Vlada Stanković - Srbi u poeziji Teodora Prodroma i anonima Manganskog

8/2/2019 Vlada Stankovi - Srbi u poeziji Teodora Prodroma i anonima Manganskog

1/14

UDK 94(495.02:497.11)11:82.085(495.02):801.313.4(=861)

Vlada Stankovi}

SRBI U POEZIJI TEODORA PRODROMAI ANONIMA MANGANSKOG

Rad predstavqa poku{aj dubqeg tuma~ewa stihova dvojice pesnika Kom-ninskog Carstva, u kojima se opisuju savremeni sukobi sa Srbima. Detaqna ana-liza konkretnih podataka iz pojedinih pesama Teodora Prodroma i AnonimaManganskog pruà jasniju sliku kako o na~inu na koji su oni u svojim retorskimsastavima upotrebqavali etnonime, tako i o wima samima i wihovom poloàju uokruèwu cara Manojla Komnina, dopuwuju}i istovremeno podatke istori~ara opohodima ovog cara na Srbiju sredinom XII veka.

Sredina XII veka predstavqala je vreme velikih i u~estalih vizantij-skih pohoda na Ugarsku i Srbiju, koji su bili jedna od posledica ukupne poli-ti~ke konstelacije snaga u regionu nakon drugog krsta{kog rata. Srbija iUgarska, zdruène srodstvom vladarskih porodica i istovetnim politi~kiminteresima, bile su svrstane na stranu brojnih protivnika Carstva, spojenihu sna`nu antivizantijsku koaliciju. U isto vreme u vizantijskoj prestonici, uneposrednom okruèwu samog vasilevsa Manojla Komnina (11431180), nalazi-la su se dva pesnika sli~nih, ali nipo{to ne i istovetnih ìvotnih i u~e-wa~kih sudbina, dve najve}e pesni~ke zvezde vizantijske politi~ke poezije XIIveka, Teodor Prodrom i wegov ne{to mla|i anonimni savremenik, obi~no na-zivan Prodrom ili Anonim Manganski. 1 Snaga, ubedqivost, ~esto gotovo tre-nutna aktuelnost, ali, mo`da na prvom mestu, izuzetna preciznost i istini-tost wihovih stihova, predstavqaju posebnu vrednost za istraìva~e razli~i-tih aspekata politi~ke povesti, ali i ideja i duhovne klime Komninskog car-stva. Sli~an je slu~aj i sa wihovim podacima va`nim za srpsku istoriju i ra -svetqavawe kompleksnih odnosa srpske dràve velikih ùpana i osnaène Vi-

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta H, 2006Recueil des travaux de lInstitut d e tudes byzantines XII, 2006

1 S. Papadimitriu , O Pr odromoj to u Markiano u kwdikoj XI 22, VV 10 (1903) 102163.W . H o randner , Theodoros Prodromos Historische Gedichte , Wien 1974 (= H o randner , Prodromos ),2172 (Leben ; Werke ). Idem , Theodor Prodromos und die Gedichtsammlung des Cod . Marc . XI 22,JOBG 16 (1967) 91101. Idem , Marginalien zum Manganeios Prodromos , JOB 24 (1975) 95107. Idem , Zur Frage der Metrik fr uher volkssprachlicher Texte . Kann Theodoros Prodromos der Verfasser

volkssprachlicher Gedichte sein ?, JOB 32/3 (1982) 375381.


2/14

zantije, odnosno preciznije, sa wihovim prikazom vizantijskih borbi sa Srbi-ma. Zbog dugotrajnih dilema u vizantologiji o pitawu identiteta pisca ilipisaca ovih mnogobrojnih stihova politi~ke sadrìne (oba autora su najvi{episali u vizantijskom petnaestercu koji je nazivan upravo politi~kim sti- hom, iako su koristili i dvanaesterac, a Prodrom ~ak i anti~ki heksametar), 2i najpre zbog nedostatka potpunog kriti~kog izdawa ovih pesama, one zadugonisu na{le svoje pravo mesto me|u prou~avacioma vizantijske, pa i srpskeistorije. Dok je poezija Teodora Prodroma pre tri decenije dobila svoje dugoo~ekivano kriti~ko izdawe zajedno sa op{irnom studijom iz pera najboqeg po-znavaoca wegove i poezije XII veka uop{te, profesora Volframa Herandnera(Wolfram H orandner ) iz Be~a, te{ko pristupa~an opus Anonima Manganskog jo{ uvek se nalazi rasut po starim izdawima, uz ne mali broj neobjavqenihstihova iz ~uvenog mleta~kog kodeksa Marciana graeca XI 22, koji sadrì delaovog retora, ve} u vizantijsko vreme povezanog i imenom sa svojim prethodni-kom Teodorom Prodromom.

Kao pokazateq zna~aja i ova dva autora, ali i vizantijske retorike XII ve-ka uop{te, na 19. svetskom kongresu vizantologa u Kopenhagenu 1996. godineElizabet Malami ( Elizabeth Blangez -Malamut ) i Mi{el Kakuros ( Michel Cacouros )pruìli su prikaz slike Srba u vizantijskoj retorici Komninskog vremena. Tu-ma~e}i detaqno razli~ite aspekte idejnih i ideolo{kih premisa kojima su biliispuweni ovi sastavi, autori su ukazali i na osetno, i dobro poznato napredova-we carske ideologije i veli~awa vasilevsa u XII veku, koje je u velikoj meri iuslovqavalo stav Vizantinaca prema svojim severnim susedima, protivnicima ivazalima. 3 Polaze}i od konkretnih vesti Teodora Prodroma i Anonima Mangan-skog, namera mi je da skrenem pa`wu na podatke ova dva va`na i vrlo uticajna autora o Srbima i na wihov zna~aj za razumevawe i rekonstrukciju savremenihdoga|aja. Uz to, upore|ewe wihovih vesti o Srbima, prilikama u kojima su onispomiwani, te na~ina na koji je to ~iweno, posluì}e kao jo{ jedan put boqe i ja-snije karakterizacije ova dva razli~ita pesnika, dve duboko razli~ite li~nosti,svedo~e}i podjednako i o promewenoj dru{tvenoj klimi u Carigradu, do koje jedo{lo sa potpunim u~vr{}ivawem Manojla Komnina na vlasti.

Dobro je poznato da vizantijski pisci nisu uvek ili nisu najboqe pravi-li dovoqno jasnu etni~ku diferencijaciju naroda sa kojima je Carstvo dolazi-lo u kontakt, bez obzira na to da li se radilo, u re|im slu~ajevima, o wihovomnedovoqnom poznavawu stvarnih prilika, ili ~e{}e o jednoj vrsti manirizma

438 Vlada Stankovi}

2 Pitawe jedan ili dva Prodroma i wihov me|usobni odnos kao i postojawe dilema kojesu trajale gotovo ~itavo stole}e, od sedamdesetih godina XIX veka do iste decenije narednog sto-le}a. Prodromsko pitawe obnovio je u punoj snazi Aleksandar Ka`dan, A. Kazhdan S . Franklin ,Studies on Byzantine Literature of the Eleventh and Twelfth Centuries, Cambridge 1984, 87114, poku{a- jem pomerawa hronolo{kih granica ìvota Teodora Prodroma, ali, mo`da jo{ va`nije, osnaènomsumwom u razli~itost dva pesnika. Ka`danovo shvatawe, koje nije bilo potpuno usamqeno u nauci,osporio je s pravom W . H o randner , JOB 38 (1988) 469470, up. i radove iz prethodne napomene.

