UNIVERZITET U BEOGRADU

FILOZOFSKI FAKULTET

Ivan Laković

VOJNI ODNOSI JUGOSLAVIJE I SAD

1948-1961. GODINE

doktorska disertacija

Beograd, 2012

UNIVERSITY OF BELGRADE

FACULTY OF PHILOSOPHY

Ivan Laković

MILITARY RELATIONS BETWEEN YUGOSLAVIA

AND USA 1948-1961

Doctoral dissertation

Beograd, 2012

Mentor:

Prof. dr Ljubodrag Dimić, redovni profesor Univerzitet u Beogradu

Filozofski fakultet

Članovi komisije:

Doc. Dr Mira Radojević, docent Univerzitet u Beogradu

Filozofski fakultet

Dr Dragan Bogetić, naučni savjetnik Institut za savremenu istoriju

Dr Milan Terzić, naučni savjetnik Institut za strategijska istraživanja

Datum odbrane :

VOJNI ODNOSI JUGOSLAVIJE I SAD 1948-1961. GODINE

Rezime

Doktorska disertacija pod naslovom Vojni odnosi Jugoslavije i SAD 1948-1961. godine, nastala je kao rezultat paralelnog istraživanja ove teme u fondovima arhivskih institucija u Beogradu i Vašingtonu. U radu je predstavljen razvoj jugoslovensko-američke vojne saradnje kao vojno-diplomatskog mehanizma kojim je, u periodu nakon 1948. godine, dodatno ojačan jugoslovenski položaj prema Istoku. Kako su dosadašnja istraživanja u domaćim arhivima omogućila upoznavanje sa jugoslovenskim gledištem na ovo pitanje, to je tako dobijenu sliku trebalo ukrstiti sa onom koju pruža dokumentacija američke strane. U tom smislu, jedan od primarnih ciljeva ovog rada je bilo pronicanje u dubinu istraživane teme kroz kombinovanje, ukrštanje i uzajamnu kontrolu i korekciju izvora jugoslovenske i američke provenijencije. Ovim putem je bilo moguće dobiti mnogo precizniji uvid u pozicije, namjere, spremnosti, kapacitete i raspoloženje obje učestvujuće strane tokom trajanja cijelog procesa, sagledati njihova stanovišta i prepoznati prioritete. Istraživana tema predstavlja dio šireg procesa jugoslovenskog otvaranja ka Zapadu 50-ih godina XX vijeka, a s obzirom na svoju političku težinu, može se smatrati i njihovim najvišim dostignućem. Kroz uspostavljanje mehanizama vojne saradnje sa Zapadom, prvenstveno i dominantno sa SAD, Jugoslavija je uspjela da konsoliduje svoju nezavisnu poziciju na evropskom jugoistoku. Ta konsolidacija se ogledala u paralelnom procesu obezbjeđivanja većeg nivoa sigurnosti od oružane intervencije bivših ideoloških saveznika, zadržavanju unutrašnjeg društvenog ustrojstva, kao i realizaciji vojnih, političkih i diplomatskih inicijativa koje su potvrđivale mogućnost međudržavne saradnje bez obzira na različitost unutrašnjih sistema. Sa druge strane, za SAD je ekskomunikacija Jugoslavije iz bloka socijalističkih država značila otvaranje ne samo prostora za strateško učvršćivanje južnog krila NATO na Mediteranu, već i sticanje moćnog propagandnog sredstva prema ostalim evropskim zemljama pod sovjetskim uticajem. Održavanje nezavisne Jugoslavije bi, u slučaju eventualnog rata, rezultiralo efikasnim uskraćivanjem pristupa sovjetskim snagama jadranskoj obali i strateškim komunikacijama ka Solunu i Trstu. U isto vrijeme, održavanje nezavisne socijalističke Jugoslavije je predstavljalo stalni podstrek ostalim evropskim socijalističkim državama da napuste sovjetsku orbitu, ugrožavajući time njenu unutrašnju koheziju. Takođe, razvoj ovog programa saradnje je trebao da rezultira suštinskijim i formalnijim vezivanjem Jugoslavije za zapadni vojno-politički sistem u Evropi, noseći sa sobom i perspektivu gubitka stečenog nivoa nezavisnosti, i neminovnosti unutrašnjih promjena. Ne želeći da dopusti ovakav razvoj događaja, jugoslovenski državni i partijski vrh je učinio sve da program vojne saradnje sa SAD zadrži u domenu aktivnosti koja se mogla kontrolisati, ali i napustiti bez ugrožavanja sopstvenog bezbjednosnog položaja. Ta politika se ogledala u stalnom prilagođavanju stava krupnim promjenama na svjetskoj političkoj

sceni (Staljinova smrt i promjene u Kremlju nakon nje), konstruktivnošću po medijski atraktivnim pitanjima i projektima (Balkanski pakt, EOZ), te istovremenim traženjem mogućeg političkog rešenja koje bi omogućilo veći manevarski prostor između sučeljenih blokova. To rešenje je nađeno u normalizaciji odnosa sa SSSR-om i zemljama narodne demokratije, kojim je ne samo smanjena mogućnost njihovog napada na Jugoslaviju, već i smanjen potencijal Zapada da, eksploatišući upravo poziciju jugoslovenske ugroženosti sa Istoka, poveća svoj nivo uticaja u zemlji. Otvaranje i saradnja sa siromašnim, ali politički značajnim zemljama Azije i Afrike, koje će kasnije rezultirati politikom nesvrstavanja, upravo predstavljaju nastavak ove borbe za prostor u kojem je bilo moguće sačuvati stvarnu nezavisnost zemlje. Kada se smatralo da su stvoreni uslovi za to, Jugoslavija je sama izašla iz programa američke vojne pomoći, demonstrirajući spremnost i sposobnost da na taj način ozvaniči kraj svoje politike vezivanja za jednu stranu u konfrontaciji između Istoka i Zapada. Unutar njenih oružanih snaga, ovaj program je omogućio ne samo materijalnu konsolidaciju, već i značajan stepen modernizacije. Kroz njega je JA/JNA uključila u svoj arsenal niz modela koji su predstavljali tehnološki iskorak u odnosu na postojeći materijal, što se naročito odnosilo na uvođenje mlazne avijacije. Međutim, uslovljenost toka planiranja i isporuke ovog materijala trenutnim političkim odnosima, ideološka suprotstavljenost i nepovjerenje pripadnika administracija obje zemlje, kao i birokratska sporost i inertnost, predstavljali su opšte mjesto tokom trajanja programa, otežavajući rad i smanjujući nivo postignutih rezultata. Kada je, nakon Staljinove smrti, jugoslovenska strana definitivno odbacila mogućnost suštinskijeg uključivanja u NATO, njen doživljaj programa vojne saradnje sa SAD se sveo na mogućnost dobijanja što je moguće većih količina vojne opreme bez prihvatanja novih obaveza. Ta promijenjena percepcija je dovela do zauzimanja sve restriktivnijeg stava prema predstavnicima američkog tijela za nadgledanje programa (AMAS), čije je rukovodstvo, odgovarajući istom mjerom, pokušalo da upravo pritiskom po pitanju daljih isporuka izbori jugoslovensko popuštanje. Kako se to nije moglo postići, rešenje je traženo na višem političkom nivou, ali je to značilo i neumitnu promjenu postojećeg sistema. Do tog trenutka, primljeni vojni materijal američkog porijekla je predstavljao značajnu stavku u jugoslovenskom arsenalu, ali ni izbliza toliko značajnu da bi se radi nastavka njegovog dobijanja ozbiljnije korigovao opšti politički kurs. Ključne riječi: Jugoslavija, SAD, vojni odnosi, hladni rat, Josip Broz Tito, vojna pomoć, ratni materijal Naučna oblast: Istorija Uža naučna oblast: Istorija Jugoslavije UDK: 355.02(497.1:73)"1948/1961"

MILITARY RELATIONS BETWEEN YUGOSLAVIA AND USA 1948-1961

Summary

Doctoral dissertation titled Military relations between Yugoslavia and USA 1948-1961, emerged as a result of parallel research of the mentioned topic in the archival institutions in Belgrade and Washington, DC. It shows the development of Yugoslav-American military cooperation, as of military diplomacy mechanism by which, in the period after 1948th, the Yugoslav position toward the East was additionally strengthened. As the previous researches in domestic archives had enabled the introducing with Yugoslav point of view regarding this question, obtained picture was to be intersected with the one provided by the documentation of American side. Accordingly, one of the primary goals of this work was fathoming into the depths of the researched topic through combining, intersecting and mutual control and correction of the sources of both Yugoslav and American origin. This way enabled obtaining of more precise insight into positions, intentions, capacities and affections of both sides during the whole process, getting to see its stand points and recognizing the priorities. Researched topic was the part of wider processes of Yugoslav opening to West during the fifties, and assuming its political weight, it could be considered as their highest achievement. Through establishment of the mechanisms of military cooperation with West, primarily and predominantly with US, Yugoslavia managed to consolidate its independent position in European Southeast. That consolidation was reflected in parallel process of reaching higher level of security from the armed intervention of former ideological allies, but also in preserving domestic system as well as realization of military, political and diplomatic initiatives that had confirmed possibility of inter state cooperation regardless of differences in internal constitution. On the other side, excommunication of Yugoslavia from the bloc of socialist states, for US meant not only the space for strategic bolstering of NATO’s southern flank in Mediterranean, but also acquiring the powerful source for propaganda towards the other European countries under the Soviet influence. Maintenance of independent Yugoslavia, in case of war, led to effective denial of access to Adriatic coast and strategic communication towards Thessalonica and Trieste to the Soviet forces. At the same time, maintenance of independent socialist Yugoslavia represented a continuous driving force for the rest of European socialist states to abandon the Soviet orbit, thus endangering its cohesion. Development of this program of cooperation has been also meant for more substantial and formal bonding of Yugoslavia to the Western political-military system in Europe, bringing along the perspectives of losing both the reached level of independence and imminence of internal changes. Not willing to allow such scenario, Yugoslav state and Party leadership did everything in order to keep the program of military cooperation with US within the range of controllable activity, i.e. the one possible to abandon without endangering own security position. That policy reflected in constant adjustments of state’s attitude to the significant changes in the world theatre (death of Stalin and subsequent changes in Kremlin),

constructivism in regard to publicly attractive questions and projects (such as Balkan Pact and EDC), as well as simultaneous search for possible political solution providing more maneuvering space between the confronted blocs. That solution was found in normalization of relations with USSR and the “countries of the people’ democracy”, which not only decreased the possibility of their attack on Yugoslavia, but also limited the Western capacity to, exploiting the position of the Yugoslav endangerment from the East, raise the level of its influence within the country. Opening and cooperation with the poor, but politically important countries of Asia and Africa, which will later result in policy of non-alignment, exactly represented the continuation of this struggle for space, where the preservation of the state’s independence had still been possible. When it had been concluded that conditions got fulfilled, Yugoslavia exited from the program of American military aid by herself, demonstrating both the readiness and ability to autonomously mark the end of her policy of bonding to the one of the sides in East vs. West confrontation. Within Yugoslav armed forces, this program provided not only the material consolidation, but also the significant grade of modernization. Using it, YA/YPA included in its arsenal a series of models representing a technological step forward compared to existing materiel, which was especially related to inclusion of the jet aviation. But, the conditionality of flow of planning and deliveries of mentioned goods by momentary courses of political relations, ideological antagonism and mutual mistrust of the members of both countries’ administrations, as well as bureaucratic tediousness and backwardness, have been the common place during the program’s course, making the work on it more difficult and decreasing the level of achieved results. When, after the death of Stalin, Yugoslav side had definitely rejected the possibility of more substantial inclusion in NATO, its perspective of the military cooperation program with US was reduced to possibility of getting as more as possible quantities of military equipment without accepting any new obligations. That changed perception had led to taking as more as restrictive attitude towards the members of American department assigned for administering the program (AMAS – American Military Assistance Staff), whose leadership, equally responding, tried to use the pressure regarding the further deliveries as a tool for obtaining the Yugoslav deference. As it had not been achievable, the solution was searched for at higher political level, but that also meant the inevitable change of existing system. Until that moment, received military materiel of American origin have become the significant category within the Yugoslav arsenal, but not even close that significant to cause the correction of the general political course only in order of its continuation. Key words: Yugoslavia, USA, military relations, Cold War, Josip Broz Tito, military

aid, war materiel Scientific field: History Narrower scientific field: History of Yugoslavia UDC: 355.02(497.1:73)"1948/1961"

Sadržaj

Predgovor ................................................................................... str 1.

