VIZANTIJSKA UMJETNOST SREDNJEG VIJEKA

BIZANTIJSKA UMJETNOST SREDNJEG VIJEKA OD VIII DO XV VIJEKA

BALKANSKA ARHITEKTURA

I.BALKANSKA ARHITEKTURA-osnovne karakteristike

• U oblasti arhitekture,vizantijsku umjetnost srednjeg vijeka najjasnije obilježava crkva sa kupolom.Crkvena građevina ovoga tipa određuje arhitektonski pejzaž Vizantije,pa prema tome i arhitektonski pejzaž i u cijeloj Istočnoj Evropi,spolja vizantijska crkva ima izgled kocke ili paralelopipeda lako izduženog u pravcu zapad-istok(od glavnog ulaza prema oltaru).Jedna ili još češće tri apside,nalaze se na istočnoj strani:srednja obuhvata oltar,sjeverna žrtvenik a juzna đakonikon.Iznad tog četvrtastog tijela vizantijske građevine nalazi se jedna ili više(dvi,tri,pet)kupola.Kalote ovih kupola leže na manje ili više izduzenim tamburima,na kojima se nalaze mnogobrojni prozori.Najčešće se na sredini građevine nalaze zidani podupirači ili stupci na koje se oslanja tambur kupole.U većini crkava kupola je postavljena na četiri podupirača,a četiri sferna trougla,pandafina,imaju zadatak da kvadrat osnove vežu sa kružnom osnovomtambura kupole.Drugi postupak,koji dopušta da se u sredini crkve izdvoji veći prostor-stavlja kupolu na osam podupirača i između svakog para smešta jednu veliku nišu,koja se zove trompa.Svodovi su poluobličasti ili obrazovani ukrštanjem dva poluobličasta svoda(krstasti).Izgleda da su krstasti svodovi bili uglavnom upotrebljavani u građevinama koje su podigli carigradski graditelji ili graditelji iz Soluna i Mistre.Ovo dolazi velikim dijelom od toga što se u oblasti Carigrada i tamo gdje se neposredno slijedio njegov primjer,gradilo uglavnom od opeke,materijala koji je lakše omogućavao izvođenje ove vrste svoda.S druge strane,krstasti svod ima tu prednost što dozvoljava da se do željene visine podignu svi svodovi jednog skupa prostorija različitih dimenzija.Ova vrsta crkvene građevine bila je stvorena na samom kraju antike,u V i VI vijeku.Vizantijci je u srednjem vijeku nisu trebali izmisljati,već su imali samo da prihvate stare formule,prilagođavajući ih zahtjevima srednjovjekovne religije i društvenim i ekonomskim prilikima tog doba.N a kraju antike spoljni izgle građevina bio je uglavnom zanemravina(više se gledalo na unutrašnjost-sukladno principima ljepota je u duši-ne u izgledu).Arhitekti između IX i XIII-XIV vijeka željeli su da uljepšaju proporcije crkve i da je učine vitkijom i višom(stepenasto redanje pojaseva u smislu stepenica prema nebu).Bila je to,ako hocemo,zelja paralelna teznji zapadne arhitekture u vrijeme njenog prelaza iz romanike u gotiku.

BALKANSKA ARHITEKTURA-Osnovne karakteristike



II.BALKANSKA ARHITEKTURA

• Kako ništa nije nestalnije od granica srednovjekovne Bugarske i Srbije ,da bi lakse odredili teritorij a tako i umjetnicko stvaralastvo pojedine zemlje i pokrajine moramo imati u vidu da je pokroviteljstvo državne i crkvene vlasti u srednjem vijeku bilo neophodno.U širem smislu neposredan ili posredan uticaj države može se pretpostaviti za većinu monumentalnih dijela stvorenih u njenim granicama.Ali značaj te osnove je uglavnom spoljni,pa ne možemo očekivati,na primjer,isto toliko koliko od jednog nacionalnog jezika,to jest da nam da jasna obiljezja jedne nacionalne srednjovjekovne umjetnosti.Zbog toga,mi cemo prikazati balkanske spomenike po grupama koje politicki i geografski odgovaraju drzavama tog vremena.Odsustvo većeg broja spomenika sprečava nas da među različitim tradicijama,i poznavajuci karakteristike samo jednog određenog dijela,razaznamo osobenosti koje bi bile zajedničke umjetnosti iste zemlje tokom vijekova.Istocna polovina Balkana(i prema tome bugarski spomenici)znatno je više stradala nego zapadna polovina(Srbija i Makedonija).Ovo se može objasniti većom blizinom puteva kojima su dolazile invazije sa Istoka,bilo to u X-XI vijeku vizantijski i ruski napadi,ili u XIV-XV turski pohodi.Dodajmo još da su putevi invazije isti kao i putevi prodiranja jedne kulture:u Bugarskoj i Makedoniji,koje su bliže Vizantiji,vizatijski uticaj bio je mnogo jači i stalniji nego u udaljenoj Srbiji,i zbog toga se,često,originalnost domaće umjetnosti u Srbiji vise ističe.

RANI SREDNJI VIJEK:PRVI USPON IZ VREMENA PRVOG BUGARSKOG CARSTVA (IX-XI V.)

• Sve balkanske provincije nalazile su se u sastavu Rimskog Carstva.Takođe se u njima svuda mogu naći mnogobrojne ruševine starokrišćanskih spomenika-bazilika,baptisterija,episkopskih dvoraca i mnogih profanih građevina.Politička organizacija provincija otrgnutih od Carstva najpre je dobila oblik jedne mocne drzave u istočnom dijelu Balkana,pod pokretačkom snagom jednog plemena turskog porijekla,Bugara.Oni su se počev od 679.g,naselili južno od Dunava i stavili na čelo države kojoj su dali svoje ime i u kojoj su zadržali za sebe vodeće položaje,na isti način kao što će u IX vijeku i kasnije,grupe Turaka to uciniti na dvoru u Bagdadu ili u Fostatu.Ali isto kao sto su tamo,Arabljani i domoroci iz Sirije,Irana i Egipta sacinjavali većinu stanovništva,ovdje su Slaveni-koji su se sve vise mješali sa pravim Bugarima-odnjeli prevagu nad njima.Ako su i prihvatili ime Bugara,oni su im nametnuli svoj jezik.Godine 865. Bugarska je trudom Vizantijaca zvanicno primila hrišćanstvo,u vrijeme kad je i jedno latinsko papsko poslanstvo pokušalo da postigne isti rezultat,a bugarski knezevi tezili da izvuku korist od interesovanja koje su Grci i Latini pokazivali za ovo pokrstavanje..Prvim zlatnim dobom slovenske knjizevnosti naziva se djelatnost koja se tada ispoljila u bugarskoj prijestolnici Preslavu i u manastirima Simeonovog Carstva.Ono je pružilo utočište neposrednim učenicima i osnivacima slovenskog misionarstva,Ćirila i Metodija.Preslav je vise od jednog vijeka igrao ulogu prve prijestolnice slovenske pismenosti,gdje su udareni temelji knjizevnih prevoda sa grckog i stvorena prva originalna dijela.Jedan često navođeni grcki tekst iz XI vijeka,kazuju da je bugarski knez Boris koji je u svoju zemlju uveo hrišćanstvo,865.godine podigao sedam sabornih crkava.Isti pisac koji govori o Borisovim katedralama kaze također,da su Bugari,poslije pokrstavanja,popravljali crkve koje su oni samo jos kao pagani bili opustosili.Dobro su obavljali taj posao i preuređivali starokršćanske građevine,kako kaze tekst.



