Vojislav Kora

SEDITA DVEJU ZAPADNIH SAVINIH EPISKOPIJA: STON I PREVLAKAUspostavljanje srpske arhiepiskopije, broj i sedite njenih episkopija i okolnosti u kojima se to dogaa, teme su koje odavno privlae panju medievista istoriara, istoriara umetnosti i arheologa. Malo je novih podataka. Ipak, svaki novi rad donese po neko novo gledanje na poznate injenice, to je razumljivo, jer je u pitanju izuzetno vano poglavlje nae politike i kulturne istorije. Slini razlozi su i mene opredelili za temu iz pomenute oblasti. elja mi je i nadanje da u, uz neto novih arheolokih podataka, doprineti potpunijem poznavanju celine. 0 seditu dveju zapadnih Savinih episkopija ne zna se mnogo. Podaci su razliite prirode. Poznato je da je manastir Arhanela Mihaila na Prevlaci u Boki bio sedite Savine episkopije. To je injenica koja se ne osporava. Oko Bogorodiine crkve u Stonu, seditu Humske episkopije, nastale su nedoumice. Otklonjena su miljenja da se Savina episkopija nije nalazila u Stonu. Potom je bio opteprihvaen stav da je sedite episkopije u Stonu bilo u Bogorodiinom manastiru, koji se nalazio onde gde je danas Gospa od Luina ili Gospa u Luinama. Meutim, P. Gluni smatra daje sedite episkopije bilo u crkvi Sv. Marije na Gorici, pod brdom Sv. Mihaila. Bez obzira na dve predloene lokacije, istorija Bogorodiinog manastira koji je bio sedite episkopije nije ostala nepoznata. Povelja Stefana Prvovenanog i sv. Save, iz 1220. godine, kojom se osniva Humska episkopija i njeno vlastelinstvo, sa seditem u Bogorodiinoj crkvi u Stonu, izgubljena je. Ona se pominje u povelji kralja Uroa I iz 1243-1253, Bogorodiinoj crkvi u Stonu. Kralj potvruje darove svog oca Bogorodiinoj crkvi. I ta je povelja zagubljena. Sauvao se njen prepis sa kraja XIII veka. Kad je sedite Humske episkopije premeteno u crkvu Sv. Petra na Limu, kralj Uro potvruje stare posede humskoj episkopiji, dodajui nove. Poznati su izvori iz XIV veka u kojima se pominje Bogorodiin manastir u Stonu. Poto je preuzela Ston od cara Duana, dubrovaka vlada je poslala katolikog svetenika da slui u Bogorodiinoj crkvi. Oko toga su izbili sporovi, ali je najzad stanovnitvo ipak pokatolieno, pa se gubi trag pravoslavnim popovima u Stonu. V. orovi, govorei o Humskoj episkopiji, navodi dubrovaki katastar iz 1393. godine, u kojem se kae: "Item dighemo che le saline e lo monastero de sca Maria cum tute sua raxon e pretinentia si e del Comun". Taj podatak bi trebalo da nas opredeli za Gospu u Luinama kao sedite episkopije, stoga to se u blizini nalazi solana. Tome treba dodati da se, prema usmenom predanju, uz Gospu u Luinama nalazio manastir. Bogorodiina crkva u Luinama, predmet panje u vie strunih napisa, jednobrodna je zasvoena graevina, sa polukrunom apsidom na istonoj strani i zvonikom na zapadnoj. Prvobitni deo graevine je naos sa apsidom, a zvonik je naknadno dozidan, to se moe zakljuiti i na osnovu neposrednog opaanja. Iz pisanih izvora, koje je objavio Gluni, vidi se daje zvonik sagraen u XVII veku, da bi kasnije bio podignut novi, uz popravku crkve. Bilo je to 1702. godine. Sudei po lokalnom predanju, na crkvi je bilo krupnijih radova u XIX veku, kada je spojeno prizemlje zvonika sa naosom crkve. Sledea su obeleja ove graevine. Gornju konstrukciju ini svod ojaan dvama poprenim lukovima, to znai da se moe govoriti o tri traveja crkve. Boni zidovi naosa, koji nose poduni svod crkve, takoe su ojaani prislonjenim lukovima. Poto su popreni lukovi ui od