Glava I

Vojna pomoć kao instrument spoljne politike SAD

Geopolitički kontekst američke vojne pomoći nakon II sv. rata ... str 15.

Razlike u koncepcijama programa američke vojne pomoći ............... str 22.

Bezbjednosne implikacije programa vojne pomoći ............................ str 24.

Ograničenja politike pružanja vojne pomoći ........................................ str 28.

Funkcionisanje američkog programa za zajedničku odbranu ................ str 31.

Glava II

Jugoslavija 1945-1958. godine – Pogled iz Vašingtona

Američke službe i jugoslovensko – sovjetsko razilaženje 1947-1948. godine .... str 35.

Američki pogled na stanje jugoslovenske ekonomije

prije velike suše 1950. godine ........................................................................ str 46.

Učvršćivanje jugoslovenskih veza sa Zapadom 1948-1950. godine ........... str 52.

Suša 1950. godine ................................................................................... str 57.

Vjerovatnoća agresije sa istoka na Jugoslaviju u 1951. godini ....................... str 61.

Balkansko vojno savezništvo ....................................................................... str 68.

SAD i počeci međublokovskog pozicioniranja Jugoslavije ....................... str 77.

Glava III

Od ekonomske do vojne pomoći SAD Jugoslaviji

Američka pomoć Jugoslaviji 1945-1951. godine ................................... str 97.

Stanje u zemlji nakon rata – osnove traženja pomoći ................................... str 100.

Iznos i nivo hitnosti dalje zapadne pomoći ............................................... str 106.

Forme trenutne pomoći ................................................................ str 110.

Priprema terena za traženje zapadne vojne pomoći ............................ str 117.

Glava IV

Formulisanje i formalizovanje američke vojne pomoći Jugoslaviji

Misija Koče Popovića u Vašingtonu ..................................................... str 133.

Sastanci u Pentagonu ............................................................................. str 140.

Sastanak sa Ajzenhauerom 10. jula 1951. godine .................................... str 173.

Prve isporuke vojnog materijala ..................................................... str 177.

Tehničke konferencije u Vašingtonu avgusta 1951. godine ................. str 185.

Ugrađivanje programa američke vojne pomoći Jugoslaviji

u postojeće političke koncepcije ...................................................... str 197.

Kolinsova posjeta Jugoslaviji u jesen 1951. godine .............................. str 205.

Glava V

Vojna pomoć kao sredstvo učvršćivanja odnosa sa Zapadom 1952. godine

Instaliranje i početak rada AMAS ....................................................... str 219.

Posjeta generala Edlemana i Olmsteda 7– 14. jula 1952. godine ....... str 233.

Posjeta Pejsa i Tejlora ............................................................................... str 248.

Jesen 1952. godine i dalji rad na programima pomoći ............................... str 252.

Početak strateških pregovora ................................................................... str 273.

Prva tripartitno-jugoslovenska konferencija u Beogradu,

15-19. novembra 1952. godine ....................................................... str 283.

Glava VI

Kulminacija saradnje 1953. godine

Rad na programu za 1954. godinu ....................................................... str 317.

Posjeta generala Peka Dapčevića SAD ....................................................... str 326.

Druga tripartitno-jugoslovenska konferencija u Vašingtonu,

24-28. avgusta 1953. godine ................................................................... str 330.

Perspektiva daljih pregovora ................................................................... str 376.

Jesen 1953. godine - manevar i odjeci Tršćanske krize ................................. str 391.

Glava VII

Stagnacija 1954-1955. godine

Problemi u komunikaciji GŠJNA – AMAS ............................................. str 403.

Mobilizacijska vježba 11-17. oktobra 1954. godine ................................. str 414.

Mister i ostale licence ................................................................................. str 422.

Kriza programa vojne pomoći kao refleksija promjene političkih okolnosti .. str 428.

„Ambasadorska“ konferencija 24-27. juna 1955. godine u Beogradu ............ str 440.

Marfijeva misija ................................................................................. str 451.

Glava VIII

Gašenje i preorijentacija 1956-1961. godine

Početak kraja ............................................................................................. str 470.

Ajzenhauerova suspenzija pomoći i Vatersove poslednje inicijative ......... str 479.

Kraj programa pomoći ................................................................................. str 490.

1958-1961. – Održavanje ravnoteže ............................................................. str 498.

Zaključak

Vojna saradnja Jugoslavije i SAD

- Koncept, prilagođavanje, improvizacija ............................................. str 506.

Izvori i literatura ................................................................................. str 516.

Biografija autora ................................................................................. str 525.

1

Predgovor

SAD su krajem četrdesetih godina XX vijeka, u istupanju Jugoslavije iz organizacije

socijalističkih zemalja dobile neočekivanu i neplaniranu mogućnost političkog prodora u

istočnoevropski prostor, sa svim vojnim i diplomatskim benefitima koje je nosio sa sobom.

Postojeći nivo bilateralnih odnosa je, naročito u domenu vojne saradnje, bio daleko od

savezničkog i prijateljskog, ali je podudarnost interesa u jeku zaoštravanja blokovske podjele

svijeta predstavljala više nego dovoljan razlog za, makar djelimično, potiskivanje međusobne

ideološke netrpeljivosti. Jugoslavija je zauzimala važan strateški položaj koji je omogućavao

potpunu geografsku konsolidaciju južnog krila NATO, sprečavanje ili usporavanje sovjetske

ofanzive prema Lombardiji i dalje ka istočnoj i južnoj Francuskoj, a u slučaju otpočinjanja

operacija u centralnom dijelu Evrope, predstavljao bazu za vršenje protivnapada u bok i

pozadinu napadača. Sa svoje strane, Jugoslavija je morala da vodi računa o konsekvencama

svog istupanja iz socijalističkog bloka, koje su je ostavljale potpuno nezaštićenom u slučaju

eventualnog sovjetsko-satelitskog napada. Njena doktrinarna pozicija nije dozvoljavala

automatski prelazak u suprotni tabor, ali je bilo jasno da se sa SAD morao formirati sistem

međusobnih vojno-političkih veza. Tim putem bi se preventivno djelovalo na suzbijanje

istočnih agresivnih namjera, ali je rasla i opasnost od njegovog zadiranja u unutrašnje

društveno uređenje. Osim toga, dinamika ovog približavanja je morala da bude prilagođena

ne samo postojećoj američkoj spremnosti, već i spremnosti domaće političke i vojne

javnosti na ovakav zaokret i, što je važnije, eventualnoj sovjetskoj reakciji. Iako bi bilo

logično da je ulazak u sistem konkretnih vojnih aranžmana bio jedna od prvih aktivnosti

nakon napuštanja svojih ideoloških istomišljenika, njoj se pristupilo tek kada su se stekli

uslovi da njihovo funkcionisanje ojača jugoslovensku poziciju, a ne da je samo dodatno

iskomplikuje.

Jugoslovensko – američka vojna saradnja je, do kraja šezdesetih godina XX vijeka,

predstavljala sumu različitih vidova međusobnih nepovjerenja, potreba, bliskosti i

nepomirljivosti, manje ili više uspješno kanalisanih i artikulisanih u nekoliko konkretnih

programa. Oni su podrazumijevali program američke vojne pomoći, koji je omogućio

značajnu materijalno – tehničku modernizaciju i jačanje jugoslovenskih oružanih snaga,

2

ulazak u proces koordinacije strateških vojnih planova i stvaranje Balkanskog pakta kao

specifičnog oblika institucionalne veze sa NATO. Iako nijedan od njih nije rezultirao

formalnim uključivanjem Jugoslavije u zapadni vojno-politički sistem, oni su, ipak,

omogućili njeno suštinsko približavanje i usaglašavanje sa generalnim američkim

koncepcijama na ovom polju. Sa druge strane, pomenuta ideološka nepomirljivost,

djelovanje društvenih snaga koje nisu odobravale ovakav politički eksperiment i niz

međunarodnih komplikacija, poput Tršćanske, Mađarske i Suecke krize ili jugoslovensko-

sovjetskog detanta iz 1955. godine, često su značajno otežavale ili privremeno blokirale

pozitivan razvoj vojnih odnosa, dovodeći u pitanje njihovu svrsishodnost i rezultate. Mjera

uspješnosti se, očigledno, morala izračunavati ne samo u okvirima standardnih vojno-

diplomatskih relacija, već i odnosu na broj i veličinu inicijalnih prepreka koje su im stajale

na putu.

Program vojne pomoći je predstavljao prvu veliku stepenicu u razvoju

jugoslovensko-američkih odnosa, tokom čije operacionalizacije je postalo jasno da će dalji

kvantitet i sadržaj isporuka biti sve više uslovljen jugoslovenskom spremnošću na strateški

dijalog o koordinaciji defanzivnih vojnih planova, kao i preuzimanjem obaveza u sistemu

zajedničke odbrane. Početkom pedesetih, jugoslovenski državni vrh je bio svjestan da je

ovakav razvoj događaja neminovan u cilju predupređenja sovjetsko-satelitske agresije, a

naročito zbog konsolidovanja materijalno-tehničkog stanja armijskih efektiva. U tom smislu

je i prihvaćeno otpočinjanje razgovora koji su na bazi postojećeg oblika saradnje trebali da

dovedu do suštinske koordinacije u vojnim planovima. Znajući šta za SAD predstavlja

krajnje ishodište ovog sistema, jugoslovenski državni vrh je itekako vodio računa da tokom

njegovog funkcionisanja stalno održi distancu u odnosu na sve aktivnosti koje su mogle

odvesti ka suštinskijoj integraciji u NATO.

