciis Zalebs Soris; 5) qarTuli
politikuri emigraciis gaaqtiureba.
meSvide periodi. erovnuli moZraobis konsolidacia (1917 wlis marti
_ 1918 wlis maisi). miuxedavad imisa, rom wina periodma politikur
partiebsa da mimdinareobebs Soris dausrulebel polemikaSi Caiara, 1917
wlis Teberval-martis revoluciis Semdeg xdeba erovnuli moZraobis
konsolidacia. 1917 wlis aprilSi saqarTvelos erovnuli interpartiuli
krebebis mowveva da agvistoSi saqarTvelos erovnuli interpartiuli
sabWos Seqmna, romelSic Sevidnen social-demokratebi, social-
federalistebi, erovnul-demokratebi da socialist-revolucionerebi,
52
didi gamarjveba iyo konsolidaciis gzaze. cota mogvianebiT, 1917 wlis
noemberSi, saqarTvelos pirveli erovnuli yrilobis mowveva da
saqarTvelos erovnuli sabWos arCeva imis mauwyebeli iyo, rom qarTuli
erovnuli moZraobis konsolidaciis idea realobad iqca.
1918 wlis 26 maiss saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis
gamocxadeba swored erovnuli konsolidaciis Sedegi iyo. SeiZleba
konsolidacias aklda Sinagani simtkice, magram faqtia, rom saqarTvelos
saxelmwifoebrioba, Seqmnil sagareo-politikur mdgomareobasTan erTad,
swored erovnul konsolidacias daemyara.
merve periodi. saqarTvelos demokratiuli respublikis xana (1918-1921
wlebi). cxadia, am periodis erovnuli moZraoba Tvisobrivad gansxvavebuli
iyo wina periodTan (1801-1917 wlebTan) SedarebiT. 1918 wlis 26 maiss
erovnulma moZraobam saboloo mizans miaRwia _ Seiqmna saqarTvelos
damoukidebeli saxelmwifo. erovnul moZraobas amieridan ori
gamoxatuleba aqvs: 1) erovnul-saxelmwifoebrivi mSenebloba, 2)
saxelmwifoebrivi suverenitetis dacva, anu brZola gareSe mtris
winaaRmdeg.
mecxre periodi. saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis
aRdgenisaTvis brZola (1921-1924 wlebi). am periodSi erovnuli moZraobis
koordinatoris funqcias saqarTvelos emigraciuli mTavroba asrulebs.
moZraobis mizania saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis
aRdgena. erovnul moZraobaSi monawileobs yvela socialuri fena.
kulminacias 1924 wlis ajanyeba warmoadgens. cxadia, moskovs, samxedro
TvalsazrisiT, rogorc erovnuli moZraobis, ise 1924 wlis ajanyebis
likvidacia ar gasWirvebia, miT ufro, rom saerTaSoriso viTareba mas
uwyobda xels.
meaTe periodi. erovnuli moZraoba sabWoTa wyobilebis arsebobis
pirobebSi (1925 weli _ 80-iani wlebis Sua xanebi). am periodisaTvis
damaxasiaTebelia is, rom erovnuli moZraobis represirebuli
RonisZiebebiT daTrgunvis miuxedavad, organizaciuli sisustis miuxedavad,
am momkvdara erovnuli da saxelmwifoebrivi damoukideblobis idea. amaSi
did rols asrulebs qarTuli emigracia (saqarTvelos emigraciuli
mTavroba, qarTuli erovnuli centri). periodi TavisTavad vrcelia da
SeiZleba qveperiodebad daiyos:
53
a) 1925-1941 wlebi (erovnuli moZraobis Sesusteba). umkacresma
represiebma Zlieri dartyma miayena erovnul moZraobas, erovnuli moZraoba
Sesustda, Tumca erovnuli Tavisuflebis idea ar Camkvdara.
b) 1941-1945 wlebi (erovnuli moZraobis gamococxleba rogorc
saqarTveloSi, ise emigraciaSi). sabWoTa kavSir-germaniis omis dawyebam
imedi Causaxa erovnul Zalebs. omis dawyebidan sul male Seiqmna saidumlo
organizaciebi, gamococxlda politikuri emigraciac.
g) XX saukunis 40-iani wlebis Sua xanebidan 50-iani wlebis Sua
xanebamde (erovnuli moZraobis Sesusteba). sabWoTa kavSir-germaniis omSi
sabWoTa kavSiris gamarjvebam damTrgunveli gavlena moaxdina erovnul
Zalebze, sabWoTa xelisuflebam gaanadgura aralegaluri organizaciebi.
d) XX saukunis 50-iani wlebis Sua xanebidan 80-iani wlebis Sua
xanebamde (erovnuli moZraobis gamococxleba). 1956 wlis martis
gamosvlebiT daiwyo erovnuli moZraobis axali etapi. TviT 1956 wlis 9
marti SeiZleba wminda erovnul moZraobad ar ganvixiloT, magram 9 martis
tragediis Semdeg moazrovne qarTveloba seriozulad dafiqrda imaze, Tu
ra did safrTxes uqmnida qarTvel ers sabWoTa imperiaSi cxovreba.
erovnuli Tavisuflebis idea sul ufro popularuli xdeboda,
meaTe periodi. erovnuli moZraobis mZlavri aRmavloba da
saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgena (80-iani wlebis
meore naxevari _ 1991 weli). am periodis erovnuli moZraobis warmateba
gapirobebuli iyo mTel sabWoTa kavSirSi Seqmnili mZime politikuri,
ekonomikuri da socialuri krizisiT, xelsayreli saerTaSoriso viTarebiT.
saboloo mizani _ saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis
aRdgena _ 1991 wels miRweuli iqna.
cxadia, Cven mier SemoTavazebul periodizacias Tavisi nakli eqneba.
unaklo periodizaciis SemuSavebis pretenzia arc gvqonia. vfiqrobT,
qarTuli erovnuli moZraobis istoriis metnaklebad misaRebi
periodizaciis SemuSaveba momavlis saqmea.