pilastera, mogue je da je postojei svod naknadno sagraen, u okviru neke prepravke. U osobenosti crkve spada takoe duboka apsida. Fasade su ozidane u ritminim redovima kamenih tesanika. Oblici bonih prozora imaju elemente romanike, a doprozornici istonog prozora, na licu ukraeni plitkim reljefom karakteristinog prepleta trojne trake, potiu sa neke starije graevine. Bez pouzdanih elemenata za datovanje, graevina bi mogla da nae paralele u manjim crkvama sline strukture nastalim u XIII veku, na primer, u sauvanim spomenicima u Polimlju. Prema predanju, pored Bogorodice u Luinama nalazio se "kaluerski manastir". Meutim, poto je malo verovatno da je opisana, sauvana graevina hram Savine Stonske episkopije, identifikovanje pravoslavne katedralne crkve u Stonu ostaje otvoreno. Tome treba dodati razmiljanje P. Glunia, koji episkopiju vidi na drugom mestu. On navodi, prema neobjavljenom rukopisu Matijaevia, da je uz crkvu Sv. Marije na Gorici postojao manastir u kojem je stanovao pravoslavni episkop. Svoje miljenje Gluni potkrepljuje opaanjem da je crkva bila unutar starog Stona "k tome najvia i najljepa, a pristupana kako narodu tako i sveenstvu koje se tu nalazilo, dok Bogorodiina crkva u Luinama lei sa strane i malana je i udaljena od starog Stona". Koliko mi je poznato, Glunievo miljenje nije proveravano ni arheolokim putem, ni neposrednim opaanjem. Jasno je da se odgovor na postavljeno pitanje o poloaju Savine Stonske episkopije moe potraiti jedino arheolokim ispitivanjem oba lokaliteta, ili bar jednog od njih. Gluniev tekst o Stonu zasluuje panju sa jo jednog razloga. Govorei o crkvi Arhanela Mihaila on kae da je vrh breuljka na kojem se nalazi crkva zaravnjen i da je na njemu postojao dvor zahumskih kneeva. Koliko jednostavno, Glunievo opaanje, najverovatnije, ukazuje na tano arheoloko stanje. Do danas to niko nije primetio ili bar pismeno saoptio. Jedan od gradova koje pominje Porfirogenit, Ston je zadrao staro ime i crkvicu Arhanela Mihaila za ijeg se ktitora danas pouzdano smatra kralj Mihajlo. Geografski poloaj uzvienja na kojem je crkva i konfiguracija uzvienja ine pomenutu pretpostavku krajnje uverljivom. Ona se, na posredan nain, ne moe mimoii ni u razgovoru o Humskoj episkopiji. U zamiljenoj pretpostavci o dvoru i prestonici humskih kneeva odnosno dukljanskih vladara, crkva Sv. Mihaila je mogla da bude pridvorni hram. vrsta, zatvorena celina, meko iscrtane unutranje strukture, i plitkih lezena, izmeu kojih su udvojene arkadice, na fasadama, crkva se ubedljivo upisuje u prvu, ili, da upotrebim pomalo zaboravljeni Fosijonov termin, ravensku romaniku. Njena unutranja struktura predstavlja u simboliku transponovan dug snanom vizantijskom duhovnom zaleu. Sloene politike i crkvene prilike u zapadnim srpskim zemljama, i figurativno i stvarno zabeleene na crkvi Sv. Mihaila, trajale su takoe u vreme uspostavljanja Stonske episkopije. Re je o temi koja je u naoj istoriografiji iroko obraena. Podsetiu na okolnost da Stefan Nemanja, istovremeno sa aktom kojim se uspostavlja pravoslavna episkopija u Stonu, izdaje povelju o posedima mljetskim benediktincima. Taj in mora biti povezan sa izgradnjom benediktinske crkve Sv. Marije na Mljetu, bliske, po koncepciji prostora i oblicima, Bogorodiinoj crkvi u Studenici. Mljetski monasi pulsanske matice oduuju se kralju Srbije, uzimajui za uzor svoje manastirske crkve Nemanjinu grobnu crkvu. Osoben postupak u crkveno-politikom, a moda i u pravnom smislu bilo je uspostavljanje druge Savine zapadne episkopije. Za takvu ocenu dovoljno je uzeti u obzir injenicu da je njeno sredite smeteno u prostor benediktinskog manastira. Ostali su samo fragmenti istorije mesta i episkopskog sedita. Po tim fragmentima pre se nasluuju nego to se mogu