S obzirom na kompleksnost i razuđenost teme, ciljevi koji se postavljaju pred

njenog istraživača su i mnogobrojni i, u hijerarhijskom smislu, poređani u nekoliko nivoa.

Među prvim pitanjima koja se postavljaju je utvrđivanje tačne faktografije, kao noseće

konstrukcije rada. Iako se opseg naših saznanja o ovoj problematici u poslednjih nekoliko

godina znatno proširio, i dalje je postojao veliki broj bilo nedoumica, bilo potpunih

nepoznanica o periodu jugoslovenskog otvaranja prema Zapadu tokom pedesetih godina

3

XX vijeka. To se, prvenstveno, odnosi na sadržaj i dinamiku prvih razgovora o stupanju u

program američke vojne pomoći (misija Koče Popovića u Vašingtonu u maju i junu, te

tehnička konferencija delegacije predvođene generalima Milom Kilibardom i Milošem

Šumonjom u avgustu 1951. godine); formulisanje konačne amričke platforme o nastupu

prema Jugoslaviji u jesen 1951; otvaranje, rad i uticaj američkog vojnog tijela za

administraciju vojnom pomoći (AMAS); prilagođavanje sadržaja godišnjih progarama bilo

jugoslovenskim potrebama i zahtjevima, bilo spremnosti i zainteresovanosti donatora;

mjesto samog programa u arsenalu američkih mehanizama za politički pritisak na

Jugoslaviju i mnogih drugih. Davanjem odgovora i ili bar preciznijih objašnjenja na neka

od njih, bilo je moguće mnogo sveobuhvatnije i tačnije sagledati čitavo ovo pitanje,

naročito u smislu njegovog povezivanja sa ostalim diplomatskim i ekonomskim

aktivnostima Jugoslavije i SAD u tom vremenu.

Dalje, paralelnim uvidom u građu i domaće i američke provenijencije je trebalo

doći ne samo do nivoa potpune provjerljivosti i usaglašenosti iskaza, već i postići

uravnoteženost u smislu sagledavanja procesa iz svih uglova, uzimajući u obzir ne samo

perspektivu pogleda iz Beograda, već i prizmu kroz koju se na sve to gledalo u Vašingtonu.

Ovaj cilj, iako ovako predstavljen djeluje prilično apstraktno, u stvari je lako dosegljiv ako

se na jedan temeljan i heuristički dosledan način priđe paralelnom proučavanju izvorne

građe obiju strana u procesu. Njegova suština je da se stavljanjem u istu ravan omogući

svim relevantnim dokumentima da ispričaju priču o ovom vremenu, pokazujući i svojim

slaganjem i neslaganjem svu mnogoznačnost, složenost i razuđenost korpusa jugoslovensko-

američkih vojnih odnosa.

Takođe se ne može ostaviti po strani ni namjera da se čitav rad zasnuje na

metodološki dosta rigidnom, ali sa stanovišta krajnjeg rezultata jedino relevantnom

stanovištu – principu zasnovanosti ne samo na dostupnim dokumentima kojima raspolažu

arhivi jedne od strana, već na njihovoj kontroli, nadgradnji i korekciji sadržajem izvora

čuvanih sa druge strane Atlantika. Koliko god heuristička strogost omogućavala da se u

prvom slučaju iz dokumenata dobije veoma tačna faktografska konstrukcija, samo rad na

oba kolosjeka može omogućiti silazak u dubinu odnosa – pronicanje u namjere, strahove,

4

želje i predrasude učesnika, drugim riječima, sliku ravnomjernog istoriografskog posezanja

ka ukupnosti čitavog procesa.

Osim ovih, uslovno rečeno opštih ciljeva, pokušali smo da bar dotaknemo pitanja

vojno-diplomatskog otvaranja prema SAD i zemljama Zapada, stupanja u program vojne

pomoći, ulaska u sistem strateških pregovora o koordinaciji vojnih planova, detanta sa

SSSR-om i otvaranja ka zemljama „trećeg svijeta“. To je podrazumijevalo i davanje

odgovora na pitanje stvarnog nivoa bliskosti Jugoslavije i NATO, realne perspektive

njihovog institucionalnog približavanja, mjesta Jugoslavije u zapadnim koncepcijama

eventualnog rata sa SSSR-om i stvarnog nivoa njene uključenosti u strukture kolektivne

bezbjednosti oba tabora. Iako svaka od navedenih oblasti predstavlja primamljivu

istraživačku temu samu po sebi, ovdje smo ih posmatrali kroz prizmu svog značaja i uticaja

na sumu i kvalitet vojnih odnosa Jugoslavije i SAD, kao vojno-diplomatskog kompleksa od

najveće podložnosti i zavisnosti od dinamike njihovog razvoja.

Dosadašnja istraživanja ove problematike su, bez obzira na sve kvalitete rezultata do

kojih se dolazilo, ovom pitanju prilazila sa stanovišta koja su se odlikovala bilo uopštenošću,

uslovljenoj namjerom da se na jednom mjestu da pregled ukupnosti odnosa Jugoslavije i

Zapada u ovom periodu, bilo utemeljenošću na izvornoj građi samo jedne od strana koje su

u ovom procesu učestvovale. To je u manjoj ili većoj mjeri dovodilo do toga da se

jugoslovensko-američka vojna saradnja posmatra bez dubljeg ulaženja u sve njene domene i

nivoe, odnosno, da se njena dublja analiza vrši parcijalno, sagledavajući neravnomjerno

motive, interese, prednosti, opasnosti, neuspjehe i dostignuća oba učesnika. U oba slučaja

dobijenoj slici je uvijek nešto nedostajalo, bilo detaljnost, bilo ravnoteža. Sintetičke

preglede odnosa Jugoslavije i zapadnih zemalja, koji pružaju dragocjene informacije o

problematici jugoslovensko-američke vojne saradnje pedesetih godina, danas prvenstveno

dugujemo D. Bekiću i njegovoj monografiji Jugoslavija i hladnom ratu. Odnosi sa velikim

silama 1949-1955, Zagreb, 1988, odnosno, monografijama Ranka Petkovića, Jedan vek

odnosa Jugoslavije i SAD, Beograd, 1992. i D.Bogetića Jugoslavija i Zapad. Jugoslovensko

približavanje NATO-u 1952-1955, Beograd, 2000. i Nova strategija spoljne politike

Jugoslavije 1956 – 1961, Beograd, 2006.

5

Sa druge strane, domaća istoriografija je u protekloj deceniji obogaćena sa nekoliko

monografija koje su, bazirajući se na izvorima jugoslovenske provenijencije, detaljnije

tretirala različite vidove ili segmente ove teme. Tu se, prvenstveno, misli na knige

B.Dimitrijevića Jugoslavija i NATO (1951-1957) Beograd, 2003, Jugoslovenska armija

1945-1954, Nova ideologija, vojnik i oružje, Beograd, 2006, JNA od Staljina do NATO

pakta 1954-1957, Armija u spoljnoj politici Titove Jugoslavije, Beograd, 2006, Jugoslovensko

ratno vazduhoplovstvo 1942-1992, Beograd, 2006, Modernizacija i intervencija, Jugoslovenske

oklopne jedinice 1945-2006, Beograd, 2010, koautorski rad D.Bogetića i B.Dimitrijevića

Tršćanska kriza 1945-1954. Vojno-politički aspekti, Beograd 2009, M.Bjelajca Diplomatija i

vojska, Srbija i Jugoslavija, Beograd, 2010, A.Životića Jugoslavija i Suecka kriza1956-1957,

Beograd, 2008, M.Terzića Titova vještina vladanja. Maršal i maršalat 1944-1953,

Podgorica 2005, Tvrtka Jakovine Socijalizam na američkoj pšenici (1948 – 1963), Zagreb,

2002. i Američki komunistički saveznik. Hrvati, Titova Jugoslavija i Sjedinjene Američke

Države 1945–1955, Zagreb, 2003, kao i našu monografiju Zapadna vojna pomoć Jugoslaviji

1951-1958, Podgorica 2006.

Od radova sovjetskih autora, određene podatke o doživljaju jugoslovensko-američke

vojne saradnje iz perspektive Kremlja, možemo naći u monografijama Leonida Gibjanskog

(Леонид Я. Гибианский) Советский Союз и новая Югославия, Moskva, 1987,

Сталин – Тито Jurija Girenka, (Юрий Гиренко), Moskva 1991, te knjigama Anatolija

Anikejeva (Анатолий Аникеев) Как Тито от Сталина ушел: Югославия, СССР и

США и началъны период холодной войны (1945 – 1957), Moskvа, 2002, i Andreja

Edemskog (Андрей Б. Едемский) От конфликта к нормализации. Советско-

югославские отношения в 1953 – 1956 годах, Moskvа, 2008. Dok su Gibjanski i

Girenko svoje radove temeljili na dokumentaciji sovjetske provenijencije, Anikejev je

izvornu bazu proširio na zapadne izvore, a Edemski je ukrstio sovjetska i jugoslovenska

dokumenta. Sa druge strane, pitanje jugoslovensko-američkog rapprochement-a tokom

pedesetih godina je ostalo skoro potpuno izvan istraživačkog interesa zapadne istoriografije.

Tu je ovo pitanje najviše dotaknuto u sklopu monogarfija Lorejn Lis (Loraine Lis)

Održavanje Tita, Sjedinjene države, Jugoslavija i hladni rat, Beograd, 2003, u kojoj je

američka istoričarka predstavila aktivnosti SAD na iskorišćavanju političkih i vojnih

6

benefita koji su postali mogući nakon sovjetsko-jugoslovenskog razlaza 1948, kao i knjige

Beatris Hojzer (Beatrice Heuser) Western „Containment“. Policies in the Cold War: The

Yugoslav Case 1948-1953, izdate u Londonu 1989. godine. Treba reći i da je pitanje vojne

saradnje Jugoslavije i Zapada doticano u nizu članaka domaćih autora, od kojih bi ovdje

pomenuo Branka Petranovića, Dragana Bogetića, Bojana Dimitrijevića, Miljana Milkića,

Dmitra Tasića i Aleksandra Životića

Osim ovih radova, koji su temu tretirali sa aspekta njene uključenosti u korpus

spoljnopolitičkih odnosa na relaciji Beograd-Moskva-Vašington, od dragocjene pomoći su

bile i sinteze opštijeg karaktera, koje su se bavile širim geografskim, predmetnim i

hronološkim kontekstima unutar kojih se odvijao istraživani proces. Tu su, prije svega, III

tom Istorije Jugoslavije, Beograd, 1988. Branka Petranovića, zatim Hladni rat, Mi danas

znamo, Džona Luisa Gedisa (John Lewis Gaddis), Beograd, 2003, Istorija Evrope, Beograd,

1990. Voltera Lakera (Walter Laqueur), Balkan posle Drugog svetskog rata, Beograd, 2003.

Ričarda Kremptona (Richard J. Crampton), te sinteze Đuzepea Bofe (Giuseppe Boffa)

Povijest Sovjetskog Saveza. Od domovinskog rata do položaja druge velesile – Staljin i Hruščov

1941-1964, Opatija, 1985. i Pitera Kalvokorezija (Peter Calvocoressi), World Politics 1945-

2000, London, 2001.