PONOVNO VIZANTIJSKO OSVAJANJE(OD POČETKA XI DO SREDINE XII VIJEKA

• Pobjeda Jovana Cimiskija,zatim Vasilija II i pad Bugarske,vratili su ponovo u Vizantijsko Carstvo vecinu balkanskih provincija koje su mu bile otete od VI i VII vijeka.Ovo ponovno i slavno osvajanje pratile su umjetnicke aktivnosti pod pokroviteljstvom vlade iz Carigrada.



Crkve XIII I XIV vijeka.Polet Srbije.Drugi uspon Bugarske.

• Riječ je o jednom dosta kratkom vremenskom razdoblju od samo dva vijeka u Bugarskoj(1186-1396) i tri vijeka u Srbiji(1160-1459),ali koje je ostavilo najvise vidljivih tragova umjetnicke djelatnosti u slovenskim zemljama Balkana.U drugoj polovini XII vijeka,jedna za drugom,najpreSrbija,pod vodstvom Stevana Nemanje,zatim Bugarska,na čelu sa bracom Petrom i Asenom proglasice svoju nezavisnost i osnovace drzave koje ce trajati do sredine XV vijeka,odnosno do kraja XVI vijeka,da bi zatim pale pod najezdom otomanskih Turaka.Ovim drzavama upravljale su vladarske porodice koje su svoju aktivnost pokazivale narocito u oblasti umjetnosti.Svjedocanstva o ovim djelatnostima su brojna,pa je,prema tome,olaksano i proucavanje njihove umjetnosti.Veliki broj sačuvanih dijela utoliko je znacajan jer je ovo doba budjenja individualizma.Ono cini da se iz jedne generacije u drugu,od jedne provincije do druge,umjetnicko djelo moze znatno izmjeniti,kao sto se i svaki centar moze ispoljiti na pomalo drugaciji nacin.U tom pogledu velika je razlika od umjetnickih dijela IX-XI vijeka.






Crkve XIII I XIV vijeka.Polet Srbije.Drugi uspon Bugarske.Plasticna dekoracija crkava po uzoru na dekore romanskih crkava Toskane i drugih dijelova Italije pa i Dalmacije.

Zadužbine srpskih vladara mjenjale su izgled kad su ovi proširili svoju vlast na vizantijske provincije koje su se nalazile na jugu od prvobitne srpske drzave(Raške) i sagradili svoje

crkve u tim novoosvojenim oblastima,tradicijom uze vezanom za velike centre vizantijske kulture.Tako kralj Milutin potpuno obnavlja crkvu Bogorodice Ljeviske u Prizrenu,u starom

Nagoricinu,a zida čuvenu crkvu Gračanicu,na Kosovu(1315),napuštajuci svuda jednobrodnu građevinu u korist gradjevine sa upisanim krstom.

Gračanica

Staro Nagoričino

Crkve u oblasti istočne Morave

Kao uzor bočnim apsidama moravskih crkava je glavna crkva Hilandara,srpskog manastira u Svetoj Gori(iz 1303,sa narteksom iz 1389),pripada kategoriji crkava sa upisanim krstom.Fasade crkve u Hilandaru vec imaju dekoraciju od opeka i skulptovanog kamena,koji nagovjestava dekorativnu plastiku moravskih crkava.


Ravanica(1376),najstarija crkva u oblasti Morave,ima cetiri slobodna stupca pod kupolom.Drugi karakterističan motiv je četvrtasta kula sa kupolom iznad narteksa,čije prisustvo mjenja siluetu tradicionalne crkve i čini je živopisnijom.Najzad,treća i najznacajnija karakteristika moravskih crkava je neobicno bogata dekoracija fasada.Ova dekoracija-kod koje se,uglavnom,ciglom slazu crveni ornamenti na svijetloj osnovi maltera-potpuno je u tradiciji arhitekture Paleologa.


Ljubostinja(1387),karakteristike opisane u prvom slajdu


Manasija(1407-1418),karakteristike opisane u prvom slajdu.

Slikarstvo Balkana

• Rani srednji vijek-ako je nedostatak spomenika velika teskoca za proucavanje arhitekture tog doba,jos je nezgodnije sa slikarstvom,bilo figurativnim ili ornamentalnim,i bilo da se radi o monumentalnim ili pokretnim dijelima.U rusevinama preslavkih crkava nadjene su velike kolicine malih bojenih kockica koje stvarno potvrdjuju postojanje dekoracije u mozaiku(narocito u okrugloj crkvi),ali nije ocuvan nijedan fragment samog mozaika.U Preslavu se nije sačuvao nijedan primjer zidnog slikarstva tog doba.Ali u rusevinama manastirske crkve,u Patlejni,iskopavanja su otkrila vise ikona od gleđosane keramike(lister).Jedna od njih sastavljena od velikog broja cetvrtastih plocica,slikanih i gleđosanih,predstavljaju bistu svetog ratnika sa bradom.Od velike djelatnosti preslavskih skriptorija,čiji su značaj objelodanili filozofi slavisti,nije ostao ni jedan iluminirani originalni rukopis.Ali ruske kopije iz XI vijeka svjedoče posredno o minijaturi,onakvoj kakva se radila na dvoru Borisa i Simeona.Najinteresantnije od ovih minijatura su frontopisi u jednom zborniku tekstova svetih otaca(Svjatoslavljev zbornik,1073)

Ponovno vizantijsko osvajanje od početka XI do sredine XII vijeka

• Imali smo srecu da nam se u nekoliko spomenika sacuvalo zidno slikarstvo koje pripada vremenu ponovnogvizantijskog osvajanja,poslije pada velikog Bugarskog Carstva,1018.godine,pa do sredine XII.vijeka.Jedno od dva prvorazredna dijela koje treba svakako navesti jesu freske oltarskog prostora i naosa Svete Sofije u Ohridu(drugo su Nerezi),sjedistu autofekalne,ali Carigradu vjerne crkve,koje su ustanovili Vizantijci,vrativsi se ponovo u Ohrid.Dok su velike scene ciklusa Praznika u naosu,dosta ostecene i samo mestimicno pokazuju svoju umjetnicku vrijednost(Bogorodica i apostoli u Uspenju),u oltaru su sacuvane znatno vece povrsine neostecenog zivotopisa.U pogledu sadrzine i ikonografskog programa treba istaci galeriju portreta carigradskih svetih patrijarha(sto je aluzija na sustinsku ulogu prijestolnicke crkve) i manje nizove rimskih papa i aleksandrijskih,antiohijskih i jerusalemskih patrijarha.Druga osobenost ovog ohridskog slikarstva je niz scena mučeništva raznih apostola,retka serija koja se moze uporediti sa temom misionarstva kod nevjernika,sto je sasvim odgovaralo Ohridu.