3 E . Blangez - Malamut et M . Cacouros , L ' image des Serbes dans la rh e torique byzantine du XIIesie cle , Byzantium Identity , Image , Influence , Major Papers of the XIXth International Congress of

Byzantine Studies , Copenhagen 1996, 97122 (= Malamut Cacouros , L ' image des Serbes ).


3/14

koji je, poput kakve stroge mode u pisawu, zahtevao da se varvarski narodi, oninarodi ~ije postojawe nije zabeleèno u anti~kim izvorima, nazivaju razli~i-tim, odvajkada poznatim etnonimima. Posledwi princip imao je i zna~ajnuideolo{ku dimenziju, koja je podjednako bila usmerena ka spoqa, ka samim no-siocima tih imena, koliko je bila kori{}ena i u unutra{woj politici: s jed-ne strane, susedima i narodima u blizini Carstva Vizantinci su na taj na~inoduzimali dobar deo wihovog stvarnog identiteta, dok su istovremeno sebi jo{ jednom potvr|ivali prednost nad wima, isticawem svog romejstva , ali sutime i pobednici nad ovim novim starim varvarima postajali bliì veli-kim prethodnicima i uzorima, odnosno, naj~e{}e ove i nadma{ivali svojimpodvizima.

Upotreba starih etnonima za strane narode zavisila je u velikoj meri od

namera i pretenzija autora, namene ili ànra wegovog sastava, i ne mawe va-`no, od eventualne prilike na kojoj je ovaj trebalo da bude javno pro~itan iliizveden. Istorijska dela, pisana obi~no sa ve}e vremenske udaqenosti, stojestoga pomalo po strani od fenomena koji se ovde obra|uje, iako se u wima iz razli~itih razloga i velikim delom zbog samih kori{}enih izvora, tako|e ja-vqaju razli~iti nazivi za mlade narode koji su okruìvali Vizantiju. 4 Osimtoga, za razliku od kasnije ustaqenosti odre|enih starih etnonima za pojedinenarode, kao {to }e u vizantijskoj istoriografiji XIV veka biti slu~aj sa ime-nom Tribali za Srbe, u vreme burnih odnosa Carstva sa svojim balkanskim su-sedima polovinom XII veka romejski u~ewaci su tek poku{avali da na neki na-~in razvrstaju brojne narode, istovremeno isti~u}i svoju pretencioznu u~e-nost u poku{aju da izna|u {to neobi~nija i neuobi~ajenija imena. Najboqiprimer za tu specifi~nu jezi~ku ekstravagantnost predstavqa u~eni MihailoSolunski , koji je, pi{u}i intenzivno prozne pohvale vasilevsu Manojlu Kom-ninu u periodu 11501156, posebno insistirao na novim i izmi{qenim obli-cima naziva za Srbe i Ugre. 5 Nejasno i konfuzno stawe, nastalo u ovo i ne{to

Srbi u poeziji Teodora Prodroma i Anonima Manganskog 439

4 N. Radoj~i} , Kako su nazivali Srbe i Hrvate vizantiski istorici XI . i XII . veka JovanSkilica, Nikifor Vrienije i Jovan Zonara?, GSN 2 (1927) 113. Up. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije IV , Beograd 1971 (=VIINJ IV ), 116, nap. 2, o tome kako se u delima XII ve-ka nazivaju Srbi, sa zakqu~kom da je ime Srba prodiralo u dela savremenih vizantijskih pisacai pored wihove jasno izra ene te`we za arhaizirawem imena naroda sa kojima se susretala sva-

kodnevna vizantijska politika ( J. Kali} ); Zna~aj izve{taja Teodora Prodroma i Anonima Man-ganskog koji su za razliku od Jovana Kinama i posebno Nikite Honijata bili savremenici iwihovog ta~nog imenovawa Srba time ne samo dobija na zna~aju, nego ukazuje i na puteve prodira-wa savremenih etnonima u kasniju vizantijsku istoriografiju. Cf . J . Koder , Zum Bild des We-stens bei den Byzantinern in der fr uhen Komnenenzeiten , Deus qui mutat tempora . Menschen und Insti-tutionen im Wandel des Mittelalters , Festschrift f ur Alfons Becker , hrsg . von E .- D. Hehl , H . Seibert , F .Staab , Sigmaringen 1987, 191201.

5 Fontes rerum byzantanarum I , ed . W . Regel , Petropoli 1892, VIII (141 sq); IX (163 sq) X (174sq). Uz specifi~nu i ekstravagantnu etnonimiju, Mihailo Solunski se izdvaja od svojih savreme-nika i po tome {to pravi preciznu razliku u statusu Ugara, odnosno Srba prema vizantijskomcarstvu: iako su povezani ro|a~kim vezama, Srbi su na o~evidno nièm hijerarhijskom stupwu, i~ak se u navedenim delovima govora ovog retora vi{e puta nazivaju romejskim podanicima (up-hkooi) . VIINJ IV , 186193. Cf . P . Magdalino , The Empire of Manuel I Komnenos , Cambridge 1993

(= Magdalino , Manuel ), 453, koji uzima terminologiju Mihaila Solunskog kao primer da se ne mo -


4/14

kasnije vreme u vezi sa razli~itim nazivawem savremenih naroda, na{lo je naj-boqi izraz u jednoj zbrkanoj pesmi koja je zapravo trebalo da klasifikuje i ob- jasni upotrebu razli~itih imena, koju je nedavno objavio ve} spomiwani Vol-fram Herandner ( Wolfram H orandner ):6

Srbe nazivaju i Da~anima i Dalmatima, Bugare Tribalima kao i Ilirima,

a Peoncima, Panoncima i Gepidima Ugre.()

Kao {to je primetio i izdava~ ovih stihova, obja{wewe anonimnog poeteodslikava prili~no suprotno od stvarnog stawa vizantijske etnonimske poeti-ke: imenom Tribali naj~e{}e su se nazivali sami Srbi a ne Bugari, dok su se kaoIliri mogli opisati razli~iti narodi na {irokom balkanskom prostoru neka-da{we provincije Ilirika. Ovaj ~udni zapis svedo~i, ipak, o na~inu razmi-{qawa vizantijskih u~ewaka, ali i o wihovoj potrebi da se jasnije utvrde (et -no)sinonimi pojedinih naroda. Gledano sa druge strane, èqa za razli~itim, raznovrsnim nazivawem svima dobro poznatih naroda, izraàvala je toliko pri-sutan vizantijski tropos da se opisivawem jedne stvari na vi{e na~ina i pri-daju}i joj brojna imena razbije monotonost izlagawa, izbegne uvek nepoèqnoponavqawe, a sam autor time pruì (publici u bilo kom obliku) svedo~anstvo osvom majstorstvu. Na takav na~in, duboko usa|en romejskim u~ewacima wihovim{kolovawem, pozitivnim primerima iz literarne pro{losti, ali i dubqe pri-sutan u op{tevizantijskom mentalitetu, postupala su ~esto i dva najva`nija pe-

snika u okruèwu cara Manojla I, Teodor Prodrom i Anonim Manganski. PoputAne Komnin, na obodu ~ijeg se u~enog kruga prvi i nalazio, 7 i Prodrom i Ano-

