Vereniging het Edelhert

TEKST

Het Edelhert lente 2015

Lente201549e jaargang

HET EDELHERT

TEKST

Het Edelhert lente 2015

Contributie:leden 1 22,- per jaarjeugdleden 1 15,- per jaarlid voor het leven 1 330,-leden 1 25,- buiten NederlandRabobankrekening NL52 RABO 0147 3845 08t.n.v. ”Vereniging het Edelhert” te Apeldoorn

Secretariaat:Postbus 9817301 BE ApeldoornTel. 06-83200048e-mail: [email protected]

Ledenadministratie: Postbus 9817301 BE Apeldoorne-mail: [email protected]

Bestuur:J.H.M Linthorst, voorzitter, Amerongen.Ir. P.B. Worm, waarnemend voorzitter, EnschedeDrs N.P.H. van Adrichem, secretaris, AmersfoortPaul Buitenhuis, wnd penningmeester, ApeldoornR. van Halsema, Zevenaar

Bestuursadviseurs:R.A. van Baarle*, DrontenP.A. Buitenhuis, ApeldoornJ. de Groot, PR, ElburgJ.P.R. Paulides, ElspeetIng. G.W.H. Verwoerd, Staverden

Prins Floris van Oranje-Nassau, van Vollenhoven **

* Erelid van verdienste** Erelid

Vereniging het EdelhertPostbus 9817301 BE ApeldoornInternet: www.hetedelhert.nl

Vereniging het Edelhert heeft als doelstelling de bescherming van het leefgebied van de edelherten en damherten in Nederland. Hierbij is de aandacht sterk gericht op het welzijn van de herten. De vereniging geeft informatie en voorlichting op scholen en tijdens natuurmanifestaties en verzorgt presentaties en lezingen voor geïnteresseerde groepen. Daar-naast organiseert zij periodiek een grofwildcursus. Leden kunnen jaar-lijks kosteloos aan ca. 16 natuurexcursies deelnemen.

Het Edelhert is het onafhankelijk orgaan van de Vereniging het Edelhert en verschijnt 1x per kwartaal.De inhoud van de artikelen behoeft niet overeen te komen met de me-ning van het bestuur of de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor elke reactie in te korten of te redigeren.

Fotoverantwoording:Arjen de Groot: blz 11Bertus Kelderman: blz 4Piet van Merrebach: voorpaginaGerrit Mulderij: MiddenpaginaJan Paulides: blz 3, 5Joost Oosterbaan: blz 26Henk Ruiterkamp: blz 17Sterkliniek Ermelo: blz 6Eline Verwoerd: 8/9, 10, 13, 16, 18/19, 20, 24, 25

In dit nummer adverteren:Slagerij ter Weele: blz 7Nature Galerie: blz 7Andy van Ommeren; blz 21Geweermakerij Elspeet: blz 27Swarowski: blz 28

8 12

2418

Redactie:J. de GrootDrs. J. OosterbaanJ.P.R. PaulidesIng. C.F. SchoonIng G.W.H. Verwoerd, eindredacteur

Sluitingsdatum copy: 1 februari, 1 mei, 1 augustus, 1 november

Redactie-adres Het Edelhert Postbus 981, 7301 BE ApeldoornOplage: 1800 ISSN 1383-1828

Van de voorzitter 3

Verenigingsnieuws 4

Winterwandeling 5

Actueel 6

Edelhertenfonds 8

Genetisch onderzoek edelherten 10

Edelherten terug in Drente 12

Edelhert van Wald tot Waard 18

Evaluatierapport Beheer Advies Commissie 22

Excursies 23

Afwerpen van de geweien 24

Wandelmarathon door de nacht 26

Het copyright van de illustraties in Het Edelhert berust bij de auteurs. Reproductie in welke vorm dan ook is slechts toegestaan na schriftelijke toesteming. Druk: Van der Wiel en Rosmalen Drukkers, Arnhem. Lay-out: Jan Paulides

3Het Edelhert lente 2015

Het voorjaar komt al lekker op gang. De ooievaars zijn druk bezig met paarvorming en nestverkenning, terwijl de merels elkaar het kot uitvechten om hun territorium te verdedigen en vechten voor een plaats in de pikorde. Zodra deze “Edelhert” bij u afgeleverd wordt is dit alles achter de rug en zitten deze vogels rustig te broeden en wormen te zoeken.

Vermoedelijk heeft ook de Tweede Kamer dan de beslissing genomen welk beleid de komende jaren voor de Oostvaardersplassen zal gelden. Op dit moment is de besluitvorming gaande bij de Gemeente Lelystad of er (begeleid) herten toegelaten worden in een gedeelte van het Hollandse Hout. Jammer genoeg geeft het rapport, dat geschreven is door de gemeente Lelystad in samenwerking met SBB, naar ons idee niet voldoende informatie aan de raadsleden voor een weloverwogen beslissing. Het besluit van de gemeenteraad zou wel eens cruciaal kunnen zijn voor het politieke debat in de Tweede Kamer. Vandaar dat we, door middel van interviews bij Omroep Flevoland en inspraak mogelijkheden bij de raadsleden van Lelystad, de ontbrekende informatie presenteren.

De brieven aan de Tweede Kamer en de Staatssecretaris van Economische Zaken (zie onze site) zijn de deur uit, met een uitnodiging aan de portefeuillehouders van alle politieke partijen voor een rondetafelconferentie voorafgaand aan het debat in de Tweede Kamer. Wij, de VhE en de werkgroep

Leefbaar OVP, zullen hier echter nog wel even aan moeten trekken om dit alles te organiseren.

Het plotselinge vertrek van onze penningmeester heeft grote impact gehad op betrokkenen, bestuur en vrijwilligers. Door het tumult dat daaromheen is ontstaan wordt vooral het plezier in het verenigingswerk voor allen zwaar op de proef gesteld en dat brengt eigenlijk alleen maar verliezers. De Algemene Leden Vergadering heeft een Commissie van Wijze Mannen aangesteld om de patstelling te doorbreken. We wachten het af.

Mijn kristallen bol geeft over beide onderwerpen wel veel ruis maar ik zie toch in een glimp dat we bij de OVP te maken gaan krijgen met een ander, diervriendelijker beleid. Voor de komende tijd is het beeld voor de VhE veel duidelijker, dankzij de inzet van vele betrokken leden kan de vereniging toch nog een goed jaar tegemoet gaan.

Als laatste, denk nog even aan het doorgeven van je mailadres, als je dit de laatste drie maanden nog niet gedaan hebt doe het dan nu! Voor VhE de enige manier om snel met onze leden te kunnen communiceren en jullie allen te voorzien van het laatste nieuws!

Jozef Linthorst

VAN DE VOORZITTER

4 Het Edelhert lente 2015

Op de eerste dag van het jaar waarop het kwik boven de 15 graden steeg werd de ALV gehouden. Onder het genot van een versterkende bak koffie schudden leden elkaar de hand. Na de vertrouwde aubade van de jachthoornblazers opent voorzitter Jozef Linthorst de jaarlijkse vergadering.

Het afgelopen jaar 2014 was een goed jaar voor de vereniging. Dick van den Hoorn liet een legaat na en de WOP-gids is financieel een succes. In het begin van het jaar was er veel te doen rondom de AWD en in de rest van het jaar rond de OVP. Opvallende gebeurtenis dit jaar is het plotseling uit het bestuur en uit de vereniging stappen van de penningmeester. De commotie die hieromheen is ontstaan gaf twee ingezonden agendapunten. Aangezien er sprake was van een patstelling is door de ALV een Commissie van Wijze Mannen ingesteld. Deze drie heren hebben mandaat van de vergadering om te beoordelen en voorstellen te doen hoe de zaak moet worden afgehandeld. Indien nodig kan er nog ALV worden ingelast in juni om deze zaak verder te bespreken.

Op het gebied van de personele bezetting is Jozef Linthorst zijn tweede termijn ingegaan. Er is afscheid genomen van Leendert van Weezel en Janoh de Groot. Janoh blijft actief op het gebied van PR. Benoemd in het bestuur zijn Ruud van Halsema en Nick van Adrichem. Beide heren proficiat, een prettige bestuursperiode gewenst.

Na afloop van het vergaderdeel werd het woord gegeven aan Rob Schuitemaker. Hij heeft de aanwezigen middels mooie foto’s inzicht gegeven in het aanspreken van roodwild, in gewone mensentaal het inschatten van leeftijd en conditie bij edelherten en -hindes. Een leerzame uiteenzetting. De microfoon werd doorgegeven aan Piet Boemerts, hij heeft een mooi kijkje geboden in de uitwerking van de beelden van het wild dat gebruik maakt van ecoduct de Woeste Hoeve. Na een heerlijke wandeling en de gebruikelijke borrel ging een ieder huiswaarts.

VERENIGINGSNIEUWS

ALGEMENE LEDENVERGADERING

EDELHERT OP DE IPADVorig jaar is onze drukker failliet gegaan. Dat heeft toen voor een maand vertraging gezorgd bij het tijdschrift, maar zorgt nu ook voor vertraging in de realisering van de uitgaven van 2014 van Het Edelhert voor de iPad. De verwachting is dat aan het einde van het voorjaar de uitgaves beschikbaar komen. Veel animo is er echter niet blijkens het feit dat er slechts enkele tientallen abonnementen per jaar worden verkocht. Onze sponsor, Mata Kunststoffen, overweegt dan ook om deze activiteit te gaan stoppen.


Op uitnodiging van mijn broer Jan, hebben mijn dochter en ik deelgenomen aan de winterwandeling van Vereniging het Edelhert in het Kroondomein nabij Wenum Wiesel. Om 9.15 uur verlieten wij de Bollenstreek om op tijd te verschijnen op de verzamelplaats aan het einde van de Wieselseweg. Dankzij onze Tom-Tom zijn wij op tijd aangekomen en er bleek al een grote groep mensen ons voor te zijn. Het viel mij meteen op dat iedereen gekleed was in de prachtige bruine en groene schutkleuren, zoals een natuurmens dat immers behoort te dragen. Onopvallende boskleding, compleet met verrekijkers en kompassen en degelijk schoeisel. Gelukkig viel ik mijn geleende felgekleurde blauwe tasje van mijn kleinkind op mijn rug niet te veel op.

Wij werden hartelijk welkom geheten door onze gids Olinda en gingen ietsjes later dan gepland om 11.15 uur van start. De groep bestond uit zowel dames als heren en de spirit zat er al meteen goed in. Er werden gezellige verhalen en lachwekkende gebeurtenissen uitgewisseld aangaande herten, zwijnen, vossen en meer van alles wat met de natuur te maken heeft. Het was droog weer maar het was wel koud. Prima wandelomstandigheden dus. Er werd regelmatig gestopt voor een wildwissel, afdruk van een hoef van een ree, vossenuitwerpsel of een ander bezienswaardigheid waar Olinda ons dan iets meer over vertelde. Ieder die dacht een leuke aanvulling hierop te weten werd aangemoedigd dit met de groep te delen, waardoor de wandeling een spontane, gezellige

en informele sfeer kreeg. Zo hebben wij de Koningsboom gezien, waarbij verteld werd dat Koning Willem III daar regelmatig zijn rustplekje bij had. Echte kunst, bestaande uit een 40 bronzen boomstronken die zo in het bos geplaatst zijn, dat zij de plattegrond van de zuilenrijen van de kathedraal van Reims weergeven. We hebben bad- en schuurplaatsen van de zwijnen bekeken, wroetplaatsen van deze dieren ontdekt, vroegere voerplekken en de voerhut mogen aanschouwen en het hoogste punt van het Kroondomein beklommen waardoor een prachtig wijds uitzicht op de omgeving kon worden gezien.