rekonstruisati vee celine. Izvesno je da je istorija mesta bila dramatina. Prevlaka u sebi nosi materijalne ostatke dveju kultura, koji, iako neizmerno okrnjeni, predstavljaju izraz duhovnog ivota u zapadnim srpskim zemljama. Bio je to dovoljan podsticaj da se pisac ovih redova upusti, zajedno sa prof. Jovanom Kovaeviem, u pokuaj arheolokog proveravanja Prevlake. U nadi da u uspeti da u dogledno vreme objavim izvetaj o naim radovima, biu slobodan da saoptim osnovne podatke o seditu Savine episkopije. Priroda mesta je morala biti glavni razlog za iva i dramatina zbivanja u njegovoj dugoj istoriji. Malo ostrvo, kamenom prevlakom spojeno sa kopnom, pitome klime i vegetacije, toplog mora i ravnog zemljita u zaleu - zbog ega su se tu razvile u srednjem veku uvene solane - predstavljalo je jednu od najpitomijih prirodnih celina na istonoj obali Jadrana. To svojstvo je donosilo Prevlaci i velike uspone i velika stradanja. Na Prevlaci je sagraena rimska vila, o emu svedoe ostaci podnog mozaika. Jedan kameni stub, spolija, a moda i stubovi kotorske katedrale, odavno su otkrili mogunost da se, ili na Prevlaci, ili neposredno pokraj nje, nalazila neka krupnija graevina kasnoantike arhitekture. Poznate su teorije o Asruvium-u na prostoru Prevlake. Dananja saznanja ih iskljuuju. Stvarnost je benediktinski manastir, sa patronom arhanelom Mihailom ija su svetilita u jednom razdoblju, bie to XI vek, prekrila istonu obalu Jadrana. Uzimajui u obzir okolnost da je Kotor, to znai i Boka i Prevlaka, pod vizantijskom vrhovnom vlau, crkvene i kulturne prilike su morale biti sline zbivanjima na suprotnoj obali Jadrana. Stoga se neizostavno treba podsetiti Farlatijevog pisanja. Istona obala Jadrana je po njemu, to znai po nekoj hronici za koju je on znao, bila pokrivena monakim naseobinama benediktinaca i vasilijanaca (istonih monaha). Bilo je to pre podele crkve, a stanje nije, verovatno, izmenjeno odmah posle podele. Neizbeno je pitanje nije li odgovarajue predanje bilo poznato u vreme kada se donosi odluka o seditu Savine episkopije. Prihvatiemo dobro poznato tumaenje da je dvema zapadnim episkopijama bilo namenjeno da uvaju pravoslavlje na podruju na kojem se ono neposredno suoavalo sa katolikom crkvom. Istovremeno, stoji paljiva politika, i Stefanova i Savina, prema Vatikanu. Zakljuak bi bio da se radilo o dvostrukom smeru koji je vodio ka izboru mesta za vano sredite crkvene organizacije. Izvesno je da benediktinski manastir Arhanela Mihaila nije nasilno uzet za sedite episkopije, to je Stjepevi odavno napisao. Ne zna se zato su benediktinci napustili manastir, da li je u osnovi tog postupka neka spoljna neprilika, ili unutranje slabljenje reda ili manastira. Arheoloki nalazi govore da je uspostavljanje pravoslavnog manastira na Prevlaci podrazumevalo ozbiljan graditeljski poduhvat. Jednako je nejasan kraj pravoslavnog manastira na