440 Vlada Stankovi}

è prona}i ta~an ideolo{ki zna~aj u raznolikosti etni~kih imena koje vizantijski pisci upo-trebqavaju. Za razliku od etni~kih egzibicija i me{avina naroda Mihaila to u Qessalon ikhj ,Ana Komnin, wegova savremenica koja je krajem ~etrdesetih i u prvoj polovini pedesetih godinaXII veka zavr{avala svoje obimno istorijsko delo, potpuno u skladu sa visokim stilom svojeAleksijade i svojim aristokratskim, odnosno carskim pogledom na svet, Aleksijeve srpske pro-tivnike naziva naj~e{}e Dalmatima, a zemqu Dalmat ia. Ipak, i u wenoj obimnoj epskoj istoriji,sre}u se, dodu{e izuzetno retko, stvarni i aktuelni nazivi Serb ia , odnosno Serboi (prvi dvaput,drugi termin samo na jednom mestu), {to moè posluìti kao pokazateq odjeka savremenih doga-|aja na pisawe u~ene porfirogenitne Ane, ukoliko samo imenovawe nije preuzeto iz nekog rani- jeg izvora ili izve{taja sa pohoda wenog oca. U oba primera, me|utim, termin Srbija je kori-{}en nesumwivo kao sinonim za Dalmacija , i jasno je u sva tri slu~aja da se jedno imenovawe mo-è upotrebiti umesto drugog, kako u etni~kom tako i u geografskom smislu. Uostalom, samo u ne-posrednom obra}awu Vukana caru Aleksiju Komninu nisu istovremeno u istoj re~enici upotre-bqena oba naziva, ve} srpski ùpan svoju zemqu u ovom pravdaju}em govoru caru zove jednostavnoSrbija , Annae Comnenae Alexias , edd . D. R. Reinsch et A. Kambylis , Berolini et Novi Eboraci 2001,266. 67 (IX , 4, 3) Vukanov govor; 266. 54 ( IX , 4, 2) Srbi; 440. 81 ( XIV , 4, 3) Srbija.

6 W . H o randner , Das Bild des Anderen : Lateinen und Barbaren in der Sicht der byzantinischenHofpoesie , BSl 54 (1993) (= H o randner , Das Bild des Anderen ) 162168, ovde 162. Isti rad, u svompunom obimu, objavqen je u W . H o randner , H eik ona tou a llou . Lat inoi , Fr a gkoi kai b a rbaroiap o th skopi a thj aulik hj po ihshj twn Komnhn wn, Dwdwnh 23 (1994) (= H o randner , H eik ona toua llou ) 115131, ovde 118.

7 H o randner , Prodromos XXXVIII XXXIX . Michel Italikos , Lettres et disours , ed . P . Gautier ,Paris 1972, 106109. O prijateqskom odnosu Italika i Teodora Prodroma svedo~i i wihova pre-

piska, ibid . 5965; 237238; i R. Browning , Unpublished correspondence between Michael Italicus ,


5/14

nim Manganski koristili su za Srbe tada uobi~ajeni naziv Dalmati, ba{ kao{to su posezali za etnosinonimima i za druge narode, dok mla|i Anonim Man-ganski ~ak na jednom mestu koristi redak u ovom vremenu i naziv Tribali zaSrbe. 8 Ono {to me|utim duboko karakteri{e wihovo nazivawe Srba pravimimenom, jeste da se ono javqa u onim trenucima i prilikama kada je konkretnoizraàvawe (nasuprot pravilima vizantijske retorike) bilo ne samo poèqnove} i neophodno: neposredno nakon samih doga|aja, prilikom prvih izve{taja,odnosno prvih proslavqawa carevih novih pobeda i podviga, u momentima ipod okolnostima koji su, dakle, zahtevali ta~nost i preciznost jer su na nekina~in saop{tavali i objavqivali uspehe vasilevsa svim prisutnima, podjednako dvorskoj eliti, aristokratskom vojnom okruèwu koje je pratilo cara(uvek je re~ o Manojlu Komninu u ovim primerima) na pohodima, ili carigrad-skim velika{ima i puku prilikom trijumfalnih sve~anosti. Poput savreme-nih vesti i izve{taja, u takvim trenucima su i Teodor Prodrom i AnonimManganski insistirali na pravim imenima poraènih naroda i stvarnimokolnostima pod kojima su se vizantijske, odnosno carske pobede odigrale.Pi{u}i ubrzo nakon doga|aja ova dva pesnika nisu imala ni vremena, ali niinteresa niti potrebe, da poseù za artificijelnim , istovremeno i ideologi-zovanim nazivima vizantijskih suparnika, upravo suprotno, wihov ciq je bioda konkretnim izrazom i preciznim imenovawem jasno ukaù na identitet po- raènih varvara i objave carevu pobedu nad wima. U tim okvirima, mogli sunaravno upotrebqavati na razne na~ine svoju literarnu ve{tinu i prikaziva-ti efektnim i zvu~nim (po pravilu podsme{qivim) slikama svoje pesni~ko ipoliti~ko ume}e, ocrtavaju}i ideal vasilevsa na jednoj strani i izruguju}i seonima koji su se usudili da protiv ovoga ustanu. Za razliku od brojnih enko-mija caru, nastalih raznim povodima, ukqu~uju}i i one stihovane iz peraupravo ova dva pesnika, pojedine wihove pesme svojom trenutnom aktuelno{}usvedo~e o kratkom vremenu izme|u wihovog nastanka i doga|aja koje opisuju, 9 i


archbishop of Philippopolis , and Theodore Prodrome , Byzantinobulgarica 1 (1962) 287288. A. Majuri ,Una nuova poesia di Teodoro Prodromo in greco vulgare , BZ 23 (1914) 398400. Teodor Prodrom je,poput svog prijateqa Mihaila Italika, zapravo pripadao u~enom okruèwu Anine majke, cariceIrine Duka, ali se za razliku od Italika, nakon Irinine smrti u potpunosti okrenuo pokrovi-teqstvu Manojla Komnina, tako da se nakon dolaska na vlast ovog cara ne zna ni{ta o wegovoj

eventualnoj povezanosti sa porfirogenitnom kesarisom Anom.8 Recueil des historiens des croisades , Historiens grecs II , ed . E . Miller , Paris , 1881 (=RHC II ), (4 )744. 468, gde spomiwe t hn a nar imhton t wn Triball wn zwgr ian , iako je nejasno da li to mesto, uovom preglednom enkomijumu Anonima Manganskog, treba povezati sa 1149, 1150. ili 1151. godi-nom, dok je sama pesma nastala verovatno 1152. ili na samom po~etku slede}e godine. Brojevi uz pe-sme Anonima Manganskog poti~u iz spiska wegovih dela iz jedinog kompletnog rukopisa, koji je,dopuwuju}i Papadimitriua (v. gore, nap. 1) objavio E . Mioni , Bibliothecae Divi Marci Venetiarum Co-dices Graeci Manuscripti . vol . III , Roma 1972, 116125, a preneo i pristupa~nijim u~inio uz poku{ajdatovawa pesama Anonima Manganskog i naznaku izdawa dosad objavqenih stihova Magdalino , Ma-nuel , 495500. S. Lambros , Markian oj k wdix 524, NE 8 (1911), 81 / 44, gde se u nabrajawu poraènihnaroda istovremeno javqaju Pa iwn, Tribal oj, (sic ed .) I lluri oj, (sic ed .) Dalm a thj. Cf . ibid . 222 /146, serbik h xumpasa g h ; 224 / 149150, v. VIINJ IV , 195197; 270, 272 (Tribali).