We hadden een heerlijke tussenstop met warme erwten- en tomatensoep met brood, voldoende sapjes en voor de liefhebber een opwarmende Jägermeister, een en ander verzorgd door Maaike Strikwerda. Voldaan door al dit lekkers vervolgden wij onze wandeltocht die nog zo’n 45 minuten duurde voordat wij weer bij onze auto’s waren aangekomen. Op onze teller stond 11,2 km. en 15.00 uur was de tijd van aankomst. Het was een heerlijke wandeling echter wel bedoeld voor de geoefende wandelaar die goed ter been moest zijn omdat het terrein ruig en ongelijk is. Na afloop van de wandeling werden nog wat handen geschud ter afscheid en het bleek een hele gezellige dag voor iedereen te zijn geweest. Olinda werd bedankt voor haar voorbereiding en uitvoering om dit tot een geslaagde wandeling te maken, waarna iedereen tevreden huiswaarts ging.

WINTERWANDELING• Door Len Paulides


ACTUEEL

Zeeland. ‘Haringvreters’ zo werden de op een zandplaat in zee rustende zeehonden door de vissers genoemd. Na de afsluiting in 1961 viel de zandplaat droog en kreeg het ontstane eiland de naam Haringvreter. Door beplanting en natuurlijke ontwikkeling is dit later tot Natura-2000 gebied benoemd. Er leven bruine en blauwe kiekendieven, vele soorten ganzen en eenden. Op de slenkranden zijn tureluurs, wulpen, plevieren en andere steltlopers te vinden. In de weilanden groeien onder andere zilte zegge, tengere rus en zeegroene zegge.

Op dit eiland in het Veerse Meer leven nu ongeveer 125 damherten. Ze stammen af van ontsnapte herten van een hertenboerderij. Met een verwachte aanwas van ca. 30%

per jaar in het vooruitzicht heeft Staatsbosbeheer de angst dat de herten overzwemmen naar de landbouwgronden van Noord-Beveland en een afschot gevraagd en gekregen van de provincie Zeeland. ‘Gehouden dieren’ besliste de provincie en verleende een afschotvergunning op basis van de Natuurbeschermingswet.

Op 10 februari 2015 besliste staatssecretaris Sharon Dijksma van het ministerie van Economische Zaken na protest van de Faunabescherming, dat het géén gehouden dieren zijn en niet zonder een ontheffing op de Flora- en Faunawet afgeschoten mogen worden.

DAMHERTENIn Haringvreter mogen ze niet worden afgeschoten

Aan het einde van de winter verschijnen er in de media steevast berichten over agressieve zwijnen die honden aanvallen. Eind februari waren er weer meldingen. “Bij Ede heeft een zwijn drie honden aangevallen” en “ Hondje Sem werd opengereten door wild zwijn”, zo lezen we op de website van Omroep Gelderland. Dit gebeurde in het losloopgebied op de Eder Heide nabij Ede op de Zuid-Veluwe. Een van de honden dook een bosje in en stootte op een zeug met biggen. Ondanks dat de honden er mogen loslopen, dienen de baasjes hun honden echter altijd in het zicht te houden en dienen de honden onder appel te staan. Oók in een losloopgebied. Alle honden hebben een jachtinstinct. Als een hond wild ruikt, wordt dat instinct geprikkeld en wil de hond het dier dat hij ruikt opsporen. Bijna alle dieren in de natuur zijn bang voor honden. Ook voor honden die ‘niets doen’. Komt een hond te dicht in de buurt, dan schrikken de dieren op, vluchten weg of vallen aan. Eigenlijk kan je beter zeggen dat de zwijnen door de aanval in de verdediging gaan, zeker wanneer het zwijn door drie honden in het nauw gedreven wordt. De honden bij Ede kwamen er goed vanaf: gelukkig raakte slechts één van de honden licht gewond en kon na behandeling door Dierendokters Ede weer mee naar huis. Een zwijn heeft scherpe tanden en maakt lelijke wonden,

die veelal snel ontsteken. Er zijn al meerdere wilde zwijnen gesignaleerd met jonge biggen. In deze tijd dulden de zeugen ter bescherming van hun jongen geen gevaar in hun buurt. Het is de natuur in optima forma, waarbij het letterlijk om leven of dood gaat.

Sterkliniek Dierenartsen Ermelo op de Noord-Veluwe krijgt ook regelmatig gewonde honden op de behandeltafel zowel uit losloop- als uit niet-losloopgebieden. Elk jaar worden in Ermelo tussen circa vijf honden behandeld. De verwondingen variëren van een bloedende wond, gebroken poten of ribben en een hele enkele keer zijn de verwondingen zo erg dat de hond de ontmoeting met het wilde zwijn niet overleeft.

Ook de zomermaanden is een piek te zien in het aantal gewonde honden. De toeristen, onbekend met de echte natuur, laten hun hond vrij rondrennen in de bossen. Niet wetende dat er zomers tussen de 2000 en 5000 zwijnen in de Veluwse natuur wonen. Regelmatig komt het dan ook tot confrontatie. Ook de heide is niet zwijnenvrij. Daar kan zomaar een groot zwijn liggen uitbuiken na zijn nachtelijke voedseltocht. Doorgaans is een wild zwijn van nature een schuw dier, niet agressief of gevaarlijk.

PAS OP MET LOSLOPENDE HONDEN


zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.ko-nijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnit-zel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.sla-vink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schn itzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rook-worst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entreco-te.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gel-derse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balken-brij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.brij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavin k.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruud-moes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-zant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.zant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.wor st.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnit-zel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.sla-vink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.

slagerijterweele.nl

zelfslachtende slager, vlees en gevogelte, wild, BBQ, hapjes,

buffetten en catering

kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.

biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.

brij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavin k.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruud-moes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-zant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.wor st.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnit-zel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.sla-vink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.

terweeleentrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.

terweeleentrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-terweelehert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-

buffetten en cateringschnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.buffetten en cateringschnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavin k.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruud-kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavin k.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruud-moes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.moes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.moes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.

varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.

zant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.wor st.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnit-zel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.sla-

slagerijhert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-slagerijhert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-zant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.

slagerijzant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.

reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-

reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.biefstuk.entrecote.gelderse.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.

slagerijentrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.

slagerijentrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-zant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.wor st.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnit-

hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-zant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.wor st.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.konijn.duif.

slagerijhert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-slagerijhert.fazant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fa-zant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.

slagerijzant.ree.konijn.duif.schnitzel.slavink.rookworst.droge.worst.tournedos.biefstuk.entrecote.gelderse.worst.balkenbrij.bakbloedworst.kruudmoes.rund.varken.kip.lam.reebok.zwijn.haas.eend.hert.fazant.ree.

Houtweg 8, 8167 PL OENE, 0578 641 205Hoofdweg 55, 8166 AD EMST, 0578 662 000

[email protected]


EDELHERTENFONDS• Door Ger Verwoerd

De afgelopen jaren zijn er tientallen wildkerende rasters verwijderd of verlaagd op de Veluwe met als doel om de dieren en met name de edelherten vrij baan te geven. Vanaf begin vorige eeuw dreigde de Veluwe steeds meer versnipperd te raken door allerlei rasters. Op de Veluwe leefden verschillende, soms kleine, van elkaar geïsoleerde populaties. Van de van nature grootschalige leefwijze was nauwelijks meer sprake.

In de jaren vijftig van de vorige eeuw zijn op de meeste plaatsen de landbouwgronden uitgerasterd, zodat de edelherten deze niet meer konden benutten als voedselbron. Alleen de arme zandgronden van het Veluwse bos- en heidegebied bleven als beschikbaar leefgebied over. Om de dieren toch van de broodnodige voedingsstoffen te voorzien werden er wildakkers aangelegd en werden de dieren bijgevoerd met bieten, aardappelen en krachtvoer.

In de 70er jaren vond er een denkomslag plaats in de visie op ons bosbeheer. De door houtproductie gedomineerde bossen werden omgevormd naar een meer natuurlijker

bos. In deze zelfde visie paste het ook dat het wild meer zijn natuurlijke gedrag moest kunnen ontplooien. Het structureel bijvoeren werd afgeschaft en in veel terreinen werden de wildakkers versoberd, niet meer onderhouden of zelfs opgeheven. Om de edelherten toch nog van hoogwaardig voedsel te kunnen voorzien werd besloten om de wildrasters te verlagen, zodat de edelherten de van nature rijkere landbouwgronden weer konden gaan benutten. Vanaf eind jaren 80 werden er veel hekwerken verlaagd, zodat de edelherten er overheen konden springen en de wilde zwijnen werden tegen gehouden. Met de agrariërs werden er door het toenmalige Jachtfonds


zogenoemde gedoogovereenkomsten afgesloten voor het medegebruik van de edelherten.

SchadevergoedingAls er sprake was van overmatige schade dan werd deze, op basis van een taxatie door een onafhankelijk taxateur, vergoed. Omdat het beleid erop gericht was om de edelherten de landbouwgronden te laten benutten, behoefden de agrariërs geen preventieve maatregelen te nemen om in aanmerking te komen voor schadevergoeding. Dit in tegenstelling tot bij de meeste andere diersoorten, waarbij maatregelen zoals het verjagen of het ophangen van linten een verplichting is om de schade uitbetaald te krijgen.

Inmiddels hebben steeds meer edelherten de weg gevonden naar de voedselrijke landbouwgronden. Een prima zaak voor het voedselaanbod en goed voor de wildzichtbaarheid. Toen de gedoogpremie eenzijdig werd stopgezet door de Rijksoverheid, omdat dit volgens Brussel verkapte inkomenssteun zou zijn voor de agrarische sector viel een belangrijk fundament onder het agrarisch medegebruik weg. Dit betekende overigens niet dat de geleden schade niet werd en wordt vergoed door het Faunafonds. De actie daarvoor ligt bij de agrarische ondernemer.

Binnen de agrarische sector vormen subsidies en dierpremies en niet onbelangrijk onderdeel van de bedrijfsvoering. Voor de meeste agrariërs is het werken met subsidies daarom dagelijkse kost. Zeker nu de schadeafhandeling geheel is gedigitaliseerd is het melden van schade behoorlijk vereenvoudigd. Ondanks het feit dat de schade aan de gewassen door de overheid betaald wordt, is het pijnpunt wel dat er na afloop en niet vooraf betaald wordt. Daar komt bij dat er een eigen risico betaald moet worden van € 250,-- per bedrijf. Bovendien is nu bedacht dat daar bovenop nog € 300,-- aan administratiekosten betaald moet gaan worden.

OndernemerMaatschappelijk gezien stelt de schade, veroorzaakt door edelherten, nauwelijks iets voor. Voor een individuele ondernemer kan de schade op bedrijfsniveau soms wel fors oplopen.

Normaal gesproken zit een agrariër niet te wachten op wildschade. Veel agrariërs vinden het telen van een mooi gewas erg belangrijk en daar helpt vertrapping en vraat door wild niet echt bij. Tegelijkertijd is een agrariër een ondernemer, gewend een product te leveren waar de consument om vraagt. Indien de maatschappij het er voor over heeft is zeker een deel van de agrarische ondernemers bereid om gewassen te telen, waar de edelherten van mee kunnen profiteren. Zolang de schade binnen de perken blijft en de normale bedrijfsvoering niet ernstig wordt gefrustreerd zijn er veelal weinig problemen. Maar ook

hier geldt dat wat voor de ene agrarische ondernemer acceptabel is, dat voor de andere onoverkomelijk kan zijn.