Prevlaci. Dobroje poznata pripovest Stefana Mitrova Ljubie o Druku, trovanju kaluera i mletakim galijama koje razaraju manastir. Stjepevi je uloio mnogo truda da Druka oslobodi optube, a prof. Ivan Boi je pokazao da Ljubiina pripovest nema istorijskog osnova. Oigledno je, meutim, da su velika stradanja Prevlake, ouvana u narodnom pamenju, bila osnov za graenje prie o pravim krivcima za razaranje pravoslavnog manastira. U velikim nemirima u prvoj polovini XV veka, nije bilo uslova za normalan ivot metohije Sv. Mihaila, pa ni za ivot manastira, koji je zapusteo, a funkciju glavne crkve su preuzele dve male, Sv. Nikole i Sv. Marije. Plativi visoku cenu svom poloaju, pre svega manastir, a i crkva i druge graevine, postepeno propadaju. Episkop neko vreme stoluje u Budvi, a potom prelazi u Preistu Krajinsku. Tada zaputen, manastir postepeno nestaje. Sva je prilika da su nikom vie potrebni ostaci zidova manastira propadali, pa su ih metani uklanjali. Nesumnjivo velika panja prema nekadanjem manastiru, pretvorila je povrinu na kojoj se on nalazio u groblje mesnog stanovnitva i to naroito deo na kojem je bila crkva. Negovanje tla, podlonog spiranju pod dejstvom atmosferskog taloga, postepeno je menjalo njegovu konfiguraciju, sputalo je nivo na kojem je stajala crkva, a jo vie delove pored crkve. Tako se stiglo do stanja u kojem su bili preduzeti arheoloki radovi.

Na zemljitu nekadanjeg manastira nalaze se ostaci sledeih graevina: velike crkve, od koje su preostali donji delovi, tri apside na istonoj strani, zatim delovi severnog, zapadnog i junog zida, ostaci mlae crkve od koje se ouvao samo deo polukrune apside, ugraene u povrinu koju zatvara srednja apsida velike crkve. U neto veoj visini ouvali su se zidovi male crkve, sagraene na ostacima istonog dela severnog broda velike crkve. Uz junu stranu velike crkve, nalaze se ostaci zidova koji su, najverovatnije, pripadali stambenim zgradama manastira. Uz severni zid velike crkve sagraena je srazmerno velika prostorija pravougaone osnove, oigledno neke praktine namene, iz poznijeg vremena ivota manastira. Najnii, to znai najstariji zidovi potiu od trobrodne bazilike benediktinskog manastira. Srednja apsida je polukruna iznutra i spolja, a bone apside, koje zavravaju bone brodove, imaju osoben oblik, iznutra su polukrune, spolja pravougaone. Ukupna povrina graevine, od temena srednje apside do zapadnog zida, govori o uobiajenoj ritminoj zamisli prostora trobrodne bazilike. Oslonci gornje konstrukcije, koji su stajali izmeu srednjeg i bonih brodova mogli su da budu kameni stubovi spolije, o emu je napred ve bilo rei. Uz runu stranu bazilike, po svoj prilici, nalazilo se zatvoreno dvorite uokvireno tremovima, da upotrebimo uobiajen naziv, klaustar. I nain na koji su sagraeni zidovi te crkve, i nekoliko fragmenata koji su mogli pripadati tremovima klaustra, govore o zanatu osobenom za romaniku. Za nau temu izuzetno je znaajan ostatak apside ugraene u prostor srednje apside velike crkve. Jasno je da ta unutranja apsida nije sluajno sagraena. Jedino mogue objanjenje bilo bi sledee: unutranja apsida je nastala iz potrebe da se izgradi oltarski prostor za crkvu podignutu na zapadnoj strani. Drugim reima, i apsida i graevina za koju je ona podignuta nastale su na zemljitu napred opisane velike crkve, koju smo pripisali benediktinskom manastiru. Okolnost to je