Crkva Svete Sofije u Ohridu,1030-40


• Remek-dijelo zidnog slikarstva iz vremena ponovnog vizantijskog osvajanja nalazi se u Makedoniji;nedaleko od Skoplja,u crkvi koju je,prema natpisu na nadvratniku,osnovao 1164.godine neki Aleksije Komnin,clan dinastije koja je tad bila na vlasti u Carigradu.Crkva u Nerezima je mala.Nju je morao zivopisati jako mali broj slikara.Ali,ni ovde kvalitet fresaka nije svugdje isti.Lako se mogu staviti u red freske iz oltara i kapele narteksa.Nasuprot njima,sve freske u naosu-scene iz ciklusa praznika i figure svetaca u donjoj zoni zidova-radio je neki anonimni autor,jedan od najistaknutijih vizantijskih slikara svog vremena.Slikara koji je vodio ekipom u Nerezima odlikuju narocito dve grupe slika.Na prvom mjesti to su velike figure svetaca koji se nizu u donjem dijelu zidova,u naosu.Jevanđeoske scene,u drugoj zoni(gornji dio zidova i svodovi kasnije su slikani)sacinjavaju ciklus Praznika,dopunjen nekim detaljima koji su posebno karakteristicni za ono sto Nerezi pruzaju kao vise “moderno” za svoje doba.Svuda se istice,jedno uz drugo,ritmicka,linearna kompozicija,koja se drzi povrsine zida i nevjerovatno realisticne slikane pojedinosti.Ali ova teznja ka realizmu dobija poseban znacaj i u dvema scenama Stradanja,koje se obicno ne nalazi u ciklusu Praznika,i čije prisustvo u Nerezima nagovjestava detaljan ciklus stradanja u docnijoj epohi.To je Skidanja sa krsta i Oplakivanje,koje je slikar ove crkve siroko razvio i dao im odabrana mjesta.Ono sto ce biti stvoreno poslije toga,u okviru novih srpskih i bugarskih drzava,sacinjavace dijela koja ce samo nastaviti ono sto smo vec vidjeli.To je slučaj sa slikarstvom male crkve u Kurbinovu(1192)kod Prespanskog jezera,koja na jedan popularan i barokni nacin interpretira zrelu umjetnost Nerezija(1164).Samo ktitorstvo vladaoca ne bi bilo dovoljno,i treba svakako smatrati da se.počev od XII vijeka,mecenatstvo moglo prosiriti i na druge drustvene slojeve.U Makedoniji,za ovo cemo imati pisanih dokaza za XIV vijek,kad se budu,pored srpskih kraljeva,medju ktitorima crkava pojavili i dvorski dostojanstvenici i clanovi domaceg plemstva,jer su ujedno sami oni zasluzni za veliki broj fresaka u Makedoniji.Pre bi se reklo o tradicijama svojstvenim nekom ateljeu no jednoj oblasti.Problem je jos slozeniji zbog nacina na koji su se tadasnji slikari fresaka potpisivali.Zaista,srecu se ista imena kao Mihailo ili Astrapa,na djelima razlicitog stila.Da ova imena nisu pre oznacavala starjesine ateljea,no stvarne majstore fresaka?

Polet Srbije i Bugarske(od druge polovine XII do pocetka XV vijeka)

• Doba ponovnog vizantijskog osvajanja zavrsava se u drugoj polovini XII vijeka,kada su,pobunivsi se protiv Vizantije,Srbi i Bugari ponovo stekli svoju slobodu i stvorili samostalne drzave.Vec za vrijeme ponovnog vizantijskog osvajanja,u XI i XII vijeku,balkanske provincije carstva pruzile su dokaze o sve snaznijoj umjetnickoj djelatnosti,pa je jedan vizantijski princ mogao,malo vremena prije povlacenja Vizantije da dovede velikog slikara u jedno makedonsko selo i da mu omoguci da ostvari remek dijelo(Nerezi).Djela izradjena pod pokroviteljstvom srskih vladara-zidne slike koje ukrasavaju crkve udaljene od urbanih centara(spomenici koji su bili izgradjeni u gradovima Nisu,Skoplju,Beogradu,ne postoje vise),u planinskoj zemlji onog dijela Balkana koji je bio udaljen od invazionih puteva-jos uvijek su vecinom ocuvana.Razaranje vladarskih zaduzbina bilo je takvo da smo sada u stanju da sudimo o mecenatstvu bugarskih vladara-ostavljajuci po strani pisana svjedocanstva-samo po slikama pecinskih crkava koje nije bilo moguce razoriti i po minijaturama iz rukopisa.Slucaj bugarske slican je,prema tome,onome u vizantijskim provincijama u Kapadokiji:zidani spomenici bili su razruseni,pa mi danas znamo samo za zidne slike pecinskih crkava.Iz doba stvaranja srpske drzave i na pocetku vladavine njenog osnivaca Stefana Nemanje,poticu zidne slike iz porusenih Đurđevih Stubova,kod danasnjeg Novog Pazara.Ove freske su skoro iz istog vremena kao i one u Nerezima,jer datiraju u sezdeset godine X. vijeka.Ikonografski program u Đurđevim Stubovima bio je saobrazan vizantijskim običajima tog doba;arhanđeli i proroci u tamburu kupole,evandjelisti,sveti Ubrus i sveta Keramida,u gornjim zonama;zatim,na zidovima naosa,jevanđeoske scene iz ciklusa Praznika.Sa starih fresaka u Bogorodicnoj crkvi u Studenici bile su nedavno brizljivo uklonjene preko njih naslikane zidne slike iz XIX vijeka.Ove freske predstavljaju primjere trajne i velelepne umjetnosti koja se u svojoj cjelosti vezuje za vizantijske radove iz doba Komnina.U naosu se nalazi velika,nadaleko cuvena kompozicija Raspeca koje,u stvari,izgleda kao jedna velika ikona(mjesto raspeca,na zapadnom zidu,nije uobicajno u vizantijskom slikarstvu).Ova tehnika i ovo trazenje novog,pa i neki tipovi lica,nalaze se ponovno u Mileševi.Zaduzbina kralja Vladislava,Mileseva je bila zivopisana oko 1234.godine.Najbolje freske su u naosu,dok su one u egzonarteksu znacajne po neobicno velikim razmjerima i ikonografiji Strasnog suda.Slikari Mileseve odlicno poznaju uobicajni ikonografski program vizantijski crkava svog vremena i nacin na koji su u njima raspoređivane teme..Ali arhitektura crkve sa jednim brodom i velikom visinom zidova,nije dopustila slikarima da svuda primjene vizantijska pravila.Mileseva ne proizilazi iz studenice i ne vodi sopoćanima,sto se tice oblika koji se tu nalaze,mada svako od tih slikarskig dijela stvarno predstavlja jednu etapu u novim trazenjima koje smo pomenuli i koja su tipicna svuda za umjetnost XIII vijeka.Recimo samo da posebno obiljezje ovog slikarstva proizilazi mozda iz jednog originalnog spajanja-koje se u XII vijeku ne susrece često-vizantijskih elemenata tog doba(koji leze u osnovi milesevske umjetnosti),elemenata pozajmljenih neposredno od mozaika V i VI vijeka (Solun,Istra,Italija)