FondsHet feit dat de edelherten vrij baan hebben gekregen is vanuit natuurbehoud gezien een positieve ontwikkeling. Het kan echter niet zo zijn dat de agrariërs daarvoor de rekening moeten betalen. Nu de overheid zich op steeds meer fronten terug lijkt te trekken en de beschikbare financiële middelen teruglopen lijkt de kans hierop beduidend groter te worden. Het gedeelte wat de overheid nu laat vallen zou in feite opgevuld moeten worden. Een goede financiële regeling is essentieel voor een breed gedragen maatschappelijk draagvlak.

Heel recent is er een particulier fonds opgericht om in te springen in de gaten die vallen in het huidige overheidsbeleid. Deze nieuwe stichting genaamd Edelhertenfonds heeft tot doel om er zorg voor te dragen dat de edelherten duurzaam gebruik kunnen maken van zowel de natuurgebieden als de cultuurlandschappen van de Veluwe. De initiatiefnemers streven naar een aaneengesloten Veluwe zonder hoge afrasteringen, zodat de edelherten vrijelijk rond kunnen trekken en hun natuurlijke gedrag kunnen ontplooien. Een Veluwe waar de edelherten weer dagactief worden en de open landschappen gaan benutten. Een situatie die niet alleen het edelhert zelf, maar zeker ook de recreant ten goede komt.

Het fonds wil de aanleg van wilden graasweiden stimuleren, waardoor de edelherten de beschikking blijven houden op kwalitatief hoogwaardig voedsel. Doordat de dieren meer het open landschap gaan benutten verbetert ook de zichtbaarheid voor het publiek. Door het verstrekken van financiële vergoedingen en het beschikbaar stellen van zaaigoed, meststoffen en andere materialen aan grondeigenaren wil de stichting, die het fonds gaat beheren, dit stimuleren.

Daarnaast wil het fonds agrariërs ondersteunen bij het voorkomen van schade aan schadegevoelige teelten. Het fonds wil afrasteringsmaterialen en menskracht aan grondeigenaren ter beschikking stellen.

De stichting is kleinschalig opgezet. De eerste financiën zijn geregeld en door verschillende partijen zijn toezeggingen gedaan. Een hoopvol begin. Het liefst zouden de initiatiefnemers van het fonds de gedoogpremie voor de edelherten weer in ere herstellen. Zover is het nog niet, maar het is wel een mooi en ambitieus doel om na te streven.

Vereniging het Edelhert staat sympathiek tegenover het initiatief van het edelhertenfonds en onderschrijft het doel van hogere standen en grotere zichtbaarheid. De precieze samenwerking zal binnenkort, in nauw overleg, nader vorm krijgen.


WETENSCHAP

In het laatste kwartaal van 2014 is het dan eindelijk gelukt: het onderzoek naar de genetische variatie van de edelherten in Nederland gaat onderzocht worden door Alterra (WUR). Al jaren werden monsters in de verschillende leefgebieden verzameld, maar nu gaan ze dan ook daadwerkelijk geanalyseerd en onderling vergeleken worden. Doelen: allereerst inzicht verkrijgen in de genetische structuur van de populaties en daarnaast een basis leggen om de herkomst van ‘zwervers’ te kunnen herleiden naar de ons bekende populaties (waar komt zo’n zwervend hert nou vandaan?). Een derde, wat verder gelegen doel is, dat zij als monsters in de tijd verzameld blijven worden om een effect in de tijd zichtbaar te maken.

Beschouwde gebiedenNiet alleen is naar de populaties op de Veluwe en Oostvaardersplassen gekeken, ook de (kleine) populatie

in het Weerterbos en de grenspopulaties in Duitsland zijn bemonsterd. Onder die grenspopulaties verstaan we de edelherten in het Forst Bentheim, Ufter Mark/Dammerwald, het Reichswald en in het zuiden de Eiffel. Tot slot zijn ook van enkele zwervende exemplaren die geschoten zijn, dan wel anderszins om het leven gekomen zijn (aangereden), monsters genomen. Van die zwervers kan zodoende bepaald worden of ze afkomstig zijn uit één van de ons afkomstige populaties of, indien dat niet het geval is, – mogelijk afkomstig zijn uit een of andere particuliere hertenfarm (maar dat is dan de afgeleide hypothese omdat we van deze hertenfarms geen monsters hebben).

Verzamelde monstersDe verzameling van de monsters is door de verschillende beheerders van de gebieden gedaan op basis van een instructieprotocol en geprepareerde monsterflesjes met

GENETISCH ONDERZOEK EDELHERTENStand van zaken (februari 2015)

• Door Bas Worm, met medewerking van Hugh Jansman en Arjen de Groot (Alterra-WUR)


alcohol. Dit protocol en de flesjes kwamen of rechtstreeks van Alterra, of via Vereniging Wildbeheer Veluwe of Vereniging het Edelhert bij die beheerders terecht. Met name het contact met de Duitse grenspopulaties is, op het Reichswald na, via onze vereniging gelopen. Al doende zijn circa 85 monsters uit het grensgebied verzameld, circa 250 monsters van de Veluwe, 50 van de Oostvaardersplassen en 20 van het Weerterbos. Samen met de verzamelde ‘zwervers’ (een hinde uit de omgeving van Hoge Hexel en een hert uit de Betuwe) toch circa 400 edelhertmonsters om te analyseren.

Totstandkoming en doel van het onderzoekDe verzameling van de monsters liep (gelukkig) al een tijdje. Het bijeen brengen van het geld om tot daadwerkelijke analyse in het laboratorium over te gaan liet lange tijd op zich wachten. Het aanvankelijk benaderde Ministerie van Economische Zaken wilde het onderzoek niet financieren; zij verwezen naar de provincies in het kader van de decentralisatie. De afzonderlijke provincies wilden echter ook niet financieren. Vervolgens is het onderzoeksvoorstel ingebracht in overleggen met het Faunafonds, dat tegenwoordig is opgegaan in ‘BIJ12’ (gecombineerd platform van de gezamenlijke provincies). Na aanpassing van het voorstel, waarbij het werd samengevoegd met een goed vergelijkbaar onderzoek voor wilde zwijnen, en nadat een aanvankelijk opgenomen verdiepende studie naar de vitaliteit van edelherten in de OVP eruit was gehaald, is het uitgekristalliseerd in het projectvoorstel ‘genetische kaart van edelherten en wilde zwijnen’ (Alterra-WUR). Op basis van dit onderzoek kan straks van een zwervend edelhert of wild zwijn snel de herkomst worden achterhaald. Dat geeft ook meer inzicht in de ligging van eventuele knelpunten voor verspreiding in landschappelijke zin. Tevens geeft het een indicatie van de vitaliteit van de verschillende (deel)populaties. Vereniging het Edelhert levert samen met benaderde sponsors ook een belangrijke financiële bijdrage aan het onderzoek.

Mogelijk aanvullend onderzoek: verwantschaps- analyse aan de hand van afwerpstangenDit jaar vindt dus de daadwerkelijke genetische analyse plaats. Dit betekent tevens dat additionele vragen, die beantwoord kunnen worden met dezelfde methode, relatief eenvoudig kunnen meedraaien, en daarmee tegen sterk gereduceerde kosten. Te denken valt aan afwerpstangen waarvan de beheerder/jachthouder op basis van de gewei- (en lichaamskenmerken) aanneemt dat het ene hert de zoon is van een ander hert. Of de vraag of afwerpstangen door de jaren heen werkelijk van hetzelfde dier zijn (met name een interessante vraag bij herten die een geweisprong vertoond lijken te hebben), of een geschoten dier met wapiti-achtige geweikenmerken etc.

Beheerders/jachthouders/verzamelaars die hier interesse in hebben, kunnen zich bij Alterra melden (contactgegevens zie onderaan het artikel). De kosten voor deze aanvullende analyses bedragen ca. € 50,- per stang. En wij zijn als Vereniging natuurlijk ook geïnteresseerd in de uitkomsten hiervan!

Mogelijk aanvullend onderzoek: genetische verandering in de tijd OostvaardersplassenVan de Oostvaardersplassen weten we dat de in 1992 uitgezette dieren ook ‘bemonsterd zijn’. Het oorspronkelijke genetische materiaal is dus verzameld en bewaard.

Daarnaast zijn monsters in 2004 en in 2007/2008 verzameld in de plassen. Door al dit materiaal te analyseren zou kunnen worden onderzocht hoe de genetische variatie in de loop der tijd is veranderd: is deze hetzelfde gebleven of heeft er verarming (‘genetische erosie’) plaatsgevonden? Hierom zou het wenselijk zijn dat de oorspronkelijke monsters, ook mee-geanalyseerd kunnen worden. We zullen Staatsbosbeheer en de Waterdienst (voormalige RIZA) benaderen als eigenaars/verzamelaars van deze monsters om deze monsters hiervoor ter beschikking te willen stellen.

Symposium in het najaar van 2015 Medio 2015 zijn naar alle waarschijnlijkheid de verzamelde hertenmonsters geanalyseerd. Die van de wilde zwijnen laten nog wat langer op zich wachten omdat daar aanvullende bemonstering nog gewenst is. Op basis van de uitkomsten voor de edelherten willen we als Vereniging het Edelhert samen met Alterra een (mini-)symposium gaan organiseren over de uitkomsten van dit onderzoek, en dat in een breder kader plaatsen, namelijk dat van leefgebieden en het belang van uitbreiding van die leefgebieden en/of verbindingen tussen leefgebieden. Als vereniging hebben we daar een duidelijke visie op, neergelegd in verschillende publicaties in Het Edelhert. We zijn benieuwd of dat ondersteund wordt door dit genetische onderzoek en willen de uitkomsten met beleidsmakers van provincies, ministeries en andere belanghebbenden delen. En dan bekijken of we kunnen komen tot een gedeelde visie over waar kansen liggen voor uitbreiding van leefgebieden, nieuwe leefgebieden en of er eventueel zelfs noodzaak is tot verbindingen!

Wat heeft vergelijkbaar onderzoek al opgeleverd?Voor wie een idee wil krijgen wat dit onderzoek kan gaan opleveren, kijk op:- http://www.wageningenur.nl/nl/nieuws/Genetisch-onderzoek-

bewijst-zwijnen-houden-zich-niet-aan-grenzen.htm. Daar staat een rapport over onderzoek aan wilde zwijnen in Zuid-Nederland.

Meer informatie / contactWie in wil gaan op de mogelijkheden voor aanvullend onderzoek, zoals hiervoor beschreven, kan zich wenden tot Hugh Jansman (Alterra): [email protected] of Arjen de Groot (Alterra): [email protected]

Hugh Jansman in het Genetica lab van Alterra


BEHEER

Het lijkt er van te komen: burlende herten in Drentse natuurgebieden. Op 17 december 2014 hebben de Drentse Statenleden besloten dat edelherten, maar ook damherten, een plekje in de Drentse natuur verdienen. De nulstand die tot nu toe werd gehanteerd, wordt opgeheven bij de intrede van het nieuwe fauna- en florabeleidsplan. Helaas blijft de nulstand voor wilde zwijnen bestaan, terwijl deze dieren nu al regelmatig spontaan Drenthe bezoeken. Wel is bepaald dat voor edel- en damhert een soort effect rapportage (SER) moet worden opgesteld, waarin de risico’s, consequenties en eventuele beheermaatregelen worden vastgelegd.