9 To je posebno upadqivo u slu~aju Anonima Manganskog, kao {to su istakli i Elizabet i

Majkl Xefris, koji spremaju prvo i dugo i{~ekivano kriti~ko izdawe poezije ovog autora, E . Jef-


6/14

upravo se u wima Srbi bez izuzetka i bez sinonima, kao potrebe da se etnonimpojasni ili relativizuje, nazivaju svojim pravim imenom.

Teodor Prodrom je bio ve} pro{ao zenit svoje pesni~ke, retorske slave utrenucima kada su Srbi po prvi put zauzeli va`no mesto u wegovoj poeziji.Ovaj dugogodi{wi enkomijast cara Jovana II Komnina, koji svojim poetskimopusom zna~ajno osvetqava posledwu deceniju vladavine ovog vasilevsa, posta-vio je Srbe u sredi{te svojih politi~kih stihova samo jedanput, godine 1149,nakon Manojlovog uspe{nog povratka Krfa i kaznenog pohoda protiv srpskedràve. Preciznije re~eno, Srbi su u ovoj obimnoj pesmi Teodora Prodromazauzeli jedno od glavnih mesta, zajedno sa Normanima koji su, kako nesumwivoproizilazi i iz retorovih stihova, predstavqali glavnu opasnost za Carstvo,a za wima su tek sledili Ugri i wihovi saveznici, vizantijski susedi Srbi.

Ono {to je posebno zanimqivo, ne samo za prikazivawe na~ina na koji Srbespomiwu dva najva`nija prestoni~ka politi~ka retora ve} i za razumevawe wi-hovog me|usobnog odnosa, jeste okolnost da i Anonim Manganski iste doga|ajeobra|uje u pesmi u kojoj po prvi put, i mnogo detaqnije i direktnije od Pro-droma, spomiwe Srbe. Za razliku od Prodroma, Manganski se u to vreme tekpribliàvao vrhuncu svoje zvani~ne retorske karijere u okruèwu ManojlaKomnina, po{to wegove najranije pohvalne pesme upu}ene neposredno ovom va-silevsu poti~u tek iz koje godine ranije, uglavnom iz 1147, i posve}ene su pro-lasku krsta{a kroz Vizantiju.

Tek te, 1149. godine pomalo bezli~no i isuvi{e nekonkretno spomiwawe

Dalmata kao poraènih odmetnika, odnosno pot~iwenog naroda prisutnogodavno u vizantijskoj retorici Komninskog vremena, pa tako i na vi{e mesta iu raznolikim pesmama Teodora Prodroma ra~unaju}i i wegov najraniji poetskisastav iz 1122. godine, 10 bilo je zameweno upu}ivawem slu{alaca na stvarniproblem koji je nastao izme|u Carstva i srpskih ùpana i na konkretizacijuSrba kao protivnika vasilevsa. Na prvom mestu stoji obimna pesma TeodoraProdroma nastala prilikom trijumfalnog ulaska u Carigrad Manojla Komni-na (na Boì} ili malo pre toga) 1149. godine, nakon uspe{nog povratka Krfa uvizantijske ruke, poraza normanske flote i ratovawa protiv Srba. 11 Iako je povremenu nastanka ona verovatno za kratko vreme (u pitawu mogu biti samo ne-deqe a ne i meseci) sledila stihove Anonima Manganskog, ona je zna~ajna jerse Teodor Prodrom samo u tim prilikama, u kratkom vremenskom razdobqu iz-me|u Boì}a 1149. i Bogojavqewa 1150. godine, op{irnije pozabavio Srbima isukobom Carstva sa wima. Velika vizantijska pobeda iz slede}e godine, kao ni

442 Vlada Stankovi}

freys and M . Jeffreys , The Wild Beast from the West : Immediate Literary Reaction in Byzantium to theSecond Crusade , The Crusades from the Perspective of Byzantium and the Muslim World , edd . Angeliki E . Laiou and Roy Parviz Mottahedeh , Washington D . C. 2001, 101116, i naro~ito 104.

10 H o randner , Prodromos , I/ 180, gde uz Dalmate spomiwe i Diokl ewn sc . enoj ; IV / 208;V/ 214; XXV / 337; XXIX / 346; XLIV / 409; LXXI / 517. Sve navedene pesme, odnosno oni delovi ukojima se Dalmati spomiwu, imaju pregledni karakter i Srbi su u wima samo jedan od poraènihnaroda.

11 H o randner , Prodromos , XXX .


7/14

kasniji sukobi Romeja sa Srbima nisu na{li mesta u wegovom poetskom opu-su.12 Prodromova definicija uloge Srba, wihovih motiva da se podignu pro-tiv Carstva i ukupnih postupaka, karakteristi~na je za romejske stavove premasvom (vazalnom, poluvazalnom) severnom susedu i ona na neki na~in postavqaSrbe na politi~ko mesto i u ideolo{ke okvire u kojima }e se oni za Vizantin-ce nalaziti sve do kraja ìvota Manojla Komnina, kao {to }e to posvedo~iti iAnonim Manganski, ali i ostali retori ovog vremena. Po Teodoru Prodromu,srpsko ustajawe protiv carske vlasti sastojalo se iz dve komponente: najpre,Srbe je na pobunu protiv Romeja i wihovog gospodara, tj. cara, na tu wihovubezumnu drskost podstakao sicilijanski zmaj , odnosno normanski kraq RoèrII razli~itim darovima i obe}awima, dok je, na drugoj strani, srpski arhiù-pan bio konkretno pomognut i fakti~ki zdruèn sa Ugrima tako da su wihovetrupe opisane ve} tada, 1149. godine, kao srpskougarske (Serbouggrik hn). Kaopokazateq stvarnog bliskog odnosa srpskog i ugarskog dvora, ova kovanica }esvoje mesto tek malo kasnije prona}i i u pesmama Anonima Manganskog. 13 Pro-dromova karakterizacija srpskog velikog ùpana ( a rciserbozoup a noj) podjed-nako je indikativna: za razliku od Anonima Manganskog, on ga ne imenuje nepo-sredno, ali na wegovo ime (radi se naravno o Uro{u II) dovoqno jasno aludira:on je vepar koji se hrani po planinama ( ou res itrofoj , {to predstavqa ne samoaluziju na Uro{evo ime ve} i na wegov posvedo~eni i vi{e puta nagla{avanbeg pred carem u brda); on je ne samo varvarin ve}, po pomalo nejasnom izrazu,Uro{ je po rodu trostruki rob (tr idouloj ek genouj) , podrazumeva se cara,{to moè ~initi samo poja~ano isticawe Uro{eve i ukupne doule ia -e srpskih

ùpana prema romejskom vasilevsu, a nikako ne trogeneracijsku pot~iwenostCarstvu, bez obzira na to da li bi se tri generacije ra~unale me|u precimasrpskog vladara ili samog vasilevsa. 14 Osim toga, i za razliku od kra}eg aliìvqeg izve{taja svog mla|eg anonimnog savremenika, Teodor Prodrom u svomgovoru Manojlu prilikom carevog ulaska u prestonicu spomiwe dva talasa vi-zantijskog napada na srpskog velikog ùpana, od kojih se prvi zavr{io Uro{e-vim ne~asnim i brzim bekstvom u brda i {ume i kona~nim odlaskom srpskogarhiùpana u najdaqu od wegovih tvr|ava , i drugi talas u kome je carevo mestobilo jo{ istaknutije i koji je okon~an istim rezultatom kao i prethodni, uzponovno zarobqavawe velikog broja talaca.