• Crkva u Sopoćanima sagrađena je i islikana freskama između 1263 i 1268 godine;ovaj datum vrijedi samo za glavni dio crkve:apsidu,naos i narteks.Kao i Mileseva Sopoćani su veća i viša crkva od klasicne vizantijske crkve.Da bi se sopoćanski zidovi na vizantijski način pokrili slikama;trebalo je umnoziti teme i prihvatiti neubicajene razmjere.Tako se u oltarskom prostoru(gdje stari svod vise ne postoji),Pričešća apostola i niz svetih arhireja iz Poklonjena zrtvi dopunjeni scenama javljanja Hrista poslije vaskrsenja.Pod Raspecem sa mrtvima,koji izlaze iz svojih grobnica,nalazi se povorka ktitora(kralj Uros sa dva sina),ispred kojih su njihovi preci(dva vladara u monaskoj odjeci,Stevan Nemanja i Stevan Prvovjencani,koji su u Srbiji bili kanonizovani)i Bogorodica Zastupnica,u hodu prema Kristu koji sjedi na prestolju.Drugi vladarski portreti su u narteksu.Ali.znatno manje nego po svojoj ikonografiji,slikarstvo sopoćana je slavno upravo po svojoj umjetnosti u pravom smislu rijeci.Njegovi slikari su umjetnici velikog talenta i odlicni poznavaoci svog zanata,koji su se oslanjali na izuzetno iskustvo.U poredjenu sa ranijim srpskim slikarstvom,njihova umjetnost predstavlja veliki korak napred u nacinu obrade ljudskog tijela,njegovih pokreta,individualnog izraza lica,obima i plasticnosti draperija,vaznosti i razmjestaju arhitekture u prostoru,u podrazavanju antike u duhu i u formi.Kada se govori o sopocanskim freskama,treba poceti sa isticanjem njihove velike ljepote.Veliko je zadovoljstvo gledati ih.To proizilazi iz citavog niza njihovih kvaliteta:tu je harmonija i kompozicija,mnostvo licnosti,istinitost i solidnost predstavljenih predmeta,lakoca sa kojom je iskazan pokret,tacna perspektivna skracenja,smisao za volumen.Ali ocigledno da je njihov uspjeh bio postignut uz stalnu pomoc antičkih uzora.Nijedan drugi spomenik XIII vijeka(a ni XIV vijeka)u Srbiji,u grckim ili slovenskim zemljama,nije tako potpuno uspjeo u ovome.


Manastir Sopoćani je pravoslavni samostan posvećen Svetoj Trojici koji je osnovao srpski kralj Stefan Uroš ,kao mauzolej za sebe i svoju obitelj.


Staro Nagorično,podigao ga je na osnovi ranije crkve iz 1071. godine kralj Srbije Milutin (1282—1321) u periodu od 1313. do 1318, kao jednu od mnogobrojnih svojih zadužbina, posvetivši je Svetom Đorđu.


• Jedna od najvecih karakteristika Milutinovih slikara,koja je narocito uocljiva poslije posmatranja fresaka iz XIII vijeka,jeste ravnodusnost koju oni pokazuju u pogledu arhitekture enterijera u koju su oni morali da smijeste svoje slike.Zbog velike potrebe da u svoje dijelo unesu veliki broj tema-od kojih se mnoge nisu nikada pre pojavile na zidovima jedne crkve-oni su bili prisiljeni da smanje proporcije kompozicija i figura i da tako podijele povrsine zidova i lukova na velik broj polja.Ovo usitnjavanje nije dovelo do srećnog efekta i zbog toga su freske Kraljeve crkve u Studenici(1313-14)-u cijim veoma smanjenim dimenzijama nije mogao da se razvija ambiciozni ikonografski program-najuspjelije djelo.Ali tamo gdje su se kao u Nagoričinu(oko 1318)ili u Gracanici(1318-1321),slikaro ovih ateljea nasli pred prostranijim enterijerima i gdje je trebalo da freskama pokriju velike povrsine,oni ne mjenjaju razmjere slika,vec broj tema,koji se povecava kao nikad dotle u monumentalnom slikarstvu.Umjetnost svih crkava,iz sredine i druge polovine XIV vijeka,istog je roda kao i ona u djelima Milutinovog vremena,i prema tome vjerna estetici slikarstva paleologa.Ali,izrazitije nego na početku toga stoljeća,u tim dijelima preovlađuje rutinska umjetnost.Uocljivo je i učešće lokalnih majstora koji bolje usvajaju intelektualnu stranu preuzete tradicije-ikonografske programe i tipove-nego estetsku stranu,u njenom najdelikatnijem vidu(elegancija kompozicija i oblika,lakoca pokreta i stavova).Dvje izrazite tendencije koje usmjeravaju umjetnost Paleologa u njenom početku,jedna u pravcu antike,druga u pravcu prirode,zive jos samo preko odrzavanja onoga sto je ranije postignuto.Anticki elemenat je u povlacenju,posto se izgleda,njegovo znacenje ne shvata,dok realizam ne napreduju zbog odsustva metoda koje bi omogucile da se usavrsi podrazavanje prirode.Međutim,mestimicno se u svim ovim freskama ispoljava izvjestan,u neku ruku nehotican,realizam koji ide uporedo sa jednim skoro folklornim zarom i zanatskim radom.Markov manastir pruza za ovo najvise primjera,ali se to tako isto vidi u Lesnovu,Matejci i Ljubotenu.


Stefan Uroš II Milutin Nemanjić (rođen oko 1253, umro u Nerodimlju 1321) je bio kralj Srbije (1282—1321) i jedan od najmoćnijih srpskih vladara u srednjem veku. Pripadao je dinastiji Nemanjića i bio je mlađi sin kralja Uroša I (1243—1276), mlađi brat kralja Dragutina (kralj Srbije 1276—1282, kralj Srema 1282—1316) i otac kralja Stefana Dečanskog (1322—1331).Tokom njegove četrdesetogodišnje vladavine, kraljevina Srbija je otpočela svoje značajno širenje ka jugu na račun Vizantije sa kojom je 1299. godine uspostavljena nova granica na liniji Ohrid—Prilep—Štip(koje su držali Vizantinci), čime je srpskoj državi priključen severni deo današnje Albanije i veći deo današnje Republike Makedonije.


Studenica,freska svetog Simeona(Stevan Nemanja)

Stefan Nemanja je osnivač srpske srednjovjekovne vladarske dinastije Nemanjići koja je vladala državom do 1371. Stefan Nemanja je i osnivač nezavisne srpske države. Njegovo životno djelo otuda je ostavilo značajan uticaj na savremenike i buduća pokoljenja da se prepoznatljivo izdigao od prethodnika i nasljednika. Konstantin Jireček označio je njegovu pojavu rječima da njegovo ime lebdi na raskrsnici vremena, da se on često spominje za vlade svojih nasljednika, ali uvijek tako kao da prije njega nije ničega bilo.

RUMUNIJA(UVOD)

Istorija srednjovjekovne umjetnosti u Rumuniji,kao i politicka i kulturna historija ove zemlje,moze najpodesnije prikazati u tri odvojena poglavlja koja odgovaraju trima rumunskim provincijama:Vlaskoj,Moldaviji i Transilvaniji.Svaka od ovih provincija ima sopstvene spomenike,a njihovim posebnim oblasnim karakteristikama odgovara i drukcija istorija umjetnosti.Međutim,posto je vjerski cinilac cesto igrao veliku ulogu,potpuno pravoslavne provincije,Vlaska i Moldavija,imaju srodne umjetnosti koje se razlikuju od umjetnosti rumunjske Transilvanije koja je pretezno bila pod uticajem i vlascu tudjinskog katolickog plemstva.Dakle u srednjovjekovnoj Transilvaniji,skoro svi donatori i umjetnici pripadali su zapadnoj kulturi,i zbog toga u nasoj prezentaciji necemo razmatrati umjetnicku djelatnost ove rumunjske provincije.Ali zato ce Vlaska i Moldavija ovdje zauzeti svoje prirodno mjesto,uprkos čestom i znacajnom prisustvu gotskih elemenata u srednjovjekovnim spomenicima ovih provincija.Za razliku od Transilvanije,tu su se na celu drustva nalazili pravoslavni knezevi i bojari,koji su se,u saglasnosti sa crkvom kojoj su pripadali,u sustini drzali vizantijske tradicije.Iako je tu prisutan udio zapadnjackog elementa donesen iz Poljske ili Transilvanije,kvalitetna dijela i osnovne vrjednosti njihove umjetnosti,pokoravaju se vizantijskim tradicijama i odrazavaju potrebe jednog drustva koje pripada pravoslavnom svijetu.Kada su se,u XIV vijeku,Vlaska i Moldavija formirale u politicki i ekonomski dosta mocne knezevine,pojavljuju se prvi spomenici jednog niza koji ce se,otada,bez prekida nastaviti sve do XVII vijeka pa i dalje.Prvi spomenici pojavljuju se tek u XIV vijeku.Oni najstariji imaju gotski izgled.Ovo je tacno,najpre,za mnogobrojne tvrdjave,u to doba podignute na razlicitim mjestima u Vlaskoj i Moldaviji,namjenjene za odbranu od Turaka.Međutim,i najstarija crkva XIV vijeka-kao Kampulung u Vlaskoj,ili Radauc u Moldaviji,bile su gotske,inspirirane uzorima sa one strane Karpata.