Drenthe neemt hiermee een grote stap, die zowel voor het beheer van natuurgebieden, als voor landbouw en recreatie belangrijke consequenties heeft. Naast de natuurbeheerders en Drentse natuurliefhebbers, heeft vooral de recreatiesector zich positief opgesteld rond de komst van groot wild naar Drenthe. Voor hen kan de aanwezigheid van herten een grote plus zijn. Alleen met hunebedden, het Drents museum, Dierentuin Emmen en de Fietsvierdaagse, wordt het steeds moeilijker concurreren met andere toeristische bestemmingen, zoals de Veluwe.

De landbouw, particulier grondbezit en boermarken hebben zich tot nu toe afhoudend opgesteld. Zij zijn vooral beducht voor schade en een moeizame schadeafhandeling. Dat is ook de reden dat de provincie en de natuurbeheerders van meet af aan hebben aangegeven dat groot wild in Drenthe niet zonder beheer zal gaan. Op situaties als in de Oostvaardersplassen zitten we in Drenthe niet te wachten. Gezien de wijze waarop in het noorden partijen met elkaar samenwerken is dat ook niet te verwachten.

Waarom verdween het edelhert uit Drenthe?Tot in de 18e eeuw kwamen er in Drenthe regelmatig edelherten voor. In hoeverre dat om vaste bewoners ging, weten we niet, maar op zich is dat is niet aannemelijk. Oost-Nederland en het aangrenzende Niedersachsen zagen er toen heel anders uit als nu. Het was een kaal open landschap waarin op grote schaal hoog- en laagveengebieden werden verveend. Op de hogere zandgronden lagen esdorpen van waaruit akkers op de essen werden bebouwd met granen en andere gewassen, hooi werd gewonnen in de beekdalen en vee werd geweid op de (heide-)velden. Bos, meest restanten van vroegere uitgestrekte bosgebieden, was heel beperkt aanwezig en werd intensief gebruikt. Wel waren de heidevelden veel groener en meer met struikgewas begroeid dan nu. Ondanks de geringere bevolkingsdichtheid, werd het landschap dus intensief gebruikt voor de productie van voedsel en brandstof. Echte grote gebieden waar edelherten zich veilig konden ophouden, waren er nauwelijks. Van bescherming door jacht minnende grootgrondbezitters was, anders dan op de Veluwe, ook geen sprake. Groot wild was concurrentie voor de boer en eten voor het volk, en stroperij kwam op grote schaal voor. Vanaf 1800

kwamen edelherten vooral als zwerver uit Duitsland in Drenthe terecht.

Drenthe veranderdeMet de komst van de markenwet, de aanvoer van wol uit Australië en de komst van kunstmest en compost (VAM), veranderde het Drentse landschap rond 1900 rigoureus. Door de staat werden op de heidevelden uitgestrekte productiebossen aangeplant en door de Heidemaatschappij werden duizenden hectares heide omgezet in akkerland. De oppervlakte heide nam zienderogen af en natuurorganisaties ontfermden zich over de laatste restanten. Later werden met diverse ruilverkavelingen de beekdalen grondig op de schop genomen en de waterhuishouding aangepast. Vooral de biodiversiteit van hoogvenen, natte heide en beekdalen ging heel hard achteruit.

Om deze achteruitgang tot staan te brengen werken de provincie Drenthe en de natuurbeheerders vanaf 1990 hard aan het weer vergroten, herstellen en verbinden van natuurgebieden. Akkers worden weer omgezet in natuurgebied en de waterhuishouding van beekdalen en heidevelden wordt weer hersteld, vaak met als medefunctie het vasthouden en bergen van (regen)water, om overlast in de bebouwde omgeving en in de landbouw te voorkomen. Wie nu op de kaart van Drenthe kijkt ziet weer veel groen: bossen, beekdalen en heidevelden, maar ook nieuwe natuurontwikkelingsgebieden.

Drentse fauna veranderde ookHoewel Drenthe van oudsher veel streekeigen fauna kende, zoals korhoen, goudplevier, patrijs, haas, adder en diverse weidevogels, is de realiteit dat deze in het moderne landbouwlandschap het niet meer volhouden. Ze verdwijnen of zijn al verdwenen en hun terugkeer is niet te verwachten, tenzij we de landbouw 50 jaar terug in de tijd laten gaan. Tegelijkertijd zien we dat nieuwe soorten spontaan of geholpen hun intrede doen. Vooral soorten die mobiel zijn en waarvoor de aanwezige natuurgebieden wel geschikt zijn. Zo verscheen in 2001 de kraanvogel, die nu met een tiental paren in Drenthe en het grensgebied met Fryslân broedt. In de Hunzelaagte is de bever, mede door introductie, aan een opmars bezig, maar ook vanuit het Duitse Emsland vestigen zich bevers. Otters trekken vanuit de Wieden en Weerribben de Drentse beken op en zijn al bij Groningen gearriveerd. De wolf leeft op vijf km van de grens in het Duitse Emsland en de wasbeerhond plant zich voort in Midden Drenthe. Wilde zwijnen bewonen zo nu en dan in kleine aantallen de grote bosgebieden en hebben zich al voortgeplant. Damherten leven in het Friese grensgebied tussen Heerenveen en Boijl en worden zo nu en dan in het Drents Friese Wold gesignaleerd. Alleen het edelhert laat nog op zich wachten………..

Ruimte voor groot wildAl geruime tijd leeft bij natuurbeheerders, natuurminnende burgers, recreatieondernemers en beleidsmakers de

EDELHERTEN TERUG IN DRENTHE?• Door Ruud Kreetz, Beheerder Natuurmonumenten Zuid-Drenthe


gedachte dat Drenthe nu ook toe is aan groot wild. De dieren kunnen het ecosysteem completer maken, bijdragen aan de zaadverspreiding van planten en meehelpen om heide- en graslandvegetaties open te houden. Verder kunnen ze de Drentse natuur een stuk boeiender maken. Zelfs al zie je ze niet, de gedachte dat je een hert of zwijn kan ontmoeten, maakt een bezoek aan het bos veel spannender. In opdracht van de provincie en natuurorganisaties is onderzoek uitgevoerd naar de geschiktheid van de Drentse natuur voor edelherten, damherten en wilde zwijnen. Onderzoekers en beheerders zijn het er unaniem over eens dat Drenthe geschikt is, mits er rekening wordt gehouden met de belangen van de landbouw, recreatiebedrijven en het verkeer. De natuurgebieden bieden voldoende voedsel en dekking, er is voldoende rust en de infrastructuur is goed te beveiligen. Wel vraagt de verweven ligging van natuur en landbouwgrond om goede afspraken en actief beheer, indien we, en dat wil eigenlijk iedereen, er geen afgerasterde wildparkjes van willen maken. Uitgangspunt is dat groot wild vrij kan migreren tussen natuurgebieden en ook gebruik kan maken van het cultuurlandschap. Hier dringt zich een vergelijking op met groot wild in landschappen in noord en oostelijk Duitsland, waar deze dieren vrij leven in een landschap van akkers, grasland, beekdalen en relatief kleine bosgebieden van enkele duizenden hectaren.

Spontane komst of introductie?De aanwezigheid van damherten en wilde zwijnen is een kwestie van tijd. Ze komen of zijn er al regelmatig. Voor het edelhert is dat lastiger. De Veluwe is ver weg en de Overijsselse stapstenen tussen Veluwe en Drenthe zullen dan eerst gekoloniseerd moeten worden. Voordat deze bewoond zijn door edelherten en deze zich verder verspreiden in Drenthe, zijn we een hele tijd verder. De komst van edelherten uit Niedersachsen is voorlopig ook niet snel te verwachten. In het aangrenzende deel van de deelstaat leven nauwelijks edelherten en een honderden kilometers lang raster langs de A31 met één ecoduct ter hoogte van Winterswijk is een grote barrière. Omdat we verwachten dat het wel meer dan vijftig jaar kan duren voordat er herten spontaan in Drenthe komen leven, is nu besloten om de introductie van edelherten nader te verkennen. We denken aan een geholpen spontane kolonisatie in het Drents-Friese Wold tussen Diever en Appelscha. Door een klein aantal dieren uit te zetten kan er een populatie ontstaan die zich zal kunnen vermeerderen en kan vestigen in andere geschikte leefgebieden. In Drenthe kunnen naar schatting tenminste zo’n 500 edelherten leven, verdeeld over enkele deelpopulaties.

Voordat het zover is, zullen er schaderegelingen worden opgesteld en voorzieningen langs drukke wegen worden




aangebracht. Hier en daar zal de recreatieve zonering van natuurgebieden worden aangepast en kijkvoorzieningen worden gerealiseerd. Vooral in een aantal bosgebieden is nu nog sprake van een fijnmazig padenpatroon. Door dit te extensiveren ontstaan er meer rustige gebieden, waarvan niet alleen herten, maar ook broedende kraanvogels en roofvogels zullen profiteren. Daarnaast moet er een beheersysteem worden opgezet. Hierbij gunnen de provincie en natuurorganisaties nadrukkelijk een rol aan de WBE’s en jagers. Daarbij willen we wel uitgaan van het belang van het dier en de mensen die daarvan willen genieten. Beheer zal daaraan dienstbaar en ondergeschikt moeten zijn. Omdat Drenthe, met uitzondering van het ree, nog geen georganiseerd en overkoepelend grofwildbeheer kent en Drentse jagers relatief onbekend zijn met dit beheer, ligt er een mooie kans en uitdaging om met alle betrokken partijen tot een constructieve en vernieuwende wijze van beheer te komen.

Kerngebieden en satellietgebiedenKijkend naar de Drentse natuur en de eisen die herten stellen, proberen we ons een voorstelling te maken hoe edelherten zich in Drenthe zullen gedragen, hoe ze gebieden gaan koloniseren en welke knelpunten ze tegenkomen. Drenthe is dunbevolkt en zowel de landbouw- als natuurgebieden zijn uitgestrekt en stil. De doorgaande wegen en enkele kanalen zijn wel een risico, maar gelukkig zijn de Drentse wegen relatief rustig en zijn de belangrijkste doorgaande wegen al van afrasteringen en ecoducten voorzien. Toch zijn er nog wel enkele provinciale wegen en kanalen, maar ook bepaalde kwetsbare teelten in de landbouw, die om voorzieningen vragen.

De verwachting is dat er in Drenthe een drie- tot vijftal kerngebieden zijn, die met een goede recreatiezonering permanent roedels herten kunnen herbergen. Andere natuurgebieden zullen meer als tijdelijk leefgebied, satellietgebieden (bijvoorbeeld voor manlijke dieren in de zomer) of als doortrekgebied functioneren. Dit gegeven vraagt om een provinciebreed en misschien zelfs provinciegrensoverschrijdend beheerplan en een adequate beheercoördinatie. Dat zullen terreinbeheerders, WBE’s en provincie samen moeten oppakken. Kennis is aanwezig of wordt momenteel opgedaan. Zo is er een grofwildcursus gestart en is er intervisie tussen natuurbeheerders met hun collega’s op de Veluwe. De recreatiesector bereidt zich voor met de ontwikkeling van nieuwe producten.