Djelovi izvorne građe o problematici jugoslovensko-američkih vojnih odnosa su, do

sada, objavljivani u nekoliko različitih domaćih i stranih publikacija. Od onih američkog

porijekla izdvajaju se tomovi Foreign Relations of the United States za godine 1946 vol. VI,

1947 vol IV, 1948 vol IV, 1949 vol V, 1950 vol IV, 1951 vol IV, 1952-54 vol VIII,

Washington, 1988, kao i zbirka tematskih, analitičkih dokumenata CIA o Jugoslaviji -

From national comunism to national collapse, US Intelligence Community Estimative Products

on Yugoslavia, 1948 – 1990, Washington, 2006. (urednici J.K. Allen, R.D. Kauzlarich).

Dio ovih dokumenata je, u prevodu na srpski jezik, objavio i Momčilo Pavlović u zborniku

Dokumenta CIA o Jugoslaviji 1948-1983, Beograd, 2009. Tu su takođe i zbirka čiji je

urednik Nik Čeh (Nick Cech), U.S. Diplomatic Reords On Relations With Yugoslavia During

The Early Cold War 1948-1957, Boulder, 2002, te zbornici dokumenata britanske

provenijencije Yugoslavia. Political Diaries 1918–1965, London, 1997, (urednik Robert

Džarman (Robert L. Jarman)), vol. IV: 1949 – 1965, i Yugoslavia and the Soviet Union

7

1939–1973. A Documentary Survey, Oxford, 1975. koju je pripremio Stiven Klisold

(Stephen Clissold). Od domaće objavljene građe prevashodni značaj imaju zbornik

dokumenata Balkanski pakt 1953-1954, Beograd, 2005, u izdanju Vojnoistorijskog

Instituta i Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ – 1950, Beograd, 1993, koju su priredili

Đ.Tripković i D.Bogetić. Iz svog ugla, tj, sa aspekta jugoslovensko-sovjetskih odnosa u

istraživanom periodu, o ovoj temi svjedoče i dokumenta objavljena u zbornicima građe

Jugoslovensko-sovjetski odnosi 1945–1956, Beograd, 2010. (Lj. Dimić, M.Milošević,

Đ.Borozan, I.V.Buharkin, L.V.Vnukova, J.A.Zelenko, M.V.Kravčenko, V.A.Soljanski),

kao i Pomirenje Jugoslavije i SSSR-a 1953–1955. Tematska zbirka dokumenata, Podgorica,

2007, koju je priredio Radoica Luburić.

Domaća arhivska građa, koju smo koristili za pisanje ovog rada, nalazi se u Arhivu

Jugoslavije (fondovi KMJ (Kabinet Maršala Jugoslavije) i KPR (Kabinet Predsjednika

Republike)), Vojnom arhivu (fondovi VKOS (fond Vrhovnog komandanta oružanih snaga

SFRJ), GŠ-1 (Kabinet načelnika Generalštaba), GŠ-2 (Operativna uprava Generalštaba

JNA) i GŠ-10 (Druga uprava Generalštaba JNA)) i Diplomatskom arhivu ministarstva

spoljnih poslova Republike Srbije (fondovi Politička arhiva, Politička arhiva-poverljivo i

Politička arhiva-strogo poverljivo). Među dokumentima iz Arhiva Jugoslavije, prvorazrednu

važnost je imala građa koja osvjetljava njesto Josipa Broza Tita u ovim procesima. S

obzirom na njegovu odlučujuću ulogu u kreiranju jugoslovenske politike, ova

dokumentacija je omogućila direktan uvid u viđenje procesa vojne saradnje sa SAD od

strane najmeritornije instance u zemlji.

Građa do koje smo došli tokom istraživanja u Vojnom arhivu, sa druge strane,

donosi jako malo podataka o značaju i mjestu ovog pitanja u ukupnoj hijerarhiji vojnih i

političkih odnosa, ali to nadomještava bogatstvom podataka o načinu funkcionisanja,

operativnim problemima, organizaciji i rezultatima samog funkcionisanja programa.

Međutim, veliki problem u radu sa ovom građom je predstavljalo postojanje velikog

diskontinuiteta među serijama pronađenih dokumenata, tako da se postavljao problem

nepokrivenosti ili tek djelimične pokrivenosti čitavog niza pitanja. U tom smislu je

upotreba građe iz Diplomatskog Arhiva MSPRS i, naročito, NARA iz Vašingtona,

predstavljala ne samo kontrolu i korektiv, već i jedini način da se određena pitanja osvijetle.

8

Dio ove građe je u trenutku našeg istraživanja i dalje bio u nesređenom stanju, tako da su

dokumenta navedena prema njihovoj trenutnoj lokaciji, što je često značilo oznaku sanduka

u kojima je čuvana. Svjesni da ovo ne predstavlja regularan i svima dostupan način

korišćenja ovih dokumenata, njihove fotokopije smo uvijek raspoloženi da stavimo na

raspolaganje zainteresovanim istraživačima. Nažalost, iz djelokruga istraživanja je izostao

fond VKOS-a, koji je otvoren za istraživanje tek u poslednjim fazama pisanja ovog rada. U

svakom slučaju, rad u ovom fondu bi trebao da predstavlja prvu stanicu u narednom krugu

istraživanja u okviru ove teme.

Treća arhivska institucija, koja predstavlja nezaobilaznu domaću stanicu u ovako

koncipiranom istraživanju, je Diplomatski arhiv Ministarstva spoljnjih poslova Republike

Srbije (DAMSPRS). Građa koja se čuva u njegovim fondovima, kako se ispostavilo,

omogućila je popunjavanje prostora između vojničke strane proučavanog pitanja i njegovog

značaja za opšte tokove jugoslovenske politike. To se najviše odnosi na niz anlitičkih

dokumenata o problematici i perspektivama procesa vojne saradnje sa SAD, bilješke sa

sastanaka Edvarada Kardelja, Koče Popovića, Vladimira Velebita, Aleša Beblera, Srđana

Price, Mladena Ivekovića i drugih sa američkim zvaničnicima različitih rangova i mandata,

kao i na korespondenciju koja je po ovom pitanju vođena sa jugoslovenskom ambasadom u

Vašingtonu.

Najveći broj američkih dokumenata, koji se odnose na ovu temu, je pohranjen u

fondovima Nacionalnog arhiva (National Archives and Record Administration – NARA) u

Vašingtonu. Dokumenta koja smo koristili u ovom radu se čuvaju u fondovima RG

(Record Group) 59 (State Department records), RG 84 (State Department foreign service

post files), RG 218 (Joint Cheefes of Staffs records), RG 273 (Records of National Security

Council), RG 319 (Records of Army Plans and Operations Division), RG 330 (Secretary of

Defence records), RG 334 (Army records) i RG 549 (338) - Records of US Army in

Europe). Takođe su korišćeni izvori koji se čuvaju u National Security Archive (NSA

documents on Yugoslavia) i rukopisnom odjeljenju Kongresne biblioteke (fondovi Clare

Booth Luce, Awerell Harriman i Paul H.Nitze papers) u istom gradu. Tokom našeg

istraživanja u ovim arhivima, sprovedenog tokom ljeta 2008. godine, imali smo priliku tek

da „zagrebemo površinu“ što se tiče uvida u bogatstvo navedenih fondova, a što je, opet,

9

bilo dovoljno da prikupimo impozantnu količinu za domaću istoriografiju nepoznatih

dokumenata. U ovom radu smo naročit značaj posvetili dokumentaciji američkog odjeljenja

za vojnu pomoć (AMAS), čiji su redovni mjesečni (u poslednjem periodu programa

kvartalni) izvještaji centrali u Vašingtonu omogućili direktan i koherentan uvid u američko

viđenje odvijanja ne samo procesa bilateralne vojne saradnje, već i njegove reperkusije na

vojno-diplomatske procese mnogo višeg nivoa. Ovi dokumenti su tim značajniji jer, tokom

dosadašnjih istraživanja u Vojnom arhivu, nismo uspjeli da nađemo odgovarajuću

dokumentaciju ekvivalentnog organa zemlje recipijenta – jugoslovenskog odjeljenja za

prijem vojne pomoći. U tom smislu je navedena američka građa predstavljala ne samo izvor

za američku percepciju aktuelne problematike, već često i jedini izvor za veliki broj

aktivnosti koje ne pokriva poznata domaća građa.

Osim njih, od velikog značaja za proučavano pitanje su i dokumenti britanskog

porijekla, čuvani u fondu FO 371 The National Archives-a u Londonu. Na žalost, kako

nismo uspjeli da sprovedemo istraživanje u TNA, u radu je korišćeno samo nekoliko

dokumenata iz ovog arhiva koje smo dobili ljubaznošću dr. Vinfrida Hajnemana (Winfried

Heinemann, Militärgeschichtliches Forschungsamt (MGFA) u Potsdamu). Van našeg

domašaja su ostali i fondovi predsjedničkih biblioteka Harija Trumana (Harry Truman) u

Independensu, savezna država Misuri, kao i Dvajta Ajzenhauera (Dwight D. Eisenhower) u

Ebilejnu, Kanzas. S obzirom na praksu američkih arhivskih institucija, da se dokumentacija

predsjedničkih administracija čuva u okviru tzv „predsjedničkih biblioteka“, to bi od

nesumnjive koristi za rad na temi bilo i konsultovanje građe administracija dvaju američkih

predsjednika za vrijeme čijih mandata je realizovana proučavana aktivnost. Nažalost, posjete

ovim institucijama nisu bile moguće u okviru raspoloživih organizaciono-finasijskih

mogućnosti.

Ovako pobrojani arhivski fondovi su predstavljali „ciljnu grupu“ prilikom

planiranja istraživačkog rada, ali se tokom njegovog trajanja istovremeno otvarao i veliki

broj drugih mogućnosti, i nailazilo na probleme u radu sa predviđenim fondovima. To se,

prvenstveno, odnosilo na ravnotežu u zastupljenosti i pokrivenosti određenih pitanja

relevantnom građom zapadnog i domaćeg porijekla. Tokom rada u NARA, dostupnost

obilja građe je često predstavljala i opasnost, a ne samo blagodet za istraživača. Ti

10

dokumenti su, svojom količinom i kvalitetom, tokom kasnijeg procesa sklapanja djelova

mozaika priče u jednu cjelinu često davali dominantan ton, prijeteći da dobijeni tekst

postane tek studija o američkom pogledu na jugoslovensko-američku vojnu saradnju.