RUMUNIJA(UVOD)• Od najranijih crkava vizantijskog stila,u Vlaskoj su sacuvane samo rusevine(Vodica) ili

kasnije rekonstrukcije(Tismana).Ali postoji i jedna potpuno očuvana crkva,sveti nikola u Arđešu.Zovu je vlastelinskom,zato sto je bila vezana za jednu knezevsku kucu.To je jedna vizantijska crkva sa upisanim,malo izduzenim krstom,sa sest stubaca i tri apside na istocnoj strani,kao i jednim narteksom.Cela je zasvedena:iznad sredine crkve je kupola sa tamburom na pandafinima,a svi ostali svodovi su poluoblicasti;osim jedne slepe kalote na sredini narteksa.

• Spoljni zidovi najlepse crkve XIV vijeka u Vlaskoj,u Koziji,zidani su također naizmjenicnim redovima kamena i opeke.Ali po drugim osobinama,dobro ocuvana Kozija razlikuje se od Arđeša.Ovdje se krajem XIV vijeka,radi o veoma vjernoj reprodukciji svih karakteristika srpskih crkava moravske oblasti tog doba.U svemu,treba zapamtiti da su se,osim Arđeša,Rumuni zaustavili na jednobrodnim crkvama vizantijskog tipa,vrlo cesto sa apsidama u obliku trikonhosa,koji je,neposredno prije toga,dozivjeo velik uspjeh na Balkanu.Očigledno preko Balkana,a narocito preko arhitekture Svete Gore,i posljednje slobodne hriscanske drzave,Srpske Despotovine u moravskoj Srbiji,ovaj tip jednobrodne gradjevine došao je do provincija na sjevernim obalama Dunava.On ih,otada,vise nece napustiti pre modernog doba,i mjenjace se samo u detaljima,od jedne do druge oblasti,od jednog do drugog vremenskog razdoblja.

RUMUNIJA(UVOD)

Kozija,Vlaška,Rumunija.Crkva predstavlja jednobrodnu trikonhosnu građevinu,sa jednom apsidom na istoku,sa kupolom na kubicnom postolju,sa narteksom u obliku cetvrtaste dvorane.Sa spoljne strane,oko kubicnog postolja,nalaze se cetiri luka ili polukruzna svoda.Na taj nacin dobila se superpozicija elemenata koji obrazuju neku vrstu stepenica:vjenac zidova,lukovi-svodovi,kubicno postolje,kupola.(nije bas ali eto...).Fasade su ukrasene lukovima koji leze na tankim polustubicima i dva kordonska vijenca koji djele zidove na tri dijela skoro jednake sirine.Ovoj dekoraciji pridruzuju se kruzni prozori ispunjeni perforiranim rozetama i uokvireni reljefima,kao i nekoliko redova od lister keramike.

RUMUNIJA(UVOD)

• Pod Stefanom Velikim,u Moldaviji nastaje doba podizanja mnogobrojnih zaduzbina.Dizu se dvorci(njih dnas nema)i tvrdjave(danas u rusevinama),grade se dvadeset cetiri crkve i manastira,od kojih vecina i danas postoji.Grupa gradjevina Stefana Velikog predstavlja vrhunac srednjovjekovne umjetnicke djelatnosti Rumuna.Tu su tvrdi bedemi gradova(u rusevinama)i manastira(Putna,Moldovica).Ovi bedemi,sa svojim kulima i izduzenim crkvenim kupolama koje također liče na kule,dobro oslikavaju ovu arhitekturu,u kojo treba istaci ulogu odbrambenih konstrukcija.Povodom ovoga precizirajmo da je tada stecena navika podizanja visokih krovova,samostalnih za svaki dio crkve oko centralne kupole koja je također bila zavrsena ostrim krovom.Ovi krovovi su gotske inspiracije,a istog porjekla su i okviri vrata i prozora,kao i neki rebrasti svodovi.Građevine koje najvise duguju gotici su bazilike,bez kupole,koje sadrze dve pravougaone prostorije obicne osnove(narteks i naos)i jednu apsidu(Dolhešt Mari,Balinešt,Volovac).Mnogo je vise njegovan drugi tip,onaj koji ima trikonhosnu osnovu,visoku kupolu i sistem svodova.Veliki svodovi,vrlo visoki,veoma istureni preko zidova,mnogo pomazu u određivanju spoljnjeg izgleda svih ovih gradjevina,čiji će najobrađeniji dio biti svuda supstrukcija kupole,pretvorene u kulu.Najbolji od ovih primjera-Harlau,Dorohoi,Neamc-imaju dvije ili tri zone jednu nad drugom.Ovi temelji kupola-kula imaju svoj pandan u ruskim crkvama istog doba(npr.Andronikov manastir u Moskvi,oko 1400. i drugi).Fasade vjerne jednom romano-gotskom nacinu dekorisanja,pokazuju vise redova lučnih niša i,pod vjencem,jedan manje ili vise siroki pojas od emajliranih diskova.

RUMUNIJA(UVOD)

Harlau,Moldavija-karakteristike navedene u gornjem tekstu.

RUMUNIJA(UVOD)

Dorohoi,Moldavija-karakteristike u gornjem tekstu.(15.st)

RUMUNIJA(VLASKA)

• U Vlaškoj je sačuvan samo mali broj spomenika iz XV vijeka.Navedimo crkvu u manastiru Dealu,koja se vezuje za karakteristike Kozije,starije više od jednog vijeka,sa nekim nešto izmjenjenim detaljima.Krovna konstrukcija se tu ne sastoji od jedne,već od tri kupole,veoma visokih tambura,dok se na fasadam nalaze dva reda arkada,razdvojenih jednim ispupcenim vjencem na polovini visine zida.Vlaski vojvoda Neagoje Basarab (1512-1521)podiže novu crkvu u Arđešu;već u osnovi osjeća se intervencija majstora koji zeli da obogati spoljnu konturu građevina i da bolje veze naos za narteks koji je veci od samog naosa.Narteks je zamisljen na originalan nacin:sredisnji kvadrat,iznad koga se nalazi kupola,stubovima je odvojen od sirokog hodnika koji ide oko njega.Na uglovima narteksa su dvije manje kupole.U profilu crkve uocava se sukcesivno penjane od malih ka najvecoj kupoli.Svaka od cetiri kupole lezi na vidljivoj kvadratnoj osnovi.