Pomalo uop{tena i retorski ulep{ana naracija Teodora Prodroma od-li~no dopuwuje podatke koje o ovom prvom Manojlovom pohodu na Srbe iz 1149.donose dvojica Komninskih istori~ara Jovan Kinam (koji kao i Prodromova


12 Nema sumwe da ta okolnost ukazuje i na wegov pomalo potisnut poloàj u u~enoj elitiprestonice i svedo~i o zalasku wegove retorske zvezde. Prvenstvo me|u Manojlovim enkomija-stima u narednim godinama preuzimaju Anonim Manganski u oblasti stihovanih i MihailoSolunski u proznim enkomijumima. Proslavqawe Manojlovog pobedonosnog pohoda protiv Uro-{a II iz 1149. godine predstavqa jedino mesto susretawa i preplitawa dela Teodora Prodroma iAnonima Manganskog.

13 H o randner , Prodromos , XXX . 207, i uop{te o Srbima XXX . 196 sq . RHC II (4 ), 743. 368.14 Tuma~ewe o trogeneracijskoj pot~iwenosti su izneli Malamut Cacouros , L ' image

des Serbes , 115.


8/14

pesma jasno spomiwe dva talasa Manojlovog napada na srpskog velikog ùpanaUro{a II15) i Nikita Honijat. Na prvom mestu, Teodor Prodrom insistira nadva mesta u svom opisu da je pokret srpskog arhiùpana protiv Carstva bio istvarno potpomognut iz Ugarske i da su se i ugarske trupe nalazile u Srbiji uvreme kada je Manojlo upao u wu sa vojskom. Prodrom zatim isti~e da je sam va-silevs odabrao jedan zna~ajni deo svoje vojske , sme{tene zajedno sa carem u voj-nom logoru u Pelagoniji, i to odabrane (elitne) verovatno lak{e naoruànetrupe, 16 koje su bile sastavqene i od stranaca i od Romeja ( a u toj d e mo i ranikan hn stratiwt wn euzwnwn/ en a da ka i Rwma i khn a polekton a ro isaj) i dase nadao da }e neprime}eno uspeti da upadne u srpske zemqe i iznenadi Uro{aII. Vasilevsov neuspeh u toj nameri retor obja{wava zabrinutim i besanimstrahom kojim je srpski veliki ùpan bio obuzet, pruàju}i istovremeno istvarnu sliku Uro{eve dobre obave{tenosti preko izvidnica i uhoda o kreta-wu carevih trupa, koja mu je i omogu}ila da se skloni od Manojlove osvete,{to jo{ jednom, sa tek malo izmewenim terminima prenosi i Honijat. 17

Upore|en sa iskazima Komninskih istori~ara, prikaz Teodora Prodromapokazuje ne samo fakti~ku podudarnost sa Jovanom Kinamom, ve} i gotovo isto-vetnosti sa iskazom Nikite Honijata, ~ija je istorija visokog stila mnogo bli-à na~inu na koji je doga|aje opisao prestoni~ki retor, pa ~ak i Prodromovimformulacijama, od konkretne i pomalo {ture Kinamove naracije. S obzirom nato da su Prodromovi stihovi nastali nesumwivo u prestonici uo~i Boì}a1149. godine, i da sumiraju doga|aje i carevo ratovawe iz vi{e prethodnih me-seci, wegov iskaz zasluùje potpuno poverewe, kao {to je to kako se ~ini, bilo jasno ve} nekoliko decenija kasnije, o ~emu svedo~i i Honijatovo vrlo vero-vatno preuzimawe podataka iz wegovih stihova za svoju istoriju. S tim u vezi,i Honijatov iskaz da Uro{ II , uvi|aju}i da nije ravan protivnik romejskimsnagama, napu{ta ravnicu i podiè o~i svoje ka gorama odakle o~ekiva{e da}e mu sti}i pomo} 18 moè se shvatiti kao u~eno uop{tavawe podataka (Pro-drom ne spomiwe nikakvu ravnicu, nego, ba{ kao i jo{ savremeniji AnonimManganski samo Uro{evo bekstvo u planine). Honijatova aluzija mo`da je pre

444 Vlada Stankovi}

15 Ioannis Cinnami Epitome , ed . A. Meineke , Bonnae 1836 (=Cinnamus ), 102103. VIINJ IV ,2526. Up. J. Kali} , Ra{ki veliki ùpan Uro{ II, ZRVI 12 (1970) 2137.

16 H o randner , Prodromos XXX . Nicetae Choniatae Historia , ed . I . A. van Dieten , Berolini et No-vi Eboraci 1975 (= Nic . Chon .), 90. 8284, kaè (prevod iz VIINJ IV , 126), da je Manojlo odvojiote{ko naoruàni odred i pripojio ga lako naoruànim ~etama (t o eu oplon a polab wn to ustrate umatoj ka i a pot a xaj a ut o pr oj t o eu zwnon), {to ne odgovara su{tini Prodromovih re~ikoji isti~e samo brze odrede ( t o eu zwnon) koji su i bili pogodniji za takvu vrstu intervencije(ukoliko se smisao Honijatovih re~i ne bi mogao shvatiti druga~ije: da je car Manojlo, odvojiv-{i deo dobro naoruànih trupa ( t o eu oplon da li se radi o Honijatovom tehni~kom ili opi-snom kori{}ewu ovog termina?), tim istim trupama promenio karakter, pretvoriv{i ih u juri-{ne, lak{e naoruàne odrede, sa kojima je jedino i bilo mogu}e izvr{iti brz pohod na sever, koji je trebalo po svim svedo~anstvima da iznenadi Uro{a II. T . G. Kolias , Byzantinische Waffen , Wi-en 1988, 149150, n. 105; 153, n. 119, smatra da se iza termina eu zwnoj kriju vojnici naoruànima~evima koji su im visili na pojasu , odakle i poti~e naziv.

17 Nic . Chon . 90. 8485.

18 Nic . Chon . 90. 8788. Prevod iz VIINJ IV , 123.


9/14

bila u vezi sa Uro{evim napredovawem ka jugu i razarawem vizantijskih obla-sti, koju jasno potvr|uje i Teodor Prodrom re~ima da je srpski arhiùpan opu-sto{io ne{to od na{ih (teritorija, utvr|ewa?) (oen ka i lh i s a menoj tin at wn hmeterwn XXX . 203) nego {to bi predstavqalo Uro{a II koji je iza{ao ususret vizantijskoj vojci, pa zatim pobegao saznav{i wenu snagu i da je pred-vodi sam vasilevs. 19

Nepotpun uspeh vizantijskih vojnih operacija protiv srpskog velikogùpana Uro{a II u drugoj polovini 1149. godine uslovio je carev ponovni po-hod daleko na sever i naredne godine, koji je kulminirao u ~uvenoj vizantij-skoj pobedi na reci Tari. Retorske aluzije, kako u duga~kom poetskom spevu Te-odora Prodroma, jo{ i mnogo vi{e u kra}oj pesmi Anonima Manganskog, do-voqno jasno posvedo~uju takvo, nezavr{eno i pomalo prelazno stawe stvari.