Drents-Friese Wold.Het Drents Friese Wold zal naar alle waarschijnlijkheid het spits afbijten met edelherten. Het gebied is op alle manieren geschikt voor deze dieren, maar ook heel geschikt om beleidsmatig en praktisch ervaring op te doen. Het is zo’n 6500 ha groot, kent meerdere terreinbeheerders, bestaat uit bossen, heidevelden, stuifzand en beekdalgraslanden en ligt voor een klein deel in Fryslân. De grote open gebieden zijn nu al grotendeels ontoegankelijk, wat een pre is in de op groot wild gerichte recreatiezonering. Er zijn door het gebied twee 60 km wegen en aan de noordzijde ligt een deels al afgerasterde snelweg, die schreeuwt om een ecoduct, niet alleen voor herten, maar ook voor andere zoogdieren en reptielen. Het beleid is gericht op een natuurlijke ontwikkeling met inzet van grote grazende dieren, als rund, hert en zwijn. In een verkenning is berekend dat er in het Drents Friese Wold ruimte is voor zo’n tweehonderd


edelherten en een wat kleiner aantal damherten. Het werkelijke aantal zal uiteindelijk afhangen van de maatschappelijke en economische belangen en de ervaringen die we in de loop van de tijd zullen opdoen. Voedsel is er volop, vooral in het beekdal van de Tilgrup en de Vledder Aa. Hier zijn de voormalige landbouwgronden omgezet in nieuwe natuur met uitgestrekte grasvlaktes en heide langs een beek met spontaan zich ontwikkelend broekbos en moeras. Hier worden nu al otters gespot en heeft de Wilde zwaan al een broedpoging gedaan. Voor de terreinbeheerders zou het edelhert de kroon op het werk zijn, maar ook een belangrijk beheerinstrument dat kan helpen voorkomen dat het open terrein dichtgroeit met bos.Als het edelhert in het Drents-Friese Wold voet aan de grond krijgt, kan het van hieruit aangrenzende gebieden koloniseren als het Dwingelderveld, de boswachterij Midden-Drenthe, maar ook de beekdalen van het Eelder- en Peizerdiep en de Drentse Aa in Noord-Drenthe. Of dit realiteit wordt is afwachten, maar

voor Drenthe zou het een geweldige opsteker zijn. En stel je eens voor, foeragerende edelherten, met op de achtergrond dansende kraanvogels..... Daar kan de Veluwe niet tegenop!

Komt het zien!Op 27 juni organiseert Vereniging Het Edelhert in samenwerking met Natuurmonumenten een excursie in het Drents-Friese Wold, exclusief voor leden van de Vereniging. We zullen het toekomstige leefgebied gaan verkennen en stilstaan bij de mogelijkheden voor het edelhert. De excursie start om 13:00 uur bij CR Grenzeloos in Doldersum en duurt tot 17.30 uur. Samen met de beheerder van Natuurmonumenten bezoeken we Berkenheuvel en het Wapserveld, twee prachtige gebieden in de kern van het Drents-Friese Wold. Onderweg pauzeren we in het veld.

mail: [email protected]

Mogelijke leefgebieden voor edelherten in Drenthe

Kerngebieden: 1. NP Drents-Friese Wold, 2. Boswachterij Midden-

Drenthe/Nationaal Beekdallandschap Drentse Aa,

3. NP Dwingelderveld/Boswachterij Ruinen,

4. Fochtelooerveen/Veenhuizen/Dal van de Slokkert,

5. De Onlanden.

Tijdelijke leefgebieden: 6. Holtingerveld, 7. Mantingerveld/

Boswachterij Gees/Mepper Hooilanden,

8. Hondsrug/Hunze

CONTRIBUTIE 2015

Met het winternummer verzonden wij een brief met het verzoek de contributie voor 2015 over te maken. Inmiddels is een groot aantal betalingen ontvangen. Voor zover u nog niet heeft betaald, verzoeken wij u de bijdrage ad. € 22,- (leden tot 18 jaar € 15,-) over te maken op onze rekening NL52RABO 0147384508. Wilt u bij betaling uw postcode en huisnummer vermelden? Hartelijk dank voor uw medewerking. Gezien de fors gestegen portokosten hebben wij er voor gekozen geen schriftelijke betalingsverzoeken te verzenden. Indien u voor uw administratie een rekening wenst te ontvangen, verzoeken wij u dit kenbaar te maken via; - [email protected].


Edelherten in de Gelderse Poort en Rijk van Nijmegen, is dat wenselijk en haalbaar? Die vraag houdt diverse terreinbeherende organisaties, waaronder als belangrijkste Staatsbosbeheer, al geruime tijd bezig.

Staatsbosbeheer heeft meerdere onderzoeken laten uitvoeren om de geschiktheid van het gebied voor edelherten te bepalen. De uitkomsten daarvan waren redelijk positief. Verkennende raadpleging van lokale spelers had als uitkomst dat herintroductie niet de voorkeur heeft en men meer ziet in geleidelijke natuurlijke herkolonisatie. Dit zou dan ook begeleid moeten worden met goede afspraken over de randvoorwaarden. Bij dit scenario is de enige mogelijke bronpopulatie die van het nabijgelegen Duitse Reichswald. Op zich is deze omstandigheid fortuinlijk te noemen. Een aantal vragen dringen zich echter op. Wil ‘Duitsland’ meewerken aan deze Nederlandse wens? Hoe komen die herten precies naar de Gelderse Poort? En

hoe geschikt is het tussenliggende traject? De auteurs van dit artikel, studenten van hogeschool Van Hall-Larenstein, hebben in opdracht van de gemeente Groesbeek en met technische ondersteuning van Staatsbosbeheer in de eerste helft van 2014 een onderzoek uitgevoerd om kansen en knelpunten die daarmee gepaard gaan helder in beeld te krijgen. Dit artikel geeft de belangrijkste uitkomsten van het onderzoek en plaatst de implicaties en betekenis daarvan in een wijdere context.

Het edelhert is het grootste inheemse landzoogdier van Nederland. Dat gegeven correspondeert met een relatief grote behoefte aan oppervlakte leefgebied. In het drukke Nederland is ruimte schaars, zeker voor ‘grootschalige’ natuur. Er zijn maar weinig terreinen die volledig voldoen aan deze primaire habitateis. Alleen op de Veluwe en relatief recent in de Oostvaardersplassen leven min of meer duurzaam gezonde kernpopulaties. Echter, zelfs deze naar Nederlandse

• Door Harm de Wit, Esther Hoppenbrouwers en Gijs Looijen (studenten Hogeschool Van Hall-Larenstein)

Een grensoverschrijdend nieuw leefgebied voor edelherten?

EDELHERT VAN WALD TOT WAARDEDELHERT VAN WALD TOT WAARD


begrippen uitgestrekte gebieden bieden niet de volledige landschapsgradiënt die het edelhert eigenlijk nodig heeft om aan al haar habitateisen optimaal te voldoen. Derhalve zijn ook hier negatieve gevolgen van het ‘eilandbestaan’ merkbaar: mineralengebrek, het risico van genetische verarming, te weinig wintervoedsel/-dekking en onnatuurlijk gedrag zijn bekende verschijnselen. Zo zijn edelherten instinctief geneigd om in de zomer, wanneer vegetatie een hogere dekkingsgraad biedt en het rijke gras lonkt, lagere gebieden op te zoeken, zoals beek- en rivierdalen. Juist in de winter zoekt het dier hoger gelegen, rustigere (=veiligere) gebieden op, zoals in de bergen of de seizoensvaste dekking van het bos. Deze seizoenstrek is in Nederland geheel onderbroken. In Nederland is het kortweg geen optie om leefgebieden groot genoeg te maken om die hele gradiënt - en daarmee dus een optimale habitatkwaliteit - te bestrijken. De enige mogelijkheid is daarom het (beter) verbinden van leefgebieden. Deze constatering, die strategische implicaties heeft voor nationaal en in toenemende mate ook Europees natuurbeleid, kennen we grosso modo als de “EHS-gedachte”. Niet alleen het edelhert, maar vrijwel alle dieren plantensoorten lopen meer risico uit te sterven als er als

gevolg van natuurlijkere en minder natuurlijke dynamiek geen (genetische) uitwisseling meer kan plaatsvinden. Aanpassing door verplaatsing is dan onmogelijk geworden. Zeker onder de huidige omstandigheid van klimaatverandering bestaat het reële gevaar soorten ‘op te sluiten’ in lokale natuurgebieden die simpelweg steeds minder voldoen aan de eisen die een soort stelt. Het edelhert speelt in dit licht een speciale rol, omdat het met recht is bestempeld als “gidssoort”. Dat betekent zoveel als dat wanneer een ecologische verbinding aan het “ambitieniveau edelhert” voldoet, vrijwel alle planten-, maar vooral ook diersoorten in zijn ecologische kielzog kunnen volgen. Het is de beste ecologische verbinding en is in die zin, als verbinden serieus wordt genomen, het na te streven ideaal. In dit licht zijn aan de randen van de Veluwe op een aantal plekken poortgebieden toegevoegd waartoe het edelhert toegang heeft gekregen. Op die manier kan het dier al dichter bij de eerder genoemde rijkere graslanden komen, die de arme Veluwse zandgronden nu eenmaal niet bieden. Op andere plekken in Nederland komen de dieren ondertussen al vanzelf, zonder enige getroffen voorzieningen, met alle consequenties van dien. Er worden inderhaast beleidsaanpassingen gedaan,


maar veiligheid en ‘leefbaarheid’ voor mens en dier is niet altijd even goed gewaarborgd. Er bestaat dus de wens, maar ook de noodzaak dit soort processen van grotere, duurzame leefgebieden van en voor het edelhert op een goede manier vorm te geven.

Gelderse PoortDe Gelderse Poort is een verzamelterm voor een aantal rivierbegeleidende natuurterreinen langs de Rijn/Waal in het grensgebied Nederland-Duitsland, met een in potentie groter totaal oppervlak dan de gehele Veluwe bij elkaar. De ecologische geschiktheid van het gebied voor het edelhert is in meerdere studies onderzocht door de onder andere de heer Groot-Bruinderink (Alterra) en afdoende bevonden. Ook aan de maatschappelijk kant worden kansen gezien, voortvloeiend uit de verwachte natuurrecreatieve toegevoegde waarde, naar Veluws goed voorbeeld. De raadpleging van lokale spelers gaf zoals eerder aangegeven aan dat men meer ziet in een geleidelijke en natuurlijk verlopende (her)bevolking. Dus zomaar een roedel Poolse of uit Oostvaardersplassen afkomstige herten uitzetten is ongewenst. Natuurlijke herkolonisatie is dan dus de enige optie. In dat geval zou de enige reële bronpopulatie zich bevinden in het Reichswald, op hemelsbreed zo’n 15 kilometer afstand. Hier leeft sinds 1893 een volledige ‘afgehekte’ eilandpopulatie van zo’n 150 stuks (voorjaarstelling). Niet ver weg, maar wel in Duits beheer. Naast deze internationale complicatie, is deze hemelsbrede kortste route ‘van wald tot waard’ geen optie. Deze ‘shortcut’ zou vrijwel geheel door intensief (en voornamelijk Duits) landbouwgebied lopen, met weinig dekkende vegetatie en een aantal zeer drukke wegen. Zowel voor mens als dier geen gewenst traject. Een vluchtige blik op de kaart (zie afbeelding [X]) levert snel de indruk op dat de enige route dan door het Nederrijkswald zou moeten lopen. Dit ongeveer 2000 hectare tellende bosgebied is de Nederlandse pendant van het Reichswald en vormt daarmee van oudsher een landschapsecologische eenheid. De vragen die zich dan aandienen zijn of dit gebied, wat tot ongeveer in de

Napoleontische tijd zo’n 200 jaar geleden - nog door edelherten bevolkt werd, heden ten dage (nog wel) ecologisch geschikt is voor het edelhert en wat voor maatschappelijke risico’s kolonisatie met zich mee zou brengen. Daarnaast speelt mee dat de menselijke bedoeling zou zijn dat de dieren dit gebied hoofdzakelijk als migratiezone naar ‘het beloofde land’ ofwel Gelderse Poort zouden gebruiken. Vraag is dan in hoeverre en op welke wijze deze ‘richting’ gestimuleerd kan worden.