RUMUNIJA(VLASKA)

Crkva Sv. Nikole u Kurtea de Arđeš (Rumunija) Građevina pripada tzv. Brankovanovoj školi (rumunski nacionalni stil), koja je nastala imitiranjem i usavršavanjem srpske moravske arhitekture.Detaljan opis u gornjem tekstu.

RUMUNIJA(VLASKA)

Crkva u manastiru Dealu,vezuje se za karakteristike Kozije,sa nesto izmjenjenim detaljima,krovna konstrukcija se tu ne sastoji od jedne vec od tri kupole.Zidovi presjeceni vjencima.

RUMUNIJA(VLAŠKA)

• Druge crkve u Vlaskoj,prepravljene ili ponovo sagradjene u XVI vijeku,korjenito se razlikuju od crkve iz Arđeša zbog odsustva vecine njenih originalnih osobina.To je slucaj sa crkvama u Trgovistu i Snagovu koje,u sutini,pokazuju tendencije vracanja na vizantijske oblike:brod sa pet kupola,osnovu sa tri apside i cetiri unutrasnja stupca,fasadu urađenu po vizantijskom načinu.Međutim tu je zadrzan originalan rumunjski motiv,narteks sa rozetom,sa stubovima i arkadom.

RUMUNIJA(MOLDAVIJA)• Crkvena,a narocito manastirska arhitektura,u XVI vijeku cvjetala je narocito u Moldaviji.Manastirski zidovi,sa niskim

kulama,svuda obrazuju jedan prostran,vise ili manje nepravilan pravougaonik.Uz zidove su naslonjene zgrade a u sredini pravougaonika je crkva.Ta crkva(Bistrica,Probota i one malocas navedene)ima svuda iste spoljasnje oblike i skoro iste proporcije.U dosta slucajeva bas u to doba,fasade crkve su potpuno pokrivene freskama.Što se tiče unutrasnjeg rasporeda i strukture tih crkava,one same razvijaju elemente koji karakterisu crkve Stefana Velikog:jedan brod sa jednom velikom apsidom,dve druge apside u bosnim stranama i na sredini broda visoka kupola u obliku kule.U XVI vijeku narocito se njeguju traveji zapadno od kupole,koji se pojavljuju vec za Stefana Velikog.Moze da ih bude dva ili tri,odvojenih jedan od drugog zidovima,sa vratima u sredini,sa kalotom konstruisanom na prislonjenim lukovima.Jedna od prostorija koje se na taj nacin dobiju,namjenjena je vladarskim grobovima.Ona ima funkciju mauzoleja.Istorija srednjovjekovne arhitekture Moldavije zavrsava sa podizanjem saborne crkve sveta Tri jerarha u novoj prestonici Jasiju,oko 1640.godine.Originalnost ove gradjevine čini manje njena struktura,a vise splet plitkih ornamentalnih reljefa kojima su pokrivene fasade.Porijeklo te plasticne dekoracije se donekle pripisuje prenosenju faktura rezbarenog drveta koje su Rumuni od pamtivijeka obradjivali,na zidove fasada i njihovu kamenu dekoraciju.Originalnost moldavskih crkava iz XVI stoljeca je da freske u potpunosti prekrivaju vanjske fasade.Zidne slike u moldavski crkvama su brojnije,svjezije i zivlje.Njihova svjezina potice od jaceg uticaja narodnog ukusa.One imaju jednu folklornu crtu koja se mnogo manje ispoljava u Vlaskoj,više konformistickoj,ali i geografski vise vezanom za vizantijski svijet.Moldavski slikari su slobodniji,što je,u uslovima istocne Evrope XVI vijeka,često značilo podvlacenje folklornog elementa.Najjasniji izraz njihovih samostalnih koncepcija vidi se u slikanju fresaka na svim fasadama crkve.Moldavsko slikarstvo obuhvata dvije grupe spomenika.U prvoj su djela od kraja XV.vijeka,suvremena vladavini Stefana Velikog.U toj grupi freseke se nalaze samo u unutrasnjosti crkava:Patrauc(1487),Dorohot(1495),Popauc(1496),Balinest(1499) i Harlau(1502).Slike ovih crkava postuju vizantijsku tradiciju,i nihova umjetnost predstavlja produzetak umjetnosti Paleologa.Ali sasvim na kraju XV vijeka,i u dalekoj Moldaviji,ova umjetnost se pokazuje u novom vidu i ima dosta narodskih akcenata vecinom zbog cinjenice sto su slikari bili skolovani u samoj Moldaviji.Evo popisa crkava sa slikanim fasadma:Sveti Đorđe u Sučavi(1522 i 1534),Baja(1532),Balinešt(1540),Humor(1535),Moldovica(1537),Raška(1540),Arbore(1541),Voronec(1547).Četiri posljednje crkve iz ovog niza sačuvale su skoro u potpunosti tu svoju spoljnu slikanu dekoraciju.U drugoj polovini XVI vijeka,u doba osiromasenja zemlje zbog sve cescih i većih turskih nameta,u Rumuniji se skoro potpuno prekida umjetnicka djelatnost.Slikari moldavskih fasada usvojili su ikonografski program koji je,posmatran u svojim glavnim crtama,srodan programu romanskih,ruskih i jermenskih fasada o kojima smo govorili

Rumunija(Vlaška)

Lepa crkva Kozija,osnovana 1386,sačuvala je od svoje prvobitne zidne dekoracije samo slike u narteksu koji je,ustvari ,jedna velika pravougaona dvorana,zasvođena poluoblicastim svodom.Ako su slike iz Kozije izbjegle suviše grubu restauraciju kakva je izvrsena u Arđešu,one su tokom vjekova mnogo postradale.

RUSIJA-PREDMONGOLSKA UMJETNOST(UVOD)

• Pojedini ruski historicari stavljaju pokrstavanje Rusa u 989 godinu,iako moderni istoricari predpostavljaju da je hriscanstvo imalo svojih vise ili manje brojnih pristalica dosta prije ovog datuma.Medjutim historija ruske arhitekture,gradjevina zidanih od cvrstog materijala(cigla ili kamen),pocinje tek u decenijama koje su dosle poslije zvanicnog pokrastavanja kneza Vladimira i njegovog naroda,u godini koje smo malocas pomenuli.Grcki a mozda i bugarski misionari,brzo su prosirili svoje dejstvo po cjeloj ruskoj ravnici,koja se pruza izmedju stepa duz Crnog mora i oblasti Novgoroda,na jugu Baltika,sa prodorima prema istoku u oblast Vladimira(istocno od Moskve),i prema zapadu,do granica Karpata u Galiciji.Ali stvarno sirenje hrscanstva u ovim tako prostranim zemljama,i uspjeh misionara,najbolje se moze sagledati preko crkvenih gradjevina od opeke i kamena,podignutih u nekom gradu ili nekoj oblasti.