Njihova količinska superiornost je, međutim, postavljala još jednu „zamku“. Iako obimna,

građa iz pomenutih američkih fondova predstavlja ne baš koherentan konglomerat

deklasifikovanih dokumenata koji otkrivaju tek dio priče, budući da se njen neuporedivo

veći procenat i dalje vodi kao nedostupan za istraživanje. Zato se stalno moralo voditi

računa o tome da ta „američka“ slika ni sama nije potpuna, već da predstavlja tek dio

mnogo šire i kompleksnije cjeline.1

Sa druge strane, njen pandan je trebalo da predstavlja građa iz navedenih fondova

srpskih arhivskih institucija, koja je, s izuzetkom fonda VKOS (Vrhovnog komandanta

oružanih snaga SFRJ) u Vojnom arhivu, već predstavljala osnovu dosadašnjih radova o ovoj

i srodnim temama. Njena fragmentarnost (dijelom kao posledica nesređenosti arhivskih

fondova u kojima se čuva, a dijelom njene nedostupnosti iz drugih razloga) je otvorila

prostor u kojem su podaci iz američkih dokumenata dobili na velikom značaju, ali je njeno

prisustvo bilo više nego dovoljno da bude ne samo korektiv, već i ravnopravni nosilac tako

napisanog teksta. Na ovom mjestu se posebno zahvaljujemo kolegama dr Aleksandru

Životiću, čijom smo ljubaznošću bili u mogućnosti da koristimo dio dokumenta do čijih je

fotokopija došao tokom istraživanja u Vojnom arhivu u vezi boravka K.Popovića u

Vašingtonu 1951. godine, kao i dr Dmitru Tasiću, koji nam je ustupio Izvještaj KOS JNA

za 1953, 29-6.3. 02. 2, Odeljenje za vojnu pomoć pri Ambasadi SAD. Na upotrebi ovih

dokumenata se dobro vidi pomenuta dvojnost – kada se na njihovom sadržaju temelji

prezentacija određene tematske cjeline, a građa američkog porijekla predstavlja dopunu i

1 Razlozi za ovu pojavu su mnogostruki. Iako je najlakše „okriviti“ nadležne komisije za deklasifikaciju, činjenica je da se u arhivskim fondovima NARA čuva i stavlja na korišćenje toliko obilje dokumenata, da angažovani stručni arhivski personal svoju pažnju dominatno usmjerava prema građi za kojom vlada veće interesovanje. U tom procesu je istraživački fokus često ona determinanta koja određuje pravac aktivnosti deklasifikacionih komisija, koje svjesno zapostavljaju rad sa serijama dokumenata koje bi, prema svom sadržaju, mogle da budu deklasifikovane ali za koje ne postoji kritično istraživačko interesovanje. U svijetlu činjenice da je vrata ove institucije prešlo tek nekoliko istraživača sa prostora bivše Jugoslavije, a da za američku naučnu javnost ovo pitanje svakako ne spada u domen suštinskog, to je lako zaključiti da hiljade i dalje nedostupnih stranica mnogo više predstavljaju posledicu nepostojanja kontinuiranog i prepoznatljivog istraživačkog napora, nego li krutosti američke deklasifikacione politike ili birokratske zlovolje nadležnih arhivskih službi.

11

korektiv, odnosno, kada ona ima istu takvu ulogu u odnosu na tekst prevashodno baziran

na američkim dokumentima.

Osim provenijencije, i format izvora je uslovljavao različit pristup prezentaciji

određenih tematskih cjelina. Jedan dio dokumenata, naročito onih koji su prikupljeni

tokom ustraživanja u Vašingtonu, predstavljaju kompletne elaborate o određenim

pitanjima, sačinjene od strane autora visokog renomea (npr, Vilijam Foks (William T.R.

Fox), direktor Instituta za ratne i mirnodopske studije (Institute of War and Peace studies)

Univerziteta Kolumbija iz Njujorka). Ovakvi dokumenti su predstavljali analitičke,

problemske studije namijenjene višim ešelonima administracije SAD (Stejt Department,

Kongres i Senat), a tretirali su prirodu, istorijat, dinamiku, rezultate i značaj određenih

kategorija, procesa i aktivnosti koje su bile od značaja za formulisanje i realizaciju američke

spoljne politike. Nailazeći na takve dokumente, smatrali smo da prezentaciji njihovog

sadržaja treba pokloniti više prostora, budući da su oni pružali direktan uvid u američko

viđenje, stavove i zainteresovanost za dotičnu problematiku. Ovo je, možda, narušavalo

ranije pomenutu ravnotežu, ali smatrali smo da upravo novi, do sada nepoznati dokumenti

američkog porijekla, treba da donesu neka drugačija saznanja i viđenja u okviru razmatrane

teme, tako da im je svjesno i namjerno posvećen toliki broj stranica2.

Sa druge strane, nekoliko domaćih izvora se takođe odlikovalo bogatstvom

podataka, čija je prezentacija takođe tražila naizgled nesrazmjerno veliki prostor.

Jugoslovenski vojni zvaničnici su, tokom perioda intezivne vojne saradnje sa SAD, pokazali

tendenciju da većinu strateških i operativnih podatataka saopštavaju samo tokom

konferencija na visokom nivou (misija Koče Popovića u Vašingtonu 1951, I tripartitno-

jugoslovenska konferencija u Beogradu novembra 1952. i II tripartitno-jugoslovenska

2 Na ovaj način su u radu korišteni sledeći analitički dokumenti američkog porijekla: William, T.R. Fox, William, W. Marvel Jr, Military Assistance and the Security of the United States 1947-1956, Columbia University, New York, Institute for War and Peace Studies, 20.dec 1956. Čuva se u: Library of Congress, Manuscript Division (dalje: LC, MD), Paul H. Nietze papers, box 99, f 9, Foreign Aid 1949, 1956-57; Gene Z. Hanrahan (director SAC), Norma J. Brown, Hugh G. Elbot, Bernard B. Fall, Emory E. Hackman, William M. Rossiter, Military Aid Programs, Systems Analzsis Corporation, Washington, DC, 20 december 1956. Čuva se u: LC, MD, Paul H Nietze papers, box 99, f 10, Foreign Aid 1956-57; Economic Cooperation Administration (ECA), Interim report, Western Aid to Yugoslavia, March 1951. Čuva se u National Archives and Records Administration (dalje: NARA), RG 330, E 18, Box 83, f 111-523 Yugoslavia 1951.

12

konferencija u Vašingtonu avgusta 1953. godine). U tim situacijama su svojim američkim

sagovornicima prezentovali niz informacija o stanju sopstvenih oružanih snaga, stanju i

očekivanim namjerama istočnih snaga u regionu, planove odbrane, logističke koncepcije,

materijalne nedostatke, razvojne mogućnosti i perspektive dalje saradnje. Ti podaci, o

kojima saznajemo preko sačuvanih zapisnika sa pomenutih razgovora, predstavljali su

najprecizniju sliku stanja jugoslovenskog vojnog organizma do koje smo u istraživanjima

došli, odnosno, davali najkonkretniji uvid u one sfere jugoslovenske vojne stvarnosti koje

su, kroz program američke vojne pomoći, otvarane pogledu Zapada. Iako po cijeni da se

pažnja čitaoca duže zadržava na ovim pitanjima, a desetine stranica budu utemeljene na

nekoliko izdvojenih izvora (iako pojedinačnih gabarita od po nekoliko stotina strana),

nismo željeli da na silu sažimamo ove djelove teksta. Smatrali smo da kontekst u kojem

ćemo ih predstaviti u radu treba da odgovara kontekstu u kojem su sudionici ovih događaja

izabrali da navedene podatke predstave svojim zapadnim sagovornicima. U tom smislu i

tekst o ovim sastancima predstavlja ne samo hroniku vojno-diplomatskih aktivnosti visokog

nivoa, već i način predstavljanja jugoslovenskog viđenja aktuelnog trenutka, vladajućih

trendova i njihovih perspektiva3.

Treba reći i da, tokom istraživanja, ni na jednom drugom mjestu nismo naišli na

takvo obilje podataka, tako da, u čisto faktografskom i dokumentarnom smislu, stranice

posvećene ovim pitanjima nose najveću težinu u radu. Metodološki problem ostaje u

domenu nepostojanja ili postojanja jako malog broja drugih dokumenata koji dopunjuju ili

koriguju njihov sadržaj, ukazuju na paralelne aktivnosti u istom periodu i pružaju dublji

uvid u viđenje njihovog toka od starne američkih i jugoslovenskih sudionika. Na osnovu

dostupnih izvora, međutim, on nije mogao da bude riješen4.

Tematski gledano, rad je fokusiran na praćenje početaka, dinamike realizacije i

okončanja procesa jugoslovensko-američke vojne saradnje tokom 50-ih godina XX vijeka.

3 U tekstu su na ovaj način korišćeni sledeći dokumenti: Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951, Vojni arhiv (dalje: VA) GŠ-1, k-14, f 7, 1/1; VA, II odjeljenje, S-8, f IV, 1387, 8; VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14 (zapisnik na engleskom jeziku, jugoslovenska verzija na srpskom objavljena u: Balkanski Pakt, Zbornik dokumenata, dok. Br. 35 – Zapisnik sa razgovora tripartitno-jugoslovenske vojne konferencije, Vašington, avgust 1953, str 354-493.) 4 Tokom istraživanja u NARA, bili smo neprijatno iznenađeni da skoro svi podaci u vezi I i II tripartitno jugoslovenske konferencije, bez obzira na fond u kojem se nalazili, i dalje nose oznaku „classified“

13

Taj proces se dalje račvao u niz specifičnijih kategorija, bio u korelaciji i uzajamnoj

zavisnosti sa skoro svim političkim, ekonomskim i društvenim kretanjima u zemlji i na

Balkanu, a njegov uticaj je bio jasno vidljiv i na široj međunarodnoj sceni. U tom smislu se

pred autora često postavljao problem na šta se ograničiti, odnosno, kako izabrati glavni

kontekst u kojem se navedeno pitanje posmatra. Relativna neistraženost teme, ali i sama

dokumentarna građa na kojoj je tekst napisan, upućivali su na praćenje razvoja samog

programa kroz vrijeme njegovog trajanja, ali i prepoznavanje njegovog mjesta, značaja i

realnog uticaja na savremene tokove. Upravo ti tokovi istorijskih procesa, čija je konstelacija

i omogućila nastanak jedne ovakve aktivnosti, predstavljali su istorijske kontekste u kojima

se proučavano pitanje moglo posmatrati u različitim svijetlima, bilo da su se odnosili na

jugoslovensku politiku približavanja Zapadu, jugoslovensku politiku prema SSSR-u,

jugoslovensku balkansku politiku, Tršćansko pitanje, jačanje i modernizaciju JA/JNA itd.

Kako je istraživani period obilovao dramatičnim i spektakularnim aktivnostima iz svih ovih

kategorija, odlučili smo se da pratimo proces vojne saradnje sa SAD kao vertikalu koja

figurira u svakoj od njih, ali koja ima svoj sopstveni metabolizam i dinamiku. To, naravno,

nije značilo hermetičko zatvaranje u hronologiju jednog procesa, već samo postavljanje

vremenskog i problemskog okvira iz kojeg je bilo moguće dotaći i ove aspekte.