OnderzoeksvragenDeze kwesties vormden de centrale onderzoeksvragen van het door ons uitgevoerde onderzoek Edelhert van Wald tot Waard. In dit onderzoek werd de geschiktheid van het gebied getoetst langs drie dimensies van geschiktheid: Maatschappelijk, Ruimtelijk en Ecologisch. Gegevens werden verkregen uit veldwerk, GIS-analyse, PDOK en expertinterviews. Uit de resultaten komt naar voren dat het gebied geschikt is. Om preciezer te zijn: zeker potentie heeft, maar momenteel nog niet geheel voldoet aan alle eisen die dier en maatschappij stellen. Ruimtelijk bezien is het gebied op zichzelf niet groot genoeg als leefgebied (vaak wordt 5000 hectare als minimum aangehouden), maar samen met Gelderse Poort wordt deze oppervlakte ruimschoots gehaald. Het is echter behoorlijk versnipperd: het bestaat uit verschillende deelgebieden van sterk variërende grootte en van interne en onderlinge samenhang. Ecologisch bezien voldoet het gebied eigenlijk beter dan de Veluwe aan de habitateisen, behalve op het punt van rustcapaciteit. De in het onderzoek aangereikte oplossing daartoe wordt hoofdzakelijk gezocht in het aanleggen van extra rustgebieden en het opschorten van het honden losloop beleid, dat nu nog breed gehanteerd wordt. Deze rustgebieden zouden strategisch geplaatst moeten worden en als een soort snoer van knopen door het gebied moeten lopen teneinde een beweging te stimuleren richting de Gelderse Poort. De meest precaire geschiktheidsdimensie is de maatschap-pelijke. Een van de belangrijkste tegenwerpingen van


een vrije wildbaan voor edelherten over Groesbeeks grondgebied is de mogelijke landbouwschade. Het gehele gebied afrasteren is echter ook ongewenst. Dat zou lijnrecht tegen beleidsuitgangspunten van gemeente en provincie ingaan. Uit het onderzoek kwam naar voren dat het risico op landbouwschade door vraat beperkt is, ervan uitgaand dat edelherten niet ver van de bosrand zullen foerageren en de dichtheden laag zullen blijven. De meeste ‘kostbare’ landbouw vindt in de Groesbeekse agrarische enclave, met enkele uitzonderingen, verder van de bosrand plaats. Groesbekers hebben al ervaring met vraatschade van zwijnen. Dat heeft er op bepaalde plekken toe geleid de gewassen beter af te schermen en verder van de bosrand te telen. Uiteraard is schade, zowel aan land- als aan bosbouw en natuurwaarden, afhankelijk van de aantallen edelherten die zich hier mogelijk zouden ophouden en van de populatiedichtheid. Hetzelfde geldt echter al op dit moment voor de reeënpopulatie die hier aanwezig is en beheerd wordt. Veterinair risico wordt in de wetenschappelijke literatuur tegenwoordig zo laag ingeschat dat deze verder in het onderzoek zelfs nauwelijks is meegewogen. Dat betekent uiteraard niet dat dit geen belangrijk uitgangspunt in de communicatie moet vormen indien dit hele project tot uitvoer gaat komen.

VerkeersveiligheidEen volgend zorgpunt is de verkeersveiligheid. Het Nederrijkswald wordt doorsneden door een behoorlijk aantal verkeersaders waar 60 of 80 km/u gereden wordt, met variërende verkeersintensiteit. De meeste van deze wegen liggen geheel in het bos en vormen (ook nu al) een risico op wildaanrijdingen. Tegenwoordig zijn echter steeds betere oplossingen voorhanden die deze risico’s tot aanvaardbare niveaus terugbrengen. Vooral op de Veluwe is hier veel ervaring mee opgedaan. Belangrijkste, en meest eenvoudige, maatregel is de snelheid op gevoelige stukken te verlagen tot 60 km/u. Dat geeft het edelhert meestal voldoende tijd om uit te wijken. Daar waar dit geen optie is, zou een wildwaarschuwingssysteem ingericht kunnen worden. In het Reichswald worden dit soort systemen met veel succes toegepast en zijn ook de aanrijdingen met wild zwijn en ree, naast die met edelherten, drastisch afgenomen. Een minder goedkope voorziening in deze context betreft een ecoduct dat de eigenlijke ‘exit’ van het Nederrijkswald naar de Gelderse Poort zou moeten vormen: deze loopt namelijk over een intensieve verkeersader heen, de N325 van Nijmegen naar Kleef. Deze voorziening is door ons berekend als ongeveer vergelijkbaar met de bekende ‘snelweg-ecoducten’, qua omvang en ook wat betreft kosten. Hiermee zou wel meteen een groot aantal problemen worden opgelost en eindelijk een “dwarsverbinding” tussen stuwwal en rivierengebied worden gerealiseerd. Een unicum in Nederland, van belang voor veel meer planten diersoorten dan ‘slechts’ het edelhert. Hier ligt wellicht een schone taak voor de provincie, aangezien de N325 een provinciale weg is.

Al met al kan geconcludeerd worden dat herintroductie van het edelhert in het Nederrijkswald op weg naar de Gelderse Poort - een haalbare zaak is, mits een aantal obstakels overtuigend genomen worden. Naast beleidswijzigingen, zoals het opheffen van de nulstand die momenteel nog geldt voor het gebied (iets waar wij ons in dit onderzoek minder mee bezig hebben gehouden) en veelal recreatieve wijzigingen (zie bijvoorbeeld hondenlosloopbeleid, maar ook het verlagen van de padendichtheid) kost dat uiteraard vooral financiële middelen. Deze zullen, eventueel gefaseerd om kosten te spreiden, moeten worden opgebracht door de betrokken

spelers: Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, de gemeente Berg en Dal (waarin de gemeente Groesbeek sinds 1 januari 2015 is opgegaan), de Provincie Gelderland en mogelijk ook het Forstamt Niederrhein (de beheerder en eigenaar van het Reichswald). In deze tijden lijkt er weinig politiek en publiek draagvlak voor natuuruitgaven, dus het één en ander zal ongetwijfeld enige voeten in de aarde hebben. Toch is de winst groot als dit tot stand zou worden gebracht. Naast de primeur van een echt geheel nieuw grensoverschrijdend leefgebied voor edelherten in Nederland met alle natuurrecreatieve toegevoegde waarde - en dus inkomsten - van dien, wordt met deze verbinding op ‘ambitieniveau’ edelhert meteen een eerste internationale ecologische verbinding van formaat gerealiseerd. Daarmee vormt het een waardevol voorbeeld voor meer vergelijkbare situaties langs onze oost- (en zuid-) grens. Als nevenresultaat van dit onderzoek is duidelijk geworden dat Duitsland in de vorm van het Forstamt Niederrhein in principe bereid is om mee te werken aan dit plan. Ook in Duitsland begint de verbindingsgedachte steeds meer op gang te komen en is zelfs wettelijk verankerd. Samenwerking lijkt op dit vlak dus zeer wel mogelijk en is ook zeker iets dat ‘Brussel’ zou toejuichen. Ervaring kan dan worden opgedaan met het bilateraal afstemmen van beleid en beheerplannen. Daarnaast wordt een belangrijke schakel ingericht in de vaak besproken gewenste internationale ecologische verbinding tussen Eifel en Veluwe. Een wellicht kostbare, maar belangrijke en regio-overstijgende stap richting een veerkrachtigere Europese natuur zou op deze wijze genomen worden. Gezien het Europese belang van deze verbinding, zou daarom ook gekeken moeten worden of Europa daar wellicht ook geld voor over heeft. Ondanks de onvermijdelijke knelpunten, is dit vooral een zeer mooie kans om aan een stukje ‘rewilding’ te doen op een plek dicht bij huis: de nieuwe wildernis is aan de Waal!

Harselaarseweg 2 - 3771 MB Barneveldtel. 06 53 89 11 85 - [email protected]

Webshop wildproducten

Expositieruimte Veluwe

E x p oe l k e e e r s t e

z o n d a g v a n

d e m a a n d o p e n

w w w. a n d y v a n o m m e r e n . n l

Wi l d f o t o g r a f i e E x p o s i t i e r u i m t e

vanOmmerenAndy

Bezoek onze uitgebreide webshop met wildproducten!

www.andyvanommeren.nl


Het beheer van de Oostvaardersplassen wordt op dit moment geëvalueerd. Op 3 december heeft de Beheer Advies Commissie (BAC) haar evaluatierapport uitgebracht aan de Staatssecretaris van Economische Zaken. Vorige week kwam de Staatssecretaris met haar brief aan de Tweede Kamer.

De evaluatie gaat uit van de volgende hoofddoelstellingen:De hoofddoelstelling van het OVP-gebied als natuurgebied is het in stand houden en verder laten ontwikkelen van een natuurlijk moeras-ecosysteem met een hoge natuurwaarde als voortplantings- en verblijfgebied van vrij levende moerasvogels en zoogdieren. Deze hoofddoelstelling is letterlijk overgenomen als hoofddoelstelling in het managementplan. Daaronder zijn de volgende specifieke managementdoelen geformuleerd: 1. Natura 2000-doelen, waar mogelijk door bevordering van

natuurlijke processen;2. Minimaliseren potentieel dierenleed grote grazers (vroeg-

reactief afschotprotocol);3. Optimaliseren welzijn grote grazers (beschutting, keuze-

mogelijkheden t.a.v. gedrag bieden);4. Draagvlak vergroten bij het publiek voor (het beheer van) het

gebied (o.a. door middel van communicatie).

Enkele conclusies uit het BAC rapport:• Staatssecretaris: Op basis van de behaalde resultaten met

het vroeg-reactief beheer concludeert de commissie dat deze beheersvorm een werkbaar instrument is gebleken.

Dat moge zo zijn maar dat neemt niet weg dat ook de BAC heeft geconcludeerd dat het vroeg reactief beheer met 90% afschot niet altijd is gelukt. Ook verwacht de BAC dat bij het droogleggen van het moerasdeel voor een aantal jaren, vroeg reactief beheer moeilijk uitvoerbaar zal zijn. Een terechte verwachting en een situatie die extra dierenleed zal gaan betekenen. De Staatssecretaris gaat aan dit fenomeen voorbij.• Staatssecretaris: Zorgen rond de ontwikkeling van beschut-

ting voor de grote grazers maken een meer intensieve aanpak voor behoud van kwaliteit van de bosgebieden op de lange termijn noodzakelijk.

Dat is door meerdere deskundigen voorspeld. Gezien het feit dat SBB al heeft aangekondigd dat het beheer in de bosgebieden een andere zal zijn dan in de OVP ontstaat de situatie dat deze gebieden geen enkele functie zullen hebben als schuilplaatsen voor de grazers die nu in de Oostvaardersplassen lopen. Paarden en Koeien worden zelfs helemaal niet toegelaten en voor edelherten is nauwelijks plaats omdat anders grote schade zal ontstaan. De aanbeveling van ICMO-2 op dit punt wordt dus niet gerealiseerd.• Staatssecretaris: De BAC adviseert in de toekomst één integraal

managementplan door Staatsbosbeheer te laten onderhouden, waaraan alle voor beheer van het gebied relevante zaken ten grondslag liggen, zoals weten regelgeving, afspraken met beleidsmakers en adviezen van deskundigen.

