Visie-ontwikkeling op zorg in een forensisch psychiatrisch

FACULTEIT

RECHTSGELEERDHEID

Visie-ontwikkeling op zorg in een

forensisch psychiatrisch centrum

Masterproef neergelegd tot het behalen van

de graad van Master in de criminologische wetenschappen

door (20030482) Mattheeuws Koen

Academiejaar 2012-2013

Promotor : Commissarissen : Prof. Dr. Vander Laenen Freya Prof. Dr. Audenaert Kurt Cappon Leen

Verklaring inzake toegankelijkheid van de

masterproef criminologische wetenschappen

Ondergetekende,

Mattheeuws Koen 20030482

geeft hierbij aan derden,

zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of

leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen,

[de toelating] [geen toelating]

om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien

beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts

zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden.

Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de

masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden

onmiddellijk na het titelblad.

Datum: 19/09/2013

Handtekening: Koen Mattheeuws

i

TREFWOORDEN

Forensische psychiatrie

Desistance

Good Lives Model (GLM)

Risk Needs Responsivity (RNR)

What Works

ii

LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN

F.O.D.: Federale Overheids Dienst

EHRM: Europees Hof voor de Rechten van de Mens

GLM: Good Lives Model

PCC: Psychology of Criminal Conduct

RNR: Risk Needs Responsivity

TJ: Therapeutic Jurisprudence

iii

WOORD VOORAF

Deze masterproef kwam tot stand in het kader van het afronden van de opleiding tot master in

de criminologische wetenschappen. Ik zou dan ook van de gelegenheid gebruik willen maken

om enkele mensen te bedanken

Eerst en vooral wil ik mijn ouders en vriendin bedanken voor de praktische en mentale steun

doorheen de opleiding en in het bijzonder het uitgeoefende geduld bij het tot stand komen van

deze masterproef. Ook wil ik mijn promotor prof. dr. Freya Vander Laenen bedanken voor de

motivatie en conceptuele bijsturing die zij verleende tijdens dit proces. Tot slot wil ik de

mensen bedanken die de tijd en moeite namen om mijn masterproef te lezen en zeer bruikbare

feedback hebben gegeven.

Koen Mattheeuws

Waarschoot, augustus 2013

iv

INHOUDSOPGAVE

TREFWOORDEN ....................................................................................................................... i

LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN ........................................................................... ii

WOORD VOORAF .................................................................................................................. iii

INHOUDSOPGAVE ................................................................................................................. iv

INLEIDING ............................................................................................................................... 1

1. Situering onderwerp ........................................................................................................ 2

2. Probleemstelling ............................................................................................................. 2

3. Doelstelling ..................................................................................................................... 3

3.1. Theoretische doelstelling .......................................................................................... 3

3.2. Handelingsgerichte doelstelling ............................................................................... 4

4. Onderzoeksvragen ........................................................................................................... 4

5. Situering van de literatuurstudie ..................................................................................... 5

5.1. In tijd ........................................................................................................................ 5

5.2. In ruimte ................................................................................................................... 5

6. Relatie tussen theorie en onderzoek ................................................................................ 6

CORPUS .................................................................................................................................... 7

DEEL I: LITERATUURSTUDIE .......................................................................................... 8

1. Van ‘Nothing Works’ naar ‘What Works?’ .................................................................... 8

1.1. Inleiding ................................................................................................................... 8

1.1.1. Overzicht ........................................................................................................... 8

1.1.2. Ontstaansgeschiedenis ....................................................................................... 8

1.2. Effectieve interventies ............................................................................................ 10

1.3. Wat werkt niet? ...................................................................................................... 10

1.4. RNR model ............................................................................................................. 11

1.4.1. Risk .................................................................................................................. 12

1.4.2. Need ................................................................................................................. 12

1.4.3. Responsivity .................................................................................................... 12

1.4.4. Overige principes ............................................................................................. 13

1.4.5. Kritieken op het RNR model ........................................................................... 14

1.5. Conclusie ................................................................................................................ 15

2. Desistance ..................................................................................................................... 16

v

2.1. Inleiding ................................................................................................................. 16

2.1.1. Overzicht ......................................................................................................... 16

2.1.2. Inleiding op desistance .................................................................................... 16

2.2. Definitie van desistance ......................................................................................... 17

2.3. Drie theorieën over criminaliteit en desistance ...................................................... 19

2.3.1. Zelfcontroletheorie .......................................................................................... 20

2.3.2. Age-graded theory of informal control ............................................................ 21

2.3.3. Dual taxonomy theory ..................................................................................... 23

2.3.4. Vergelijking van drie theorieën over desistance .............................................. 24

2.4. De beleving van het individu ................................................................................. 25

2.4.1. De narratieve benadering ................................................................................. 25

2.4.2. Theorie van cognitieve transformatie .............................................................. 27

2.5. Structuur en agency ................................................................................................ 28

2.6. Strength-based benadering ..................................................................................... 29

2.7. De praktijk van rehabilitatie en re-integratie vanuit het denken over desistance ... 30

2.8.1. Humaan kapitaal .............................................................................................. 33

2.8.2. Subjectieve factoren ........................................................................................ 33

2.8.2.1. Hoop .......................................................................................................... 33

2.8.2.2. Motivatie ................................................................................................... 34

2.8.2.3. Emoties ..................................................................................................... 34

2.8.2.4. Schaamte ................................................................................................... 35

2.8.3. Sociaal kapitaal ................................................................................................ 35

2.9. Conclusie en discussie ............................................................................................ 36

3. Hybride vormen van what works en desistance ............................................................ 38

3.1. Inleiding ................................................................................................................. 38

3.1.1. Overzicht ......................................................................................................... 38

3.2. Good Lives Model .................................................................................................. 38

3.2.1. Inleiding op het Good Lives Model ................................................................. 38

3.2.2. De theoretische onderbouw ............................................................................. 39

3.2.3. De visie op criminaliteit .................................................................................. 40

3.2.4. De praktijk ....................................................................................................... 42

3.2.5. GLM-FM ......................................................................................................... 43

3.2.6. Kritiek op het GLM ......................................................................................... 44

vi

3.3. Therapeutic Jurisprudence ...................................................................................... 45

3.4. Conclusie ................................................................................................................ 47

DEEL II: CASESTUDY ....................................................................................................... 48

1. Inleiding en situering .................................................................................................... 48

2. De visie op zorg volgens de dynamische zorgvisietekst ............................................... 48

2.1 Fundamentele uitgangspunten ................................................................................. 49

2.2. Zorgplan Encarga 2 ................................................................................................ 50

3. Een update door middel van de behandelplanmotor ..................................................... 51

4. Conclusie ....................................................................................................................... 52

DEEL III: CASESTUDY GETOETST AAN THEORIE .................................................... 53

1. Inleiding ........................................................................................................................ 53

2. What works en RNR toegepast op de visie van Encarga 2 ........................................... 53

2.1. Overeenkomsten ..................................................................................................... 53

3. Desistance toepast op de visie van Encarga 2 ............................................................... 54

3.1. Overeenkomsten ..................................................................................................... 54

3.2. Elementen uit de literatuur omtrent desistance als meerwaarde voor de visie ....... 55

4. GLM en TJ toegepast op de visie van Encarga 2 .......................................................... 56

4.1. Overeenkomsten ..................................................................................................... 56

4.2. Elementen uit het GLM en TJ als meerwaarde voor de visie ................................ 56

5. Conclusie ....................................................................................................................... 57

CONCLUSIE ........................................................................................................................... 58

Algemene conclusie .......................................................................................................... 59

BIBLIOGRAFIE ...................................................................................................................... 63

1

INLEIDING

2

1. Situering onderwerp

De forensische psychiatrie is in Vlaanderen een betrekkelijk jonge sector. De eerste

insteek was om de geïnterneerden uit de gevangenissen te krijgen. België is meerdere malen

veroordeeld door het EHRM omdat men psychisch zieke mensen geen passende behandeling

aanbood binnen de muren van de gevangenis.1 De penitentiaire context laat dit ook niet toe.

Pas sinds het begin van dit millennium worden geïnterneerden opgenomen in 3 instellingen

verspreid over Vlaanderen met het oog op een behandeling en/of begeleiding.2 Ook in

Wondelgem wordt momenteel een Forensisch Psychiatrisch Centrum gebouwd dat plaats zal

bieden aan 272 geïnterneerden.3 Door de relatief recente opstart is deze sector nog altijd volop

in ontwikkeling en uitbouw, niet in de laatste plaats op het vlak van de ontwikkeling van visie

en theoretische onderbouw. Het is op dat vlak dat deze masterproef criminologie een bijdrage

wil leveren.

2. Probleemstelling

Momenteel zijn de 3 units voor medium-security geïnterneerden in Vlaanderen

ingebed in 3 klassieke psychiatrische ziekenhuizen, te weten in Bierbeek, Rekem en Zelzate.

Vooral de units in Zelzate en Rekem hebben de laatste jaren uitbreidingen gekend en moesten

op het vlak van zorgbeleid keuzes gaan maken. Gezien de eerder beperkte expertise en

ervaring in de regio, wordt al snel naar het buitenland gekeken. Hier stelt zich een probleem.

Als het gaat om daderbegeleiding is de visie op zorg in het buitenland4 voornamelijk geënt op

het eerder psychologische Risk Needs Responsivity-model van Andrews en Bonta5 – waar

later in deze masterproef nog uitgebreid op teruggekomen wordt. Er bestaat naast dat model

echter een andere theoretische stroming. Vanuit de criminologie is er de laatste twintig jaar

een groeiende interesse in de vraag waarom daders stoppen met het plegen van criminaliteit.

1 EHRM, 10 januari 2013, 43653/09, Dufoort vs. België, zoals geraadpleegd op

http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/AFFAIRE%20DUFOORT%20c.%20BELGIQUE.pdf 2 KEIRSE, M, ‘Mijlpalen in de forensische geestelijke gezondheidszorg’, Tijdschrift voor Klinische Psychologie,

2002, p. 269 3 DILLEN, J., Psychiatrische gevangenis haalt openingsdatum niet, Het Nieuwsblad, 21 september 2012, zoals

geraadpleegd op http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20120920_00303757 4 BAUWENS, A. & SNACKEN, S. (2010). Modellen van daderbegeleiding: op weg naar een geïntegreerd model?,

Panopticon, p. 5 ANDREWS, D.A. & BONTA, J., The Psychology of Criminal Conduct 5th edition, Matthew Bender, New

Providence, NJ, 2010, 672

3

Dit vraagstuk staat bekend als ‘the black box’.6 Deze theoretische stroming is gekend als de

desistance-benadering. Vooral vanuit kwalitatief onderzoek komt hier een ander beeld naar

voren dan het eerder kwantitatieve werk dat de ‘What Works’ stroming laat zien. De literatuur

uit What Works laat vooral zien wat werkt op individueel vlak, maar stelt zich niet de vraag

hoe het werkt. Juist dat vraagstuk kan een grote meerwaarde bieden in de praktijk. Paradoxaal

genoeg is in de praktijk hier minder aandacht voor, terwijl de criminologie heel wat

antwoorden te bieden heeft op de praktijkgerichte vraag hoe om te gaan met daderhulp. Het

gebrek aan aandacht hiervoor zorgt voor een onevenwicht in de praktijk ten nadele van de

eerder ondersteunende en sterktegerichte benadering die de desistance-literatuur

vertegenwoordigt. Deze desistance-literatuur is sterk criminologisch theoretisch

onderbouwd.7 Er wordt in deze masterproef als gevolg gesteld dat er heden te weinig

criminologisch theoretische onderbouwing is in de forensische psychiatrie in Vlaanderen.

Daarop wil dit werk een aanvulling bieden.

3. Doelstelling

Er wordt in deze masterproef een duidelijk onderscheid gemaakt tussen enerzijds een

theoretische doelstelling en anderzijds een handelingsgerichte doelstelling.8

3.1. Theoretische doelstelling

Er wordt vertrokken vanuit de probleemstelling dat de desistance-benadering te weinig

vertegenwoordigd is in de forensische psychiatrie in het buitenland en zodoende, omwille van

overdracht, ook in Vlaanderen. Om deze aanzienlijke theoretische stroming meer onder de

aandacht te brengen, wordt er voor gekozen om in deze masterproef een overzicht te bieden

van deze theorieën door middel van een omstandige literatuurstudie. Het doel hiervan is om

inzicht te verwerven in de uitgebreide literatuur van criminologische theorieën rond de vraag

waarom mensen stoppen met criminaliteit. Vervolgens wordt er gekeken welke elementen uit

de literatuur een meerwaarde kunnen vormen voor de ontwikkeling van visie op zorg binnen

een forensisch psychiatrisch centrum.

6 FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and desistance from crime,

Willan, Cullompton, Devon, 2002, p. 14 7 VAN DEN HURK, A. & NELISSEN, P., ‘”What Works”. Een nieuwe benadering van resocialisatie van

delinquenten’, Sancties, 2004, p. 291 8 MASO, I. & SMALING, A., Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie, Boom, Amsterdam, 1998, p. 26

4

3.2. Handelingsgerichte doelstelling

Er wordt in deze masterproef gekozen voor een casestudy van een bestaande visie en

werking. De visie van het forensisch zorgcircuit in Zelzate en specifiek die van de

behandelafdeling Encarga 2 worden onder de loep genomen in een tweede deel. Op deze

gesloten afdeling worden medium-risk geïnterneerden9 behandeld. Dit gebeurt op basis van

twee interne documenten. De keuze voor deze afdeling wordt genomen omdat Encarga 2

binnen het forensisch zorgcircuit de behandelafdeling bij uitstek is. Andere afdelingen zijn

opnamediensten, vormen van beschut wonen of afdelingen voor langer verblijf, ook wel

gekend als psychiatrisch verzorgingstehuis (PVT) of longstay. Op deze laatste heeft

intensieve behandeling een lagere prioriteit en ligt de nadruk meer op beveiliging en

stabiliseren. In een derde deel komen theorie en praktijk bij elkaar en kan er gesproken

worden over ontwikkeling van visie op zorg. De elementen van meerwaarde worden getoetst

aan de bestaande visie op zorg die dagelijks in de praktijk wordt gebracht.

4. Onderzoeksvragen

Bovenstaande probleemstelling en doelstellingen worden uitgewerkt aan de hand van

de volgende onderzoeksvragen.

DEEL I

1. Welke theorieën bestaan er omtrent daderhulp?

1. Van nothing works naar what works

2. Desistance

3. Hybride vormen van what works en desistance

DEEL II

2. Waaruit bestaat anno 2013 de visie op zorg binnen de forensische psychiatrie in PC

Sint Jan Baptist te Zelzate, specifiek op behandelafdeling Encarga 2?

9 F.O.D. VOLKSGEZONDHEID, Overeenkomsten betreffende de uitbouw voor een welbepaald werkingsgebied

van een gedeelte van het zorgtraject voor geïnterneerden medium risk binnen de doelgroep van de volwassen, zoals geraadpleegd op: http://www.health.belgium.be/internet2Prd/groups/public/@public/@dg1/@mentalcare/documents/ie2divers/954406.pdf

5

DEEL III

3. Welke elementen uit de criminologische theorieën hierboven bestudeerd kunnen een

meerwaarde vormen voor ontwikkeling van visie op zorg in een forensisch

psychiatrisch centrum?

4. Hoe vallen de elementen van meerwaarde uit de criminologische theorieën te

integreren in visie op zorg binnen een forensisch psychiatrisch centrum?

5. Situering van de literatuurstudie

5.1. In tijd

De literatuurstudie die in deze masterproef gemaakt wordt, neemt zijn aanvang in

1974 met het begin van de ‘Nothing works’-stroming. Toen bleek uit verschillende studies dat

de realiteit toch niet zo ongenuanceerd hopeloos was als Martinson liet uitschijnen in zijn

beruchte artikel10

, is als reactie hierop de ‘What works’-stroming ontstaan in de jaren ’80, en

verder geëvolueerd in de jaren ’90 en ‘00. Ongeveer parallel hieraan is de desistance-

literatuur zich gaan ontwikkelen. Het laatste decennium duiken er ook meer hybride vormen

op, waarin ideeën uit de ‘What works’-stroming en opvattingen uit de desistance-literatuur in

een enkel theoretisch kader gevat worden.

5.2. In ruimte

De bestudeerde literatuur is voornamelijk Angelsaksisch. Dit is het geval om twee

redenen. Ten eerste wordt het grootste deel van de literatuur omtrent daderbegeleiding

gepubliceerd in Engelstalige landen. Hier gaat het dan vooral om de Verenigde Staten,

Canada en ook wel het Verenigd Koninkrijk. Ten tweede hebben landen als het Verenigd

Koninkrijk, Ierland, Australië en Nieuw-Zeeland inhoudelijk een voortrekkersrol op het

gebied van daderbegeleiding en daderhulp.11

10

MARTINSON, R., 'What works? - Questions and answers about prison reform', Public Interest, 1974, 22-55 11

CLONEN, K., GOETHALS, J. & AERTSEN, I., ‘Onderzoek naar het stopzetten van een criminele carrière. De waarde van narratieve analyse’, Panopticon, 2009, p.

6

6. Relatie tussen theorie en onderzoek

Er wordt in deze masterproef voor gekozen om theorieën te bestuderen om tot een

overzicht en inzicht te komen. In tweede instantie worden deze inzichten toegepast op een

casus uit de praktijk om te trachten enkele lacunes in deze praktijk aan te geven. Uiteindelijk

wordt getracht een aantal aanbevelingen te doen ter verbetering van de theoretische

onderbouw in de praktijk. De besproken theorieën gaan voornamelijk specifiek over welke

processen invloed hebben op het stoppen met criminaliteit. Algemener en eerder zijdelings

komen ook theorieën omtrent individueel gedrag, sociale interactie en dynamieken in een

maatschappij aan bod. Gezien het hier gaat over mensen, wordt er gekozen voor een sociaal

constructivistische invalshoek. Elke persoon heeft zijn eigen waarheid. De forensische

psychiatrie uit het handelingsgericht luik is een sector waar levensverhalen verteld en

besproken worden. De beleving van en de zorg voor mensen staat hier centraal. Het is een

keuze die hier wordt gemaakt voor de persoonlijke, dus subjectieve aspecten van de zaak. Om

op basis van theorieën tot aanbevelingen te komen voor een ontwikkeling van visie op zorg,

wordt gekozen voor een omstandige literatuurstudie. Door triangulatie van theorieën wordt

getracht te komen tot een zo volledig mogelijk beeld van daderbegeleiding, voor zover

mogelijk binnen de grenzen van een masterproef. Vanuit de sociaalconstructivistische

invalshoek en de voorkeur voor persoonlijke narratieven enerzijds en de probleemstelling

anderzijds, zal de nadruk in de literatuurstudie vooral liggen op de desistance-literatuur.

7

CORPUS

8

DEEL I: LITERATUURSTUDIE

1. Van ‘Nothing Works’ naar ‘What Works?’

1.1. Inleiding

1.1.1. Overzicht

In dit hoofdstuk wordt een kort overzicht geboden van de effectiviteitsliteratuur

betreffende rehabilitatie van daders, ook gekend als de what works benadering. Eerst wordt de

ontstaansgeschiedenis geschetst. Dit overzicht wordt medio jaren ’70 aangevangen bij het

idee dat niets echt werkt bij het behandelen van daders. Vervolgens worden de keerpunten

weergegeven. Er wordt besproken wat wel werkt en wat niet werkt. De what works

benadering heeft uiteindelijk vormgegeven aan het dominante model voor behandeling van

daders vandaag de dag. Het RNR model wordt ontleed en besproken. Daarna worden de

belangrijkste kritieken op het RNR model aangehaald. Het hoofdstuk wordt besloten met een

conclusie.

1.1.2. Ontstaansgeschiedenis

De what works traditie is ontstaan als reactie op de sfeer van nothing works. In 1974

publiceerde Martinson een artikel waarin hij kritiek leverde op 231 programma’s van

daderrehabilitatie.12

Zijn conclusie was enerzijds dat veel programma’s niet de gewenste

daling van de recidive teweeg brachten. Anderzijds stelde hij dat onderzoek naar effectiviteit

van interventies veelal methodologisch zwak was opgezet. Deze publicatie heeft een enorme

invloed gehad op het denken over criminaliteit, behandelbaarheid en straffen in die tijd.13

De

what works traditie is te kaderen in het behandelingsmodel, waar het strafrecht gebruikt wordt

om de situatie naar de toekomst toe te verbeteren.14

What Works moet ook gezien worden als

een bredere maatschappelijke reactie op het neoliberale idee dat daders niet te veranderen

zijn.15

In 1979 kwam Martinson deels terug op zijn eerdere artikel, maar toen was het idee dat

niks werkt reeds algemeen gedachtegoed bij het grootste deel van de mensen werkzaam in het

12

MARTINSON, R., 'What works? - Questions and answers about prison reform', Public Interest, 1974, 22-55 13

MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., ‘Reviewing ‘What Works’: past, present and future’ in What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J. (ed.), Wiley, Chichester, 1995, p. 7 14

VAN DEN HURK, A.A. & NELISSEN, P.Ph., l.c., p. 281 15

Ibid., p. 282

9

strafrechtssysteem.16

Het idee dat niets werkt om daders te rehabiliteren bleef het algemene

idee doorheen de jaren ’80. Aan het einde van dat decennium werden er echter enkele

toonaangevende meta-analyses gepubliceerd. Meta-analyses nemen een relatief groot aantal

onderzoeken samen en trachten daaruit conclusies te trekken. Een meta-analyse met veel

invloed op verder onderzoek en op de praktijk van rehabilitatie is die van Andrews et al. uit

1990. Vanuit de uitgevoerde meta-analyses stelden zij dat aangepaste behandeling beter werkt

dan gewoon straffen.17

Het is in de periode eind jaren ’80 dat voor het eerst de termen ‘risk’,

‘need’ en ‘responsivity’ gebruikt worden door Andrews et al.18

Deze termen verwijzen naar

principes die bij behandeling van daders in acht moeten worden genomen volgens deze

auteurs. Deze principes worden verderop in dit hoofdstuk uitgebreider behandeld. De

adviezen die in die periode aan beleidsmakers gegeven werden, gebruikten deze principes.