Zato je disertacija i struktirana kroz hronološki i predmetno prepoznatljive jedinice,

koje predstavljaju i periode najveće vidljivosti svih nabrojanih problemskih kategorija. Prva

dva poglavlja donose slike sistema vojne pomoći, kao jednog od najkorišćenijih i

najefikasnijih sredstava američke spoljne politike nakon II svjetskog rata, kao i opšteg

političkog i ekonomskog konrteksta u kojem se odvijala jugoslovensko-američka vojne

saradnja. Treće predstavlja uvid u ekonomsko stanje u zemlji nakon II svjetskog rata, kao i

različite oblike i forme američkog djelovanja na njegovoj konsolidaciji i relaksaciji. Ostala

poglavlja (IV-VIII) predstavljaju hronološki prikaz početaka, razvoja, kulminacije,

stagnacije i gašenja programa vojne saradnje kao dijela, rezultata ili pokretača širih

političkih, ekonomskih i vojnih odnosa Jugoslavije na unutrašnjem, regionalnom,

kontinentalnom i globalnom nivou. Na kraju, rad prate zaključak i spisak korišćenih izvora

i literature.

14

Selekcija problemskih cjelina u vezi sa temom predstavljala jednu od „slatkih muka“

ovako koncipiranog istraživačkog rada. Tokom istraživanja, a kasnije i tokom strukturisanja

teksta, izvjestan broj jako zanimljivih pitanja je svjesno stavljen u drugi plan i u ovom radu

su tek dotaknuta. Na primjer, iako makar u građi američkog porijekla ima više nego solidnu

osnovu za proučavanje, veći prostor nije posvećen pitanju reakcije javnosti na započinjanje i

razvoj međusobne saradnje, i to bilo od strane djelova državnih aparata obje zemlje, bilo

širih društvenih slojeva. Skoro svi fondovi u NARA, koje smo u istraživanju ove teme

pregledali, bez obzira da li se radi o dokumentaciji vojnog ili civilnog sektora, prepuni su

pisama, predstavki, prigovora, žalbi, protesta i drugih dokumentovanih oblika širokog

društvenog neodobravanja američke politike podrške Jugoslaviji. Taj senzibilitet je jasno

uočljiv i u nizu dokumenata u autorstvu vladinih činovnika na svim nivoima, stapajući se u

opšti ton neodobravanja ovakvog političkog kursa, bez obzira da li je temeljen na razlozima

sistemskih, ideoloških, etničkih ili ekonomskih predrasuda i antagonizama. Sa druge strane,

ni u dokumentaciji jugoslovenske provenijencije ne nedostaje izraza ako ne otvorenog

neslaganja, ono makar nedostatka naročitog entuzijazma okretanjem saradnji sa, koliko do

juče, projektovanim mogućim neprijateljem. U predviđenim gabaritima disertacije,

međutim, nije bilo prostora da se ovakva pitanja elaboriraju u mjeri u kojoj to omogućava

postojeća građa5.

Ove redove treba uzeti kao putokaz u pravcu jedne značajne teme koja proističe iz

problematike jugoslovensko-američke vojne saradnje, a isto bi moglo da se odnosi i na još

nekoliko problemskih cjelina (jugoslovensko-američka saradnja u svijetlu Tršćanske krize,

ekonomskih odnosa Jugoslavije sa Zapadom, njenom odnosu prema sistemima kolektivne

bezbjednosti u Evropi, balkanskog vojnog savezništva, detanta sa SSSR-om, otvaranja ka

„Trećem svijetu“ i politici aktivne koegzistencije sa postojećim blokovima, da pomenemo

samo neke od njih). Nadamo se da će arhivska istraživanja, bilo u domaćim arhivskim

institucijama, bilo u onim u Londonu, Vašingtonu i predsjedničkim bibliotekama širom

SAD, dati u vremenu pred nama njihove mnogo jasnije obrise.

5 O jednom od njenih aspekata smo pokušali da nešto više kažemo u radu Viđenje Tita u američkim dokumentima 1951-1958, Zbornik radova “Tito – viđenja i tumačenja, Beograd 2011, str 437-447.

15

Glava I

Vojna pomoć kao instrument spoljne politike SAD

Geopolitički kontekst američke vojne pomoći nakon II sv. rata

Krajem 1956. godine, za internu upotrebu članova specijalnog komiteta Senata

SAD, nadležnog za procjenu efekata i dometa američke pomoći inostranstvu, izrađene su

dvije studije o aktuelnim programima vojne pomoći od 1947 do kraja 1956.6 Ovi

dokumenti, nađeni u fondu Pola Ničea7 (Paul H. Nitze) u rukopisnom odjeljenju

Kongresne biblioteke u Vašingtonu, predstavljaju jedne od najpotpunijih pregleda razvoja,

namjene, rezultata i problematike programa vojne pomoći SAD saveznicima tokom perioda

1947-1957. godine. Prvi, koji je predstavljao rezultat rada grupe saradnika Instituta za ratne

i mirnodopske studije (Institute of War and Peace studies) Univerziteta Kolumbija iz

Njujorka8, odnosio se na političku pozadinu programa vojne pomoći. Drugi je autorizovala

Korporacija za sistemske analize9 (Systems Analysis Corporation) iz Vašingtona, a sadržao je

evaluaciju efikasnosti postojećih programa. Oba dokumenta tretiraju pitanja vojne pomoći

kao opšteg principa spoljne i bezbjednosne politike SAD, tako da, kada govorimo o njenom

segmentu koji se u ovoj kategoriji odnosio na Jugoslaviju, njihov sadržaj nam omogućava

uvid u njegov izvorni politički kontekst.

6 LC, MD, Paul H. Nietze papers, box 99, f 9, Foreign Aid 1949, 1956-57, Military Assistance and the Security of the United States 1947-1956, 20.dec 1956. LC, MD, Paul H Nietze papers, box 99, f 10, Foreign Aid 1956-57, Military Aid Programs, 20 december 1956. 7 Pol Niče (1907-2004) je bio direktor sektora za političko planiranje (Policy Planning Staff) u Stejt Departmentu 1950-53, pomoćnik sekretara odbrane za pitanja međunarodne bezbjednosti 1961-63, sekretar mornarice 1963-67, zamjenik sekretara odbrane 1967-69, član američkog pregovaračkog tima na SALT pregovorima 1969-1973, pomoćnik sekretara odbrane za međunarodna pitanja 1973-76, šef američkog pregovaračkog tima prilikom pregovora o kontroli raketa srednjeg dometa 1981-84 i speciajlni savjetnik predsjednika i državnog sektretara SAD za pitanja kontrole naoružanja. Tokom pet decenija aktivnog učešća u kreiranju američke spoljne politike, stekao je reputaciju jednog od najznačajnijih i najdugotrajnijih protagonista na hladnoratovskoj pozornici, poznat po svom protivljenju svim pokušajima popuštanja u odnosima sa SSSR-om. 8 Autori dokumenta su bili tadašnji direktor instituta, Vilijam Foks (William, T.R. Fox), i Vilijam Marvel (William, W. Marvel Jr). 9 Autori ovog dokumenta su bili Džin Hanrahan (Gene Z. Hanrahan), director SAC, Norma Braun (Norma J. Brown), Hju Elbot (Hugh G. Elbot), Bernard Fol (Bernard B. Fall), Ejmori Hekmen (Emory E. Hackman) I Vilijam Rositer (William M. Rossiter).

16

Taj kontekst je, prije svega, imao svoju jasno određenu cijenu koštanja. Tokom

perioda 1947-1957. (decembar 1956.) godine, Kongres SAD je za ukupne programe

pomoći inostranstvu odobrio sredstva u vrijednosti 46 milijardi dolara, od kojih je za vojnu

pomoć bilo opredijeljeno 23-24 milijarde, s tim da je efektivno potrošeno manje od pola,

odnosno 16 milijardi dolara. Iako ovi iznosi izgledaju astronomski visoki, treba imati u vidu

da je, u istom vremenskom intervalu, za vojne potrebe svih vidova oružanih snaga SAD

potrošeno 226 milijardi dolara. Ti iznosi, između ostalog, odslikavaju i odnos između dva

dominantna stanovišta američke spoljne vojne politike – defanzivnog izolacionizma

(oličenog u sintagmi „tvrđava Amerika“ (fortress „America“) i aktivnog prisustva na svim

područjima od značaja za strateške vojne interese SAD. Iako je bilo nemoguće da SAD

samo isporučuju oružje onima koji će se boriti u njeno ime, ipak je bilo jasno da je mjera

uključenja drugih u zajedničko vojno angažovnje, određivala i perspektivu uspješnosti

čitavog tog napora.10

Autori dokumenta su smatrali da za SAD nije bilo dileme ko predstavlja glavnu

opasnost po njene „strateške interese“, ali da ta prijetnja nije predstavljala samo trenutnu,

već gepolitički uslovljenu i stalno prisutnu kategoriju. „... Naučili smo ono što je već

stotinu godina predstavljalo osnovno načelo diplomatije Velike Britanije: da je jedan centar

moći, koji bi na području kontinentalne Evrope uspio da objedini i mobiliše sve njene

ljudske potencijale, sirovine i industrijske kapacitete, bio u mogućnosti da nadvlada svaku

kombinaciju sila koja bi bila formirana protiv njega.“ Boreći se u dva rata tokom XX vijeka

na sprečavanju formiranja jednog takvog „nepriateljskog“ centra u Evropi, za SAD je „... u

posleratnim godinama prijetnja ostala ista, samo veća. Zemlja, koja od 1945. predstavlja

ovu prijetnju, nalazi se u samom srcu Evroazije i izgleda da je svojom lokacijom, svojom

10 LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 9, Foreign Aid 1949, 1956-57, Military Assistance and the Security of the United States 1947-1956, 20.dec 1956, str 1-4. LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 10, Foreign Aid 1956-57, Military Aid Programs, 20 december 1956, str 110-117. Autori dokumenta citiraju državnog sekretara Džona Fostera Dalsa (John Foster Dulles) koji je, prilikom ispitivanja u Senatu u vezi dodatne 4 milijarde dolara za program pomoći za fiskalnu 1956. godinu, izjavio da “… Ako ne dobijomo ovih 4 milijarde za budžet za našu zajedničku odbranu, moraćemo da povećamo nacionalni budžet za odbranu za mnogo više od 4 milijarde. Kada se sve uzme u obzir, vjerujem da je ovo najekonomičniji način da dobijemo odbranu kakvu želimo…” Isto, str 110.