Arhitektura• DESETINAJA-U kraj X vijeka moze biti datirana samo jedna crkva nazvana

Desetinaja,koju je podigao knez Vladimir pored svog dvora u Kijevu.Sve crkve iz XI vijeka vece su od onih podizanih poslije njih, i nalaze se u gradovima-trgovackim centrima.Od crkve Desetinaje posvecene uspenju bogorodice,najstarije u Rusiji(dovrsena 996 godine),ostali su nam samo temelji.Ona je razrusena u vrijeme tatarskog napada (1240),kada je zauzeta ruska prestolnica Kijev.Mestimicno veoma nepravilni,temelji ove crkve ne dopustaju nam da sasvim tacno,kako bismo zeljeli,zamislimo njen izgled.Crkva je bila dugacka oko 35 metara,a na istoku se zavrsavala sa tri apside.Imala je tri broda,a u bocnim brodovima nalazile su se tribine.Ukratko,ovo je stvarno bila vizantijska crkva tog doba,nesto arhaizirajuca,s obzirom na izduzene brodove koje su je priblizavale bazilikama.

Arhitektura• Saborna crkva Svete Sofije(Kijev)-za vrijeme vladavine Vladimirovog sina Jaroslava,Kijev je

postao i umjetnicka prestolnica.U tridesetim godinama XI vijeka Jaroslav je prosirio taj svoj prestoni grad.Tad je podigao (1037) katedralu Svete Sofije i crkve posvecene svom zastitniku svetom Đorđu i svetoj zastitnici svoje zene,Irini.Kao i sve ruske crkve tog vremena,Sveta Sofija spada u vizantijsku arhitekturu.Ali kao što se to događalo sa djelima koja su umjetnici stvarali daleko od svoje rodne zemlje,oni su zeljeli i znali da se prilagode ukusu i potrebama svojih stranih narucioca.To se opaza i u Kijevu:to je crkva sa upisanim krstom,potpuno zasvedena,sa jednom centralnom i dvanaest manjih kupola na krajevima.Centralni brod i travej na kojima lezi glavna kupola uzdignutiji su od ostalog djela i obrazuje dvije dvorane koje se ukrstaju.Međutim nije sve vizantijsko u Svetoj Sofiji.Građevina je veca od srednjovjekovnih vizantijskih crkava.Na istocnoj fasadi ima pet apsida,a ne tri.Postoje i dva stepenista u okruglim kulama.Na njenim krovovima nalazi se jedanaest kupola(ne racunajuci kupole kula) sto takodjer nije karakteristicno za vizantijske crkve tog perioda.Prije nego sto je obavijena baroknim konstrukcijama i dopunjena kupolama istog stila,Sveta Sofija je imala oblik piramide,počev od lakih galerija trijema do vrha sadasnje kupole.

• NAPOMENA-Pored pet apsida i 11 kupola te pomalo izduzenijim brodovima(dajuci joj izgled bazilike)koji su nekarakterist. za vizantijske gradjevine navescemo jos i okrugle kule priljubljene uz fasadu(kao npr.Sveta Sofija u Kijevu i druge primjene u Novgorodu),ciju analogiju nalazimo u preromanskoj i romanskoj umjetnosti.Takodjer navescemo i crkvu u Polocku posvecenu Svetoj Sofiji koju karekterise jedna svojstvenost koja se ne moze naci u Vizantiji niti na drugom mjestu u Rusiji,dok je cesta u otonskoj i romanskoj arhitekturi:na zapadnoj strani,spolja,ponovljena je trodjelna,uobicajena apsida,onakva kakva se nalazi i na istocnoj strani.Taj obrazac kontraapside drag je rajnskim graditeljima.

Arhitektura• Sveta Sofija u Novgorodu-posljednja medju crkvama iz XI

vijeka,posvecenim svetoj Sofiji,ona u Novgorodu,djelo je Jaroslavljevog sina Vladimira,izmedju 1046 i 50-te godine.To je takodjer velika gradjevina,za koju se ne bi moglo reci da se nije ugledala na sabornu crkvu u Kijevu.Ali to je uprošćeno podrazavanje:tri apside,umjesto pet,i sljedstveno tome,dva bocna broda manje.Umjesto dve,ovdje je samo jedna okrugla kula.Medjutim,posto je u sredini veoma prosirena,crkva u Novgorodu ima udvostrucene,veoma siroke galerije.Uporedjena sa sabornom crkvom u Kijevu,Sveta Sofija u Novgorodu ima neceg nordijskog:masivne i pune zidove,velike naglasene pilastre

ARHITEKTURA-Crkve 12 stoljeca• Arhitekturu XII vijeka treba proucavati unutar svake provincije,cak kad se i govori

samo o najinteres.spomenicima.Ali se na njima osim produzetka kijevske skole,mogu uociti neposredne pozajmice iz romanske umjetnosti.Na fasadi katedrale u Vladimir-Volinsku i crkve u Ovrucu,izmedju dvije okrugle kule nalazi se niz lombardskih lukova.Inace to su dvije crkve radjene u vizantijskoj tradiciji sa osnovom u obliku upisanog krsta.Kao što je slucaj kod crkve svete Paraskeve gdje takodjer imamo sistem svodova i lukova koji se postepeno uzdizu i vezuju fasade za osnovu kupole.Crkva iz XII vijeka u Vitebesku,izduzena je,pa zbog toga lici na baziliku,uprkos vizantijskoj strukturi stubova.Latinski uticaj ogleda se jos i u spoljnjem izgledu oltarskog dijela,gdje jedino srednja apsida,veoma siroka,izlazi van ravni istocnog zida.U susjednom gradu Polocku,crkva sagradjena 1159. u Spaso-Jefrosinjevom manastiru,veoma ostecena u proslom ratu,izgleda da je uspjela da nađe originalan obrazac za osiguranje svodova u predjelu između osnove tambura i spoljnjih zidova crkve.Kao i ona u Černigovu i ovdje su krovovi i kupole imali piramidalni oblik koji je podsjecao na kulu.Veliki pilastri i polustubovi na fasadama govore nam u prilog romanske inspiracije.

ARHITEKTURA-Crkve 12 stoljeca• U jednoj jedinoj ruskoj provinciji ocuvao se veci broj gradjevina iz XII stoljeca u odlicnom stanju.To

je sjeveroistocno od Moskve,Vladimirsko-suzdaljska oblast,ciji su knezevi bili najbogatiji u cjeloj zemlji.Ova oblast,za razliku od drugih,dozivjela je svoj najveci uspon bas u XII vijeku(dok je kijevska umjetnost imala prevremeni i prolazni kratkotrajni procvat u XI vijeku).Zahvaljujuci hronikama poznat nam je tacan datum ovih knezevskih zaduzbina:Perejaslavlj-Zaleski(1152),Uspenski sabor u samom Vladimiru(1158-1161),crkva na Zlatnim vratima u Vladimiru,crkva svetog Dimitrija u Vladimiru..Skoro sve ove crkve isticu se veoma lijepim proporcijama i elegancijom siluete.Sama gradjevina,cetvrtasta ili lako izduzena,zavrsava se lukovima koji odgovaraju spoljnoj strani svodova na kojima neposredno leze krovovi;postoji izvanredno odmjeren odnos izmedju mase gradjevine i kupole.Ovi predmeti kao i fragmenti krova od pozalcenog baka,podsjecaju nas na reci hronicara koji sa divljenjem opisuju mnogobrojne “zlatne”ukrase na crkvama vladimirskih knezeva.Ovo njihovo bogatstvo poticalo je iz pobjeda nad susjednom drzavom Bugara.Vladimirski knezevi smatrali su sebe nasljednicima knezeva Kijeva,na pocetku njihovog opadanja.To su oni na kraju i postali,da bi dva vijeka kasnije ovo prvenstvo ustupili Moskvi.Crkve XII vijeka iz oblasti Vladimira pruzaju malo osobenosti.To su uglavnom gradjevine sa osnovom u obliku upisanog krsta,sa sest stubaca,a narocito sa cetiri stubca,tri apside,sa poluoblicastim svodovima i sa kupolom na vrhu.Privlacnost spomenika ove oblasti pored plasticne dekoracije,cine romanski portali sa vise obilno profilisanih lukova,uvucenih jednih ispod drugih.Kada je vec jednom bio unjet u arhitekturu ove oblasti,portal ovog tipa se tu odrzao do tatarske invazije.