Het algemeen niveau van risico moest bepaald worden, zodat de intensiteit van behandeling

bepaald kon worden. Verder stelden Andrews et al. dat de behandeling zich moest focussen

op cognitieve gedragsmatige strategieën. Behandeling zou volgens hen idealiter zoveel

mogelijk in de maatschappij moeten plaatsvinden. Behandelaars moeten betrokken zijn bij de

behandeling door middel van een open houding van empathie. Tenslotte stellen Andrews et

al. dat behandeling resultaten kan boeken en tegelijkertijd kosten-effectief is, wanneer het

tegenover reguliere gevangenisstraffen afgemeten wordt.19

Een andere omvangrijke en

belangrijke meta-analyse die duidelijk stelt dat behandeling werkt, is van Lipsey. Hij

concludeert begin jaren ’90, net als Andrews et al., dat in het algemeen behandeling van

daders zich moet focussen op het gedragsmatige en het verwerven van vaardigheden door

middel van gestructureerde benaderingen.20

Daarnaast benadrukt hij ook het belang van het

strikt opvolgen van het behandelingsplan.21

16

MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., o.c., p. 7 17

ANDREWS, D.A., ZINGER, I., HOGE, R.D., BONTA, J., GENDREAU, P. & CULLEN, F.T., ‘Does correctional treatment work? A clinically relevant and psychologically informed meta-analysis’, Criminology, 1990, p. 384 18

Zie o.a. ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., ‘Classification for effective rehabilitation. Rediscovering psychology’, Criminal Justice and Behavior, 1990, 19-52 19

GENDREAU, P. & ANDREWS, D.A., ‘Tertiary prevention: what the meta-analyses of the offender treatment literature tell us about “What Works”’, Canadian Journal of Crimonology, 1990, p. 182 20

LIPSEY, M.W., ‘What do we learn from 400 research studies on the effectiveness of treatment with juvenile delinquents?’ in What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J. (ed.), Wiley, Chichester, 1995, p. 77 21

Ibid., p. 78

10

1.2. Effectieve interventies

In deze paragraaf wordt een overzicht gegeven van wat er nu effectief werkt bij

behandeling van daders volgens de what works literatuur. Uit meta-analyses blijkt dat er door

de band genomen een effect is van ca. 10%.22

Dat wil zeggen dat een groep daders die

behandeling heeft gevolgd 10% meer succes kent in het stoppen met criminaliteit dan de

controlegroep die geen behandeling heeft gevolgd. Uit de literatuur blijkt dat een behandeling

aan de volgende principes moet voldoen. Interventies moeten gebaseerd zijn op een theorie

van crimineel gedrag die empirisch ondersteund is. Daarnaast moeten interventies voldoen

aan de RNR principes die hieronder besproken worden. Interventies moeten een brede focus

hebben, gezien er heel wat factoren een rol spelen bij de totstandkoming van crimineel

gedrag. Integriteit is een belangrijke factor bij het uitvoeren van een interventie. Tenslotte

vinden de meest effectieve interventies plaats in de natuurlijke omgeving van de dader. Dit is

niet altijd mogelijk, door redenen van risico en vrijheidsberoving. Echter, in de mate van het

mogelijke, dienen interventies door te gaan in de maatschappij.23

Specifiek voor adolescenten

werken therapieën gericht op interactie en cognitieve vaardigheden. Individuele therapie is

enkel effectief als die gestructureerd en directief is.24

Volwassenen zijn eerder gebaat bij

cognitieve gedragsmatige programma’s die dynamische risicofactoren – i.e. criminogene

behoeften – aanpakken. Gewelddadige daders zijn volgens de What Works literatuur gebaat

bij therapieën die specifieke problemen gaan aanpakken, zoals kwaadheid en schommelende

stemmingen. Daders met een drugsproblematiek zijn beter af met therapeutische

gemeenschappen als effectieve behandeling.25

1.3. Wat werkt niet?

Interventies waarbij jongere daders een bezoek brengen aan de gevangenis om te zien

waar het crimineel gedrag ze kan brengen, werken niet.26

Dit is te verklaren door de sociale

22

MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 315 23

MCGUIRE, J., Understanding psychology and crime. Perspectives on theory and action, Open University Press, Berkshire, 2008, p. 152-3 24

MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 318-9 25

MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 319-20 26

MCGUIRE, J., Understanding psychology and crime. Perspectives on theory and action, Open University Press, Berkshire, 2008, p. 150

11

leertheorie.27

Zoals ook in het RNR model verderop in dit hoofdstuk zal duidelijk worden,

werken individuele vormen van psychotherapie, bijvoorbeeld in de vorm van gesprekken,

niet.28

Het lijkt misschien een evidentie, maar straffen heeft doorgaans geen effect op het

plegen van criminaliteit. Een straf moet, om gedragsverandering te bewerkstelligen,

onontkoombaar, onmiddellijk en streng zijn. Het moet een duidelijke link met het gedrag

hebben en er moet alternatief gedrag mogelijk zijn, zodat de straf te ontlopen valt. In geen

enkel strafrechtssysteem zijn deze voorwaarden haalbaar.29

1.4. RNR model

De drie beginselen van een effectieve daderbehandeling, te weten risk, need en

responsivity, hebben zich de laatste 25 jaar ontwikkeld en staande gehouden binnen de what

works literatuur. De belangrijkste auteurs van deze principes zijn Andrews en Bonta. Binnen

de ‘Psychology of Criminal Conduct’ hebben zij deze principes ontwikkeld en onderbouwd.

PCC is vooral een persoonlijkheids- en sociaalpsychologisch perspectief op gedrag van

daders. Het claimt een holistische benadering er op na te houden: zowel biologische,

psychologische als sociale factoren zijn volgens de PCC van invloed op crimineel gedrag.30

PCC baseert zich op de sociale leertheorie van Bandura. Die is op zijn beurt gebaseerd op de

differentiële associatietheorie van Sutherland en operante conditionering van Skinner. De

sociale leertheorie benadert menselijk gedrag als een wederkerige interactie tussen het

cognitieve, het gedragsmatige en de omgeving.31

Mensen leren gedrag door dat gedrag te

observeren bij andere mensen, zonder dat daarvoor dwang of drang nodig is.32

Zowel mensen

zelf als de omgeving hebben invloed op elkaar.33

Het is empirisch gevalideerd dat zowel

antisociale kennissen en vrienden als criminogene noden samenhangen met crimineel

gedrag.34

Hierna worden de principes van het RNR model afzonderlijk besproken.

27

Cf. infra 28

MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., o.c., p. 10 29

Ibid., p. 13 30

OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., ‘Advances in offender assessment and rehabilitation: contributions of the risk-needs-responsivity approach’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 230 31

BANDURA, A., Social learning theory, Prentice-Hall Inc., Englewood Cliffs, NJ, 1977, p. vii 32

OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., l.c., p. 231 33

Cf. infra: hier is een duidelijke link zichtbaar met de theorieën over desistance die gegroeid zijn naar een vereniging tussen agency en structuur als verklaringen voor menselijk gedrag. 34

GENDREAU, P., LITTLE, T. & GOGGIN, C., ‘A meta-analysis of the predictors of adult offender recidivism: what works!’, Criminology, 1996, p. 590

12

1.4.1. Risk

Het risicobeginsel stelt dat de intensiteit van behandeling evenredig moet zijn met het

risico dat de dader stelt.35

Hier komt uit voort dat het weinig zin heeft om intensief te werken

met daders die een laag risico stellen. Daarnaast moeten interacties tussen daders met een laag

en hoog risico voorkomen worden.36

De sociale leertheorie en differentiële associatietheorie

stellen immers dat gedrag aangeleerd wordt met andere personen in een proces van

communicatie.37

Risicofactoren worden onderverdeeld in statische en dynamische

risicofactoren. Dit gaat over de veranderbaarheid ervan.

1.4.2. Need

Het behoeftebeginsel van daderbehandeling stelt dat behandeling de behoeften of

noden van de dader moet behandelen die criminogeen zijn, m.a.w. die aan de basis liggen van

het crimineel gedrag.38

Welke behoeften criminogeen zijn, wordt in de what works literatuur

evidence-based bepaald. Criminogene behoeften zijn in se dynamische risicofactoren.

Andrews en Bonta stellen dat niet-criminogene behoeften ook aangepakt mogen worden,

maar dit is niet de primaire doelstelling van behandeling van daders. Deze behoeften kunnen

aangepakt worden in functie van motivatie of vanuit humanitaire redenen.39

Andrews en

Bonta spreken van acht criminogene risico’s en behoeften. Die worden opgedeeld in enerzijds

vier grote en vier matige factoren. De vier grote betreffen de historie van antisociaal gedrag,

de antisociale persoonlijkheid, antisociale cognities en antisociale kennissen. De matige vier

zijn dan familiale omstandigheden, werk en school, vrijetijdsbesteding en

middelenmisbruik.40

1.4.3. Responsivity

Het responsiviteitsbeginsel kan opgesplitst worden in algemene en specifieke

responsiviteit. Specifieke responsiviteit gaat over de eigenschappen van de dader die invloed

hebben op het effect van behandeling.41

Hierbij kan gedacht worden aan niveau van

35

ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., l.c., p. 20 36

ANDREWS, D.A. & BONTA, J., The Psychology of Criminal Conduct 5th edition, Matthew Bender, New Providence, NJ, 2010, p. 46 37

Ibid., p. 122 38

ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., l.c., p. 20 39

ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 49 40

Ibid., p. 58-60 41

ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., l.c., p. 20

13

intelligentie of bepaalde psychiatrische ziektebeelden die het niet toelaten dat behandeling

effect heeft op een dader. Ook statische factoren als leeftijd, geslacht en etniciteit zijn

responsiviteitsfactoren. Een andere belangrijke responsiviteitsfactor is de motivatie van de

behandelde.42

Algemene responsiviteit gaat over de eigenschappen van de behandelaar. Zo zal

een agressieve reactie van een behandelaar ervoor zorgen dat het effect van behandeling

geminimaliseerd of zelfs omgekeerd wordt. Andrews en Bonta stellen dat de manier waarop

behandeld moet worden bestaat uit cognitief gedragsmatige therapie en sociaal leren.43

1.4.4. Overige principes

Het is essentieel dat zoveel mogelijk criminogene factoren tegelijk worden aangepakt.

Deze multimodale benadering van daderhulp ressorteert een maximaal effect op het

voorkomen van recidive. Het principe van sterktes aanspreken wordt door Andrews en Bonta

benoemd als een onderdeel van het RNR model. Tegelijkertijd geven ze aan dat er tot op

heden weinig voorbeelden in de praktijk zijn die wijzen op een positieve invloed op

behandeling van het appelleren op sterktes bij de dader.44

,45

Het RNR model wijst op het

belang van gestructureerde risicotaxatieinstrumenten. Het inschatten van het risico dat een

dader vertegenwoordigt in de hulpverlening is volgens het risicoprincipe een noodzaak om de

juiste intensiteit van behandeling te kunnen toepassen. Hiervoor zijn gestructureerde,

gestandaardiseerde en empirisch gevalideerde risicotaxatieinstrumenten het juiste

gereedschap. De Psychopathy Checklist Revised van Hare (PCL-R) werd bevonden een zeer

bruikbaar instrument bij het voorspellen van gewelddadig gedrag te zijn.46

Een ander

instrument van risicotaxatie dat een sterke empirische basis geniet, is de HCR-20. Het kan

gewelddadig gedrag voorspellen bij een breed publiek, zoals reguliere psychiatrische

patiënten, forensische patiënten en reguliere delinquenten.47

De auteurs wijzen erop dat het

professionele oordeel zonder deze instrumenten altijd minder accuraat is dan met deze

instrumenten.48

Het laatste principe is dat van professionele discretie. Dit principe was al

aanwezig bij het begin van de ontwikkeling van het RNR model. Heden zien de auteurs dit

42


ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 50 44

Ibid., p. 52 45

Dit kan verklaard worden door de recente aard van dit principe. Sterktes zijn een belangrijke component van het Good Lives Model, dat het laatste decennium in een academische strijd verwikkeld is met het RNR model. 46

GENDREAU, P., LITTLE, T. & GOGGIN, C., l.c., p. 590 47

HATCHER, R., ‘Risk assessment and offender programmes’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 334-335 48

ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 52

14

eerder als een laatste redmiddel en wijzen ze erop dat het maken van beslissingen die strijdig

zijn met het model duidelijk vastgelegd moeten worden.49

1.4.5. Kritieken op het RNR model

Vanuit verschillende hoeken is er kritiek geuit op het RNR model. De meeste kritieken

erkennen dat het model ervoor gezorgd heeft dat behandeling – na de tendens van nothing

works – weer als effectief beschouwd is. Toch zijn er een aantal fundamentele kritieken op de

manier waarop het model onderbouwd is vanuit de what works literatuur en de repercussies

die het model heeft op de praktijk van rehabilitatie van daders. Ten eerste is er de kritiek van

Ward en zijn collega’s van het GLM. Het RNR model heeft zich ontwikkeld in een periode

waarin maatschappijen erg gericht waren op straffen. Doordat de what works beweging kon

aantonen dat straffen zonder meer minder effectief waren dan behandeling, heeft het RNR

model als primaire doelstelling het verminderen van recidive.50

Het GLM hanteert een meer

holistische benadering, zonder het individu te reduceren tot een risico voor de maatschappij.51

Ten tweede heeft de what works benadering en specifiek het RNR model te weinig aandacht

voor hoe het werkt. In deze kritiek situeert zich een pleidooi voor meer kwalitatief onderzoek

naar de eerder ingewikkelde processen van stoppen met criminaliteit.52

Dit is al eerder

beschreven in de inleiding en is één van de belangrijkste drijfveren van het onderzoek naar

desistance.53

Ten derde focust what works zich volgens o.a. Farrall teveel op het ontwikkelen

van persoonlijke vaardigheden en verliest ze daarbij de sociale context van criminaliteit uit

het oog, die van belang is voor het stoppen.54

Tenslotte legt what works een grote nadruk op

maatschappelijke veiligheid als doel van interventies door het zich focussen op risico’s.55

Dit

past binnen een bredere neoliberale context die de nadruk legt op marktgerichtheid,

effectiviteit, efficiëntie, winstbejag en ook risicobeheersing. Dat brengt met zich mee dat er

meer aandacht is voor de collectiviteit ten koste van het individu. Deze visie gaat samen met

kwantitatief onderzoek naar die nagestreefde effectiviteit en efficiëntie. In de praktijk vertaalt

zich dat in het blindstaren van de overheid op cijfers betreffende terugdringen van recidive:

het bestede geld moet immers resultaten opleveren. Dat legt een druk op praktijkwerkers om

49

Ibid., p. 52 50


WARD, T. & MARUNA, S., Rehabilitation. Beyond the risk paradigm, Routledge, London, 2007, p. 117 52

VAN DEN HURK, A.A. & NELISSEN, P.Ph., l.c., p. 288 53

Cf. infra 54

FARRALL, S. & CALVERLEY, A., Understanding desistance from crime. Theoretical directions in resettlement and rehabilitation, Open University Press, Berkshire, 2006, p. 42 55

VAN DEN HURK, A.A. & NELISSEN, P.Ph., l.c., p. 292-3

15

zo snel mogelijk zoveel mogelijk recidivebeperking te bekomen zonder aandacht voor de

lange termijn en de individuele beleving van de daders zelf.

1.5. Conclusie

De what works literatuur heeft zich ontwikkeld vanuit een wetenschappelijke en, door

overdracht, maatschappelijke context waarin het idee leefde dat behandelen van delinquenten

geen effect had. Het is de verdienste van de wetenschap dat dit idee omgekeerd is. De sterke

empirische ondersteuning van het eruit voortgekomen RNR model met zijn principes is

tegelijkertijd ook de beperking van het model. Door danig te focussen op wat er werkt is er

minder aandacht voor de vraag hoe iets werkt en in welke subjectieve omstandigheden dit

optimaal gebeurt. Waar bij het begin van de what works traditie humanistische overwegingen

een rol speelden, namelijk het rehabiliteren van daders, moet er in het heden geconstateerd

worden dat het denken in termen van risico’s juist pleit voor beperking van vrijheid en dus

uitsluiting en stigmatisering van de dader.

16

2. Desistance

2.1. Inleiding

2.1.1. Overzicht

In dit hoofdstuk wordt de literatuur over desistance van criminaliteit besproken. In

eerste instantie wordt er bekeken welke definitie van desistance wordt gebruikt in de

literatuur. Vervolgens worden enkele dominante en bepalende theorieën over het stoppen met

criminaliteit besproken die voortkomen uit het onderzoek naar het verloop van criminele

carrières. Deze theorieën worden met elkaar vergeleken. Deze theorieën uit het begin van de

jaren ’90 hebben het onderzoek naar desistance een impuls gegeven. Theorievorming is

hierop doorgegaan. Twee andere belangrijke benaderingen van desistance uit het begin van

het millennium worden vervolgens besproken. Deze theorieën wezen op een factor in het

desistance onderzoek die tot dan toe minder belicht was. Dit zorgde voor een tweede impuls

waarbij de theorievorming op zoek ging naar een vereniging van enerzijds de invloed van

structuur en anderzijds de invloed van agency. Daarnaast wordt de strengths-based benadering

besproken vanwege de invloed op de praktijk die zich richt op desistance. Vanuit het idee dat

desistance een proces is dat ondersteund moet worden in de praktijk van daderhulp, werden er

richtlijnen voor daderhulp ontwikkeld. Deze visie wordt besproken in paragraaf 2.8. Vanuit

de praktijk wordt dan teruggekeerd naar de theorie. Zaken die invloed hebben op het stoppen

met criminaliteit en die dus van invloed zijn op de praktijk worden behandeld. Dit hoofdstuk

wordt afgerond met een conclusie over de stand van zaken t.a.v. desistance en enkele

bedenkingen in de bredere context.

2.1.2. Inleiding op desistance

Het onderzoek naar desistance vindt zijn oorsprong in de eerste helft van de twintigste

eeuw. Glueck en Glueck behoorden tot de absolute minderheid van de criminologische

onderzoekers die zich bezighielden met de vraag waarom mensen stoppen met een criminele

carrière. Het merendeel onderzocht het begin van criminele carrières. Pas in de jaren ’70 en

’80 van de twintigste eeuw begon dit onderzoek naar het stopzetten van criminele carrières

een vlucht te nemen. Er kwamen toen een aantal cohorten vrij van longitudinale programma’s

in de levensloopcriminologie die gestart waren in de jaren ’60. Toen bleek dat een aanzienlijk

deel bij het vrijkomen uit de gevangenis gestopt was met het plegen van feiten, moesten de

17

onderzoekers een verklaring gaan zoeken voor het stoppen van die criminaliteit.56

Vanuit die

opstart heeft het onderzoek naar desistance van criminaliteit zich gestaag uitgebreid en

ontwikkeld tot een aanzienlijke tak binnen de criminologie tot op heden. Het criminele

carrièreparadigma is van grote invloed geweest op het ontwikkelen van de desistance

literatuur. Deze benadering focust zich op het begin, de duurtijd en het stopzetten van deze

criminele carrière.57

Dit paradigma situeert zich binnen de levensloop- en

ontwikkelingscriminologie. Het bezit één van de meest gekende en toen minst begrepen

wetten uit de criminologie, namelijk de leeftijds-criminaliteitscurve. Deze houdt in dat veel

daders na de adolescentie stoppen met crimineel gedrag. Deze curve heeft aanleiding gegeven

tot heel wat theorieën die deze vaststelling trachten te verklaren. Deze theorieën zijn op te

delen in ontogenetische en sociogenetische verklaringen.58

De ontogenetische verklaringen

gaan kort gezegd uit van het aging-out effect. De dader groeit uit de criminaliteit omdat

volwassenheid volgt, zonder externe invloeden. De sociogenetische verklaringen halen

externe factoren, zoals het hebben van werk en een goede relatie en/of huwelijk, aan als

verklaringen voor het stoppen met criminaliteit. Later in dit hoofdstuk zal hier verder op

ingegaan worden.

2.2. Definitie van desistance

Letterlijk betekent desistance, of desistentie in het Nederlands, het stoppen met in dit

geval criminaliteit. Er bestaat echter onenigheid over hoe desistance te definiëren en

operationaliseren binnen het onderzoek. Als desistance gedefinieerd wordt als een punt

waarop effectief gestopt wordt, dringt de vraag zich op hoe lang iemand dan moet gestopt zijn

met het plegen van feiten. Als voorbeeld kan hier de analogie met de roker die twintig keer

per dag stopt met roken aangehaald worden. Zodoende kan nooit geweten zijn wanneer een

dader gestopt is met het plegen van criminaliteit, wanneer zijn criminele carrière ten einde is.