17

otvoreno neprijateljskom ideologijom, kao i do sada pokazanim namjerama, u položaju da,

dio po dio, pod svoju kontrolu stavi većinu evroazijskog kopna.“11

Zato je politika „opkoljavanja“ (containment) predstavljala američki odgovor na

ovako projektovanu opasnost, ali je njena uspješnost direktno zavisila od želje, sposobnosti i

mogućnosti država na obodu sovjetske sfere uticaja, da i same aktivno sudjeluju. A te tri

kategorije su direktno zavisile od američke želje, sposobnosti i mogućnosti da im

odgovarajućom podrškom u političkom, ekonomskom i vojnom smislu omoguće vođenje

takve politike. To jeste značilo perspektivu stalnog američkog prisustva i interesovanja, ali

su SAD bile spremne na takav korak. Posmatrano sa te strane, svaka vrsta saradnje je imala

vojni aspekt kao konačnu iteraciju, tako da je i svaka politika prema tim zemljama

posmatrana kroz prizmu Akta o pomoći za zajedničku odbranu (Mutual Defense Assistance

Act) iz 1949. godine.12

Šire gledano, početak „Trumanove doktrine“ američkog angažovnja na svim

poljima i lokacijama gdje je dolazilo do povećanja sovjetskog uticaja, vremenski je

koincidirala sa „Maršalovim planom“. Međutim, on nije uspio da bude prepoznat kao opšti

program obnove ne samo ratom uništenih dobara, već i manje antagonističkih odnosa na

relaciji Vašington-Moskva. Kremlj nije želio normalizaciju već konsolidaciju postojećeg

stanja, a za SAD je cilj bio upravo dugoročno sprečavanje te konsolidacije. U tom smislu su

događaji, poput promjene čehoslovačke vlade u februaru, jugoslovenskog izbacivanja iz

Kominforma u junu, te blokade Berlina tokom ljeta i jeseni 1948. godine, dali potrebne

argumente zagovornicima tvrđeg nastupa SAD prema Istoku. NATO je stupio na

pozornicu u aprilu 1949. a u oktobru je kroz američki Kongres prošao i pomenuti zakon o

MDA. Uz septembarsku objavu prve uspješne probe atomske bombe u SSSR, te izbijanjem

neprijateljstava u Koreji tokom juna 1950, pokušaji da se „dobri“ programi saradnje, poput

Maršalovog plana, iskoriste kao osnova za razvoj odnosa u svijetu, skinuti su sa vrha

prioriteta američke politike. „Gvozdena zavjesa“ se ispostavila kao obostrano prihvaćeno

stanje, a američka spoljna vojna politika, sada i formalno definisana zakonom o vojnoj

11 LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 9, Foreign Aid 1949, 1956-57, Military Assistance and the Security of the United States 1947-1956, 20.dec 1956, str 7. 12 Isto, str 7-9.

18

pomoći i NATO-m kao njenim prvim rezultatom, učinila je svoj korak ka njenom

učvršćivanju.13

Američki nastup je bio otvoreno evrocentričan, ne zato što je ovladavanje

Zapadnom Evropom bilo jedina meta sovjetske politike, već zato što bi takav scenario

predstavljao njen ključni uspjeh na putu ostvarenja svjetske dominacije. Zato su ekonomski

i vojni razvoj Evrope predstavljali i cilj i opasnost; prvo, jer je tako stvarana osnova za

snažniji otpor i veću vjerovatnoću njegovog uspjeha, a drugo, jer bi u slučaju preuzimanja

njenih kapaciteta i potencijala od strane SSSR, Kremlj došao u apsolutno dominantnu

globalnu poziciju. Ekonomska snaga, ako nije bila adekvatno vojno zaštićena, pravila je od

svog nosioca vrstu potencijalnog plijena, i što je brže rasla, to je više postajala predmetom

invazionog planiranja. Sa druge strane, nedovoljan ekonomski razvoj je značio i rast

društvenog nezadovoljstva, odnosno stvaranje klime koja je pogodovala razvoju unutrašnjih

„subverzivnih“ pokreta, kojima je djelovanje Crvene Armije trebalo kao podrška, a ne kao

prvobitni pokretač revolucije.14

Prepoznavši Evropu kao oblast od najvećeg interesa i za potencijalnog agresora, i za

ostvarivanje svojih projekcija, SAD su na raspolaganju imale nekoliko mehanizama

odvraćanja oružane prijetnje. Ovi mehanizmi su, svaki za sebe, predstavljali moćne poluge

međunarodne moći, ali ni jedan od njih nije mogao sam da uspješno pokrije sve aspekte ili

kombinacije projektovane opasnosti. Na primjer, atomski arsenal SAD je ulivao

strahopoštovanje, ali je bilo jasno da postoje sasvim realni scenariji u kojima njegova

upotreba ne bi imala nikakvog smisla. Posle septembra 1949. godine, upotreba takvog

oružja je imala smisla ili kao odgovor na istovjetni napad sa Istoka, ili kao ofanzivna

varijanta koja je podrazumijevala potpunu sigurnost da neće doći do recipročnog odgovora.

Kako je druga predstavljala potpuno nerealnu kategoriju, to je značilo da bi bilo koja

upotreba atomskog arsenala značila i kontekst opšteg međusobnog uništenja15.

Druga opcija je bilo koaliciono djelovanje, odnosno NATO. On je donio prvo

mirnodopsko stupanje SAD u jedan ugovorni vojni sistem u njihovoj istoriji, ali koje je bilo

jasno usmjereno i prema „izolacionistima“ u unutrašnjoj politici, i prema Moskvi kao

13 Isto, str 9-15. 14 Isto, str 15-21. 15 Isto, str 21-24.

19

projektovanom protivniku. Što je još važnije, NATO je predstavljao koncenzus SAD i

zapadnoevropskih država da se, jedni bez drugih, ne mogu suprotstaviti sovjetskoj kampanji

na evropskom kopnu, a značio je i preuzimanje obaveze od strane SAD za vojno-

ekonomsku obnovu i izgradnju svojih saveznika. Kako je njihova ekonomska ravnoteža,

naročito u prvoj posleratnoj deceniji, skoro potpuno isključivala veća naprezanja radi

povećanja svojih vojnih programa, to je postojanje svih vidova američke podrške

predstavljalo njihov osnovni preduslov. Međutim, čak i takvi izdaci, namijenjeni

saveznicima u NATO, predstavljali su manji trošak od onog koji je iziskivalo opremanje i

držanje adekvatnog broja američkih vojnika na istom zadatku. Ovako je američka vojna

pomoć postajala jednim od činilaca ekonomskog oporavka Zapadne Evrope, budući da je

njome finansirana ne samo njena odbrana, već i spremnost za učešće u toj odbrani.16

Ovo je dovodilo do treće stavke odvraćanja, a to je bila upravo spremnost evropskih

država i njihovih armija da pruže otpor. Taj otpor nije morao da bude odlučujući,

perspektiva njegovog postojanja je trebala samo da unaprijed razbije iluzije o mogućnosti

blitzkrieg-a, čineći potencijalnu ofanzivnu kampanju skupljom i dugotrajnijom. Osim toga,

njime bi se dobilo na vremenu potrebnom bilo za američki mobilizacijski napor, bilo za

izvođenje strateškog atomskog udara. Sa sovjetskim tenkovima, koji bi već bili na ulicama

Pariza, ni jedno ni drugo nisu imali smisla. Zato je mirnodopska priprema za novi rat

morala da bude sprovedena i na drugačijim osnovama, i sa drugačije postavljenim ciljevima.

U slučaju dva svjetska rata, odlučujući faktor je predstavljala spremnost SAD da u

kadrovskom, tehničkom, logističkom, finansijskom i organizacionom smislu duže izdrži

izloženost ratnim naporima. Međutim, kako je upotreba atomskog oružja suštinski

skraćivala vrijeme potencijalnih operacija, to se nametala potreba spremnosti za njih u

punom sastavu, i od momenta njihovog početka. Takav nivo spremnosti je bio

najdirektnije vezan sa opštom spremnošću društva za takav kurs, a posebno sa njegovim

ekonomskim potencijalom da ga realizuje. Američki vojnik u Evropi, osim što je već

postajao deficitarna kategorija u smislu potreba američke industrijske proizvodnje, bio je „...

16 Isto, str 24-26. LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 10, Foreign Aid 1956-57, Military Aid Programs, 20 december 1956, str 83-84.

20

skup i za obuku i za držanje tamo“17. Bar do 1952. godine, smatralo se da je sa njegovim

evropskim ekvivalentom potpuno obrnut slučaj. Zato je jedan od primarnih ciljeva

američke vojne pomoći trebalo da bude opskrbljivanje svojih evropskih saveznika

nedostajućim ratnim materijalom, upravo u cilju upotrebe njihove žive sile u opsegu koji je,

trenutno, prevazilazio mogućnosti domaćih ekonomija. Računica je bila prosta - veliki broj

nezaposlenih Evropljana, opremljen ratnim materijalom iz ogromnih rezervi američke

vojske, omogućavao je brzo stvaranje velike oružane sile na kontinentu, i to ne na račun

privrede koja je tek počinjala sa svojim oporavkom.18

Iako nikada nije prestala, evropocentričnost američke spoljne i spoljne vojne

politike je počela polako da opada početkom pedesetih. Definitivna pobjeda Mao Ce

Tungovih snaga 1949. godine je značila neuspjeh zadržavanja komunizma iza Pamira, Tjen

Šana i Velikog zida, dovodeći ga na Himalajski greben i granice Indokine. Već u junu

sledeće godine se pokazalo šta to znači – početak operacija u Koreji je potvrdio da će

američka pažnja morati da bude usmjerena prema čitavom obodu komunističkog svijeta, a

ne samo prema Evropi. Takođe, to je značilo i izmjene u programu vojne pomoći koja je do

tada išla prema „starom kontinentu“.19

Korejska kampanja, iako formalno vođena pod okriljem OUN, predstavljala je

ozbiljan test za američku vojnu produkciju, a naročito za njen sistem pomoći evropskim

saveznicima. Vojni materijal američkog porijekla je i dalje stizao, ali su njegove isporuke

značajno redukovane uz povećano očekivanje da oporavljene savezničke ekonomije počnu

da preuzimaju veće obaveze u zajedničkoj odbrani. Osim toga, procjene da neće skoro doći

do otpočinjanja opšteg rata u Evropi, značile su i drugačiji pristup evropskoj odbrani – ona

se više nije posmatrala kao cilj koji treba postići u kratkom vremenskom periodu, već više

kao dugoročni proces koji traži stabilnost i trajnost. Međutim, takva koncepcija nije značila

napuštanje potrebe trenutne spremnosti za slučaj rata, već je tu spremnost trebala da traži u

saglasju sa ukupnim ekonomskim razvojem Zapada. Shvatajući da će konfronatacija sa

Istokom, naročito posle Staljinove smrti i konsolidacije vlasti Hruščova kao njegovog

naslednika, predstavljati politiku „na duge staze“ (the long haul), to je bilo od suštinske 17 LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 9, Foreign Aid 1949, 1956-57, Military Assistance and the Security of the United States 1947-1956, 20.dec 1956, str 29. 18 Isto, str 26-30. 19 Isto, str 31-32.