Teodor Prodrom se tri puta obra}a istim re~ima srpskom ùpanu: dobar ti je,varvarine, i mudar taj naum , misle}i u sva tri slu~aja na Uro{evu odluku dapobegne pred carem i carskim trupama, impliciraju}i istovremeno ne samo daizme|u Romeja i Srba nije do{lo do pravog sukoba, nego da do ravnopravnogdvoboja izme|u cara = lava i Uro{a=komarca ne bi ni moglo do}i, te je odlukaovog posledweg da se upla{en skloni pred Manojlom bila jedina mogu}a. I kodProdroma, ali jo{ napadnije u pesmi Anonima Manganskog, istaknuta je upra-vo stoga specifi~na terminologija i ideologija lova , u kojoj car-lovac {aqesvoje lova~ke pse da prona|u i isteraju iz jazbina Srbe-ze~eve koji su pobe-gli. 20 Pesma Anonima Manganskog koja je posve}ena doga|ajima iz 1149. godi-

ne21

~ini po~etak wegovog retorskog bavqewa Srbima i wihovim sukobima sacarem, samo prvu od ukupno tri faze wegovog prikaza odnosa Vizantije i Srbi- je: nakon pesme iz 1149. godine, sledi niz va`nih svedo~anstava o ratovawimaiz slede}e godine, od kojih su neka nastala neposredno nakon vizantijske pobe-


19 Cinnamus , 101103. Nic . Chon . 8991. Up. VIINJ IV , vest Jovana Kinama br. 3, 2226;vest Nikite Honijata br. 4, 122124. Programske i uobi~ajene pesme Teodora Prodroma posve}e-ne caru Manojlu Komninu i spremane za Boì} 1149, odnosno Bogojavqewe naredne, 1150. godine,iako eksplicitno spomiwu Srbe i Srbiju u tim oblicima, ne donose nove podatke koji bi se mo-gli iskoristiti za precizniju rekonstrukciju ratovawa iz 1149. godine, {to je potpuno u skladusa svrhom wihovog nastanka i prilikama u kojima su one bile izre~ene, H o randner , Prodromos ,XXXI XXXIII .

20 Malamut Cacouros , L ' image des Serbes , 103106, podrobno su analizirali motiv lovau retorici ovog vremena, odnosno na prvom mestu upravo u pesmama Anonima Manganskog, pomaloispu{taju}i iz vida istu ideju koja se ponavqa vi{e puta i u pesmi Teodora Prodroma, sa tek zanijansu slabije nagla{enom terminologijom. Uz to, autori nisu dovoqno uzeli u obzir stvarnu,doga|ajnu osnovu za takvu retorsku predstavu, te je wihovo tuma~ewe pripisalo isuvi{e artifi-cijelno-ideolo{ki karakter poetici Anonima Manganskog. îni se da je ovaj pesnik, poznat posvojoj konkretnosti ali i ta~nosti podataka, samo na specifi~an na~in prikazao i obradio doga-|aje koji su se odigrali u neposrednoj pro{losti i ~iji je, mo`da, ~ak i svedok sam bio. Istra-ìvawe odnosa Anonima Manganskog prema strancima, i wegove poetike uop{te, nalazi se tek napo~etku, ali je istinitost wegovih podataka posvedo~ena bez izuzetka i podacima istori~ara, Jo-vana Kinama i Nikite Honijata kao {to je to zakqu~io i Heinrich Tegel , Fremde V olker in der Sichtdes Manganeios Prodromos , Wien 1990 (Manuscript der Diplomarbeit ), posebno 2728.

21 RHC II , 761763 (26 ). U VIINJ IV , 177179 je objavqen prevod dela ove pesme (stihovi

762. 22763. 60, a ne 762, 21763, 30, kako je tamo navedeno).


10/14

de na Tari 1150. godine, 22 neka se nalaze u uop{tenijim pohvalama Manojlu iznaredne dve do tri godine, 23 dok je posledwi put svoj pogled ka Srbiji ovaj re-tor okrenuo u vreme nakon Desine pobune. 24

Honijatova re~enica da je car Manojlo nakon svoje pobede nad Srbima1149. poslao u Carigrad izve{taj, radosnu objavu ( gr a mma eua ggelon )25 o to-me, ukazuje na vrstu sastava koji predstavqa pesma Anonima Manganskog posve-}ena ovim doga|ajima. Za razliku od Prodroma, koji je bio pravi prestoni~ki retor, i ~iji se carigradski pogled ~esto odslikava i u wegovim stihovima,Anonim Manganski je bio i jedna vrsta izve{ta~a sa razli~itih pohoda, kako je danas nesumwivo dokazano. 26 Pesma Manganskog o doga|ajima iz 1149. godineupravo je takva: po~ev{i sa pozivawem prestonice da otvori svoje kapije po-bedniku, ona je mnogo kra}a i konkretnija od Prodromove, ali istovremeno i

pomalo vulgarnija, pisana ja~im stilom i izrazom karakteristi~nim za ovog retora. Uprkos tome, i uprkos jakoj i ideologizovanoj retorici, wegovi podacisu ta~ni i precizni. Deo ove i pojedini stihovi kasnijih pesama AnonimaManganskog su dobro poznati i op{irno tuma~eni u ~etvrtom tomu Vizantij-skih izvora za istoriju naroda Jugoslavije, 27 te ovde samo preostaje da se ovadela stave u wihov pravi kontekst i da se skrene pa`wa na neke podatke i oso-benosti izraza ovog pesnika, koji je upravo u tim trenucima bio na putu da se-bi izbori najvi{e mesto u retorskom okruèwu Manojla Komnina. AnonimManganski u svojoj objavi Carigradu Manojlovog pobedonosnog povratka, 28 pu-nu pa`wu posve}uje iskqu~ivo Srbima, pomiwu}i samo jednim usputnim sti-hom povratak odmetnute Kerkire, i to je upadqiva karakteristika ove pesme.Pesnik se obra}a redom najpre samom Carigradu (prvih 15 stihova), zatim caruManojlu (narednih 30 stihova od kojih je posledwih deset posve}eno podsme-vawu Uro{u), a na kraju i neposredno srpskom ùpanu Uro{u II (posledwih 15stihova, {to pesmi daje strukturu 153015 stihova). Ismevawe srpskog veli-kog ùpana i poigravawe zvu~nom sli~no{}u wegovog imena i urina koji on odstraha ispu{ta, ali i okolnosti da je pobegao u planine ( Ou resij f obJ susta-le ij ka i to u j mhrouj o u r hsaj ; fug a j ore i thj o u rht hj ek t h j f obou mehj ; enoresi t on Ou resin hna gkase krub h nai) nalaz e se u delu pesme u kome retor ne-posredno govori pobedniku, caru Manojlu Komninu. 29 Obra}awe srpskom pobu-

446 Vlada Stankovi}

22 I . Ra cz, Biz a nci K oltem e nyek M a nuel cs a sza r Magyar hadj a ratair o l, Budapest 1941 (= Ra cz), I(27 ).

23 E . Miller , Poe mes historiques de Th e odore Prodrome , Revue arch e ologique 25 (1873) 251255;344348; 415419 ( 2) (= Miller , Poe mes historiques ); RHC II (4 ) 7417; Cf . RHC II (28), 280.