Tenzij de dader dood is, dan is het zeker dat er geen feiten meer door hem gepleegd worden.59

Laub en Sampson maken daarom het onderscheid tussen ‘termination’ en ‘desistance’.

56

FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 3 57

FARRINGTON, D.P., ‘Criminal Career Research in the United Kingdom’, British Journal of Crimology, 1992, p. 521 58

MARUNA, S., Making Good. How ex-convicts reform and rebuild their lives, American Psychological Association, Washington DC, 2001, p. 27 59

MARUNA, S., IMMARIGEON, R. & LEBEL, T.P., ‘Ex-offender reintegration: theory and practice’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S. & IMMARIGEON, R., (eds.), Willan Publishing, Cullompton, Devon, 2004, p. 17

18

‘Termination’ verwijst hier naar het doel, de uiteindelijke toestand. ‘Desistance’ is hier dan

het proces, het middel dat naar ‘termination’ leidt.60

Maruna en Farrall hebben de concepten

primaire en secundaire desistance geïntroduceerd om een beter begrip te krijgen rond

desistance. Zij lenen hiervoor een construct van Edwin Lemert. Lemert heeft het onderscheid

gemaakt tussen primaire en secundaire deviantie. Primaire deviantie gaat over de eerste feiten

die gepleegd worden, als het ware de kennismaking met crimineel gedrag. Secundaire

deviantie verwijst echter naar de criminele identiteit die de dader heeft aangenomen. Deze

identiteit en rol is het gevolg van processen van labelling. De dichotomie tussen primaire en

secundaire deviantie kan volgens Maruna gebruikt worden om een onderscheid te maken

tussen primaire en secundaire desistance.61

Primaire desistance zou dan verwijzen naar elke

periode dat de betrokkene geen crimineel gedrag stelt, hoe kort deze ook is. Deze primaire

desistance is van weinig belang in het onderzoek. Secundaire desistance echter, gaat dan

samen met een effectieve identiteitsverschuiving van crimineel naar niet-crimineel.62

Zowel

Sampson en Laub als Maruna en Farrall definiëren desistance uiteindelijk als een proces en

niet als een punt in de tijd. In deze masterproef wordt dit idee gevolgd. Een ander belangrijk

gegeven over desistance in deze context, is dat totale desistance nooit bereikt wordt. Bottoms

et al. stellen het plegen van criminaliteit voor als continuüm waarbij totale criminaliteit en

totale desistance de uiteinden van dit continuüm zijn. Zij stellen dat deze uiteinden, en dus

totale desistance, door het overgrote deel van de populatie daders nooit bereikt zal worden.63

Op dit continuüm bewegen daders zich overwegend richting desistance, maar dat is met

vallen en opstaan. Bottoms et al. verwijzen naar dit fenomeen als oscillatie.64

Een andere

term, door Glaser gebruikt om het voorkomen van criminaliteit bij een persoon te beschrijven,

is zig-zag.65

Dit verwijst naar het af en toe voorkomen van criminaliteit, waarmee

geïmpliceerd wordt dat criminaliteit geen stabiele eigenschap van een persoon is. Het

klassieke Delinquency and Drift van Matza verwijst ook naar dit denken over desistance en

criminaliteit als een continuüm. Hierin wordt een mate van ambivalentie beschreven t.a.v.

60

LAUB, J. & SAMPSON, R., ‘Understanding desistance from crime’, Crime and Justice, 2001, p. 8 61

MARUNA, S. & FARRALL, S., ‘Desistance from crime: a theoretical reformulation’, Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, 2004, p. 174 62

MARUNA, S., LEBEL, T.P., MITCHELL, N. & NAPLES, M., ‘Pygmalion in the reintegration process: Desistance from crime through the looking glass’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 274 63

BOTTOMS, A., SHAPLAND, J., COSTELLO, A., HOLMES, D. & MUIR, G., ‘Towards desistance: theoretical underpinnings for an empirical study’, The Howard Journal, 2004, p. 383 64

Ibid., p. 383 65

GLASER, D., Effectiveness of a prison and parole system, Bobbs-Merrill, Indianapolis, IN, 1964, 596 zoals geciteerd in MARUNA, S., o.c., p. 21

19

criminaliteit.66

Naarmate men ouder wordt, kan de vorm veranderen evenals de intensiteit,

waardoor de gepleegde feiten minder zullen opvallen voor het publiek en de officiële

instanties. Hierbij kan gedacht worden aan bijvoorbeeld financiële criminaliteit.

2.3. Drie theorieën over criminaliteit en desistance

In de inleiding op desistance werd het onderscheid tussen ontogenetische en

sociogenetische verklaringen van het fenomeen aangehaald. Dit onderscheid baseert zich op

het al dan niet aanwezig zijn van externe causale factoren bij het stoppen met criminaliteit.

Een ander onderscheid dat gehanteerd zal worden bij het opdelen van de theorieën over

desistance en dat in de literatuur meestal naar voren komt, is het verschil tussen statische,

dynamische en typologische verklaringen.67

De opdeling in deze verklaringen gebeurt aan de

hand van de nadruk die gelegd wordt op de rol van life events. Dit zijn belangrijke

gebeurtenissen in de levensloop van een individu. Binnen het statische model worden life

events niet aangewezen als verklaring voor desistance, maar kijkt men naar een

onveranderbare, inherente eigenschap van het individu. Deze eerder deterministische

benadering kijkt vooral naar de neiging tot crimineel gedrag. Het dynamisch model verklaart

desistance wel door life events en ‘turning points’. Deze ‘turning points’ zijn veranderingen in

situationele en structurele levensomstandigheden zoals een goed huwelijk of een stabiele

job.68

De typologische verklaring categoriseert desisterende daders. Een voorbeeld hiervan is

de dual taxonomy theory van Moffitt. Hierna wordt van elk van deze drie modellen een

theorie besproken die als belangrijkste wordt bevonden voor de verdere uitwerking van

desistance in de literatuur. Vervolgens worden deze theorieën vergeleken met elkaar en de

belangrijkste verschillen ervan geduid. Deze bespreking van theorieën is allerminst

exhaustief. De keuze is gebaseerd op de mate van belang in de ontwikkeling van theorie over

desistance.

66

BURNETT, R., ‘To reoffend or not to reoffend? The ambivalence of convicted property offenders’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), , Willan, Collumpton, 2004, p. 167 67

Zie o.a. COLMAN, C. & PAUWELS, L., ‘Exploring desistance: an appraisal of theoretical frameworks’ in EU Criminal Justice, Financial and Economic Crime, COOLS, M. et al. (eds.), Maklu, Antwerpen, 2011, p. 264 68

LAUB, J.H., & SAMPSON, R.J., Shared beginnings, divergent lives. Delinquent boys to age 70, Harvard University Press, Cambridge, 2003, p. 278

20

2.3.1. Zelfcontroletheorie

In 1990 presenteerden Gottfredson en Hirschi hun ‘general theory of crime’. Deze

theorie claimt een alomvattende theorie over criminaliteit te zijn. Beperkte zelfcontrole bij het

individu zien zij als belangrijkste oorzaak voor het plegen van criminaliteit. Ze omschrijven

zelfcontrole aan de hand van vier eigenschappen: stabiliteit over een langere periode, grote

variabiliteit in de soort criminele daden, conceptuele of oorzakelijke gelijkwaardigheid van

criminele en niet-criminele daden en tenslotte de onvoorspelbaarheid van in welke deviantie

men betrokken raakt, wel of niet crimineel. Deze zelfcontrole wordt in de vroege jeugd

ontwikkeld en blijft doorheen het leven overwegend stabiel. Zelfcontrole is het gevolg van

effectief ouderschap in de vroege jeugd tot en met de leeftijd van 8 à 10 jaar. Het niveau van

zelfcontrole is volgens de auteurs bepalend voor de mate van antisociaal en crimineel gedrag

bij de persoon. Het bepaalt de mate van ‘criminele neiging’. De auteurs van deze theorie

stellen verder dat deze criminele neiging zich uit in een grote variabiliteit van criminele

daden. Dit heeft een gevolg voor hun perceptie van desistance. Doordat de theorie stelt een

algemene theorie van criminaliteit te zijn, maken de auteurs geen onderscheid in sterk

uiteenlopende vormen van crimineel gedrag. Zodoende veralgemenen ze ook het

desistanceproces. De eerder besproken leeftijds-criminaliteitscurve kan volgens de auteurs

van deze theorie niet verklaard worden door welk sociologisch fenomeen dan ook. Doordat

deze curve doorgaans eenvormig is in tijd en plaats moet ze genegeerd worden als verklaring

voor daderschap en desistance.69

Desistance wordt volgens Gottfredson en Hirschi dan ook

verklaard door het ouder worden en het onvermijdelijke gevolg dat er zich minder kansen

voordoen om criminaliteit te plegen.70

Dit ouder worden interageert niet met sociale factoren

volgens de auteurs. Dit staat haaks op de opvattingen van de levensloopcriminologie die

stellen dat ‘turning points’ op een bepaalde leeftijd van invloed zijn op het stoppen met

criminaliteit.71

Samenvattend kan gesteld worden dat voor Gottfredson en Hirschi in hun

general theory of crime de oorzaken van desistance het ouder worden en het daarmee gepaard

gaande gebrek aan opportuniteiten vormen. Deze opvatting is een uitbreiding van de

maturatietheorie die stelt dat stoppen met criminaliteit een simpel gevolg is van het ouder

worden. Door de auteurs van de volgende theorie wordt dit echter als reductionistisch gezien.

69

GOTTFREDSON, M.R. & HIRSCHI, T., A general theory of crime, Stanford University Press, Stanford, California, 1990, p. 132 70


UGGEN, C., ‘Work as a turning point in the life course of criminals: a duration model of age, employment, and recidivism’, American Sociological Review, 2000, p. 530

21

De invloed van de sociale omgeving wordt zodoende genegeerd en er is alleen aandacht voor

gedetermineerde factoren binnen het individu.

2.3.2. Age-graded theory of informal control

Sampson en Laub ontwikkelden in hun eerste belangrijke monografie uit 1993 hun

leeftijdsafhankelijke theorie van informele sociale controle. De essentie in deze theorie is de

band tussen individu en maatschappij. Oorspronkelijk waren er in deze theorie drie

belangrijke stellingen terug te vinden. Ten eerste stelden Sampson en Laub dat structurele

context geschapen wordt door informele controle door familie en de sociale controle op

school. Ten tweede stelden de auteurs dat er een sterke continuïteit in antisociaal gedrag is

vanuit de jeugd tot in de volwassenheid.72

De derde stelling betreft het informele sociale

kapitaal dat verantwoordelijk is voor veranderingen in crimineel gedrag doorheen de

levensloop, los van individuele criminele neigingen.73

In 2003 keerden ze terug naar hun

sample van 500 mannen die het onderwerp uitmaakten van het werk van de Gluecks uit 1950

en schaafden ze hun theorie bij. Deze dynamische theorie staat lijnrecht tegenover

bijvoorbeeld de eerder besproken general theory of crime van Gottfredson en Hirschi.74

Sampson en Laub verklaren desistance vanuit ‘turning points’ in het leven. Deze turning

points vinden plaats in het geheel van het ‘trajectory’. Dit traject van daderschap wordt

vormgegeven en bevestigd door criminaliteit en de maatschappelijke reactie op die

criminaliteit.75

Deze ‘turning points’ kunnen de continuïteit van het traject dus doorbreken.

Initieel zagen zij deze structurele en sociale omstandigheden als belangrijkste verklarende

factor voor het stoppen met criminaliteit. Deze ‘turning points’ bieden kansen om een aandeel

in conformiteit te nemen zoals de auteurs het omschrijven. In deze theorie wordt de theorie

van sociale bindingen van Travis Hirschi geherinterpreteerd met behulp van het begrip

‘sociaal kapitaal’ van Coleman.76

Op dit begrip wordt verderop in deze masterproef meer

uitgebreid ingegaan. Door het voorkomen van een ‘turning point’, zoals het huwelijk of het

vinden van een vaste betrekking, kan op een bepaalde leeftijd de sociale binding sterker of

72

SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., ‘A life-course theory of cumulative disadvantage and the stability of delinquency’ in Developmental theories of crime and delinquency, THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, p. 144 73

SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., Crime in the making. Pathways and turning points through life, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1993, p. 243 74

Cf. supra 75

LAUB, J.H., ‘The development of criminals. Life-course theories’ in Criminological theory. Context and consequences, LILLY, R.J., CULLEN, F.T. & BALL, R.A. (eds.), Sage, Thousand Oaks, 2007, p. 327 76

COLEMAN, J.S., ‘Social capital in the creation of human capital’, American Journal of Sociology, 1988, p. 100

22

zwakker worden. Deze instituties, zoals een vaste relatie of huwelijk, zijn maatschappelijk

gebonden aan een bepaalde leeftijd. Zodoende is de theorie leeftijdsafhankelijk. Dit is ook

empirisch bevestigd door latere studies.77

Een ander bevestigd voorbeeld van de

leeftijdsafhankelijkheid van life events vinden we terug bij Uggen. Hij vindt in zijn empirisch

onderzoek dat het hebben van een job pas invloed heeft op desistance vanaf de leeftijd van 27

jaar. Vóór deze leeftijd is er geen significante invloed van tewerkstelling op het stoppen met

criminaliteit.78

Later zijn Sampson en Laub deels teruggekomen op het overwicht van

structurele en sociale omstandigheden. Zij hebben toen ook individuele acties als het gevolg

van individuele keuzes, aangeduid als agency79

, opgenomen in hun verklaring voor

desistance. Deze causaliteit is volgens Sampson en Laub echter doorgaans niet bewust.

Volgens hen desisteren daders meestal als gevolg van een structureel turning point, dus

onbewust. De daders hebben door deze structurele en/of sociale veranderingen veel

opgebouwd dat ze niet willen verliezen. Zodoende is desistance het gevolg van ‘side bets’,

een term geïntroduceerd door Howard Becker in 1960.80

Anderzijds kan er ook een bewuste

keuze geweest zijn van de daders om bepaalde structurele en sociale omstandigheden te baat

te nemen om hieruit voeding en sociale controle te halen. Er is dus een interactie tussen

structuur en individuele keuzes. Het ondernemen van actie (door individuele keuze) is vereist

om het ‘turning point’ te bewerkstelligen. Een belangrijke nuance is dat niet alle ‘turning

points’ of ‘life events’ positief uitpakken. De theorie van cumulatieve continuïteit is hier van

belang. Deze stelt dat wanneer negatieve gebeurtenissen in het leven zich opstapelen dit een

verklaring kan zijn voor waarom mensen persisteren in crimineel gedrag. Dit is dan een

cumulatief nadeel.81

Kansen om sociale bindingen op te bouwen worden dan als het ware

afgesneden. Daarop volgt dat de kansen om uit een criminele carrière te geraken alleen maar

kleiner worden. In hun werk uit 2003 stellen Laub en Sampson dat de individuele keuze

(agency) en motivatie de zwakste schakel zijn in hun leeftijdsafhankelijke informele sociale

controle theorie. Een andere belangrijke toevoeging aan hun theorie is de ‘situated choice’.

Deze houdt in dat daders vaak zelf voor situaties kiezen die al een deel van hun toekomstige

77

BLOKLAND, A.A.J. & NIEUWBEERTA, P., ‘The effects of life circumstances on longitudinal trajectories of offending’ in Developmental and life course studies in delinquency and crime: a review of contemporary Dutch research, BLOKLAND, A.A.J. & NIEUWBEERTA (eds.), P., Boom, Den Haag, 2005, p. 338 78

UGGEN, C., l.c., p. 537 79

Cf. paragraaf 2.4 80

LAUB, J.H. & SAMPSON, R.J., Shared beginnings, divergent lives. Delinquent boys to age 70, Harvard University Press, Cambridge, 2003, p. 278 81

SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., ‘A life-course theory of cumulative disadvantage and the stability of delinquency’ in Developmental theories of crime and delinquency, THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, p. 245

23

keuze beïnvloeden.82

Na ‘Crime in the Making’83

uit 1993 is er een groot aantal onderzoekers

aan de slag gegaan met verschillende life events om de invloed ervan op desistance uit te

klaren. Dit leverde wisselende resultaten op.

2.3.3. Dual taxonomy theory

De belangrijkste typologische benadering van het vraagstuk dat de leeftijds-

criminaliteits-curve opwerpt is de theorie van Moffitt. Zij bouwde deze theorie op

vertrekkende vanuit de vaststelling dat antisociaal en crimineel gedrag een continuïteit

vertonen doorheen de levensloop, maar dat tijdens de adolescentie er ongeveer een tienvoud

in de prevalentie op te merken viel. Zij deelde daarom delinquenten in haar theorie op in twee

groepen. Enerzijds de categorie die doorheen de levensloop persistent antisociaal en/of

crimineel gedrag bleef stellen, anderzijds de groep die alleen dit gedrag stelde gedurende de

adolescentie.84

De eerste groep van persistente daders starten hun carrière doorgaans vroeg,

nog voor hun tienerjaren. Zij worden geconfronteerd met een moeilijke jeugd en ouders die

minder goed kunnen omgaan met problemen met en van het kind. Hier is een overeenkomst

met de zelfcontroletheorie van Gottfredson en Hirschi, die crimineel gedrag verklaren aan de

hand van beperkte zelfcontrole. Die beperkte zelfcontrole is op haar beurt dan weer het gevolg

van een minder goede socialisatie in de jeugd. Neurologische tekortkomingen en

omgevingsfactoren zijn in de theorie van Moffitt de oorzaak van het gedrag. Dit gedrag

persisteert door processen die Moffitt benoemt als cumulatieve en actuele continuïteit.85

De

gevolgen van deze processen zijn dat het individu geen prosociale alternatieven leert voor het

antisociaal gedrag en dat het individu verstrengeld raakt in een criminele levensstijl door de

gevolgen van criminaliteit,86

cf. secundaire desistance. Daardoor is de categorie van

persisterende daders minder vatbaar voor verandering van gedrag en uiteindelijk desistance.

De categorie van persisterende daders kent veelal een langdurige carrière met een hoge

frequentie van daderschap.87

Deze eerste groep van persistente daders is relatief klein. De

82

Ibid., p. 254 83

SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., Crime in the making. Pathways and turning points through life, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1993 84

MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: a developmental taxonomy’, Psychological Review, 1993, p. 674 85

Cf. paragraaf 2.3.4 86

Ibid., p. 683 87

FARRINGTON, D.P., ‘Developmental and life-course criminology: key theoretical and empirical issues – the 2002 Sutherland award address’, Criminology, 2003, p. 224

24

auteur argumenteert dan ook dat dit een vorm van psychopathologie is.88

De tweede groep die

Moffitt beschrijft is die van de daders die enkel crimineel gedrag stellen gedurende de

adolescentie. De verklaring voor dit fenomeen is volgens de auteur vooral te zoeken in de

status die de adolescent heeft in veel moderne maatschappijen. Dit is een status die valt tussen

die van het kind en de volwassene.89

De adolescent wil de rol opnemen en de autonomie

aannemen van de volwassene, maar heeft daar de middelen nog niet voor. Deze

ontevredenheid uit zich in delinquent gedrag dat aangeleerd wordt van antisociale rolmodellen

en wordt bekrachtigd door de consequenties van dit antisociaal gedrag. Het is immers een

bewijs van hun autonomie.90

Het daderschap van deze groep is dus eerder situationeel en kent

per definitie desistance bij de overgang naar volwassenheid. Deze theorie is empirisch

bevestigd in die zin dat de adolescentengroep teruggevonden is in andere studies. Deze

bevestiging was echter niet compleet, want later onderzoek vond maar liefst zes categorieën

van persisterende daders.91

2.3.4. Vergelijking van drie theorieën over desistance

Levenslooptheorieën gaan over continuïteit en verandering, i.c. van crimineel gedrag.