ispred apside velike crkve sagraena nova apsida govori da velika crkva, pa ni njena apsida, nisu bile ouvane. Zidovi velike crkve mogli su da budu sauvani priblino u visini koju danas znamo. Prilikom podizanja nove apside, to znai i nove crkvene graevine, zemljite je bilo zaravnjeno priblino u visini zidova stare crkve. Okolnost to nova apsida ne prati, svojom krivinom, stariju apsidu, govori da nova graevina nije mogla da bude sagraena neposredno na zidovima starije, a ni ugraena u njene obimne zidove. Jedini mogui zakljuak je daje mlaa polukruna apsida ostatak crkve koja je sagraena za hram Savine episkopije. Premalo je ostataka da bi se pouzdano odredila trasa zidova nove crkve. Zemljite na celoj povrini velike crkve do te mere je sputeno kasnijim "nivelacijama", poto je manastir bio poruen i naputen. Ipak, pored neto ostataka koji potiu od Savine crkve, u arheolokom smislu negativno obeleje terena, to znai odsustvo podataka koji bi upuivali na sasvim odreenu koncepciju mlae, tj. Savine crkve, dozvoljava mogunost studijske rekonstrukcije njene osnove. Crkvi Zetske episkopije pripada nekoliko otkopanih fragmenata fresaka, koje bi mogle poticati iz tree decenije XIII veka, a u prostornom smislu, delovi stepenika koji je obeleavao vii nivo beme. Napred izloena opaska upuuje na zakljuak da je zapadni zid Savine crkve legao na zapadni zid starije crkve. Time bismo dobili apsidu i duinu naosa pravougaone osnove. Ostalo ostaje u oblasti slobodne rekonstrukcije. U okviru toga jedino mogueg puta, biu slobodan da upozorim na koncepcije prostora rakih crkava nastalih u vreme svetog Save. Meu njima su male razlike u dimenzijama, zidane su na slian nain, a koncepcija prostora im je slina. Kao to se dobro zna, radi se o jednobrodnim graevinama, izduene osnove, sa apsidom na istonoj strani, kupolom iznad sredine naosa i pravougaonim odeljenjima (pevnicama) na bonim stranama potkupolnog prostora.

Da zakljuim: nesumnjivo izduen naos pravougaone osnove crkve na Prevlaci verovatno je imao kupolu na sredini i odeljenja na bonim stranama potkupolnog prostora. Biu slobodan da, kao jedan od podataka za takvu idealnu rekonstrukciju, pomenem i crkvu Sv. Petra u Bogdaiima, koju je, kao to se zna, podigao episkop Neofit 1269. godine. Naime, skoranje otkrie fresaka u prostoriji pravougaone osnove na junoj strani crkve upuuje na zakljuak da se radilo o pevnikom prostoru. Mogua rekonstrukcija Sv. Petra govori o karakteristinom rakom planu XIII veka. Prethodno izlaganje logino upuuje na sledei zakljuak. Okolnosti, istorijske i arheoloke, govore da je episkopija Sv. Mihaila nasledila benediktinski manastir posveen istom patronu, u vreme kada je on bio naputen. Znalo se daje manastir pripadao benediktincima, pa je to bio osnov da ga papa Kliment VI uvrsti 1346. godine u spisak nekadanjih katolikih crkava koje su u meuvremenu postale pravoslavne, pa on stoga zahteva od cara Stefana Duana da ih vrati katolicima. Osim istorijske vanosti mesta, Prevlaka je arheoloki ouvala vie fragmenata ukrasa u kamenu sa prvobitne crkve i ostatak hrama Savine episkopije. (Iz knjige "Prevlaka Svetog Arhangela Mihaila - Humak srpske duhovnosti", izdanje Srpska svetena carska lavra Svetog arhangela Mihaila - Prevlaka, Tivat, III dopunjeno izdanje, 2000.) http://www.mitropolija.co.me/ustrojstvo/manastiri/prevlaka/istorijat/vkorac_l.html