SKULPTURA I ZLATARSTVO• SKULPTURA-u Kijevu je postojala,ili jos postoji,jedna grupa mermernih sarkofaga,u naosu

crkve Desetinaje i u sabornoj crkvi Svete Sofije,u dva najstarija hrama prve ruske prijestolnice.Drugi ornamentalni reljefi,uobicajeni u vizantijskim crkvama istog doba,ukrasavaju kijevsku Svetu Sofiju.Niz skulptovanih ploca sa geometrijskim motivima i raznim profilima je,poslije onog u Svetom Marku u Veneciji,najbogatiji za koji se zna.Dekoracija ruskih crkava bila je u XII vijeku obogacena jednom novom kategorijom skulptura.Nedavna iskapanja otkrila su baze stupica u rusevinama crkve sv.Borisa i Gljeba.Na ovim bazama nalaze se prepleti i reljefi koji prikazuju cetveronozna cudovista.Ako je rusija u srednjem vijeku na mahove bila i naklonjena skulptovanoj dekoraciji arhitektonskih spomenika nego druge zemlje vizantijskog svijeta,ni u njoj se skulptura nikada nije razvila u samostalnu granu umjetnosti.tacnije receno,skulptura je tu bila usko vezana za dekorativni program,bilo da je uljepsavala fasade ili namjestaj crkava,ili da je ukrasavala sitne,pokretne predmete.

• ZLATARSTVO-Na zalost iz epohe poslije koje su usljedila mongolska pustosenja,ostao je samo mali broj zlatarskih radova.Izuzetak cine sitniji zanatski predmeti(krstovi,kopce,narukvice od bronze i srebra)na kojima su plasticni ukrasu rjetki.Pored putira i siona druga vrsta predmeta tj.skulpture u zlatarstvu,radjena iskucavanjem,nalazi se na srebrenim okovima stavljenim preko drvene ili metalne osnove.To su okviri ikona ili povezi jevandjelja.Docnije ce se oni u Rusiji vrlo cesto izradjivati

Zidno slikarstvo-11 vijek• DESETINAJA I SVETA SOFIJA-Monumentalno zidno slikarstvo i u Rusiji je ukrasavalo unutrasnjost

crkava.Grcki misionari u Kijevu,krajem X vijeka,doveli su majstore da islikaju prvu crkvu koju je Vladimir podigao pored svog dvora,tzv.crkvu Desetinaju.Sacuvani su samo fragmenti ovih fresaka koji svjedoce o velikom majstorstvu.Ovo narocito pokazuje fragment jedne glave,na kojoj se uocava jak anticki uticaj.Poslije ovog uvoda preci cemo neposredno na mozaike i freske velike kijevske saborne crkve,Svete Sofije.Treba se podsjetiti da stil Svete Sofije u Kijevu pokazuje istu ozbiljnu velicanstvenost kao i mozaici Svetog Luke u Fokidi,a isto tako nagovjestava humanije prizvuke umjetnosti sa Hiosa i Dafni..Velike figure Hrista Pantokratora u kupoli i Bogorodice Orante u apsidi su strogi i snazni simboli moci i zastitnicke sile.Sve ove slike svuda su uobicajene u Vizantiji i podsjecaju na ulogu crkve u odnosu na vjernike.Tu se nalaze lijepe i cuvene Blagovjesti koje su,nesumnjivo,najljupkija slika ove umjetnicke cjeline.Na njoj se bolje nego na drugim,velikim simbolicnim predstavama,osjeca,pod uticajem antike,prilagodjavanje draperije formama ljudskog tijela.Jedna velika freska u glavnom brodu,veoma ostecena i restaurisana,prikazivala je ktitora katedrale Jaroslava-Djordja,njegovu zenu i njihovu djecu.Ova slika vladarskog portreta proteze se cijelom duzinom glavnog broda,i an taj nacin na najbolji nacin oslikava ulogu vladarske porodice u podizanju Svete Sofije.Ova uloga se isto tako ogleda,jos jasnije,na freskama zidova i svodova u oba spiralna stepenista koja vode na tribine.Kao i u Vizantiji,ove tribine su sluzile kao carske loze,i zato se duz stepenica koje su tamo vodile prikazivane scene zabava kakve su se priredjivale na carskom dvoru u Carigradu,a mozda i na dvoru u Kijevu.Iako je ovaj ciklus bio zabranjivan od strane crkve,za cudjenje je da je naslikan u jednoj sabornoj crkvi.Smatram da su se kijevski vladari u XI vijeku mogli osjetiti,u hijerarhijskom smislu,uzdignui,kad su se,iduci stepenicama koje su vodile na tribine,mogli diviti uspomeni na dvor vasilevsa,njihovih nedostiznih uzora.

Zidno slikarstvo-11 vijek• OSTALE CRKVE-Crkva Sveti Mihajlo u Kijevu pored slicnosti ikonografije

ukrasa u oltarskom dijelu sa onim u Svetoj Sofiji njen stil mozaika dosta je razlicit sa poprilicno izduzenijim figurama te dosta slobodnijim grupisanjem u kojem se traze slikarski efekti.Ali ostala je konvencionalna obrada odjece sa naborima prikazanim paralelnim linijama,kao na carigradskim minijaturama.Od trece kijevske crkve koja je isto tako u XI vijeku imala mozaike,Velike crkve u Lavri,nije ostalo vise nista iza posljednjeg rata.Nestale su također sve zidne slike drugih crkava iz XI i XII vijeka.

ANDREJ RUBLJOV

Andrej Rubljov je živeo u godinama značajnim za Drevnu Rusiju. Iako pobeda na Kulikovskom polju (8.septembra 1380.) nije ukinula vazalni odnos ruskih zemalja prema Hordi, iako su Tatari nastavili napade na Ruse, u umovima

ljudi tog perioda došlo je do vaznog preloma. Postepeno je jačalo ubeđenje da se u ujedinjenju razdrobljenih feudalnih snaga krije zalog buduce pobede nad Mongolima. I Kulikovska bitka odigrala je tu naročito veliku ulogu. Ona

je pokazala sta su sposobni da urade ruski ljudi kad jednodusno stupe u borbu protiv zajedničkog neprijatelja; ona je obezbedila vodece mesto mosk

ovskim knezovima, koji su postali najdelatniji objedinitelji zemlje; ona je znatno doprinela rastu nacionalne samosvesti Rusa.

I ta nastrojenja snažno je u svom stvaralastvu izrazio Rubljov• čiji je život bio tesno povezan sa onim krugovima ruskog drustva koji su

imali najaktivnije učesce u nacionalnom oslobodilačkom pokretu.

GRK TEOFAN

• On je verovatno rođen u 4. deceniji XIV veka, a umro između 1405. i 1415. Tokomsvog dugog života, Teofan je freskama ukrasio niz crkava u Carigradu, Kalcedoniji, Galati,Kafi (Teodosija), Novgorodu, u Niznjem Novgorodu i u Moskvi.

Documents

VIZANTIJSKA UMJETNOST SREDNJEG VIJEKA