De theorie van Moffitt die er een typologie op na houdt, gaat hier deels tegenin. In deze

theorie worden twee soorten criminele carrières duidelijk onderscheiden: één van continuïteit

en één van verandering. Er is dus geen sprake van continuïteit en verandering van crimineel

gedrag doorheen de levensloop volgens Moffitt. Dit kan geïllustreerd worden door de

vergelijking te maken met de theorie van Sampson en Laub. Zij wijzen op hoe sociale

bindingen doorheen het leven veranderen en daarmee de mogelijkheden tot desistance. Voor

Moffitt is de persisterende groep gedetermineerd om levenslang criminaliteit te blijven stellen

als het gevolg van oorzaken in de kinderperiode, net zoals bij de theorie van zelfcontrole van

Gottfredson en Hirschi. Verandering is doorheen de levensloop voor de persisterende groep

dus eigenlijk niet meer mogelijk. Bij Sampson en Laub echter is het op alle leeftijden

mogelijk om te stoppen met criminaliteit door sociale bindingen die zich op dat moment

aanbieden. Zoals aangegeven is er een overeenkomst tussen de typologische theorie van

88

MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent offending: a complementary pair of developmental theories’ in Developmental theories of crime and delinquency, THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, p. 24 89

MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: a developmental taxonomy’, Psychological Review, 1993, p. 685 90

Ibid., p. 689 91

EZELL, M.E. & COHEN, L.E., Desisting from crime. Continuity and change in long-term crime patterns of serious chronic offenders, Oxford University Press, Oxford, 2005, p. 258

25

Moffitt en de zelfcontroletheorie. In beide theorieën bevinden de oorzaken van crimineel

gedrag zich voornamelijk in de kindertijd. De theorieën verschillen op het vlak van verklaring

van voortzetting van criminaliteit. Waar Gottfredson en Hirschi het problematisch gedrag uit

de kindertijd doortrekken naar volwassenheid door het als een stabiele eigenschap doorheen

de levensloop te zien, wijst Moffitt ook naar de cumulatieve continuïteit, die dus een

cumulatief nadeel92

kan vormen.93

Verder is de zelfcontroletheorie onverenigbaar met

typologieën. Er is namelijk geen kwalitatief verschil tussen daders, enkel een kwantitatief

verschil in criminele neiging.94

2.4. De beleving van het individu

Na bovenstaande theorieën, waarvan de age-graded theory of informal social control

van Sampson en Laub voor de grootste ommezwaai zorgde door het opnieuw benadrukken

van structurele en sociale processen in criminologische theorievorming, kwam er een nieuwe

versnelling in de ontwikkeling van theorieën over desistance. Onder aanvoering van Maruna

en Giordano kwam er een nadruk te liggen op de concepten ‘agency’ en ‘cognitieve

transformatie’. ‘Agency’ valt te vertalen als de kracht van een individu om zelf keuzes te

maken en die in realiteit om te zetten. De ‘cognitieve transformatie’ van Giordano kent

overlap met de theorievorming van Maruna, gezien beide auteurs een verschuiving in de

identiteit van het individu benadrukken bij het proces van desistance.95

Hierna zullen de twee

theorieën besproken worden van vernoemde auteurs. De narratieve benadering van Maruna

komt als eerste aan bod, gevolgd door de theorie van cognitieve transformatie van Giordano

et al.

2.4.1. De narratieve benadering

Maruna heeft in zijn kwalitatieve studie uit 2001 twee groepen (ex-)daders in de diepte

bestudeerd. Dertig desisterende en twintig persisterende (ex-)daders vormen de kern van het

onderzoek van Maruna.96

Voor zijn kwalitatief onderzoek hanteert Maruna de narratieve

benadering. Dit betekent dat hij op zoek gaat naar de interne verhalen van het individu. Deze

92

Cf. supra 93

LAUB, J., l.c., p. 323 94

Ibid. p. 325 95

BOTTOMS, A., SHAPLAND, J., COSTELLO, A., HOLMES, D. & MUIR, G., ‘Towards desistance: theoretical underpinnings for an empirical study’, The Howard Journal, 2004, p. 371-2 96

MARUNA, S., o.c., p. 48

26

benadering houdt in dat er gekeken wordt naar de betekenis die het individu aan

gebeurtenissen geeft, hoe deze in het leven gekaderd worden. Narratieven zijn bijgevolg

dynamisch, ze kunnen bijgestuurd worden. Ook zijn ze contextueel. Dat maakt ze ideaal om

desistance als patroon op lange termijn te begrijpen.97

Uit het onderzoek van Maruna kwam

duidelijk naar voor dat de narratieven van desisters en persisters wezenlijk verschillen. Het

intern verhaal van de groep persisters noemt hij het ‘condemnation script’, afgezet tegenover

het ‘redemption script’ dat hij terug vond bij de persisters. Eerst wordt het condemnation

script toegelicht. Dit is een deterministische opvatting bij de daders zelf over hun lot. Alle

ellende overkomt hen. Ze kunnen volgens zichzelf niet veranderen. Maruna duidt dit als een

self-fulfilling prophecy: ze reflecteren de visie van de mensen om zich heen.98

Later gaat hij

hier nog verder op in door het concept van looking-glass self te betrekken op dynamieken die

bij persisteren of desisteren gaande zijn. Dit concept houdt in dat een persoon zich gaat zien

zoals de ander hem ziet.99

Samen met deze deterministische opvatting van het eigen lot gaat

het idee dat de zoektocht naar geluk er één is van pure kans. Het leven heeft hen immers

geleerd dat er geen verband is tussen hun eigen acties en het beoogde resultaat. Het narratief

van de persister lijkt over ‘het lege zelf’ te gaan. Er is geen diepere betekenis en die lacune

wordt opgevuld met (hyper)consumptie en ervaringen als kicks om de vervreemding tegen te

gaan.100

Het narratief van de desister echter, loopt over van het positieve.101

De desister heeft

een intern verhaal over het zelf dat de nadruk legt op het goede, hij is een slachtoffer van de

maatschappij. Maruna leent enkele inzichten van Goffman om uit te leggen hoe de desister

hier aan management van imago en indrukken over het zelf doet. De slechtere eigenschappen

worden toegewezen aan de omgeving of aan het ‘It’.102

De cirkel van criminaliteit en

gevangenis kan doorbroken worden met behulp van iemand van buiten. Met deze vernieuwde

kracht wil de desister ook wat terug geven aan de maatschappij, dit is wat Maruna definieert

als ‘making good’. Hieruit voort komt het concept van de ‘generativiteit’, dat is de wens om

iets over te brengen aan de volgende generatie, zodat die niet hetzelfde lot beschoren is. Dit

wordt aangeleerd en wordt uiteindelijk door eigen keuze tot uitvoering gebracht. Het

fenomeen van ‘generativiteit’ hangt samen met verandering door eigen toedoen. De eerder

97

Ibid., p. 43 98

Ibid., p. 78 99

MARUNA, S., LEBEL, T.P., MITCHELL, N. & NAPLES, M., l.c., p. 271 100

MARUNA, S., o.c., p. 82 101

Dit moet in deze context gezien worden als stijlfiguur om de contrasten tussen desisters en persisters goed duidelijk te maken. Maruna geeft in hetzelfde werk immers aan dat iemand niet 100% puur desister of 100% puur persister is. Zoals aangegeven in paragraaf 2.2 is dit een continuüm, een glijdende schaal. 102

MARUNA, S., o.c., p. 95

27

benoemde deterministische, haast fatalistische houding van de persister wordt hier veranderd,

men krijgt het idee de controle zelf weer in handen te hebben. De narratieve benadering van

Maruna heeft een grote invloed op een heel nieuw paradigma van daderhulp.103

Het proces

van desistance is volgens Maruna er één dat toebehoort aan de desister zelf en dat door de

hulpverlening enkel ondersteund kan worden als het al in gang gezet is.104

2.4.2. Theorie van cognitieve transformatie

Giordano et al. ontwikkelden een theorie van cognitieve transformatie op basis van

kwalitatief onderzoek bij een follow-up van een sample delinquente mannen en vrouwen in de

adolescentie. Deze theorie werd geformuleerd als een antwoord op de sociale controle theorie

van Sampson en Laub.105

Vier fasen in cognitieve transformatie, i.e. een verschuiving van de

identiteit, werden onderscheiden door de auteurs. Deze werden ondersteund door narratief

materiaal. De eerste noodzakelijke fase bestaat eruit dat de dader open moet staan voor

verandering. Vervolgens moeten er zich kansen voordoen om daadwerkelijk te veranderen, de

auteurs noemen deze kansen ‘hooks for change’. De derde fase behelst de eigenlijke

cognitieve transformatie: de ex-dader moet zichzelf kunnen zien in een nieuwe sociaal

aangepaste rol waarin hij nieuwe dingen doet in zijn leven. Tenslotte is het van belang voor

het volhouden van desistance, dat de betrokkene het oud gedrag niet langer als gewenst of

relevant ziet.106

Het werk van Giordano et al. stelt dat de betrokkene in het desistance proces

selectief elementen uit de omgeving haalt om significante veranderingen in het leven te

beïnvloeden.107

Hiermee wordt een signaal gegeven richting toekomst, de integratie van

agency enerzijds en structuur anderzijds in de theorievorming over desistance.108

Hoe deze

twee factoren in het desistance proces bij elkaar komen wordt behandeld in de volgende

paragraaf.

103

Cf. infra 104

MARUNA, S., o.c., p. 114 105

GIORDANO, P.C., CERNKOVICH, S.A. & RUDOLPH, J.L., ‘Gender, crime, and desistance: toward a theory of cognitive transformation’, American Journal of Sociology, 2002, p. 990 106

Ibid., p. 1000-2 107

Ibid., p. 1003 108

FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 14

28

2.5. Structuur en agency

Bovenstaande theorieën over desistance geven aan dat er twee belangrijke zaken zijn

die het proces van desistance beïnvloeden. Enerzijds zijn dat sociale bindingen en de

omgeving, het eerder sociologische aspect van desistance. Anderzijds zijn dat de beleving,

keuzes, innerlijke ontwikkeling en acties bij het individu die een invloed uitoefenen op het

stoppen met criminaliteit. Dat is dan eerder de psychologische kant van het geheel. Deze twee

zaken kunnen geduid worden als (sociale) structuur en agency. De vraagstelling in deze

paragraaf luidt: zijn veranderingen in het leven en gedrag te verklaren door de omgeving of

door de activiteit van het individu? Deze vraag wordt niet enkel gesteld in het onderzoek naar

desistance. Het is een vraag die ook in de alledaagse praktijk gevolgen heeft voor beleid

breder dan criminaliteit en alles wat ermee te maken heeft. Laub en Sampson hebben met hun

sociale controle theorie de invloed van structuur op veranderingen in de criminele carrière in

de jaren ’90 weer op de kaart gezet. Maruna en Giordano et al. hebben hier tegenover het

belang van agency aangegeven. Farrall en Bowling willen als het ware micro en macro in

desistance theorie bij elkaar brengen d.m.v. de structuratietheorie van Giddens.109

Het centrale

begrip uit de structuratietheorie dat van essentieel belang is voor desistance theorie is dat van

de kritieke situatie. Deze kritieke situaties onderbreken routines. Deze routines zorgen voor

een gevoel van veiligheid en welzijn. Kritieke situaties zorgen echter voor verandering in

gedrag. Farrall en Bowling stellen dat deze kritieke situaties in se hetzelfde zijn als transities

en turning points, of zoals Giordano ze noemt: hooks for change.110

Farrall en Bowling stellen

dat agency en structuur samenwerken bij het produceren van desistance.111

Voorbeelden

hiervan zijn de individuele factoren die een structuur beïnvloeden. Zo kan de kwaliteit

(individuele perceptie) van een relatie (structuur) zodanig slecht zijn dat deze geen positieve

invloed heeft op het desistance proces. Een ander voorbeeld zou kunnen zijn dat de houding

(individuele perceptie) tegenover school (structuur) niet positief is. Bourdieu is een tweede

theoreticus die in de literatuur, naast Giddens, van invloed is op het samengaan van agency en

structuur. Bourdieu spreekt van een habitus die structuur in agency incorporeert. Deze habitus

is een combinatie van disposities en perceptie van het individu. Deze disposities worden

volgens Bourdieu gecreëerd door sociale structuren. Dit mist in het werk van Giddens.112

109

FARRALL, S. & BOWLING, B., ‘Structuration, human development and desistance from crime’, British Journal of Criminology, 1999, p. 255 110

Cf. supra 111

FARRALL, S. & BOWLING, B., l.c., p. 264 112

FARRALL, S., BOTTOMS, B. & SHAPLAND, J., ‘Social structures and desistance from crime’, European Journal of Criminology, 2010, p. 552

29

Samenvattend kan gesteld worden dat agency en structuur niet los van elkaar gezien kunnen

worden en samenwerken in complexe interacties in het proces van desistance. Beide

richtingen zijn mogelijk. De resultaten van een onderzoek van LeBel et al. suggereren dat

subjectieve veranderingen structurele veranderingen voorafgaan. Dit impliceert dat individuen

controle hebben over hun eigen verandering.113

2.6. Strength-based benadering

Coherent met de ideeën uit desistance literatuur heeft er zich een benadering

ontwikkeld die uitgaat van sterktes van het individu. Maruna en LeBel stellen dat het narratief

van desisters sterke overeenkomsten vertoont met een narratief gebaseerd op sterktes.114

Daders worden niet enkel bekeken als zwaktes in de maatschappij waarop toezicht gehouden

moet worden, maar als aanwinsten voor de maatschappij. Dit gaat samen met het concept

‘making good’. De strength-based benadering is gebaseerd op herstel, verzoening en

gemeenschapszin.115

Dit paradigma vraagt zich af welke bijdrage een individu kan leveren

aan de maatschappij. Net als noden en risico’s in het RNR model moeten sterktes en talenten

opgespoord worden in het individu. De nadruk verschuift van gebreken naar sterktes. Daders

moeten bekeken worden als meerwaarde die gemanaged moet worden.116

Stigma, labelling en

sociale exclusie worden als belangrijkste redenen van recidive gezien. Om van het label af te

raken, moeten daders iets teruggeven aan de maatschappij.117

Er moet met andere woorden

sprake zijn van wederkerigheid. De dader betekent iets voor de maatschappij en in ruil

daarvoor wordt de dader weer opgenomen in de morele orde van de maatschappij. De vraag

moet zijn wat de dader kan doen om zijn acties goed te maken t.a.v. de gemeenschap.118

De

reden voor deze straf mag niet pure retributie zijn. Zoals aangegeven is de benadering

gebaseerd op herstel en verzoening. Daarnaast werkt het helpen therapeutisch. Helpen geeft

namelijk voldoening, zelfvertrouwen en het idee dat er iets toegevoegd wordt.119

Er vindt een

cognitieve herstructurering naar verantwoordelijkheid toe plaats. Mensen groeien naar

113

LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., ‘The ‘chicken and egg’ of subjective and social factors in desistance from crime’, European Journal of Criminology, 2008, p. 155 114

MARUNA, S. & LEBEL, T., l.c., p. 100 115

BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 84 116

MARUNA, S. & LEBEL, T., l.c., p. 97 117

Ibid., p. 97 118

BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 86-7 119

MARUNA, S. & LEBEL, T., l.c., p. 98-9

30

prosociaal gedrag toe door bezig te zijn met activiteiten die hun sterktes benutten. De praktijk

van ‘making good’ dient te bestaan uit gemeenschapsdiensten waaruit de personen die ze

uitvoeren voldoening halen.120

2.7. De praktijk van rehabilitatie en re-integratie vanuit het denken over desistance

De theorievorming over desistance is deels gelinkt aan de praktijk van rehabilitatie, re-

integratie en het probatiewerk, voornamelijk in het Verenigd Koninkrijk. Rex stelde in 1999

al dat er bij het inwerken op de ex-dader in praktijken van probatie rekening gehouden moet

worden met de sociale omgeving waar de uiteindelijke keuzes gemaakt gaan worden.121

De

manier waarop gekeken wordt naar rehabilitatie en eventuele re-integratie van (ex-)daders is

onderhevig aan een slingerbeweging. Fergus McNeill biedt hier een mooi overzicht van.122

In

het licht van ‘nothing works’ eind jaren ’70 ontstond het niet-behandeling paradigma van

Bottoms en McWilliams. De medische manier waarop er naar behandeling (sic) wordt

gekeken negeerde de ervaring van de dader. Daders werden in behandeling gedwongen door

overmatig geloof in effectiviteit van behandeling. Het medisch model zag criminaliteit als een

individuele eigenschap die genezen kon worden. Hier waren Bottoms en McWilliams het niet

mee eens, zij zagen criminaliteit als een sociaal product. Ze benoemden de spanning tussen

hulp en toezicht. Ze verwierpen het idee dat daderhulp het verminderen van criminaliteit ten

goede zou komen. Vanuit ethische overwegingen vonden zij dat er een toestemming van de

dader voor hulpverlening moest komen. De belangrijkste taak van daderhulp bestond er

volgens Bottoms en McWilliams in om de keuzemogelijkheden voor ex-daders zo groot

mogelijk te houden. In ’94 vonden Raynor en Vanstone dat het niet-behandeling paradigma

toe was aan herziening. In de jaren ’90 heerste er een klimaat van toenemend optimisme over

behandelbaarheid onder invloed van de what works stroming. In deze geest valt het idee van

Raynor en Vanstone te kaderen dat daderhulp wel degelijk de plicht had om bij te dragen aan

het reduceren van criminaliteit. Ook het slachtoffer moest een positie krijgen in het geheel. In

de 21e eeuw is het klimaat voor daders verhard. De balans is overgeslagen in de richting van

de maatschappij. Daderhulp is een service geworden aan de maatschappij en

risicomanagement lijkt een primair doel te zijn. Zoals Birgden aangeeft123

lijken in het

120

BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006,., p. 101-2 121

REX, S., ‘Desistance from offending: experiences of probation’, The Howard Journal, 1999, p. 380 122

MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal Justice, 2006, 39-62 123

Cf. infra

31

dominante paradigma van de laatste 15 jaar124

de belangen van de gemeenschap immers altijd

belangrijker te zijn dan die van de dader.125

2.8. Een desistance paradigma voor daderhulpverlening

Vanuit de conclusies van Rex126

, Maruna127

en Farrall128

dat desistance een proces is

dat toebehoort aan de desister en dat hulpverlening daar slechts een ondersteunende rol in kan

spelen, heeft McNeill een paradigma voor daderhulpverlening uitgewerkt. McNeill wijst erop

dat een belangrijke voorwaarde voor een paradigma voor de praktijk een goed begrip van hoe

en waarom (ex-)daders hun gedrag veranderen onontbeerlijk is.129

Dat gaat dan verder dan de

vraag wat er effectief is om gedrag van daders te veranderen. Het gaat over de ‘black box’.130

Dit is het proces van desistance. Uit de besprekingen van de belangrijkste theorieën kunnen

we afleiden dat het proces van desistance zich situeert op het kruispunt van de ontwikkeling

tot volwassene, veranderende sociale banden die te maken hebben met veranderingen in het

leven en tenslotte het persoonlijke subjectieve narratief dat daders opbouwen rond deze

belangrijke gebeurtenissen in het leven. Farrall wees erop dat de betekenis die mensen geven

aan deze sleutelgebeurtenissen misschien nog wel belangrijker is dan het plaatsvinden van de

gebeurtenissen zelf.131

Een essentiëel element van het proces van desistance is de overtuiging

bij de dader zelf dat het gaat lukken. Burnett duidde dat met haar typologie van 3 soorten

desisters.132

erop dat overtuiging en identiteitsverandering een grote invloed op het proces van

desistance. Zij benoemde de non-starters, de avoiders en de converts. De converts waren het

meest resoluut in hun beslissing om te stoppen met crimineel gedrag. Deze converts

internaliseerden in een proces van vallen en opstaan een nieuw waardensysteem en

ontwikkelden nieuwe interesses. Hier wordt het belang van de notie van secundaire desistance

nogmaals duidelijk, namelijk het internaliseren van nieuwe opvattingen omtrent daderschap

124

Het RNR model, voortgekomen uit de what works benadering. 125

BIRGDEN, A., ‘Offender rehabilitation: a normative framework for forensic psychologists’, Psychiatry, Psychology and Law, 2008, p. 453 126

REX, S., l.c., p. 380 127

MARUNA, S., o.c., p. 114 128

FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and desistance from crime, Willan, Cullompton, Devon, 2002, p. 228 129

MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 46 130

Cf. supra 131


BURNETT, R., ‘To reoffend or not to reoffend? The ambivalence of convicted property offenders’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), , Willan, Collumpton, 2004, p. 165

32

en wat ermee samenhangt.133

Strength-based benaderingen134

zijn een andere belangrijke

invloed in het desistance paradigma voor de praktijk. Deze benadering wil desistance

ondersteunen door sterktes van de dader te ontwikkelen, zowel op het niveau van het individu

als op het niveau van het sociaal netwerk. Dit kan het momentum voor verandering opbouwen

en zorgen voor bestendigen van veranderd gedrag. Naast Maruna en Rex kwam ook Farrall

tot de conclusie dat de rol voor de hulpverlener in het proces van desistance eerder beperkt is.

De belangrijkste rol die hulpverleners spelen is bij genereren van sociaal kapitaal, i.e. het

vinden van werk en het herstellen van verbroken familiebanden. Deze sociale

omstandigheden en relaties met anderen zijn zowel het object van interventie als het medium

om verandering te bereiken. Dit sociaal kapitaal vereist bepaalde vaardigheden en

capaciteiten, cf. humaan kapitaal. De band tussen hulpverlener en (ex-)dader is van

ondersteunende aard. De desister is immers bezig aan een proces dat zijn persoonlijk verhaal

reconstrueert. Kunnen terugvallen en vertrouwen op iemand tijdens dit moeilijke en

kwetsbare proces is dan een vereiste. Daarnaast is het aanreiken van sociaal kapitaal een

bevestiging dat de hulpverlener vertrouwen heeft in de desister.135

Het is een wederkerig

gegeven. Vertrekkende vanuit het verschil tussen de narratieven van desisters en persisters dat

beschreven werd door Maruna136

, kan gesteld worden dat de condemnation scripts van

persisters bevestigd worden door de praktijk in de gevangenis. Deze gevangenis doet immers

aan labelling en houdt daders buiten de samenleving, waardoor sociaal kapitaal afbrokkelt.