24 Ra cz, II (7).25 Nic . Chon . 90. 2.26 J . Anderson E . Jeffreys , The Decoration of the Sevastokratorissa ' s Tent , Byz . 641 (1994)

819.27 VIINJ IV , 173183. Sve obra|ene pesme u ovom tomu pripisane Teodoru Prodromu za-

pravo poti~u iz pera Anonima Manganskog. Podataka iz dela Teodora Prodroma u VIINJ IV nema.28 Cf . Nic . Chon . 90. 5 sq . o Manojlovom veli~anstvenom trijumfu u prestonici.29 RHC II (26 ), 762. 3641. Ouran opolij Anonima Manganskog (762. 28) iz ove pesme moè

se povezati sa Kinamovim opisom Manojlovog osvajawa tvr|ave Gali~ nakon trodnevne opsade,


11/14

weniku ima druga~iji karakter: s jedne strane, retor prete}i upozorava Uro{ada se nigde ne moè sakriti od cara, potvr|uju}i na taj na~in nezavr{enostManojlovog kaznenog upada u Srbiju i svest da odmetnuti arhiùpan nije wi-me nateran na poslu{nost i vernost caru; sa druge strane i kao nastavak takvog razmi{qawa, Anonim Manganski poziva Uro{a da se prikloni Manojlu i odu-stane od svojih lo{ih zamisli prema caru, odnosno poru~uje mu da }e jedinispas na}i u milosr|u vasilevsa, koji }e mu velikodu{no oprostiti nevernost,{to je uobi~ajen motiv u carskoj ideologiji, a isti pesnik ga rado upotrebqa -va, posebno nagla{eno jednu deceniju kasnije u opisu Manojlovog pot~iwavawaRajnalda Antiohijskog. 30

Tom veli~anstvenom, iako jasno nesavr{enom slikom carskog uspehaAnonim Manganski zavr{ava svoju pesmu o doga|ajima iz 1149. godine. Ovaj pe-snik, kako se ~ini, o vizantijskoj pobedi na Tari 1150. godine nije nikada ninapisao pesmu-izve{taj sli~nu prethodnoj. O ovom velikom i li~nom trijum-fu Manojla Komnina Anonim Manganski je posvedo~io u kratkoj pesmi posve-}enoj carevom dvoboju sa ugarskim velika{em Vakhinom neposredno nakon togdoga|aja, ali i u dva ne{to kasnija poetska enkomijuma Manojlu Komninu, pisa-na druga~ijim jezikom i stilom od stihova koji su nastajali ubrzo po samom do-ga|aju. Sve tri pesme odlikuju isti elementi, kao {to su ~est spomen Dunava(Da nnoubij) i Save ( o Sa baj) u savremenim govornim oblicima, ili insistira-we na slici uzburkanih voda re~ice Tare, koje je sam vasilevs napunio le{evi-ma neprijateqa. Retorovo ponavqawe ovog toponima uz prepoznatqivo poigrava-we sa glagolom tar a ssw uznemiriti, uzburkati sli~ne zvu~nosti, ~ak i vi{egodina nakon sukoba iz 1150, dovoqno jasno svedo~e o zna~aju vizantijske pobedena Tari, zbog ~ega je ova reka ne tako kratko vreme ~inila nezaobilazno mesto ustihovanim pohvalama cara iz pera Anonima Manganskog, o~ituju}i nesumwivoi stav samog vasilevsa o tom doga|aju prevazilaze}i time po zna~aju i samogsrpskog arhiùpana Uro{a II, ~ije se ime, ~ak ni u aluzijama vi{e ne javqa u re-torskim sastavima tog doba. 31 Zahvaquju}i pobedi na Tari, Srbi su ponovo pri-hvatili jaram i vrat svoj caru pognuli, kao {to Anonim Manganski isti~e usvojoj pohvali Manojlu iz 1151. ili 1152. godine, u kojoj su od svih poraènihcarevih neprijateqa jedino oni i nazvani pravim, savremenim imenom. 32

Poetski postupak Anonima Manganskog, koji se ogledao u kori{}ewu raz-li~itog stila i odabira druga~ijeg na~ina na koji }e podaci biti izre~eni u


po{to je i iz stihova jasno da car nije odustao dok ovo utvr|ewe nije osvojio, ali i posluìtikao jo{ jedan primer napora retora da na ime srpskog ùpana kao i na okolnost da je pobegao uplanine na {to vi{e na~ina i mesta aludira. Cf . H o randner , Das Bild des Anderen , 165168. Idem , H eik ona tou a llou , 128131.

30 RHC II , (9), 305310.31 Neuobi~ajenost ovog toponima izazvala je i malo kolebawe kod Anonima Manganskog o

na~inu deklinacije imena Tara, Ra cz, I (27 ), 2324: O Ta raj ektar a ttetai ka i duswpe i l egei/et a raxaj t a r e i r a mou, nekr wn egemis a j me. Miller , Po e mes historiques (2) 348. 29: To uto t o (ga red .) r e uma t o cruso un Ta raj ( sic ed .) exepl a gh . RHC II , (4 ) 746. 723: Ka i Ta rou r e uma tarac eni cnoj umwn fobe i tai.

32 Miller , Po e mes historiques (2) 419. 188.


12/14

zavisnosti od svrhe pesme, vremenske razlike u odnosu na doga|aje koje opisujei prilike za koju je spremana, vidqiv je i u duga~koj stihovanoj pohvali Ma-nojlu Komninu, u kojoj je dat opis carevog ure|ewa odnosa u Srbiji izme|uproteranog Uro{a II i Dese. 33 Ba{ kao {to se u pesmi nastaloj nedugo nakonbitke na Tari obra}a direktno Srbima i ùpanima (Ei dete, S erboi, Komnhn on,ei dete basil ea / hko usate bruc hmata basilik a , zoup a noi), tako je po svom ve}prepoznatqivom postupku u op{tijoj pohvali caru pribegao nejasnijem izra-àvawu i skrivenijim aluzijama, pa se u ovoj pesmi Manganskog javqaju isto-vremeno i potpuno paralelno imena Dalmati i Srbi. Govore}i o carevom sve-~anom presu|ivawu o li~nosti velikog ùpana Srbije, Anonim Manganski na-ziva Desu Dalmatarhom ({to podse}a na Honijatovo Serb a rchj za Uro{a II upri~i o doga|ajima iz 1149 34), ne{to kasnije neslo`ne Srbe Dalmatima, a iz-me|u ta dva spomena, uzvisuju}i careve svestrane podvige, on u dva uzastopnastiha opisuje Manojla Komnina najpre kao uni{titeqa Srba zatim i kao sudi- ju Srba .35 Mo`da ne bi trebalo traìti isuvi{e sistema i metoda u retorovojpoetici, niti o~ekivati apsolutnu doslednost u pesnikovom odabiru etnoni-ma koji mu se za datu priliku ~inio prigodnijim, ali se i na primeru ove pe-sme sti~e utisak da je Anonim Manganski na neki na~in pravio razliku izme|uonih svojih stihova u kojima je retorika bila ja~e izraèna i kada je u skla-du sa tim koristio stara imena naroda i drugih, konkretnijih u kojima je bi-lo va`no opisati stvarne okolnosti, za {ta su pogodniji bili savremeni nazi-vi. S obzirom na detaqan i precizan opis tada{wih smutnih odnosa me|u srp-skim ùpanima, nema sumwe da je ova pesma nastala nedugo, iako ne i neposred-no nakon Desine pobune, odnosno Manojlovog ponovnog postavqawa Uro{a IIza velikog ùpana, verovatno 1155. godine, kada je retor ovim svojim sastavomna neki na~in zakqu~io pripovest o Manojlovom dobrom ure|ivawu stvari uSrbiji. 36