Daarin heeft de BAC volkomen gelijk, maar de praktijk is dat in het Beheerplan Natura 2000 de grazers helemaal niet voorkomen. Dat integrale beheerplan is er dus niet en dus is ook de inhoud niet bekend. Over het beheer van de grazers daarin wordt dus ook niet gesproken terwijl dat wel dringend gewenst

is, ook naar de mening van de BAC. Dit klemt te meer daar uit het Sofononderzoek naar de ontwikkeling van de biodiversiteit is gebleken dat die diversiteit ernstig achteruit gegaan is door de al langere tijd bestaande overbegrazing in de OVP.• Staatssecretaris: De BAC adviseert mij om samen met

provincie Flevoland en Staatsbosbeheer een maatschappelijke adviescommissie op te richten

Maar de adviezen van de Maatschappelijke Adviescommissie zullen vrijblijvend zijn en dat terwijl de BAC ook constateert dat het Stakeholdersoverleg de maatschappelijke acceptatie niet heeft vergroot, wat wel de bedoeling was.

Beheer van de Oostvaardersplassen in de toekomstige periode.In deze alinea van de brief noemt de Staatssecretaris een aantal kernpunten. Die punten zijn:1. Aankondiging van de reset van het moerasdeel, wat nodig zou

zijn om het gebied weer meer geschikt te maken voor de vele vogelsoorten.

Hier moet worden opgemerkt dat meerdere deskundigen de overbegrazing als oorzaak voor een verslechterde biodiversiteit hebben aangewezen. Anderen wezen op de grote risico’s van een grote drooglegging in eens. De Staatssecretaris zegt daar niets over.

2. In het tweede punt zegt de Staatssecretaris: “De grote grazers houden foerageergebieden in stand voor de vogels die vooral in het moeras broeden.”, maar ook: “De grote grazers ondersteunen door het open houden van het gebied de vogeldoelstellingen dus in sterke mate. Via systematische monitoring wordt de ontwikkeling van het gebied nauwkeurig gevolgd”.

Deze zienswijze gaat volledig voorbij aan het Sofononderzoek dat juist aantoonde dat door overbegrazing de biodiversiteit sterk achteruit is gegaan. Wat heeft de systematische monitoring dan opgeleverd?? Hier wordt de Tweede Kamer dus onvolledig en/of onjuist ingelicht.

3. In het derde kernpunt wordt het belang van de recreatie aangehaald. Dit onderwerp is nieuw en maakt geen deel uit van de vier oorspronkelijke management doelstellingen.

4. Het vierde punt handelt over de plannen van de Staatssecretaris met de wetenschap. Het advies van de BAC voor instellen van een wetenschappelijke adviescommissie is door de Staatssecretaris niet overgenomen. In plaats daarvan wil zij meer directe contacten met wetenschappers en opleidingen.

5. Het vijfde punt gaat over de maatschappelijk borging. Zeker een belangrijk punt. Maar dan zal daadwerkelijk naar de adviezen vanuit deze maatschappelijke adviescommissie geluisterd moeten worden. Het instellen van een commissie alleen is ontoereikend. Ook de BAC wijst bij herhaling op juiste en transparante voorlichting. Zo vermeldt de BAC onder punt 4.11 o.a: “Een te eenzijdige voorstelling van zaken, als zouden natuurlijke processen in het OVP-gebied ongebreideld hun gang kunnen gaan, is feitelijk onjuist.” maar ook: “ Als voorbeeld wijst de commissie op de film ‘De nieuwe wildernis’, die een prachtig, maar onvolledig beeld geeft van het gebied.”

Al met al een reactie die meer vragen oproept dan antwoorden geeft. De grazers dreigen nog lange tijd het slachtoffer te blijven, tenzij... de Tweede Kamer anders oordeelt.

EVALUATIERAPPORT BEHEER ADVIES COMMISSIE (BAC)• Door Ruud Kreetz, Beheerder Natuurmonumenten Zuid-Drenthe


EXCURSIES VOORJAAR 2015Ook dit voorjaar hebben we weer een leuk en afwisselend aanbod van excursies voor u samengesteld. Er zit vast wel wat voor u bij. Aanmelden (en eventueel afmelden) kan via [email protected]. U krijgt altijd bericht terug. Ook als u leuke ideeën heeft of zelf eens een groepje mede-leden een mooi gebied wilt laten zien, kunt u contact opnemen via; - [email protected].

Avond wildwandeling HarderwijkZaterdag 30 mei 2015Verzamelen: 19.15 uur (duur ongeveer 3 uur)Gids: Teus van de BunteAantal deelnemers: max 10 personenPlaats van samenkomst: Op de parkeerplaats bij de inrit van dierenasiel de Ark aan de N302 (dit is de weg van Harderwijk richting Apeldoorn) ter hoogte van hectometerpaal 112,3.

We gaan deze avond met een klein groepje een wandeling maken onder leiding van wildbeheerder Teus van de Bunte door het Hardewijker- en Leuvenemsebos. Er zit hier een goede wildstand van het edelhert en wild zwijn, het moet dus raar lopen als we hier niks van tegenkomen. Wellicht overbodig te melden, maar graag onopvallende, niet-krakende kleding dragen en geen parfum. Uitsluitend op de dag zelf kunt u bij calamiteiten bellen met de gids op nummer: 06-53420571

Vroeg uit de veren wildwandeling HarderwijkZondag 31 mei 2015Verzamelen: 05.00 uur (duur ongeveer 3 uur) Gids: Teus van de BunteAantal deelnemers: max 10 personenPlaats van samenkomst: Op de parkeerplaats aan de Koeweg aan de N302 (dit is de weg van Harderwijk richting Apeldoorn) ter hoogte van hectometerpaal 110,8.

We gaan deze vroege morgen met een klein groepje een wandeling maken onder leiding van wildbeheerder Teus van de Bunte door het Hardewijker- en Leuvenemsebos. Er zit hier een goede wildstand van het edelhert en wild zwijn, het moet dus raar lopen als we hier niks van tegenkomen. Wellicht overbodig te melden, maar graag onopvallende, niet krakende kleding dragen en geen parfum.Uitsluitend op de dag zelf kunt u bij calamiteiten bellen met de gids op nummer: 06-53420571

Fietsexcursie Noord-VeluweVrijdag 19 juni 2015Verzamelen: 18.45 uur vertrek 19.00 uurGids: Gerard van Heiningenaantal deelnemers: max 20Plaats van samenkomst: Mennorode, Apeldoornseweg 185, 8075 RJ Elspeet

Fietsen kunnen desgewenst gehuurd worden bij A. Stoffer en Zoon, Vierhouterweg 18, 8075 BJ Elspeet tel: 0577-491207, houd er rekening mee dat het vanaf de fietsverhuur nog een paar kilometer fietsen is naar Mennorode!

Graag donkere kleding aan en eventueel regenkleding mee en geen parfum. Een verrekijker of fototoestel is natuurlijk altijd handig om bij je te hebben. Afhankelijk van de temperatuur en het weer is wat drinken meenemen wel verstandig. We gaan over de prachtige Veluwe fietsen. In deze omgeving leeft veel wild, dat geeft echter geen garantie dat we wat gaan zien. Dat we van de omgeving gaan genieten zal in ieder geval wel zeker zijn!Uitsluitend op de dag zelf kunt u bellen met de gids op nummer: 06-51803352

Excursie naar het Drents-Friese WoldZaterdag 27 juni 2015Aanvang: 13.00 uur duurt tot 17.30 uurGids: Henk Ruiterkamp Plaats van samenkomst: C.R. Grenzeloos en Zo, Boijlerstraat 12, 8386 XE Doldersum

Vereniging het Edelhert organiseert in samenwerking met Natuurmonumenten een excursie in het Drents-Friese Wold, exclusief voor leden (en hun eventuele introducees) van onze vereniging. We zullen het toekomstige leefgebied gaan verkennen en stilstaan bij de mogelijkheden van het edelhert. Samen met beheerder Ruud Kreetz van Natuurmonumenten bezoeken we Berkenheuvel en het Wapserveld, twee prachtige gebieden in de kern van het Drents-Friese Wold. Onderweg pauzeren we op een mooie plek in het veld. Voor eten en drinken moet je zelf zorgen. Uitsluitend op de dag zelf kunt u bij calamiteiten bellen met de gids op nummer: 06-51577334

Fietsexcursie AchterhoekZaterdag 11 juli 2015Aanvang: 18.00 uur lengte 30 km. Gids: Ben en Hennie HiddinkPlaats van samenkomst: Walterslagweg 4, 7223KB Baak

Kosten voor consumptie met heerlijke echte krentewegge tijdens de pauze: € 5,- per persoon.U kunt uw fiets zelf meenemen maar er kan ook wat geregeld worden in overleg, laat dat wel op tijd weten op één van onderstaande telefoonnummers.

We fietsen door het prachtige Achterhoekse coulisselandschap, u hebt gegarandeerd meteen een vakantiegevoel. We komen langs kastelen, landhuizen en historische boerderijen. Ook proberen we (net als vorig jaar!) ree en das te spotten of andere verrassingen tegen te komen. Bij calamiteiten kunt u op de dag van de excursie bellen met de gids op nummer: 0575-441355 of 06-30660381.


Het is een zonovergoten dag, eind februari. De machtige boomkronen van de eiken en de grillig gevormde koppen van grove dennen steken af als donkere silhouetten tegen de strakblauwe lucht. Het dorre beukenblad van de onderstaande jonge beuken kleurt bruingeel in het zonlicht. Vanmorgen was het nog koud, maar nu, vanmiddag, is het kwik aardig opgelopen.

We hebben postgevat onder een breed uitgegroeide beuk bij een door geheel door opgaand bos omsloten open terrein. Heel vroeg in de middag zijn we hier al gaan zitten, wachtend op de dingen die komen gaan. Na anderhalf uur wachten horen we voor ons in het hout het kletteren van geweien.

Het duurt niet lang of in de bosrand ontwaren we een hert. Als een standbeeld staat hij daar roerloos tussen de bomen en zekert de omgeving af. Na enkele minuten komt er beweging in het dier en hij komt zonder aarzeling de dekking uit en begint te grazen. In rap tempo komen er nog meer herten aangelopen

en beginnen ook te grazen. Met de kijker bestuderen we de dieren, die nu rustig staan te grazen. We tellen in totaal tien geweidragers. De herten staan rustig te grazen. Plotseling zien we een hert, als door een wesp gestoken, opspringen en tegelijkertijd een van zijn geweistangen afvallen! Het dier lijkt even de kluts kwijt te zijn en maakt een aantal vreemde bokkensprongen. Het hert schudt een paar keer heftig met zijn kop, maar de nog vastzittende geweistang blijft zitten. Met een scheve kophouding loopt hij naar links. Hij schudt opnieuw hevig met zijn kop en we zien ook de andere geweistang afvallen. De doorbloede zegels, waar net nog de geweistangen op stonden, zijn goed zichtbaar. Het bloed druppelt via de rozenstokken omlaag. Na korte tijd lijkt het hert aan de nieuwe situatie gewend.

AfwerpenHet proces van het afwerpen wordt gestuurd door het mannelijk geslachtshormoon testosteron. De bloedsomloop

AFWERPEN VAN DE GEWEIEN• Door Ger Verwoerd


vermindert, waardoor de groeihormonen gaan inwerken op de rozenstokken. De dode geweistang wordt van de levende rozenstok door een verdichte cellaag gescheiden. Als inleiding op het afwerpen wordt deze laag plotseling sterk doorbloed. Er vormen zich reuzencellen met grote tussenruimten en dunne celwanden. Daardoor wordt de verbinding tussen de stang en de rozenstok zo fragiel dat een geringe stoot of alleen al het gewicht van het gewei ervoor kan zorgen dat het gewei afvalt. De vorming van de reuzencellen gebeurt in nog geen vierentwintig uur. Soms worden de stangen gelijktijdig afgeworpen. Meestal volgt de tweede stang echter na een paar uur, in enkele gevallen na een paar dagen. Vooral bij de jongere herten komt dit voor.