McNeill stelt dat in tegenstelling tot deze realiteit desistance ondersteund zou moeten worden

door pijn en straf constructief aan te wenden.137

Dit kan door Maruna’s principes van ‘making

good’ en ‘generativiteit’ toe te passen in de praktijk. Het goedmaken kan door middel van

nuttige werkstraffen waar de maatschappij voordeel uithaalt. Anderzijds moet er ook

tegemoet gekomen worden aan de ervaring van onrecht die leeft bij de daders. Zij hebben

immers beperkte kansen ervaren in het leven en zijn onderwerp geweest van mechanismen

van exclusie. De hulpverlener kan zodoende in excuustermen spreken t.a.v. de dader. Als er

teruggekeerd wordt naar het niet-behandeling paradigma van Bottoms en McWilliams zien

we dat er principes uit dat paradigma vandaag opnieuw bevestigd worden. De hulp en

133

Cf. supra 134

MARUNA, S. & LEBEL, T., ‘Welcome home? Examining the “Reentry Court” concept from a strengths-based perspective’, Western Criminology Review, 2003, p. 101 135

BURNETT, R. & MCNEILL, F., ‘The place of the office-offender relationship in assisting offenders to desist from crime’, Probation Journal, 2005, p. 236 136

Cf. supra 137

MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 53-55

33

ondersteuning die zij voorstonden uit zich opnieuw in de bevestigde noodzaak om sociaal

kapitaal op te bouwen. Samengevat kan gesteld worden dat het desistance paradigma van

McNeill een bruikbare visie is op het uitvoeren van daderhulp gebaseerd op wetenschap uit

desistance theorieën. De hulpverlener dient de desister te ondersteunen in het proces van

desistance. Dit gebeurt volgens het desistance paradigma van McNeill in overleg tussen

hulpverlener en desister waarbij de risico’s, noden en obstakels in het proces van desistance

worden gedefinieerd. Het menselijk en sociaal kapitaal van de dader zijn het middel om deze

zaken aan te pakken.138

Het is belangrijk volgens McNeill om het desistance proces als het

overkoepelende gegeven te zien. Behandeling van de dader is daar slechts een onderdeel

van.139

Door McNeill worden drie voorwaarden onderscheiden voor het bekomen van

verandering: menselijk kapitaal140

, subjectieve factoren en sociaal kapitaal.141

Hier liggen drie

doelen voor daderhulp. De focus moet liggen op inclusief werken en integratie nastreven.142

2.8.1. Humaan kapitaal

Voor het ontwikkelen van humaan kapitaal wordt er grotendeels verwezen naar de in

het vorige hoofdstuk besproken what works literatuur. Daar wordt immers gewezen op het

belang van het ontwikkelen van vaardigheden en capaciteiten om recidive te beperken en dus

te komen tot desistance.

2.8.2. Subjectieve factoren

Met de ontwikkeling van de narratieve benadering van desistance kwam er meer

aandacht voor subjectieve factoren bij de dader. Er moet een onderscheid gemaakt worden

tussen enerzijds vergankelijke subjectieve factoren en anderzijds stabiele cognitieve

variabelen.143

Het zullen vooral de stabiele variabelen zijn, die te maken hebben met identiteit

en narratieven, die hier besproken zullen worden.

2.8.2.1. Hoop

Een terugkerend subjectief gegeven in het proces van desistance is de rol die hoop

speelt. Optimisme met het oog op een betere toekomst die samengaat met het geloof dat er

138

Ibid., p. 56 139

MCNEILL, F., ‘What works and what’s just?’, European Journal of Probation, 2009, p. 30 140

Vaardigheden en capaciteiten, klassieke groepsprogramma’s uit RNR die criminogene noden aanpakken. 141

Bindingen met familie, collega’s en kennissen die gebruikt kunnen worden voor prosociale doeleinden. 142

MCNEILL, F., ‘What works and what’s just?’, European Journal of Probation, 2009, p. 36 143

LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., l.c., 2008, p. 153

34

een wil en een weg is naar die toekomst144

. Deze hoop wordt geassocieerd met een succesvol

proces van desistance op de lange termijn.145

Uit dezelfde studie van Burnett en Maruna blijkt

dat deze hoop een effect kan hebben op het managen van de sociale problemen die ze

ondervinden, de obstakels op weg naar desistance. Deze sociale problemen mogen echter niet

onoverkomelijk lijken. Als dat wel het geval is, zal de kans op herval groter worden.146

Het

geloof in de wil en de weg die onderdeel uitmaken van hoop, zijn gelinkt aan het concept van

agency. Hoop en het geloof dat men zelf controle heeft, agency, lijken in de studie van LeBel

et al. noodzakelijk, zo niet afdoende om tot desistance te komen. Daarnaast kan deze factor

ook invloed hebben op het gebruik maken van sociale kansen die voorbij komen.147

2.8.2.2. Motivatie

Een andere belangrijke subjectieve factor is het ontwikkelen en onderhouden van

motivatie.148

Het proces van desistance behoort in eerste instantie toe aan de desister zelf en

kan enkel ondersteund worden149

, motivatie is hier dus onontbeerlijk.

2.8.2.3. Emoties

Emoties zijn een volgend subjectief gegeven inherent aan criminaliteit en desistance.

Farrall beschrijft vanuit zijn onderzoek uit 2005 vier emotionele fases die doorlopen worden

tijdens het proces van desistance. In de eerste fase van hoop en onzekerheid is er een eerste

openheid naar het kunnen stoppen met criminaliteit. Hier is een link op te merken met de

fases die Giordano et al. beschrijven.150

De dader begint zich beter te voelen.151

Hoop lijkt

ook hier een voorwaarde in het begin van het desistance proces om het geloof in de eigen

waarden, doelen en kunnen vol te houden.152

In de tweede fase van het emotionele traject van

desistance dat Farrall beschrijft, gaat de dader de negatieve emoties gelinkt aan desistance

herkennen.153

Deze negatieve emoties zijn achterdocht, angst, verhoogde waakzaamheid en

machteloosheid. Het ervaren van een stigma is ook een negatieve emotie die door daders

144

BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘So ‘prison works’, does it? The criminal careers of 130 men released from prison under home secretary, Michael Howard’, The Howard Journal, 2004, p. 395-6 145

Ibid., p. 398 146

Ibid., p. 398-9 147

LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., l.c., p. 154 148

MAGUIRE, M. & RAYNOR, P., ‘How the resettlement of prisoners promotes desistance from crime: or does it?’, Criminology and Criminal Justice, 2006, p. 25 149


Cf. supra 151


Ibid., p. 116 153

Ibid., p. 117

35

gelinkt wordt aan crimineel gedrag.154

In de derde fase, bestaande uit daders die al 3 jaar of

meer vrij zijn van feiten, komt er schaamte en schuldgevoel naar boven. De dader voelt zich

vertrouwd door zijn sociale omgeving en met name zijn familie. Dit vertrouwen komt het

sociaal kapitaal weer ten goede. Nu de desister een aandeel in de normaliteit heeft

genomen,155

is er weer iets om trots op te zijn, een versterkend gevoel van succes.156

In de

laatste fase van het emotionele traject van desistance, die van de normaliteit, steken gevoelens

van verhoogd zelfvertrouwen en vertrouwen in anderen de kop op. 157

De desister ziet zichzelf

niet meer als dader, er lijkt sprake van een cognitieve transformatie of verschuiving van

identiteit. Het innerlijk narratief lijkt veranderd.

2.8.2.4. Schaamte

In de tweede fase van het emotionele traject van het proces van desistance zoals

beschreven door Farrall, worden schaamte en schuld genoemd als emotionele factoren die te

maken hebben met het stoppen van criminaliteit. Farrall beschrijft hier geen causaliteit.

Braithwaite doet dat in zijn theorie van reintegrative shaming158

wel. Schaamte die bij de

dader veroorzaakt wordt door verwerping van enkel het gedrag heeft een positieve invloed op

het stoppen met criminaliteit. Als de gehele persoon verworpen wordt, is dat niet het geval.

Braithwaite gaat hier voort op het concept van secundaire deviantie van Lemert.159

Anderzijds

kan schaamte ook een negatief effect hebben op desistance: door het verlammend effect ervan

heeft de dader de kracht niet meer om te stoppen met criminaliteit. Depressieve gevoelens

gaan hiermee gepaard.160

2.8.3. Sociaal kapitaal

Sociaal kapitaal komt als begrip regelmatig terug in de theorievorming over

desistance. Farrall wijst het gebrek aan sociaal kapitaal aan als belangrijkste reden voor de

vaststelling dat veel pogingen tot rehabilitatie niet succesvol zijn. Hij stelt dat er veel in

humaan kapitaal geïnvesteerd kan worden, maar als het sociaal kapitaal niet meekomt, heeft

154

Ibid., p. 105-8 155

Cf. supra 156

FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 119-124 157

Ibid., p. 125 158

BRAITHWAITE, J., Crime, shame and reintegration, Cambridge University Press Cambridge, 1989, 226 159

Cf. supra 160

LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., l.c., p. 136-7

36

dat weinig zin.161

Sociaal kapitaal wordt door Coleman ontwikkeld in relatie tot humaan

kapitaal. Volgens hem produceert sociaal kapitaal humaan kapitaal.162

Hij stelt dat sociaal

kapitaal gedefinieerd wordt door de functie die het heeft.163

Dit impliceert dat sociaal kapitaal

zowel de oorzaak als het gevolg kan zijn van bindingen met sociale structuren,164

die op hun

beurt aanknopingspunten voor desistance kunnen zijn.165

Sociaal kapitaal is productief

doordat het een relationeel gegeven is. Doordat er sociale bindingen zijn, wordt er kapitaal

geproduceerd.166

Het belangrijkste sociaal kapitaal lijkt al te zijn aangegeven door Sampson

en Laub hun leeftijdsafhankelijke theorie van informele sociale controle.167

Deze theorie wees

op partnervorming – hetzij huwelijk, hetzij een langdurige kwalitatieve relatie – en een

stabiele tewerkstelling als belangrijkste sociale bindingen om ‘side bets’ te creëren. Deze

sociale bindingen zijn onverenigbaar met crimineel gedrag. Warr heeft hier een belangrijke

kanttekening bij gemaakt. Uit zijn empirisch onderzoek bleek dat vanuit een ander

perspectief, de differentiële associatietheorie, er een factor tussen huwelijk en desistance

aanwezig is. Het dalen van contacten met delinquente peers als gevolg van het huwelijk speelt

hier een verklarende rol.168

2.9. Conclusie en discussie

De theorievorming over desistance is een uitgebreid geheel. Desistance is een proces

dat vorm krijgt met vallen en opstaan. Samengevat kan gesteld worden dat desistance

beïnvloed wordt door het volwassen worden, sociale structuur en subjectieve individuele

factoren. Deze drie zaken interageren met elkaar in dat proces van desistance. Desistance is

een proces dat toebehoort aan het individu dat het doormaakt. Het idee dat hulpverlening hier

slechts een ondersteunende rol in kan spelen wordt breed gedragen in de literatuur. In de

praktijk vertaalt desistance zich naar een inclusieve, versterkende, activerende en

ondersteunende manier van werken met delinquenten. Het is aan de hulpverlening om de

161

FARRALL, S., ‘Social capital and offender reintegration: making probation desistance focused’ in MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, Willan, Collumpton, 2004, p. 71 162

COLEMAN, J.S., ‘Social capital in the creation of human capital’, American Journal of Sociology, 1988, 95-120 163

COLEMAN, J.S., l.c., p. 109 164

FARRALL, S., ‘Social capital and offender reintegration: making probation desistance focused’ in MARUNA, S. & IMMARIGEON, R., After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, Willan, Collumpton, 2004, p. 61 165

Cf. age-graded theory of informal social control 166

COLEMAN, J.S., l.c., p. 100-1 167

Cf. supra 168

WARR, M., ‘Life-course transitions and desistance from crime’, Criminology, 1998, p. 183

37

factoren die samengaan met desistance te ondersteunen, gericht op de sterkte van het individu.

Deze factoren zijn te onderscheiden in humaan kapitaal, subjectieve factoren en sociaal

kapitaal. Zeer recent onderscheidt McNeill vier vormen van rehabilitatie. Deze observatie van

McNeill valt op als een compacte samenvatting van het onderzoek naar rehabilitatie en

daderhulp en, onderliggend, de zoektocht naar waarom en hoe mensen stoppen met crimineel

gedrag. De eerste variant is psychologische rehabilitatie, waarbij het vooral gaat over

verandering op individueel niveau. Vervolgens spreekt hij over wettelijke rehabilitatie. Dit

doet de vraag rijzen naar het doel van een permanent strafblad en het stigma dat zo een

strafblad meezeult. Dit strafblad vormt een zwaar blok aan het been voor een desister die

vooruit wil. Ten derde komt morele rehabilitatie ter sprake. Wanneer heeft een dader het

‘goedgemaakt’ met de maatschappij en kan er door beide partijen – (ex-)dader en

gemeenschap – weer vooruit gekeken worden? Wanneer is de schuld van de dader ingelost?

De laatste variant is sociale rehabilitatie. Hier gaat het erom dat de desister weer opgenomen

wordt als volwaardig lid van de maatschappij en aanvaard is als hervormd. McNeill wijst erop

dat deze laatste variant zo goed als afwezig is en wijst dit aan als oorzaak van de cultuur van

straffen die in de maatschappij hoogtij viert. Volgens McNeill is het noodzakelijk dat de

praktijk van rehabilitatie de basis herevalueert en vastlegt.169

De basis die ligt in een

humanistische, inclusieve benadering van daderhulp, ondersteund door de uitgebreide

literatuur omtrent desistance. De focus op what works heeft gezorgd voor een verschuiving

van doelen en waarden binnen daderhulp. Het intrinsieke hulpverleningsaspect lijkt naar de

achtergrond verdwenen en plaats gemaakt te hebben voor de waarden van de maatschappij

met een focus op risico en veiligheid. Een paradigma voor daderhulp gebaseerd op desistance

moet hier een tegengewicht gaan bieden.

169

MCNEILL, F., ‘Four forms of ‘offender’ rehabilitation: towards an interdisciplinary perspective’, Legal and Criminological Psychology, 2012, p. 14-5

38


3.1. Inleiding

3.1.1. Overzicht

In dit hoofdstuk wordt ten eerste een hybride model van daderhulp besproken,

namelijk het Good Lives Model. Ten tweede wordt er aandacht besteed aan een theoretische

stroming die aandacht besteed aan hoe op een ethische manier om te gaan met daderhulp.

Deze stroming incorporeert zowel elementen van desistance theorie als what works. Er wordt

voor gekozen extensieve aandacht aan het GLM te besteden in deze masterproef, vanwege de

stijgende invloed op de praktijk. Opeenvolgend worden de theoretische onderbouw, de visie

op criminaliteit en de praktijk van het GLM besproken. Daarna wordt een specialisatie van

het GLM besproken: de toepassing op forensische psychiatrische gezondheidszorg. De

kritieken op het GLM worden besproken, om vervolgens af te sluiten met een conclusie.

3.2. Good Lives Model

3.2.1. Inleiding op het Good Lives Model

Het Good Lives Model is er gekomen als reactie op het dominante Risk Needs

Responsivity model. Dit praktijkmodel voor rehabilitatie van (ex)-daders tracht te

beantwoorden aan verschillende kritieken op het RNR model. Er is een tijd lang een

academische strijd geweest tussen enerzijds het RNR model van Andrews en Bonta en

anderzijds het Good Lives Model.170

Recenter worden ze meer als complementair

gezien.171

,172

Het model baseert zich op positieve psychologie, desistance literatuur173

en het

strength-based model.

170

Zie o.a. WARD, T., MELSER, J. & YATES, P.M., ‘Reconstructing the Risk-Need-Responsivity model: a theoretical elaboration and evaluation’, Aggression and Violent Behavior, 2007, 208-228 171

BAUWENS, A. & SNACKEN, S., l.c., p. 50 172

WILSON, R.J. & YATES, P.M., ‘Effective interventions and the Good Lives Model maximizing treatment gains for sexual offenders’, Aggression and Violent Behavior, 2009, p. 157 173

Cf. supra

39

3.2.2. De theoretische onderbouw

Het Good Lives Model voor rehabilitatie van daders gaat ervan uit dat alle mensen

dezelfde doelen en waarden zoeken in het leven.174

Dit noemen de auteurs de ‘primary human

goods’. Deze primary human goods zorgen voor een groter welzijn als ze bereikt worden.

Ward en Maruna beroepen zich hierbij op de theorie van zelfdeterminatie. Deci en Ryan

schrijven daarover dat Primary human goods voor iedereen verschillend zijn, maar onderzoek

resulteert in empirische ondersteuning voor tenminste tien groepen primary human goods.

Ward en Maruna175

kwamen tot de volgende lijst:

Gezond leven en fysiek functioneren

Kennis

Uitblinken in spel en werk

Autonomie en zelfsturing176

Innerlijke rust, i.e. vrij zijn van stress en emotionele onrust

Vriendschap in de breedste zin van het woord

Gemeenschap

Spiritualiteit in de breedste zin van het woord

Geluk

Creativiteit

De auteurs geven evenwel aan dat deze lijst niet exhaustief is. Deze goods worden

omschreven als approach goals, dat zoveel wil zeggen als doelen om na te streven. Dit is het

tegenovergestelde van risicofactoren, die vermeden moeten worden. Er wordt gesteld dat deze

dynamische risicofactoren uit het RNR model indirect nagestreefd worden, maar dan op een

positievere manier.177

De middelen om deze goods te bereiken zijn secondary human goods.

Een voorbeeld van de verhouding tussen deze twee primary en secundary human goods, kan

zijn dat het primary human good kennis bereikt wordt door middel van het volgen van een

opleiding. Goods is expliciet uitgedrukt in meervoud, omdat mensen alle goods nastreven.

Het belang dat aan deze goods gegeven wordt, verschilt per persoon. Deze goods zijn echter

174

WARD, T., YATES, P.M. & WILLIS, G.M., ‘The good lives model and the risk need and responsivity model: a critical response to Andrews, Bonta and Wormith (2011)’, Criminal Justice and Behavior, 2012, p. 95 175

WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 113 176

Agency, zoals beschreven in hoofdstuk 2 177

WARD, T., VESS, J., COLLIE, R.M., GANNON, T.A., ‘Risk management or goods promotion: the relationship between approach and avoidance goals in treatment for sex offenders’, Aggression and Violent Behavior, 2006, p. 384

40

wel universeel voor alle mensen.178

Het GLM ziet mensen als gevormd door het samenspel

van biologische, psychologische, sociale en omgevingsvariabelen. Mensen worden niet

gedefinieerd als moreel goed of slecht. Het gaat eerder over goed of minder goed

functioneren. Rehabilitatie is volgens dit model een proces van waarden.179

Er wordt een

onderscheid gemaakt tussen waarden nagestreefd door de maatschappij en waarden

nagestreefd door het individu, de (ex-)dader. Deze twee, op het eerste zicht tegenovergestelde,

waarden worden aangevuld door de vraag welke praktijken en methoden het beste zijn. Daar

vloeit uit voort dat het GLM tracht de waarden en belangen van het individu, een beter leven,

te verenigen met de waarden en belangen van de maatschappij, uitgedrukt in risico.180

Het

door de betrokkene nastreven van positieve doelen in het leven, op een nieuwe manier die

minder antisociaal is, genereert tegelijkertijd een verlaagd risico op schade voor de

maatschappij. Het GLM hanteert een holistisch mensbeeld181

en tracht niet om losstaande

factoren stuk voor stuk aan te pakken. Het gaat over een hervorming van de identiteit.

Vervolgens wordt er ook gewezen op de context. De mens is een sociaal dier. Criminaliteit is

bijna nooit enkel het gevolg van individuele psychopathie. Dit houdt in dat risicomanagement

ook altijd de omgeving mee moet nemen in een analyse. Hetzelfde geldt voor interventies,

deze staan nooit los van de sociale context.182

Het GLM onderschrijft het idee dat daders recht

hebben op ondersteunde rehabilitatie vanuit eigen initiatief. De wil om te veranderen moet

komen van de dader met op zijn minst extrinsieke motivatie.183

3.2.3. De visie op criminaliteit

De onderliggende criminaliteitstheorie van het GLM is voor een deel de

spanningstheorie van Merton. Het model ziet criminaliteit als het gevolg van obstakels in het

nastreven van doelen184

, cf. primary human goods. Verder komt het grootste deel van de kijk

op criminaliteit uit de theorievorming over desistance. Het belangrijkste dat hieruit

meegenomen wordt, is dat er gewezen wordt naar agency185

én sociale structuren als

178

WARD, T. & MARUNA, o.c., p. 115 179

DAY, A. & WARD, T., ‘Offender rehabilitation as a value-laden process’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2010, p. 303 180


Ibid., p. 117 182

Ibid. p. 118 183

Ibid. p. 120 184

WARD, T. & STEWART, C., ‘The relationship between human needs and criminogenic needs’, Psychology, Crime & Law, 2003, p. 224 185

Cf. supra

41

belangrijkste ondersteunende factoren bij het stoppen met criminaliteit186

: interne en externe

factoren.187

Volgens het GLM zijn er twee wegen naar criminaliteit.188

De eerste, directe weg

houdt in dat criminaliteit het rechtstreekse gevolg is van het nastreven van een doel. Het is

gedrag dat bewust gesteld wordt om een zeker doel veilig te stellen, willens en wetens dat het

gedrag crimineel van aard is. Een voorbeeld kan hier zijn dat het nastreven van het doel

‘financiële zekerheid’ is en dat zich dat uit in vermogenscriminaliteit. Vermogenscriminaliteit

is dan het secondary human good, het gedrag. De tweede, indirecte weg naar criminaliteit

heeft de factor van het bewust doelgericht plegen van crimineel gedrag niet. Het doel wordt

nagestreefd op een goede manier, maar dit lukt niet. Dat zorgt voor een neerwaartse spiraal

van ontevredenheid en frustratie die tot daderschap kan leiden. In de literatuur over het GLM

worden vier soorten problemen onderscheiden die kunnen ontstaan bij het nastreven van

doelen. Dit is te kaderen in hoe een levensplan opgesteld wordt bij het nastreven van een beter

leven in de terminologie van het GLM. Ten eerste kan er een gebrek aan capaciteit bij de

dader bestaan. Deze capaciteiten worden opgedeeld in interne en externe capaciteiten.189

Een

gebrek aan interne capaciteit kan verwijzen naar obstakels van cognitieve, psychische of

gedragsmatige aard, deels humaan kapitaal.190

Een deel hiervan is dynamisch en een deel

gedetermineerd. Problemen met externe capaciteiten verwijzen voor een deel naar sociaal

kapitaal191

, maar deze problemen kunnen ook geografisch192

van aard zijn. Het tweede

probleem met het nastreven van doelen dat zich kan voordoen is een beperkte reikwijdte.