Poezija Teodora Prodroma i Anonima Manganskog, posebno wihovi sti-hovi koji odi{u gotovo trenutnom savremeno{}u, potvr|uju onu pomalo zane-marenu stranu vizantijske retorike kojom se ta~ni, precizni i pouzdani poda-ci, uobli~eni u retorski izraz, publici predo~avaju nedugo nakon samih doga-|aja koje opisuju. Ba{ kao {to se i u retkom spomenu u dokumentima Komnin-skog vremena Srbi upravo tako i nazivaju, 37 potreba da se bude shva}en i da

448 Vlada Stankovi}

33 Ra cz, II (7). VIINJ IV , 180183.34 Nic . Chon . 90. 92.35 Ra cz, II (7), 3234.36 A time zavr{io i svoje bavqewe Srbima, po{to je Manojlovo ponovno postavqawe

Uro{a II za velikog ùpana posledwi doga|aj iz srpsko-vizantijskih odnosa koji je ovaj pesnikzabeleìo. Up. S. Pirivatri} , Odmetnik Teodora Prodroma. Iz istorije vizantijsko-ugar-sko-srpskih odnosa u XII veku, Tre}a jugoslovenska konferencija vizantologa Kru{evac 1013.maj 2000, BeogradKru{evac 2002, 327333, koji je Desinu uzurpaciju vlasti datovao ili u le-tojesen 1153. ili u prole}eleto 1154. godine.

37 L. Petit , Le monast e re de Notre -Dame de Piti e en Mac e doine , IRAIK 6 (1900), 34. Re~ je opraktikonu iz 1152. godine u kome se spomiwe poseta Aleksija Komnina ovom manastiru 1106. go-

dine, kada je i{ao na Srbe (kat a t wn Serbwn ).


13/14

aluzije budu pravilno protuma~ene bila je jedan od uzroka da se i pora`eni ne-prijateqi Carstva, ba{ kao i mesta carevih pobeda, ozna~e wihovim pravim istvarnim imenima. Na taj na~in, vizantijska istorijska poezija, kako je upra-vo iz tih razloga izdava~ ogromnog stihovanog opusa Teodora Prodroma nazvaowegove pesme, zaslu`uje da bude prihva}ena kao izuzetno vredna podjednako usvom istorijskom, ~iweni~nom smislu, koliko i u literarnom.

Vlada Stankovi}

SERBS IN THE POETRY OF THEODORE PRODROMOSAND ANONYMOUS MANGANEIOS

Numerous rhetorical writings of the Comnenian period constitute a fruitfulfield of research, both with respect to historical data , i.e. hard historical facts hid-den, though still recognizable, behind the peculiar and somewhat abstract mode of expression of the authors of the twelfth century, and with regard to the poetics of theliterary works themselves, i.e. the internal elements characteristic not only for the genre chosen, but also for each particular author. A comparative, historical and liter-

ary approach to these works renders their sense clearer and their complex allusionsmore readily understood. This is a matter of some importance, since allusions consti-tute one of the basic elements of historical rhetoric , which reached its peak at thetime of Emperor Manuel Komnenos (11431180), especially during the first half of his reign, i.e. till the end of the fifties of the twelfth century.

The poetry of Theodore Prodromos and of the somewhat younger Anonymous(Prodromos) Manganeios is an excellent example of this intertwining of historicaland literary elements, i.e. of the presentation of historical data through rhetorical patterns. One has to concentrate on individual works, attempting to determine, as far as possible, the date of composition, the circumstances of writing and the purpose of

a particular poem, the occasion for which it was written and the character of the ex - pected audience, in order to better understand both the poetry written by these tworhetoricians and the individual features of the authors, as well as their respective po-sitions in the circle around Emperor Manuel Komnenos.

The poems dealt with in the present paper stand out for calling the Serbs bytheir real name. This naming practice was invariably employed by both rhetoriciansin cases when new achievements of the basileus were to be announced and pro-claimed immediately after the event, on the occasions of first reports, first celebra-tions of the new victories and accomplishments of the emperor, in short, whenever precision and accuracy of expression were imperative. Comparable to contemporary

news and reports, under these circumstances both Theodore Prodromos and Anony-



14/14

mous Manganeios insisted on the real names of the defeated peoples and on the real-istic description of the circumstances under which Byzantine, i.e. imperial, victorieswere gained. Writing soon after the event, these two poets had neither time nor inter-est in availing themselves of the artificial , ideologically loaded designations of theadversaries of Byzantium. On the contrary, their aim was to clearly point out theidentity of the defeated barbarians by using concrete language and precise namingand to thus announce the emperor's victory over them. Within these limits, theycould, of course, deploy their literary skills in different ways and put their poetic arton display through impressive and euphonic images, depicting the ideal of thebasileus on the one hand and mocking those who dared stand up against him on theother. In contrast to innumerable encomia dedicated to Emperor Manuel Komnenoson different occasions, also including some writings of the two poets under discus-sion themselves, the current topicality of some of the their poems bears witness tothe short time that had passed between the time they were composed and the eventthey described. It is in these poems that the Serbs are invariably called by their ac-tual name, without the deployment of synonyms, as to explain or qualify theethnonym (see in the first place W. H o randner , Theodoros Prodromos. HistorischeGedichte, Wien 1974, XXX. Recueil des historiens des croisades, Historiens grecsII, ed. E. Miller , Paris, 1881, 761763 (Manganeios, no. 26)).

In order to get a better grasp of the overall poetics of these two poets, it is of some relevance to investigate the reasons underlying the use of particular ethnonyms. In this case it is the precise reference to the Serbs as the defeated ene-mies of the emperor, not to the Dalmatians , which is the name given to the Serbs in

many of their poems which summarize the events of the past years and which are con-sequentially not conceived as depicting current events. An analysis of the poems of Theodore Prodromos and Anonymous Manganeios devoted to Manuel's expeditionagainst the Serbs in 1149 enables us to better assess the documentary value of their verses, the connection of Prodromos poem with the later historians of the Comnenian period, John Cinnamus and especially Nicetas Choniates, as well as the differences be-tween the two authors (for instance, Prodromos' view from Constantinople as opposedto the position of the immediate witness assumed by Manganeios). What both poetsunequivocally confirm in their political verses is that the purpose of a poem dictatedthe style in which it was written and the strength of rhetoric used in it.

450 Vlada Stankovi}

Documents

Vlada Stanković - Srbi u poeziji Teodora Prodroma i anonima Manganskog