Het afwerpen dwingt de dieren soms tot een scheve kophouding. Soms is te zien dat een hert op zijn zijde gaat liggen en zijn hoofd met de nog zittende geweistang op de bodem legt. Maar meestal wennen de dieren heel snel aan de nieuwe situatie en dragen ze het hoofd meestal snel weer recht. Vaak proberen ze ook door het schudden met de kop of door te stoten en prikken met het gewei in de bodem, zich van de nog vastzittende stang te ontdoen.

TijdstipIn februari en maart werpen de volwassen herten hun gewei af. Van maart tot april de jongere herten. Het is zeker geen wet van meden en perzen dat jonge herten altijd later afwerpen. Zelfs in februari zijn er soms jonge herten te zien die al hebben afgeworpen. Het tijdstip van afwerpen van de volwassen

geweidragers is vooral individueel bepaald, terwijl bij de jonge herten het afwerptijdstip steeds eerder plaatsvindt. Er zijn herten die altijd extreem vroeg of zeer laat afwerpen.

De hoofdperiode van afwerpen verschilt per edelherten-populatie. De edelherten op de Hoge Veluwe en op de Noord Veluwe werpen doorgaans bijna een maand eerder het gewei af dan de herten op de Zuidelijke Veluwe. Het feit dat in deze gebieden in het verleden dieren zijn ingebracht uit Oost Europa speelt hoogstwaarschijnlijk een rol in het vroegere afwerpen. Door de vroeg invallende winter is de jaarcyclus van de bronst in het oosten vroeger dan hier in ons Atlantische klimaat. Ook de hogere aantallen dieren in combinatie met een matiger voedselaanbod op de Zuid Veluwe is mogelijk van invloed op het latere afwerptijdstip.

GroeiprocesDirect na het afwerpen is het witgekleurde kale bot van het breukvlak goed zichtbaar. Vaak is te zien dat het breukvlak sterk doorbloed is en dat het bloed via de randen naar beneden drupt. Vanaf de randen begint het breukvlak zeer snel dicht te groeien en te ‘overwallen’. Binnen enkele dagen is dat weer helemaal overgroeid met huid en de groei van een nieuw gewei is daarmee begonnen. Het is verbazingwekkend om te zien hoe snel na het afwerpen de groei van een nieuw gewei begint. De meestal dikkere geweistangen dan in het voorgaande jaar zijn tijdens de groei omgeven door een fluweelzachte behaarde huid, de zogenoemde bast. Door deze bast lopen bloedvaten. Via deze bloedbanen wordt het groeiende gewei gevoed. In vier maanden tijd is het volgroeid. Het is dan totaal verhard en verkalkt. De basthuid sterft af, gaat los zitten en wordt geveegd. De cyclus is weer rond en het gewei is weer klaar voor de bronst.


Waar je ook komt in ons land, de bossen en heidevelden zijn toegankelijk van zonsopkomst tot zonsondergang, met uitzondering van openbare (zand)wegen en aanliggende fietspaden die door deze gebieden heen lopen. Er is blijkbaar al lange tijd grote overeenstemming tussen de beheerders van onze natuurgebieden over deze regel. Vreemd is het niet. Wie wel eens in donker in een onbekend bos is beland, weet dat het buitengewoon moeilijk is om je dan goed te oriënteren. Het lijkt wel of er allerlei bomen en struiken staan die er bij daglicht niet stonden. Het is dus niet verstandig om in een vreemd bos de tijd te vergeten. De veiligheid zal wel een van de redenen zijn geweest om deze toegangsregeling in te stellen. Een andere – voor onze vereniging veel belangrijkere - reden is dat de dagelijkse sluiting bijdraagt aan de noodzakelijke rust voor de dieren die in die bossen en velden leven.

Daarom is het toch op z’n minst opmerkelijk dat een vereniging als Natuurmonumenten een wandelmarathon organiseert op 20 juni 2015 ‘s nachts. Jawel u leest het goed, ‘s nachts en dan niet over de openbare weg, maar door bos en hei! En dan niet over 5 km, maar tot aan 60 km aan toe.Vereniging Natuurmonumenten is overigens niet de eerste is die haar terreinen in de nacht openstelt voor het publiek, maar wel de eerste die dat doet zonder begeleiding. De wandelaar moet z’n eigen weg zoeken op een aangegeven route. Dat worden dan veel dwaallichtjes door de nacht, let maar op.

Meewandelen kost wel wat, zo blijkt. De wandelaar wordt

geacht € 200 in te leggen, al of niet via sponsoring verkregen. De opbrengst is bestemd voor een goed doel, het verbinden van natuurgebieden. Prima toch?De tijd van “Op de grote stille heide dwaalt een herder eenzaam rond....” schijnt al geruime tijd voorbij. Afhankelijk van het weer en het seizoen wordt het steeds drukker in de schaarse natuur die wij hebben. De laatste tijd komt daarbij dat meerdere beheerders van natuurgebieden begeleide excursies aanbieden. Ja inderdaad, tegen betaling. Is dat erg? Dat hoeft het niet te zijn, en wij begrijpen ook wel dat de natuurbeschermingsorganisaties naarstig op zoek zijn naar aanvullende en nieuwe geldstromen, zolang maar rekening wordt gehouden met de natuur die zo nodig in groepsverband bezocht moet worden en kwetsbare gebieden met rust worden gelaten. Het lijkt er toch op dat dit laatste soms moeilijk is. Dat zou wel eens kunnen komen omdat de ene activiteit de andere aantrekt. Mensen worden op een idee gebracht en trekken er ook zelf op uit.

WildbaanwegWie in de bronsttijd van de edelherten de Wildbaanweg op de Hoge Veluwe oploopt moet niet gek opkijken wanneer hij/zij ter hoogte van het Lijkweg-gebied een verzameling fotografen ziet staan die bij de ontvangst van een Chinese keizer niet zou misstaan. En dat geldt de laatste jaren ook voor andere gebieden (o.a. Deelerwoud, Staverden). Dat is niet altijd zo geweest. Enkele liefhebbers waren er altijd wel, maar dat massale, nee dat toch niet. Al heel vroeg verschijnen de advertenties in de kranten: “Bronstwandeling onder begeleiding van de boswachter, daar en daar verzamelen, prijs x euro.” Ik

WANDELMARATHON DOOR DE NACHT• Door Joost Oosterbaan

Zoekt u een mooie gelegenheid om erop uit te trekken en de schoonheid van de Veluwe te aanschouwen?

U vindt het in dit boekje over de vele wildobservatieplaatsen die de Veluwe rijk is.


vraag mij wel eens af wat dan nog de echte natuurbeleving is. Mij lukt dat niet echt te midden van zo’n grote groep. Zouden we niet veel meer een wandelroute moeten uitzetten die de bezoeker mag volgen waarbij de kans (maar geen garantie) bestaat dat je een burlend hert kunt horen (zoals de Hirsch-route in de Ufter Mark bij Schermbeck in Duitsland)?

Bepaald verbaasd was ik toen ik voor het eerst las dat men kon inschrijven voor een begeleide wandeling om de reebronst te zien. Ja natuurlijk ook tegen betaling. In de laatste veertig jaar heb ik mij vaak in het bos opgehouden, dus ook in de tijd van de reebronst en natuurlijk heb ik de reebronst meerdere keren gezien, maar nooit precies op een van te voren vastgestelde plaats. Vaak geheel onverwacht, soms zelfs zittend in de auto onderweg voor mijn werk of op vakantie. Een betaalde wandeling om de reebronst te zien. Hoe groot is die kans? Of gaat dit alleen maar om geld? Het lijkt inderdaad of steeds meer van deze excursies louter worden georganiseerd om inkomsten te genereren.

En dan komt de vereniging Natuurmonumen-ten nu met een nacht-marathon. Een door vóór- en tegenstanders gerespecteerde natuur-beschermingsorganisatie, die al jaren miljoenen subsidie krijgt uit de postcodeloterij moet inbreuk maken op de zo nodige nachtrust in het bos door een betaalde marathon te organiseren? Voor het geld? Die kant moeten we toch niet op?

De geplande datum, half juni is wel heel ongelukkig gekozen. In mei en juni worden alle ree- en hertenkalveren geboren. Door de steeds groter wordende recreatiedrukte overdag is de avond en nacht voor veel dieren de tijd om uit de dekking te komen en op lavei te gaan. Nachtelijke wandel- of hardloopactiviteiten leiden dus onherroepelijk tot onrust en verstoring.

En dan is er ook nog zoiets als een Flora- en Faunawet met daarin een bepaling dat men dieren niet onnodig mag verontrusten of verstoren:

Artikel 10Het is verboden dieren, behorende tot een beschermde in-heemse diersoort, opzettelijk te verontrusten.

Artikel 11Het is verboden nesten, holen of andere voortplantings- of vaste rust- of verblijfplaatsen van dieren, behorende tot een beschermde inheemse diersoort, te beschadigen, te vernielen, uit te halen, weg te nemen of te verstoren.

Soms is verstoring niet te voorkomen, maar dan moet het een activiteit betreffen die niet te vermijden is en een hoger doel dient. Hebben we daar hier mee te maken? Ik denk het niet. Houdt Natuurmonumenten op te bestaan wanneer deze nacht-marathon niet door gaat? Ik geloof er niets van. Het rijmt ook niet met de strenge handhaving tijdens de hertenbronst: even te vroeg of te laat en dan een vette bon krijgen!Na een publieksraadpleging over het grofwildbeheer met daarin vragen die onmogelijk door een willekeurige (ondeskundige) burger vanuit kennis te beantwoorden waren, nu een activiteit die geen rekening houdt met de dieren die we nu juist een veilige leefomgeving willen bieden. Dat gaat de verkeerde kant op. Dat is geen goed voorbeeld voor donateur en burger. Is er de komende jaren wat minder te besteden wellicht? Dan maar wat kleinere stapjes maken of eens kritisch kijken waar nog verborgen inkomsten te vinden zijn (maar niet deze vorm dan natuurlijk). Die zijn er vast voor wie het wil zien. Bijvoorbeeld de verkoop van (een deel van het) geschoten wild dat nu zo nodig allemaal moet blijven liggen. Om biomassaliteit te verkrijgen? Of is het alleen voer voor varkens en vossen?

Voor het eerst biedt deze compacte verrekijker eenvoudig alles wat je maar in een compacte verrekijker kunt wensen. Hij is comfortabel om door te kijken en biedt contrastrijke, scherpe en levensechte beelden. Zijn geweldige optische prestaties zijn gecombineerd met een intuïtieve bediening en een compact ontwerp. Altijd bij de hand, altijd klaar voor gebruik – tijdens de jacht, een wandeling of een familie-uitstapje. De nieuwe CL Pocket: 100% verrekijker – 100% ontdekkingsvreugde. SWAROVSKI OPTIK – voor dat ene belangrijke moment.

SEE THE UNSEENWWW.SWAROVSKIOPTIK.COM

CL POCKETDE WERELD

IN JE ZAK

U VINDT ONZE PRODUCTEN BIJ EXCLUSIEVE SPECIAALZAKEN EN ONLINE OP WWW.SWAROVSKIOPTIK.COM

H04_HetEdelhert_A4_NL.indd 1 04.02.15 13:08

Documents

Vereniging het Edelhert