Hiermee wordt bedoeld dat sommige doelen niet opgenomen zijn in het levensplan. Dit kan

leiden tot frustratie en ontevredenheid.193

Ten derde kunnen primary human goods

conflicteren met elkaar. Dat conflict kan voorkomen op een horizontale manier waarbij twee

doelen tegengesteld gedrag vereisen. Dit leidt tot frustratie omdat niet beide doelen bereikt

kunnen worden zonder problemen. Een conflict tussen doelen op verticale wijze gaat over de

prioriteit die gegeven wordt aan primary human goods. Als die onaangepast is aan de praktijk

van het leven waar de persoon zich in bevindt, kan een persoon zich mislukt voelen doordat

de doelen die hij een hoge prioriteit geeft door welke omstandigheden dan ook niet haalbaar

186

Cf. supra 187

PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., ‘The Good Lives Model in practice: offence pathways and case management’, European Journal of Probation, 2011, p. 8 188

Ibid., p. 12 189

WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 123-4 190

Cf. supra 191

Cf. supra 192

PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., l.c., p. 8-9 193

WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 124

42

zijn.194

Het vierde probleem situeert zich bij de secondary human goods. De middelen

waarmee de betrokkene de doelen wil bereiken kunnen onaangepast zijn, waardoor het doel

niet of slechts beperkt bereikt wordt.195

3.2.4. De praktijk

Aangezien de waarden voor het GLM enerzijds liggen bij de dader als persoon en

anderzijds bij het risico voor de maatschappij, moeten in de praktijk beide partijen aandacht

krijgen. Deze evenwichtsoefening gaat hand in hand met de houding van de therapeut.196

Er is

sprake van een dualiteit voor de daderhulpverlener. Enerzijds ondersteunt en behartigt hij de

belangen van de dader, anderzijds is het aan hem om te letten op risico’s voor de

maatschappij.197

Doordat primary human goods bij verschillende mensen verschillende

prioriteiten krijgen, houdt dit voor de praktijk in dat behandeling aangepast moet zijn op het

individu, als het ware op maat gemaakt.198

Tijdens therapie moet er opgepast worden voor een

te negatief discours. Het GLM is een opbouwende benadering i.t.t. vermijdend. Het gaat niet

over niet doen van wat niet goed is, maar over het wel doen van wat wel goed is. Het

aanpakken van tekorten en gebreken moet vervangen worden door streefdoelen. Een positief

taalgebruik ondersteunt dat.199

Respect voor het verleden is een vereiste, er is namelijk

continuïteit tussen de oude identiteit en de vernieuwde. Het is echter effectiever om te

focussen op de toekomst. De doelen blijven hetzelfde in het leven van de ex-dader, alleen de

manier waarop die doelen nagestreefd worden veranderd. Het gevolg hiervan is dat de dader

sneller gemotiveerd is. Als iemand bevestiging krijgt over de doelen die hij nastreeft in het

leven, biedt dat perspectief.200

Een holistische aanpak dient gehanteerd te worden door

mensen te helpen een meer bevredigend leven te leiden. Tegelijkertijd reduceert dit de

risico’s. Management van risico gaat dus samen met het ondersteunen van mensen bij het

GLM.201

De therapeutische alliantie is een belangrijk gegeven in dit model van rehabilitatie.

Een goede verstandhouding tussen therapeut en cliënt is minstens even belangrijk als het

194

PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., l.c., p. 10 195

Ibid., p. 9 196


WARD, T., ‘Addressing the dual relationship problem in forensic and correctional practice’, Aggression and Violent Behavior, 2013, p. 92 198

WARD, T., ‘Good lives and the rehabilitation of offenders. Promises and problems’, Aggression and Violent Behavior, 2002, p. 527 199


Ibid., p. 129 201

WARD, T. & BROWN, M., ‘The good lives model and conceptual issues in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 248

43

correct toepassen van de juiste therapeutische interventies.202

De therapeut moet samenwerken

met de cliënt om doelen te stellen. Men mag niet vervallen in lesgeven als therapeut. De

prioriteiten moeten samen met de dader opgesteld worden.203

De narratieve identiteit, de

competenties en de sterktes van de dader moeten gerespecteerd en onderzocht worden. De

vraag is wat de dader wil bereiken in het leven zodat dat leven bevredigend, en dus een ‘good

life’ wordt. Samen met de therapeut kan dan gezocht worden naar de juiste wegen. Zodoende

is er meer mogelijk als het gaat over opbouwen van nieuwe identiteiten en narratieven ter

promotie van desistance. Er wordt zo meer gekeken naar de menselijkheid van de dader in

plaats van de dader te reduceren tot een risico. Van de cliënt wordt een zekere basismotivatie

verwacht. De betrokkene moet de indruk krijgen dat hij het voor zichzelf doet en dat moet

ook de achterliggende motivatie zijn. De maatschappij is veelal niet erg vriendelijk geweest

tegen hem.204

3.2.5. GLM-FM

Het Good Lives Model is een theoretisch model voor de praktijk dat ontwikkeld is

vanuit het werken met zedendelinquenten.205

Het laatste decennium is het GLM geëvolueerd

naar en heeft het zich opgeworpen als tegenhanger van het dominante RNR model. Zodoende

heeft het zich ontwikkeld als een model dat ingezet kan worden in elke vorm van daderhulp.

In 2010 hebben Barnao et al. een model gepubliceerd dat een verdere uitdieping en

specialisatie van het GLM inhoudt. In de context van deze masterproef leek dit een essentieel

model om mee te nemen in de literatuurstudie. Dit Good Lives Model of forensic mental

health206

stelt dat de aanwezigheid van psychiatrische ziektebeelden een groot obstakel vormt

in het nastreven van doelen. Symptomen van psychiatrische stoornissen enerzijds en het

stigma dat rust op psychisch ziek zijn anderzijds, kunnen er samen voor zorgen dat het voor

een individu moeilijk wordt om kansen te krijgen in een maatschappij. Het wordt moeilijker

om vaardigheden en sociaal kapitaal te vergaren en ontwikkelen.207

Ten tweede kunnen

symptomen van psychiatrische ziektebeelden functioneren als middel om doelen na te streven,

202

Ibid., p. 252 203

WARD, T. & MARSHALL, B., ‘Narrative Identity and Offender Rehabilitation’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, p. 295 204

MARUNA, S., o.c., p. 107 205

WARD, T., ‘Good lives and the rehabilitation of offenders. Promises and problems’, Aggression and Violent Behavior, 2002, p. 513 206

BARNAO, M., ROBERTSON, P. & WARD, T., ‘Good lives model applied to a forensic population’, Psychiatry, Psychology and Law, 2010, p. 214 207

Ibid., p. 214

44

als zogenaamde secondary human goods. Het is in dit model dus belangrijk om bijvoorbeeld

een psychotische daad te zien als een manier om normale doelen na te streven op een

misschien niet zo normale manier. De betekenis die een psychisch zieke persoon geeft aan een

ervaring wordt in grote mate bepaald door de primary goods die nagestreefd worden. Zo kan

een ontkenning van gepleegde feiten een manier zijn om een emotioneel trauma te vermijden

om zo innerlijke rust (primary human good) te bekomen.208

Door symptomen van een

psychische ziekte kunnen dus zowel de doelen als de middelen in een leven beïnvloed

worden.209

In het GLM-FM wordt behandeling gezien als verstrekker van alternatieve, sociaal

meer geaccepteerde manieren om primary human goods te bereiken. Deze secondary goods

worden ontwikkeld in de ondersteunende behandelomgeving. Het is de bedoeling dat deze

aangeleerde capaciteiten later overgedragen worden naar een leven buiten, zonder deze

beveiligende en ondersteunende omgeving. Behandeling kan echter ook een belemmering

vormen in het nastreven van primary human goods. Hierbij valt te denken aan de beperkingen

die een gesloten afdeling met zich meebrengt.210

De specifieke doelen van rehabilitatie in het

GLM-FM zijn enerzijds de onaangepaste middelen vervangen door sociaal aangepaste

middelen om de doelen te bereiken en anderzijds mensen helpen en ondersteunen om deze

doelen te bereiken.211

3.2.6. Kritiek op het GLM

In de meest recente versie van ‘The Psychology of Criminal Conduct’ van Andrews en

Bonta wordt het GLM kort geëvalueerd. De meest opvallende kritiek daaruit is dat hoewel er

volgens Andrews en Bonta weinig mis is met het focussen op het welzijn van de dader, het

zeker geen hoofddoel mag worden. Zolang de responsiviteitsfactor welzijn bij de dader

samengaat met de andere principes uit het RNR. Anders mag er geen afname in recidive

verwacht worden. Andrews en Bonta impliceren dat het GLM dat wel verwacht.212

Een

andere kritiek vanuit het RNR model stelt dat het GLM eigenlijk niets toevoegt aan het RNR

model. Sterker nog, het staat volgens het RNR model een terugkeer voor naar minder

gestructureerde manieren voor het analyseren van een casus in de praktijk en het

daaropvolgende opstellen van een behandelplan. Er wordt gesteld dat het schier onmogelijk is

208

Ibid., p. 215 209

ROBERTSON, P., BARNAO, M. & WARD, T., ‘Rehabilitation frameworks in forensic mental health’, Aggression and Violent Behavior, 2011, p. 480 210

BARNAO, M., ROBERTSON, P. & WARD, T., l.c., p. 215 211

ROBERTSON, P., BARNAO, M. & WARD, T., l.c., p. 481 212

ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 54

45

om het gehele gamma van primary human goods te gaan incorporeren in een

behandelingsplan. Kortom, het RNR stelt dat de focus van het GLM te breed is en dat het

GLM daardoor minder effectief zal zijn.213

Tot slot komt de kritiek dat het GLM niet

empirisch onderbouwd is regelmatig terug in de literatuur.214

Het pleit voor het GLM dat het

nog relatief jong is. Er zijn echter al voorzichtige positieve resultaten geboekt. Een studie op

gewelddadige daders met een hoog risico wees erop dat het GLM resultaten boekt op het

gebied van motivatie bij de dader voor behandeling en op het gebied van het onderhouden van

desistance op de langere termijn.215

Een ander onderzoek werd uitgevoerd op vrijgelaten

kindermisbruikers. Hierin werd duidelijk dat het GLM op deze groep van daders eveneens een

positief effect heeft op het bestendigen van desistance op de langere termijn.216

3.3. Therapeutic Jurisprudence

Therapeutic jurisprudence is een kader dat stelt dat de wet en diens actoren

therapeutische effecten kunnen ressorteren. Het houdt zich niet bezig met bestraffing, maar

focust zich vooral op autonomie en procesrecht. Het is een humanistische theorie die zich

bekommert om menselijk welzijn. TJ stelt zich op als ondersteunend ten aanzien van het idee

dat de geest van de wet, in brede zin met al zijn actoren, nageleefd moet worden. Daar vloeit

uit voort dat therapeutische effecten in daderhulp wenselijk zijn en dat tegelijkertijd anti-

therapeutische effecten vermeden moeten worden.217

Therapeutische effecten moeten dus het

doel van de wet zijn. Een therapeutisch effect dat beoogd dient te worden, is autonomie bij

mensen die een forensische behandeling ondergaan. Autonomie en verantwoordelijkheid

kunnen het welbevinden van dader en maatschappij verhogen. Door het kunnen maken van

keuzes wordt autonomie verhoogd.218

Zie hier ook de link met desistance theorie219

: het

maken van keuzes stimuleren, is het versterken van de agency van een persoon. Het is van

belang dat deze keuze zoveel mogelijk gewaarborgd blijft. Dat is niet altijd mogelijk in de

213

ANDREWS, D.A., BONTA, J. & WORMITH, J.S., ‘The risk-need-responsivity (RNR) model: does adding the good lives model contribute to effective crime prevention?’, Criminal Justice and Behavior, 2011, p . 751 214

Ibid. p. 737 215

WHITEHEAD, P.R., WARD T. & COLLIE, R.M., ‘Time for a change: applying the good lives model of rehabilitation to a high-risk violent offender’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, p. 596 216

WILLIS, G.M. & WARD, T., ‘Striving for a good life: the good lives model applied to released child molesters’, Journal of Sexual Aggression, 2011, p. 201 217

BIRGDEN, A., ‘Offender Rehabilitation: a normative framework for forensic psychologists’, Psychiatry, Psychology and Law, 2008, p. 455 218

Ibid., p. 455 219

Cf. supra

46

context van verplichte behandeling. Toch moet er een lans gebroken worden voor het

maximaliseren van keuzevrijheid. Keuzes maken bestaat volgens Birgden uit een wil en een

weg.220

De wil bestaat uit motivatie om te veranderen. Birgden stelt dat binnen het RNR daar

weinig of geen aandacht voor is in de context van het aanpakken van criminogene noden. In

deze context van dwang- of drangbehandeling, afhankelijk van het juridisch kader, zijn

motivationele technieken en het assisteren bij het maken van keuzes belangrijke elementen. Er

wordt hier verwezen naar de technieken van Miller en Rollnick.221

De weg om keuzes te

maken is het autonoom keuzes kunnen maken. Dit verwijst naar het wel of niet faciliteren van

de omstandigheden. Er is meer kans op motivatie en succesvolle rehabilitatie als de (ex-)dader

een geïnformeerde vrije keuze kan maken in plaats van dat hij verplicht wordt behandeling te

ondergaan.222

TJ pretendeert het gat op te vullen dat het RNR model en het GLM openlaten.

Dat gat bestaat erin dat beide modellen geen aandacht hebben voor de invloed die de wet

heeft op daderhulp.223

TJ heeft de humanistische benadering gemeen met het GLM, evenals

het doel om welzijn te maximaliseren. Beiden zijn geïntegreerd door Birgden in 2002 met het

oog op een kader voor rehabilitatie van daders. 224

Daar zijn zeven principes uit voortgekomen

die relevant zijn in het kader van deze masterproef. Ten eerste heeft de wet altijd een invloed

op rehabilitatie. Dit houdt in dat therapeutische effecten van de wet volledig benut moeten

worden als ze zich voordoen. Ten tweede moet er in rehabilitatie tegemoet getreden worden

aan psychische noden van de dader. Zodoende moet er versterkend en opbouwend opgetreden

worden in plaats van enkel vermijdend. Ten derde is het van belang dat beslissingen door de

dader autonoom kunnen genomen worden. Men moet weg van verplichtingen. Ten vierde stelt

men dat rehabilitatie een multidisciplinaire onderneming is met meerdere mensen die het roer

in handen hebben. Evenwicht tussen enerzijds actoren van de wet en anderzijds clinici is

belangrijk. Ten vijfde wijst men erop dat rehabilitatie een individueel gegeven is. Dit gaat

over diversiteit in responsiviteit. Ten zesde mag niet uit het oog verloren worden dat

rehabilitatie een waardegebonden gegeven is. Tenslotte wordt er gesteld dat rehabilitatie de

noden van de maatschappij enerzijds en de dader anderzijds moet afwegen.225

Responsiviteit

220

BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and responsivity: finding the will and the way in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 283 221

MILLER, W.R. & ROLLNICK, S., Motivational interviewing: preparing people to change, The Guilford Press, New York, NY, 428 222

BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and responsivity: finding the will and the way in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004., 289-90 223

Ibid., p. 285 224

Ibid., p. 286 225

BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and “good lives”: a rehabilitation framework for corrections’, Australian Psychologist, 2002, p. 183

47

wordt in de combinatie van het GLM met TJ aangeduid als motivatie van daders om het

gedrag te veranderen of daar tenminste aan te werken.226

3.4. Conclusie

Het GLM is een hybride model van daderhulp dat elementen incorporeert van de

desistance literatuur, de strength-based benadering en de positieve psychologie. Het is een

holistisch model dat zich vooral toespitst op de toekomst. Het model claimt de principes van

het RNR te incorporeren, maar doet dat op een positieve manier door zich niet enkel te

focussen op negatieve factoren. Het GLM wil vooral aandacht schenken aan de positieve

factoren. Door het samenwerken tussen dader en therapeut zijn de therapeutische relatie en

bijgevolg de motivatie (specifieke responsiviteit) een sterkte van het GLM. Van specifiek

belang voor deze masterproef is het GLM-FM dat het GLM toepast op de praktijk van de

forensische psychiatrie. Dit biedt praktische richtlijnen om het GLM te incorporeren in de

praktijk van forensische geestelijke gezondheidszorg. Een zwakte van het GLM is de eerder

beperkte empirische onderbouwing, maar die zal er ongetwijfeld komen als het model meer

toegepast zal worden in de praktijk. TJ is een ethische aanvulling op het GLM en het RNR.

Dit spitst zich toe op hoe de wet ervoor kan zorgen dat er maximaal therapeutisch effect kan

worden. TJ legt de nadruk op het belang van vrije geïnformeerde keuze, een idee weg van

dwang en drang. Verantwoordelijkheid voor rehabilitatie ligt zowel bij de maatschappij als bij

de dader.

226

Ibid. p. 185

48

DEEL II: CASESTUDY

1. Inleiding en situering

Het tweede deel van deze masterproef bevat een casestudy. In het laatste deel wordt

deze casestudy gebruikt om te koppelen aan de theoretische inzichten die in deel I bekomen

zijn. De visie op zorg van de behandelafdeling Encarga 2 maakt onderwerp uit van deze

casestudy. Encarga 2 is een gesloten voortgezette behandelafdeling in het forensisch

zorgcircuit in Zelzate. Dit forensisch zorgcircuit is ingebed in het psychiatrisch centrum Sint

Jan Baptist, uitgebaat door de Broeders van Liefde. Het forensisch zorgcircuit in Zelzate is

één van de drie units forensische psychiatrie in Vlaanderen die medium-risk geïnterneerden

opneemt. Er wordt gekozen voor Encarga 2 omdat deze afdeling de behandelafdeling bij

uitstek is binnen het zorgcircuit. Encarga 1 is de opnameafdeling en Encarga 3 is een

tussenvorm tussen beschut wonen en een open behandelafdeling. Esperanza 1 en 2 zijn

vormen van een forensisch psychiatrisch verzorgingstehuis (PVT), ook wel gekend als

longstay. Hier ligt de nadruk meer op kwaliteit van leven en minder op intensieve

behandeling. Deze casestudy wordt uitgewerkt aan de hand van de dynamische zorgvisietekst

van Encarga 2 uit 2006.227

Dit is de meest recente geschreven bron die de afdeling hanteert.

Een andere bron die gebruikt wordt voor deze casestudy is de begeleidende tekst bij de

behandelplanmotor228

die in het hele forensisch zorgcircuit gebruikt wordt en dus ook op

Encarga 2. Deze behandelplanmotor uit 2012 is een stuk recenter dan de afdelingsspecifieke

dynamische zorgvisietekst. Deze twee bronnen geven samen een relatief compleet beeld van

de visie op zorg op Encarga 2.

2. De visie op zorg volgens de dynamische zorgvisietekst

De zorgvisietekst deelt zichzelf op in 4 delen. De twee belangrijkste in het kader van

deze masterproef over visie op zorg zijn enerzijds ‘fundamentele uitgangspunten Encarga 2’

en anderzijds de uitwerking van die uitgangspunten naar de praktijk toe in ‘zorgplan Encarga

2’.

227

BUSCH, C., Encarga 2 dynamische zorgvisietekst, januari 2006. Forensische psychiatrie “zorg dragen voor, verantwoordelijkheid geven aan”, 2006, intern document PC Sint-Jan-Baptist 228

X, intern document PC Sint-Jan-Baptist

49

2.1 Fundamentele uitgangspunten

De kernopdracht van Encarga 2 bestaat er volgens deze visietekst in om te zorgen

voor:

“Een kwalitatieve forensisch psychiatrische verpleging, behandeling & begeleiding

voorzien voor medium-security patiënten”

Dit gebeurt door een combinatie van cure, care & control. Cure staat voor genezing

van de ontwikkelbare. Care staat voor verzorging en begeleiding van de kwetsbare. Control

tenslotte staat voor hantering van en coping met de stoornis voor de langdurig

zorgafhankelijke. Er is in de fundamentele uitgangspunten meermaals aandacht voor de

dichotomie behandelen en bewaken. Er wordt een nadruk gelegd op de maatschappij als

belangrijke klant. Het product dat als het ware afgeleverd wordt, is een vermindering van

delictgevaar. Anderzijds wordt er ook een maatschappelijke integratieopdracht vernoemd. De

kerngedachte hier is dat er maatschappelijk gere-integreerd wordt als het kan en

gehospitaliseerd als het moet. Efficiënte planning en een aanvaardbaar tijdsperspectief worden

vernoemd in het kader van de maatschappelijke re-integratieopdracht. Er is een duale

opdracht in die zin dat er gezorgd moet worden voor de maatschappij en voor de ‘patiënt’

zoals er in de tekst naar de opgenomen geïnterneerde gerefereerd wordt. Op het vlak van

ethiek wordt gekozen voor eerlijkheid, anti-discriminatie en respect. Door de noodzakelijke

erkenning van ongelijkheid wordt er gewezen op het duale stigma dat de patiënt ervaart, dat

van geestesgestoorde en dat van crimineel. Hier wordt verder echter niets mee gedaan. Om

een kwaliteitsvolle zorg aan te bieden wordt er in de tekst gewezen op het belang van

evidence-based practice en systematische klinische risicotaxatie met behulp van

gestandaardiseerde instrumenten. Naar personeel toe wordt de nadruk gelegd op de

dichotomie van enerzijds de rol van hulpverlener en anderzijds de rol van actor van sociale

controle. Tussen deze twee rollen moet een evenwicht gezocht worden. Naar

risicomanagement toe wordt er gebruik gemaakt van gestandaardiseerde instrumenten zoals

de HCR-20 en de PCL-R. Forensische psychiatrie wordt gelijkgesteld met risico’s. De beste

predictor op geweld is voorgaand geweld. Wel wordt er gewezen op het gevaar van de

fundamentele attributiefout, wanneer dispositie verward wordt met situationele factoren. Deze

fout vindt plaats als een gedrag wordt toegewezen aan een eigenschap van een persoon,

wanneer dat gedrag zijn oorsprong vindt in de situatie. Verder wordt er aandacht besteed aan

beveiliging op relationeel, procedureel en materieel vlak.

50

2.2. Zorgplan Encarga 2

De doelgroep van medium-security geïnterneerden wordt omschreven als een

gevarieerde doelgroep met uiteenlopende probleemgebieden. Er wordt gesteld dat het gedrag

het probleem is en niet de persoon. We kunnen dus stellen dat Encarga 2 tracht in te werken

op gedrag vanwege de verantwoordelijkheid naar de maatschappij toe en de bijbehorende

opdracht tot vermindering van recidive.229

Motivatie wordt genoemd als essentieel gegeven

voor gedragsverandering. Deze motivatie moet volgens de tekst voortkomen uit een eigen

ideaalbeeld van de patiënt. De kenmerken van de doelgroep zijn eerder negatief: ontkenning

of minimalisering recidiverisico, gebrek aan empathie en sturing door geweten, trauma’s en

problematische interactie en communicatie. Encarga 2 stelt enkele inclusie- en exclusiecriteria

op. De inclusiecriteria gaan over de mogelijkheid tot motivatieversterkend en introspectief te

kunnen werken en over het kunnen functioneren in groep. Exclusiecriteria zijn i.c. totale

ontkenning van de feiten, sadistische agressie, kernpsychopathie, hoge vluchtgevaarlijkheid,

primaire drugsdiagnose, parafilieën, mentale handicaps en dementie. De principes die

gehanteerd worden in de zorg gaan in de eerste plaats over verantwoordelijkheid. Deze wordt

maximaal toebedeeld naar draagkracht ter voorkoming van bevestiging van de

afhankelijkheid van de patiënt. De achterliggende gedachte is eerder positief te noemen. Er

wordt vanuit gegaan dat het geven van verantwoordelijkheid meestal leidt tot

verantwoordelijk gedrag. De RNR-principes van risico, behoefte en responsiviteit worden in

de zorgprincipes aangehaald.230

De zorg moet volgens de tekst op maat worden aangeboden.

De graduele uitbouw van vrijheden wordt in de zorg expliciet losgekoppeld van progressie in

de behandeling. In de plaats daarvan wordt er gekeken naar het nut voor de behandeling van

de patiënt en de risico’s die extra vrijheden impliceren. Situatie en dispositie worden beiden

als oorzaak van delinquent gedrag gezien. De zorgmethodiek tenslotte wijst op collaboratie

tussen hulpverlener en patiënt. De therapeutische alliantie tussen deze twee wordt

aangewezen als hoeksteen van de behandeling. Wederzijds leren tussen hulpverlener en

patiënt moet de bedoeling zijn op basis van narratieve therapeutische methodiek. Er wordt

gesteld dat de impact op de behandeling daar vandaan komt. De nadruk ligt in deze niet op

verandering, maar op ruimte voor conversatie. Hier kan een tegenstelling opgemerkt worden,

daar verandering van gedrag noodzakelijk is om de opdracht naar de maatschappij toe in te

229

Cf. supra 230

Cf. supra

51

vullen. Realiteiten zijn sociaal geconstrueerd, gevormd door taal en georganiseerd en

onderhouden door narratieven. De essentiële waarheid bestaat niet.

3. Een update door middel van de behandelplanmotor

In 2012 is het forensisch zorgcircuit begonnen met de implementatie van een

behandelplanmotor in het elektronisch patiëntendossier. De doelstelling van deze

behandelplanmotor is het sturen van de behandeling van de patiënt door middel van een

casusmanagementplan. Dit casusmanagementplan gaat vergezeld van een document dat de

theoretische achtergrond van dit plan toelicht en verklaart. Dat document is de tweede bron

van deze casestudy. Dit document stelt het delict centraal in de behandeling. De kans op

recidive en het risico op gewelddadig of agressief gedrag is een leidend gegeven in de

behandeling. Er wordt gesteld dat zorgprogramma’s in de forensische psychiatrie zich primair

richten op het verminderen van recidiverisico. Het concept van beveiligende zorg wordt

omarmd. Dit concept is primair gericht op gevaarreductie. Beveiligende zorg is volgens het

document ook te lezen als een vorm van risicomanagement in de brede zin. Er wordt een

onderscheid gemaakt tussen primaire, secundaire en tertiaire preventie. Primaire preventie

gaat vooral over de bewaking en controle in engere zin: beveiliging in infrastructuur en

getalsmatige personeelsbezetting. Secundaire preventie is de beveiliging als gevolg van een

positieve relatie tussen patiënten en hulpverleners en patiënten onderling. Tertiaire preventie

is gericht op de toekomst: beveiliging als gevolg van een geslaagde behandeling via de

uitvoering van een individueel behandelingsplan. De onderdelen van het behandelingsplan die

genoemd worden zijn risicotaxatie, delictscenario, delictpreventieplan, signaleringsplan,

vrijhedenfasering, resocialisatie en rehabilitatie-activiteiten. Het principe van evidence-based

practice wordt omarmd. De What Works principes worden uitgebreid besproken in dit

document: Risk, Need en Responsivity. Als vierde principe wordt het integriteitsprincipe

toegevoegd. Het risico wordt gekwantificeerd door risicotaxatie-instrumenten. De

behandeling wordt toegespitst op dynamische risicofactoren, die opgesplitst worden in acute

en stabiele risicofactoren. Acute risicofactoren zijn niet van invloed op de voorspelling van

recidive op de lange termijn. Verder wordt er kort nog verwezen naar beschermende factoren

die een delictpreventief effect zouden kunnen uitoefenen. Een belangrijke factor bij

responsiviteit die vernoemd wordt, is behandelmotivatie. Er wordt verder echter niet

uitgewijd over hoe deze factor aan te pakken of te verhogen. Een onderscheid tussen interne

en externe factoren van responsiviteit wordt gemaakt, waarbij interne responsiviteit binnen de

52

patiënt te situeren valt en externe responsiviteit bij behandelteam en de uitgevoerde

interventies ligt. Het integriteitsprincipe wordt onderverdeeld in programme drift231

,

programme reversal232

en niet-nakoming van het programma. Aan deze bedreigingen voor het

integriteitsprincipe worden een aantal praktische maatregelen gekoppeld om die bedreigingen

tegen te gaan. Het laatste onderdeel van dit document verantwoordt de keuze voor

zorgprogrammering. De argumenten hiervoor bestaan uit meer samenhang, samenwerking

intern en extern, het creëren van een overzicht en transparantie en wetenschappelijke

onderbouwing.

4. Conclusie

Het forensisch zorgcircuit in Zelzate bestaat sinds 2001. De bestudeerde documenten

uit 2006 en 2012 geven duidelijk een ontwikkeling aan. In 2006 is de afdelingsspecifieke

visietekst geschreven. Deze tekst laat een richting zien die aspecten van een humanistische en

inclusieve benadering meeneemt, meer dan het document uit 2012. Het document uit 2012

lijkt de RNR principes als overkoepelend gegeven te omarmen. Risico en recidivebeperking

zijn de dominante termen in dit document. Er kan zodoende gesproken worden van een

verschuiving in de richting van een punitieve en kwantificerende aanpak op het niveau van

visie.

231

Het afdrijven van een programma, waarbij de doelen en uitgangspunten van het programma onsystematisch veranderen over de tijd. 232

Omdraaiing van het programma vindt plaats wanneer de behandeldoelen direct worden ondermijnd of bedreigd.

53

DEEL III: CASESTUDY GETOETST AAN THEORIE

1. Inleiding

In het derde deel van deze masterproef worden de bekomen inzichten uit de

literatuurstudie uit deel I toegepast op de omschreven casestudy uit het deel II. De opdeling

die in de literatuurstudie wordt gehanteerd, wordt hier gehandhaafd. Dat betekent dat er

begonnen wordt met de inzichten uit hoofdstuk 1 van de literatuurstudie, namelijk de

literatuur omtrent what works en het RNR model. Eerst wordt er gezocht naar elementen uit

de literatuur die terug kunnen gevonden worden in de bestaande visie. Vervolgens wordt er

gekeken naar lacunes in de visie, waar elementen uit de literatuur een meerwaarde kunnen

bieden. Dezelfde opzet wordt gehanteerd voor de literatuur omtrent desistance en tenslotte het

werk rond het GLM en TJ.

2. What works en RNR toegepast op de visie van Encarga 2

2.1. Overeenkomsten

Doorheen de visie van Encarga 2 valt een toenemende invloed van het RNR model

waar te nemen. Waar in het document van 2006 nog evenwaardig gesproken wordt over een

tweeledige opdracht en het zoeken naar een evenwicht tussen de belangen van het individu

enerzijds en de maatschappij anderzijds, wordt in het document van 2012 primair gesproken

over bescherming van de maatschappij. In het meest recente document wordt het delict

centraal gesteld in de behandeling, evenals het risico op gewelddadig of agressief gedrag. Dit

is een tendens die overeenkomt met de what works traditie. Om dit risico te bepalen wordt er

in de what works literatuur gewezen op het gebruik van gestandaardiseerde instrumenten voor

risicotaxatie, zoals de HCR-20 en PCL-R. In de zorgvisietekst van 2006 wordt hier eveneens

naar verwezen. Het principe uit het RNR model dat re-integratie zoveel mogelijk in de

maatschappij dient te gebeuren, wordt reeds teruggevonden in de tekst van 2006. Dit wordt

bepaald door de risicotaxatie. In de tekst van 2006 worden de RNR principes al kort

aangehaald, met nadruk op het principe van responsiviteit: zorg moet op maat aangeboden

worden. RNR focuste echter, zeker in die periode, eerder op risk en need. Responsiviteit werd

als principe minder belangrijk geacht dan die andere twee. In de tekst van 2012 wordt er een

54

duidelijk onderscheid gemaakt tussen interne en externe responsiviteit. Dit verschil komt

overeen met de principes van algemene en specifieke responsiviteit in het RNR model.

2.1.2. Elementen uit what works en RNR als meerwaarde voor de visie

Doorheen de twee teksten die de visie van de afdeling Encarga 2 weergeven zijn de

principes van het RNR model de leidraad. In de tekst van 2012 is dit nog meer het geval dan

in de tekst van 2006. Er kan dan ook gesteld worden dat de visie van de afdeling Encarga 2

voornamelijk bestaat uit het RNR model en dat er bijgevolg vanuit RNR geen meerwaarde

geboden kan worden aan de visie.

3. Desistance toepast op de visie van Encarga 2

3.1. Overeenkomsten

In het desistance-paradigma wordt er verwezen naar de intrinsieke rol van

hulpverlener die vereist is bij de praktijk van daderhulp. In de visietekst uit 2006 wordt er

gesproken van een dichotomie tussen enerzijds de rol van hulpverlener en anderzijds de rol

van actor van sociale controle. Er is dus minstens aandacht voor de rol van hulpverlener in de

tekst uit 2006. In die tekst wordt er gewezen op het stigma dat de patiënt ervaart, enerzijds als

psychiatrisch patiënt, anderzijds als dader. Dit stigma komt ook terug in de literatuur omtrent

desistance. Een andere overeenkomst is het gevaar voor de attributiefout. De sociale context

en situatie waarin gedrag gesteld wordt is veelal de oorzaak van dat gedrag. Deze opvatting

ondersteunt de strekking uit de desistance literatuur dat de sociale structuur een invloed heeft

op gedrag en gedragsverandering. Uit de oudste visietekst blijkt dat het ondersteunen van

positief gedrag, i.c. het nemen van verantwoordelijkheid, maximaal wordt uitgevoerd, binnen

de grenzen van het mogelijke. De begrenzing bestaat uit risico op herval. Deze

ondersteunende benadering vertoont overeenkomsten met de strength-based benadering. Het

feit dat de uitbouw van vrijheden losgekoppeld wordt van progressie in de behandeling

benadrukt deze overeenkomst nogmaals. Situatie en dispositie worden beiden als oorzaak van

delinquent gedrag gezien in de oudste visietekst. Dit komt deels overeen met de literatuur

omtrent desistance, die zowel de sociale structuur als de individuele eigenschappen van een

persoon als ondersteunende factor voor stoppen met criminaliteit zien. Tenslotte verwijst de

visietekst uit 2006 naar narratieve therapeutische methodieken als manier om wederzijds te

leren. Dit sociaalconstructivistisch gegeven verwijst naar de derde grote factor die een invloed

55

heeft op desistance van criminaliteit, namelijk het subjectieve gegeven van een persoonlijk

narratief. In de visietekst wordt dan ook gesteld dat de essentiële waarheid niet bestaat en dat

het leerproces in de behandeling wederzijds is. In het document uit 2012 worden er verder

geen overeenkomsten aangetroffen met desistance literatuur.

3.2. Elementen uit de literatuur omtrent desistance als meerwaarde voor de visie

Uit de literatuurstudie omtrent desistance bleek dat desistance een proces is dat enkel

ondersteund kan worden door de hulpverlening. Deze vaststelling kan een meerwaarde

vormen voor de visie op zorg in een forensisch psychiatrisch centrum en dan zeker specifiek

op een behandelafdeling. Desistance is het alomvattende proces, waar behandeling een deel

van uitmaakt. Er is in de visie weinig aandacht voor het opbouwen van sociaal kapitaal door

de focus op RNR in het recentste document. Uit de literatuurstudie werd vooral verwezen

naar de familie als sociaal kapitaal. Dit opnemen in de visie kan een meerwaarde betekenen

voor de zorg. Beschermende factoren worden in het document uit 2012 beschreven als

delictpreventief, hier wordt echter verder niet op ingegaan. De theorievorming omtrent

desistance heeft een aantal beschermende factoren aangewezen, vooral in de sfeer van familie

en werk. Deze beschermende factoren zouden volgens de theorie een meer prominente plaats

moeten krijgen in de visie op zorg. Er lijkt in de visie weinig aandacht voor inclusieve

rehabilitatie door middel van generativiteit en making good. Deze concepten die ook van

toepassing zijn op de praktische strength-based benadering kunnen een meerwaarde vormen

voor de forensisch psychiatrische praktijk. Deze strength-based benadering in het geheel lijkt

niet direct een plaats te hebben in de visie. Vooral in het document uit 2012 lijkt er geen

aandacht te zijn voor heropname in de maatschappij op een constructieve manier. Om terug te

grijpen naar de vier vormen van rehabilitatie die McNeill beschrijft, lijkt er enkel aandacht te

zijn voor psychologische rehabilitatie. Wettelijke rehabilitatie, maar vooral morele en sociale

rehabilitatie lijken veel minder vertegenwoordigd te zijn in de visie die beschreven is in deel

II van deze masterproef. Encarga 2 mag dan enkel een behandelafdeling zijn, morele en

sociale rehabilitatie gericht op inclusie in de maatschappij moet een proces zijn dat tijdig

wordt opgestart en zodoende parallel kan lopen met psychologisch rehabilitatie.

56

4. GLM en TJ toegepast op de visie van Encarga 2

4.1. Overeenkomsten

Het zorgen voor zowel de maatschappij als de patiënt is een gegeven dat terugkomt in

zowel het GLM als de visie van Encarga 2. In de visietekst wordt motivatie genoemd als

essentieel gegeven voor gedragsverandering. Motivatie is één van de sterktes van het GLM.

Net als in de visietekst heeft het GLM ook veel aandacht voor de therapeutische alliantie.

Deze relatie tussen hulpverlener en dader moet wederkerig zijn. De ruimte voor conversatie

komt overeen met de individuele benadering en de nadruk die het GLM legt op de zorg die op

maat moet worden aangeboden. De behandeling op de afdeling bestaat uit het bekrachtigen

van positief gedrag, cf. verantwoordelijkheid. Dit komt overeen met de positieve benadering

die het GLM is. Op het vlak van TJ kan er verwezen worden naar de ethische basiswaarden

die gehanteerd worden in de visietekst: eerlijkheid, anti-discriminatie en respect. Volgens TJ

moet de wet gehanteerd worden om therapeutische effecten te bereiken. Het beginsel van anti-

discriminatie is een mensenrecht en wordt therapeutisch aangewend.

4.2. Elementen uit het GLM en TJ als meerwaarde voor de visie

Uit het document uit 2012 lijkt het zorgcircuit, dus ook Encarga 2, de principes uit

RNR als overkoepelend aan te nemen. Uit de literatuurstudie bleek echter dat het GLM de

principes van RNR incorporeert, maar deze op een positievere manier benadert en tracht te

verwezenlijken. Dit heeft positieve gevolgen op de motivatie bij daders om te veranderen. De

huidige visie van Encarga 2 erkent het belang van motivatie en dat in beide documenten. Er

wordt echter niet op ingegaan hoe deze motivatie te verhogen en bestendigen. Zodoende zou

het GLM als geheel een waardevolle toevoeging zijn aan de visie op zorg op Encarga 2 en

misschien breder het gehele zorgcircuit. Het belang van de therapeutische alliantie wordt door

de visietekst eveneens bevestigd. Het GLM bevestigt dit en onderbouwt dit theoretisch. TJ

tenslotte legt de nadruk op vrije geïnformeerde keuze, dit kan eveneens motiverend werken

voor daders om te werken aan gedragsverandering. Het GLM-FM specifiek kan een

meerwaarde vormen voor de visie op zorg op de forensisch psychiatrische behandelafdeling.

Het GLM-FM incorporeert de kijk op en omgang met psychiatrische ziektebeelden in een

groter kader van daderhulp. Het biedt een hele nieuwe manier om psychiatrische symptomen

te percipiëren in een context van daders en hun persoonlijke proces van desistance.

57

5. Conclusie

Concluderend kan gesteld worden dat de visie op zorg op Encarga 2 voornamelijk

bestaat uit elementen van het RNR model met enkele elementen die gerelateerd zijn aan de

desistance literatuur en het GLM. De uitdagingen voor de visie op zorg liggen in het verder

uitwerken van het ondersteunen van motivatie voor verandering. Hiervoor kan de

therapeutische alliantie binnen het kader van het GLM benadrukt worden. Het bekijken van

desistance als overkoepelend proces, waarbinnen behandeling gekaderd kan worden, zou een

toevoeging van grote waarde zijn aan de visie op zorg. Beschermende factoren zouden een

groter aandeel mogen kijken in de visie op zorg, i.e. het ondersteunen van het proces van

desistance. De nadruk zou meer op sociaal kapitaal mogen liggen. Meer aandacht voor het

naar buiten toe werken om morele en sociale rehabilitatie vroegtijdig op te starten zou een

meerwaarde vormen voor de visie op zorg binnen de behandelde forensisch psychiatrische

setting. Specifiek het GLM-FM kan een nieuw kader bieden om te kijken naar de combinatie

van psychiatrische ziektebeelden en het proces van desistance bij (ex-)daders.

58

CONCLUSIE

59

Algemene conclusie

In deze masterproef, getiteld ‘Visie-ontwikkeling op zorg in een forensisch

psychiatrisch centrum’, bestaat de probleemstelling uit de notie dat de vorming van visie in de

praktijk van de forensische psychiatrie in Vlaanderen onvoldoende criminologisch

onderbouwd is. In deze masterproef levert dat een tweeledige doelstelling op. Het theoretisch

luik heeft als doelstelling de literatuur omtrent theorieën relevant voor daderhulp te

bestuderen en daaruit te selecteren welke elementen een meerwaarde kunnen vormen voor de

ontwikkeling van visie in de praktijk van de forensische psychiatrie. Het praktisch luik is er

op gericht om deze bekomen inzichten toe te passen op een reeds bestaande visie, namelijk

die van de voortgezette behandelafdeling Encarga 2 in het P.C. Sint Jan Baptist te Zelzate.

Deze probleemstelling en doelstelling leveren de volgende onderzoeksvragen op.

1. Welke theorieën bestaan er omtrent daderhulp?

1. Van nothing works naar what works

2. Desistance


2. Waaruit bestaat anno 2013 de visie op zorg binnen de forensische psychiatrie in PC Sint

Jan Baptist te Zelzate, specifiek op behandelafdeling Encarga 2?

3. Welke elementen uit de criminologische theorieën hierboven bestudeerd kunnen een

meerwaarde vormen voor ontwikkeling van visie op zorg in een forensisch psychiatrisch

centrum?

4. Hoe vallen de elementen van meerwaarde uit de criminologische theorieën te integreren in

visie op zorg binnen een forensisch psychiatrisch centrum?

De eerste onderzoeksvraag ‘Welke theorieën bestaan er omtrent daderhulp?’

splitst zich op in 3 onderdelen. Als eerste werd de what works literatuur bestudeerd. Deze

literatuur heeft de mogelijkheid tot behandeling van daders weer op de kaart gezet in een

maatschappelijke context waar behandelen van delinquenten als overbodig werd beschouwd.

Er werd omgegaan met daders vanuit het idee dat voornamelijk opsluiting volstond om te

komen tot een beperking van recidive. De what works literatuur heeft de RNR principes van

risk, need en responsivity voortgebracht. Daarnaast heeft de what works traditie een

60

aanzienlijke hoeveelheid literatuur gegenereerd die effectiviteit van interventies bestudeerde.

Echter, door de focus op wat er werkt, was er minder aandacht voor hoe bepaalde zaken

werken bij het behandelen van daders. De nadruk op risico in de what works literatuur zorgt

er echter voor dat er vandaag vooral gedacht wordt in termen van gevaar voor de

maatschappij. Dat leidt tot meer beperking van vrijheid en uitsluiting van de maatschappij en

stigmatisering van de dader.

Vervolgens werd de desistance literatuur bestudeerd. Daaruit kwam naar voren dat het

stoppen met criminaliteit een proces is dat gepaard gaat met herval. Het is een proces dat

beïnvloed wordt door het volwassen worden, de sociale structuur en subjectieve individuele

factoren. Er is interactie tussen de laatste twee componenten, in beide richtingen. Dat betekent

dat het maken van beslissingen beïnvloed kan worden door de sociale omgeving, zowel op

een beperkende als faciliterende manier. In de andere richting kan het maken van beslissingen

door het individu een invloed hebben op de manier waarop de sociale structuur desistance

ondersteunt. Desistance is een proces dat door de hulpverlening slechts ondersteund kan

worden. Dat houdt in voor de praktijk dat de hulpverlener er een versterkende, activerende en

ondersteunende houding op nahoudt bij het omgaan met daders die zich geëngageerd hebben

in het proces van stoppen met criminaliteit. De factoren bij de dader die het proces van

desistance ondersteunen zijn op te delen in humaan kapitaal, sociaal kapitaal en subjectieve

factoren. Humaan kapitaal vertaalt zich in capaciteiten en vaardigheden. Humaan kapitaal kan

bekomen worden door middel van sociaal kapitaal. Dit sociaal kapitaal is zowel middel als

doel: een middel om humaan kapitaal te verwerven en een doel ter ondersteuning van

desistance. Desistance is een proces dat bestaat op meerdere niveau’s. Het ultieme doel moet

zijn dat de dader sociaal gerehabiliteerd raakt. Sociale context is een essentieel onderdeel van

het stoppen met criminaliteit, dus het proces van desistance moet zoveel mogelijk in interactie

met de maatschappij plaatsvinden.

Tot slot werd er in de literatuurstudie aandacht besteed aan hybride modellen van

daderhulpverlening. Het GLM is een hybride model met invloeden van desistance en what

works. De invloeden van what works bestaan eruit dat de principes van RNR geïncorporeerd

zijn in het model, zij het met een grotere aandacht voor specifieke responsiviteit. GLM ziet

RNR als een onderdeel van een eerdere holistische benadering van daderhulpverlening. De

sterkte van het GLM zit in de eerder positieve benadering door het werken met streefdoelen.

Het GLM tracht te focussen op wat er goed gaat, in plaats van te focussen op de zaken die

fout gaan. De collaboratie tussen dader en therapeut staat hier op het voorplan. De beleving en

61

de waarden van de dader worden uitgebreider geëxploreerd. Deze samenwerking en

ondersteuning moet resulteren in een hogere motivatie om toe te werken naar dat ‘Good Life’.

De toepassing op de forensische psychiatrie heeft in de literatuur vorm gekregen in het GLM-

FM. Deze specifieke vorm van het GLM laat toe om het gegeven van een psychiatrische

stoornis te interpreteren vanuit het basisidee van het GLM dat elke persoon een set waarden

nastreeft in het leven. Een zwakte van het GLM is het gebrek aan gedegen empirische

onderbouwing die bij het RNR wel te vinden is. Door toenemende toepassing het praktijk, zal

die er in de nabije toekomst wel komen. TJ breekt een lans voor de geïnformeerde vrije keuze

en staat zodoende een benadering voor die weggaat van dwanghulpverlening. Daarnaast stelt

TJ dat verantwoordelijkheid voor rehabilitatie zowel bij de dader als de maatschappij ligt.

In deel II van deze masterproef werd een case-study uitgevoerd op twee documenten

van de voortgezette behandelafdeling Encarga 2, teneinde de tweede onderzoeksvraag

‘Waaruit bestaat anno 2013 de visie op zorg binnen de forensische psychiatrie in PC Sint

Jan Baptist te Zelzate, specifiek op behandelafdeling Encarga 2?’ te kunnen

beantwoorden. Het eerste document betreft de dynamische zorgvisietekst van de afdeling uit

2006 en het tweede document is een begeleidende informatieve tekst bij de recent opgestarte

behandelplanmotor. Hieruit kwam duidelijk naar de voorgrond dat de visie op zorg op

Encarga 2 de laatste zes jaren verschoven is in de richting van het RNR model. In het

document van 2006 waren er nog meer elementen te ontdekken van een humanistische en

inclusieve benadering, gericht op maximale integratie. Ook werd er meer belang gehecht aan

evenwicht tussen enerzijds het belang van de maatschappij en anderzijds het belang van de

dader. In het recentere document wordt er meer uitgegaan van termen als risico en gevaar. In

het document uit 2012 lijkt de bescherming van de maatschappij de overhand te nemen.

In deel III van deze masterproef werden de bevindingen uit de literatuurstudie

gekoppeld aan de case-study om tegemoet te komen aan de praktische doelstelling. Op deze

manier kan een antwoord geformuleerd worden op de onderzoeksvragen ‘Welke elementen

uit de criminologische theorieën hierboven bestudeerd kunnen een meerwaarde vormen

voor ontwikkeling van visie op zorg in een forensisch psychiatrisch centrum?’ en ‘Hoe

vallen de elementen van meerwaarde uit de criminologische theorieën te integreren in

visie op zorg binnen een forensisch psychiatrisch centrum?’ De uitdagingen voor de visie

op zorg op Encarga 2 lijken te liggen in het verder uitwerken van ondersteuning en motivatie.

Het incorporeren van beschermende factoren kan in de visie van Encarga 2 een bredere

inclusievere benadering opleveren. Het GLM kan hier een kader voor bieden. Ook het

62

specifiekere GLM-FM kan voor de visie op zorg op Encarga 2 een kader bieden om

psychiatrische symptomen te gaan herinterpreteren binnen de context van een zoektocht naar

primary human goods. De geïnformeerde vrijheid van keuze die TJ voorstaat zou hier binnen

de grenzen van het mogelijke een grotere aandacht verdienen. Vanuit de desistance literatuur

zou vooral het sociaal kapitaal een belangrijkere rol mogen gaan spelen om de processen van

morele en sociale rehabilitatie vroeger op gang te trekken. Tenslotte kan het bekijken van

desistance als overkoepelend proces in handen van de betrokkene, een absolute meerwaarde

vormen voor de visie op zorg.

63

BIBLIOGRAFIE

ANDREWS, D.A. & BONTA, J., The Psychology of Criminal Conduct 5th edition, Matthew

Bender, New Providence, NJ, 2010, 672

ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., ‘Classification for effective rehabilitation.

Rediscovering psychology’, Criminal Justice and Behavior, 1990, 19-52

ANDREWS, D.A., BONTA, J. & WORMITH, J.S., ‘The risk-need-responsivity (RNR)

model: does adding the good lives model contribute to effective crime prevention?’, Criminal

Justice and Behavior, 2011, 735-755

ANDREWS, D.A., ZINGER, I., HOGE, R.D., BONTA, J., GENDREAU, P. & CULLEN,

F.T., ‘Does correctional treatment work? A clinically relevant and psychologically informed

meta-analysis’, Criminology, 1990, 369-404

BANDURA, A., Social learning theory, Prentice-Hall Inc., Englewood Cliffs, NJ, 1977, 247

BARNAO, M., ROBERTSON, P. & WARD, T., ‘Good lives model applied to a forensic

population’, Psychiatry, Psychology and Law, 2010, 202-217

BAUWENS, A. & SNACKEN, S., ‘Modellen van daderbegeleiding: op weg naar een

geïntegreerd model?’, Panopticon, 2010, 42-56

BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and “good lives”: a rehabilitation framework for

corrections’, Australian Psychologist, 2002, 180-186

BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and responsivity: finding the will and the way in

offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, 283-295

BIRGDEN, A., ‘Offender rehabilitation: a normative framework for forensic psychologists’,

Psychiatry, Psychology and Law, 2008, 450-486

BLOKLAND, A.A.J. & NIEUWBEERTA, P., ‘The effects of life circumstances on

longitudinal trajectories of offending’ in Developmental and life course studies in delinquency

and crime: a review of contemporary Dutch research, BLOKLAND, A.A.J. &

NIEUWBEERTA (eds.), P., Boom, Den Haag, 2005, 351

64

BOTTOMS, A., SHAPLAND, J., COSTELLO, A., HOLMES, D. & MUIR, G., ‘Towards

desistance: theoretical underpinnings for an empirical study’, The Howard Journal, 2004,

368-389

BRAITHWAITE, J., Crime, shame and reintegration, Cambridge University Press

Cambridge, 1989, 226

BURNETT, R., ‘To reoffend or not to reoffend? The ambivalence of convicted property

offenders’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S.

& IMMARIGEON, R. (eds.), , Willan, Collumpton, 2004, 152-180

BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘So ‘prison works’, does it? The criminal careers of 130

men released from prison under home secretary, Michael Howard’, The Howard Journal,

2004, 390-404

BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in

theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006, 83-106

BURNETT, R. & MCNEILL, F., ‘The place of the office-offender relationship in assisting

offenders to desist from crime’, Probation Journal, 2005, 221-242

BUSCH, C., Encarga 2 dynamische zorgvisietekst, januari 2006. Forensische psychiatrie

“zorg dragen voor, verantwoordelijkheid geven aan”, 2006, intern document PC Sint-Jan-

Baptist

CLONEN, K., GOETHALS, J. & AERTSEN, I., ‘Onderzoek naar het stopzetten van een

criminele carrière. De waarde van narratieve analyse’, Panopticon, 2009, 9-30

COLEMAN, J.S., ‘Social capital in the creation of human capital’, American Journal of

Sociology, 1988, 95-120

COLMAN, C. & PAUWELS, L., ‘Exploring desistance: an appraisal of theoretical

frameworks’ in EU Criminal Justice, Financial and Economic Crime, COOLS, M. et al.

(eds.), Maklu, Antwerpen, 2011, 319

DAY, A. & WARD, T., ‘Offender rehabilitation as a value-laden process’, International

Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2010, 289-307

65

DILLEN, J., Psychiatrische gevangenis haalt openingsdatum niet, Het Nieuwsblad, 21

september 2012, zoals geraadpleegd op

http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20120920_00303757

EHRM, 10 januari 2013, 43653/09, Dufoort vs. België, zoals geraadpleegd op

http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/AFFAIRE%20DUFOORT%20c.%

20BELGIQUE.pdf

EZELL, M.E. & COHEN, L.E., Desisting from crime. Continuity and change in long-term

crime patterns of serious chronic offenders, Oxford University Press, Oxford, 2005, 328

FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and

desistance from crime, Willan, Cullompton, Devon, 2002, 248

FARRALL, S., ‘Social capital and offender reintegration: making probation desistance

focused’ in MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), After crime and punishment.

Pathways to offender reintegration, Willan, Collumpton, 2004, 57-82

FARRALL, S., BOTTOMS, B. & SHAPLAND, J., ‘Social structures and desistance from

crime’, European Journal of Criminology, 2010, 546-571

FARRALL, S. & BOWLING, B., ‘Structuration, human development and desistance from

crime’, British Journal of Criminology, 1999, p. 253-268

FARRALL, S. & CALVERLEY, A., Understanding desistance from crime. Theoretical

directions in resettlement and rehabilitation, Open University Press, Berkshire, 2006, 230

FARRINGTON, D.P., ‘Criminal Career Research in the United Kingdom’, British Journal of

Crimology, 1992, 521-536

FARRINGTON, D.P., ‘Developmental and life-course criminology: key theoretical and

empirical issues – the 2002 Sutherland award address’, Criminology, 2003, 221-255

F.O.D. VOLKSGEZONDHEID, Overeenkomsten betreffende de uitbouw voor een

welbepaald werkingsgebied van een gedeelte van het zorgtraject voor geïnterneerden medium

risk binnen de doelgroep van de volwassen,

http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20120920_00303757

66

zoals geraadpleegd op:

http://www.health.belgium.be/internet2Prd/groups/public/@public/@dg1/@mentalcare/docu

ments/ie2divers/954406.pdf

GENDREAU, P. & ANDREWS, D.A., ‘Tertiary prevention: what the meta-analyses of the

offender treatment literature tell us about “What Works”’, Canadian Journal of Crimonology,

1990, 173-184

GENDREAU, P., LITTLE, T. & GOGGIN, C., ‘A meta-analysis of the predictors of adult

offender recidivism: what works!’, Criminology, 1996, 575-607

GIORDANO, P.C., CERNKOVICH, S.A. & RUDOLPH, J.L., ‘Gender, crime, and

desistance: toward a theory of cognitive transformation’, American Journal of Sociology,

2002, 990-1064

GOTTFREDSON, M.R. & HIRSCHI, T., A general theory of crime, Stanford University

Press, Stanford, California, 1990, 297

HATCHER, R., ‘Risk assessment and offender programmes’ in Forensic psychology. Crime,

justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell,

Chichester, 2012, 441

KEIRSE, M, ‘Mijlpalen in de forensische geestelijke gezondheidszorg’, Tijdschrift voor

Klinische Psychologie, 2002, 267-270

LAUB, J.H., ‘The development of criminals. Life-course theories’ in Criminological theory.

Context and consequences, LILLY, R.J., CULLEN, F.T. & BALL, R.A. (eds.), Sage,

Thousand Oaks, 2007, 307-337

LAUB, J. & SAMPSON, R., ‘Understanding desistance from crime’, Crime and Justice,

2001, 1-69

LAUB, J.H., & SAMPSON, R.J., Shared beginnings, divergent lives. Delinquent boys to age

70, Harvard University Press, Cambridge, 2003, 338

LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., ‘The ‘chicken and egg’ of

subjective and social factors in desistance from crime’, European Journal of Criminology,

2008, 131-159

67

LIPSEY, M.W., ‘What do we learn from 400 research studies on the effectiveness of

treatment with juvenile delinquents?’ in What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J.

(ed.), Wiley, Chichester, 1995, 63-78

MAGUIRE, M. & RAYNOR, P., ‘How the resettlement of prisoners promotes desistance

from crime: or does it?’, Criminology and Criminal Justice, 2006, 19-38

MARTINSON, R., 'What works? - Questions and answers about prison reform', Public

Interest, 1974, 22-55.

MARUNA, S., Making Good. How ex-convicts reform and rebuild their lives, American

Psychological Association, Washington DC, 2001, 211

MARUNA, S. & FARRALL, S., ‘Desistance from crime: a theoretical reformulation’, Kölner

Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, 2004, 171-194

MARUNA, S. & LEBEL, T., ‘Welcome home? Examining the “Reentry Court” concept from

a strengths-based perspective’, Western Criminology Review, 2003, 91-107

MARUNA, S., LEBEL, T.P., MITCHELL, N. & NAPLES, M., ‘Pygmalion in the

reintegration process: Desistance from crime through the looking glass’, Psychology, Crime

& Law, 2004, p. 271-281

MASO, I. & SMALING, A., Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie, Boom, Amsterdam,

1998, 146

MCGUIRE, J., Understanding psychology and crime. Perspectives on theory and action,

Open University Press, Berkshire, 2008, 280

MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime,

justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A (eds.), BPS Blackwell,

Chichester, 2012, 307-326

MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., ‘Reviewing ‘What Works’: past, present and future’ in

What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J. (ed.), Wiley, Chichester, 1995, 3-34

MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal

Justice, 2006, 39-62

MCNEILL, F., ‘What works and what’s just?’, European Journal of Probation, 2009, 21-40

68

MCNEILL, F., ‘Four forms of ‘offender’ rehabilitation: towards an interdisciplinary

perspective’, Legal and Criminological Psychology, 2012, 1-19

MILLER, W.R. & ROLLNICK, S., Motivational interviewing: preparing people to change,

The Guilford Press, New York, NY, 428

MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: a

developmental taxonomy’, Psychological Review, 1993, 674-701

MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent offending: a complementary

pair of developmental theories’ in Developmental theories of crime and delinquency,

THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, 11-54

OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., ‘Advances in offender assessment and rehabilitation:

contributions of the risk-needs-responsivity approach’, Psychology, Crime & Law, 2004, 229-

242

PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., ‘The Good Lives Model in practice: offence

pathways and case management’, European Journal of Probation, 2011, 4-28

REX, S., ‘Desistance from offending: experiences of probation’, The Howard Journal, 1999,

366-383

ROBERTSON, P., BARNAO, M. & WARD, T., ‘Rehabilitation frameworks in forensic

mental health’, Aggression and Violent Behavior, 2011, 472-484

SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., Crime in the making. Pathways and turning points through

life, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1993, 309

SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., ‘A life-course theory of cumulative disadvantage and the

stability of delinquency’ in Developmental theories of crime and delinquency,

THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, 133-161

UGGEN, C., ‘Work as a turning point in the life course of criminals: a duration model of age,

employment, and recidivism’, American Sociological Review, 2000, 529-546

VAN DEN HURK, A. & NELISSEN, P., ‘”What Works”. Een nieuwe benadering van

resocialisatie van delinquenten’, Sancties, 2004, 280-297

69

WARD, T., ‘Good lives and the rehabilitation of offenders. Promises and problems’,

Aggression and Violent Behavior, 2002, 513-528

WARD, T., ‘Addressing the dual relationship problem in forensic and correctional practice’,

Aggression and Violent Behavior, 2013, 92-100

WARD, T. & BROWN, M., ‘The good lives model and conceptual issues in offender

rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, 243-257

WARD, T. & MARSHALL, B., ‘Narrative Identity and Offender Rehabilitation’,

International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, 279-298

WARD, T. & MARUNA, S., Rehabilitation. Beyond the risk paradigm, Routledge, London,

2007, 204

WARD, T., MELSER, J. & YATES, P.M., ‘Reconstructing the Risk-Need-Responsivity

model: a theoretical elaboration and evaluation’, Aggression and Violent Behavior, 2007, 208-

228

WARD, T. & STEWART, C., ‘The relationship between human needs and criminogenic

needs’, Psychology, Crime & Law, 2003, 219-224

WARD, T., VESS, J., COLLIE, R.M., GANNON, T.A., ‘Risk management or goods

promotion: the relationship between approach and avoidance goals in treatment for sex

offenders’, Aggression and Violent Behavior, 2006, 378-393

WARD, T., YATES, P.M. & WILLIS, G.M., ‘The good lives model and the risk need and

responsivity model: a critical response to Andrews, Bonta and Wormith (2011)’, Criminal

Justice and Behavior, 2012, 94-111

WARR, M., ‘Life-course transitions and desistance from crime’, Criminology, 1998, 183-216

WHITEHEAD, P.R., WARD T. & COLLIE, R.M., ‘Time for a change: applying the good

lives model of rehabilitation to a high-risk violent offender’, International Journal of

Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, 578-598

WILLIS, G.M. & WARD, T., ‘Striving for a good life: the good lives model applied to

released child molesters’, Journal of Sexual Aggression, 2011, 290-303

70

WILSON, R.J. & YATES, P.M., ‘Effective interventions and the Good Lives Model

maximizing treatment gains for sexual offenders’, Aggression and Violent Behavior, 2009,

157-161

X, intern document PC Sint-Jan-Baptist

Documents

Visie-ontwikkeling op zorg in een forensisch psychiatrisch