21

važnosti da njeni troškovi ne uruše postojeći privredni sistem. Sam zakon o zajedničkoj

bezbjednosti (Mutual Security Act – MSA) 1951. godine je ujedinio pod zajednički

normativni okvir sve zakone o pomoći inostranstvu, posmatrajući svaku vrstu pomoći kroz

njene reperkusije na američku nacionalnu bezbjednost. Time je kategorija vojne pomoći, od

direktnih isporuka ratnog materijala do ekonomskih aranžmana koji su imali uticaj na

vojnu komponentu zemalja – recipijenata, postala centralna odrednica američke finansijske,

materijalne i logističke podrške ostatku svijeta.20

Ekonomski oporavak Evrope je ubrzo doveo do porasta njenog učešća u

finansiranju zajedničke odbrane, a taj procenat je do 1956. godine dostigao 85%. Mada se

ova cifra odnosila na ukupne troškove vojnog napora (a ne samo na ratni materijal gdje je

američko učešće bilo na neuporedivo višem nivou), ona je ipak pokazivala smanjivanje

američkog udjela. Taj oslobođeni dio je, u novim uslovima, mogao da bude preusmjeren

prema Aziji bez straha da će se njegov nedostatk odraziti na efikasnost NATO. Međutim, s

vremenom je rasla i urgentnost jedne nove kategorije zavisnosti NATO od američke vojne

pomoći – pitanje modernizacije njegovog arsenala. MDAP bio prvenstveno zamišljen kao

program opremanja savezničkih snaga naoružanjem i opremom iz ratnih zaliha, koji je kao

takav postojao i nije tražio nova sredstva za svoju proizvodnju. Kada se postavio problem

njegove zamjene, on je automatski postao i centralni problem američke vojne politike, i u

kategoriji vojne pomoći, i u smislu odnosa prema postignutoj ravnoteži sa Istokom.

Pravovremeni prelazak na princip dugoročnijeg održavanja ratne spremnosti je omogućio

da ekonomski rast ipak ne zaostane za modernizacijskim potrebama oružanih snaga, ali je

cijena takvih promjena uslovljavala njihovu postupnost. Ako je, u prvim posleratnim

godinama, kombinacija dostupnog američkog materijala i evropske žive sile omogućila

stvaranje respektabilnog vojnog sistema u Evropi, toliko je desetak godina kasnije, pravilno

postavljeni balans između vojnog napora i ekonomskog razvoja omogućio i uspješnu

modernizaciju NATO efektiva bez prevelikih ekonomskih odricanja.21

20 Isto, str 33-35. 21 Isto, str 36-42.

22

Razlike u koncepcijama programa američke vojne pomoći

Formalni zadatak američkih programa vojne pomoći, bio je da omoguće pretvaranje

dijela njene ekonomske snage u vojnu moć svojih saveznika širom svijeta. Iako se situacija

razlikovala od slučaja do slučaja, ipak je bilo moguće prepoznati nekoliko osnovnih matrica

koje su definisale američki pristup istoj vrsti problema na različitim krajevima planete. Prvi

karakteristični kontekst, u kojem je trebalo očekivati prilagođavanje američkih programa

vojne pomoći, odnosio se na gabarite samog sukoba. Napregnutost postignute ravnoteže je,

u Evropi, svodila mogućnost izolovanih, lokalnih ratnih operacija na teoretski nivo,

naročito ako su u pitanju bili sukobi pripadnika suprotstavljenih blokova. Tu je bilo jasno

da, izuzev intervencija i razmirica unutar iste grupacije (sovjetska kampanja u Mađarskoj ili

grčko-turska tenzija oko Kipra), oružani konflikti predstavljaju ili uvod u opšti rat, ili

suštinsku opasnost od njegovog izbijanja.22 Što se udaljavalo od njenog prostora, to se širio i

prostor za odigravanje lokalizovanih, iako dugotrajnih, skupih i masovnih ratnih sukoba. Sa

aspekta pružanja vojne pomoći, ovo je značilo kategorijalnu razliku u pristupu. Dok je u

Evropi američka vojna pomoć bila prevashodno usmjerena na prevenciju i odbijanje ratne

opasnosti, kroz stvaranje slike o vojnoj snazi NATO, to su na ostalim poprištima, bili

zastupljeni i naknadna reagovanja, i kasnija uključivanja u već započete konflikte. Kako su

primjeri velikih ratnih operacija, vođenih u Koreji i Indokini, potvrdili mogućnost njihovog

izolovanja, to je Amerikancima bilo jasno da će takvi slučajevi odvlačiti najveću količinu

sredstava predviđenih za programe vojne pomoći.23

U takvim scenarijima se pitanje američke pomoći direktno povezivalo sa nivoom

direktne upotrebe njenih oružanih snaga. Ponovo, vjerovatnoća američkog učešća je

opadala što je lokacija nekog potencijalnog ratišta bila dalja od evropskog tla. Dok učešće u

operacijama NATO nije dolazilo u pitanje, to je na udaljenijim kriznim tačkama problem

22 Isto, str 43. U ovom kontekstu treba posmatrati i jugoslovensko insistiranje da bi sovjetski napad na nju, sa čijom se vjerovatnoćom naročito spekulisalo u periodu 1948-1953, bio sproveden u kontekstu početka globalnih operacija. VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa III konferencije održane 19 maja, str 51-62, DAMSPRS, 1952, str.pov, f XIV, 2802, 2-119, str 662-663. VA, II odjeljenje, S-8, f IV, 1387. VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap B. 23 LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 9, Foreign Aid 1949, 1956-57, Military Assistance and the Security of the United States 1947-1956, 20.dec 1956, str 44-45.

23

radije rešavan isporukama većih količina ratnog materijala. Međutim, evropski balans nije

posmatran samo kroz ravnotežu straha između njenog istoka i zapada, već i kroz potrebu

što ravnomjernijeg odnosa ekonomske snage evropskih država i njihovog doprinosa

zajedničkoj vojnoj politici. Evropska vojna politika je bila bazirana na jednom sistemu koji

je, kakav god bio, smanjivao prostor za iznenađenja i improvizacije. Kako se to nije moglo

očekivati od azijskih zemalja, to je ad hoc pristup morao da bude češće primjenjivan, ali je

tako i krajnji rezultat bio slabiji, i čitava aktivnost više koštala. Kao potvrda ovakve

projekcije se uzimala faktička obaveznost direktnog američkog učešća u korejskoj kampanji,

a isto se ponovilo deceniju kasnije sa još skupljim i dugotrajnijim angažmanom u

Vijetnamu.24

Kako se u dokumentu navodi, američka pomoć je trebala da svojim saveznicima „...

omogući zaštitu u dvije osnovne kategorije: direktne agresije, kao i unutrašnjeg

subverzivnog djelovanja, nemira ili građanskog rata“.25 Posmatrano sa tog aspekta, vojna i

ekonomska pomoć su predstavljali osnovu za jačanje savezničkih država, ne samo u smislu

pružanja otpora agresoru, već i stavaranju stabilnijih uslova za unutrašnji razvoj, kao

osnovnog faktora suzbijanja narodnog nezadovoljstva.26 Takođe, koncenzus je bio poželjan i

na regionalnom nivou, budući da je nivo međusobnih antagonizama često anulirao efekte

vojne pomoći. U Evropi je on, manje više, uspostavljen formiranjem NATO, ali je često

saglasnost prestajala kako se izlazilo iz domena projekcije opšte opasnosti od sovjetskog

napada. Tu je američko vojno i ekonomsko prisustvo često predstavljalo poslednju branu

eskalaciji međusobnog neprijateljstva, a uspješnost tog prisustva je direktno proisticala iz

vezanosti zemlje-recipijenta za programe pomoći koji su dolazili sa druge obale Atlantika.

Strah da će američko oružje biti upotrijebljeno protiv američkih interesa (pa čak i protiv

samih Amerikanaca), u Evropi je mogao da ima smisla samo tokom Tršćanske krize 1953-

54. godine. Međutim, galimatijas arapsko-izraelskih, međuarapskih, indijsko-pakistanskog i

dalekoistočnih neslaganja, koja su, geografski gledano, sva spadala u zonu distribucije

američke pomoći radi izolacije SSSR, značio je neminovnost veće rizičnosti ovakvih

24 Isto, str 46-48. 25 Isto, str 48. 26 Isto, str 49-50.

24

programa. Ti rizici su se kretali od alijenacije druge (a za SAD isto važne) strane u lokalnom

neslaganju, do mnogo veće opasnosti njenog otvorenog prihvatanja sovjetskog uticaja.27

Međusobna zavisnost vojne pomoći i unutrašnjeg ekonomskog razvoja je direktno

određivala i trajanje samog programa. U evropskom slučaju se očekivalo da vojna sigurnost

omogući uslove za brži ekonomski rast, koji je dalje stvarao uslove za sopstveno

ravnopravno učešće u zajedničkoj odbrani i smanjenje direktne vojne pomoći, shvaćene

makar u njenom najočitijem obliku. Kako je na azijskom tlu taj proces bio i duži i

kompleksniji, to se pitanje kontinuiteta američke vojne pomoći postavljalo kao mnogo

ozbiljnije. Osim toga, i u Evropi je bila isključena mogućnost njenog potpunog prestanka,

budući da je ona, makar simbolično, pokazivala američku zainteresovanost za dalju sudbinu

kontinenta. Zato je, u slučaju azijskih država, upravo ta potvrda „dugotrajne posvećenosti“

predstavljala jedan od osnovnih preduslova uspješnosti ovakvih programa, budući da je

unosila jednu trajniju konstantu u svakodnevicu punu promjena i preokreta. Opet, dok je

ekonomski razvoj Evrope, Japana i nekih arapskih zemalja stvarao uslove za smanjivanje

potrebnih iznosa vojne pomoći, nezadovoljavajuća ekonomska situacija je direktno podizala

njenu cijenu u većini azijskih zemalja. Ona je brzo postajala sredstvo ne samo za odbranu

od spoljnog napada, već i za konzervaciju unutrašnjeg poretka, a što je program uvodilo u

spiralu većih izdataka ne samo za ratni materijal, već i za održavanje ljudstva koje je njime

bilo opremljeno. Kako je u ovim zemljama militarizacija društva prerastala u opšti model

življenja, to je rastao značaj i njenog izvora. To jeste značilo veću spremnost recipijenta

pomoći da izlazi u susret željama njenog donatora, ali je isto tako cementirala i obavezu

donatora da, ako želi zadržavanje postignutog nivoa uticaja, dugoročno nastavi sa njenim

isporukama.28

Bezbjednosne implikacije programa vojne pomoći

Sa stanovišta oružanih snaga SAD, direktni rezulat obimnog programa vojne

pomoći inostranstvu, ogledao se u uvođenju poslednjih dostignuća na polju ratne tehnike u

27 Isto, str 50-52. LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 10, Foreign Aid 1956-57, Military Aid Programs, 20 december 1956, str 74-80, 86-88. 28 LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 9, Foreign Aid 1949, 1956-57, Military Assistance and the Security of the United States 1947-1956, 20.dec 1956, str 52-55.

25

sopstveni arsenal. Kako je saveznicima isporučivana oprema bilo iz uskladištenih zaliha, bilo

iz direktne upotrebe, to je njihovo zamjenjivanje u matičnoj armiji otvaralo postor za

modernizaciju. Pošto su, u prvim posleratnim godinama, ogromne količine trofejnog i

sopstvenog naoružanja iste generacije predstavljale kvantitativni okvir pomoći saveznicima,

takva politika je omogućila njihovo brzo trošenje i ukazivanje potrebe za novim. Tada je u

programe vojne pomoći odlazio materijal trenutno korišćen u američkoj vojsci, a ona je

dobijala nove i savremenije modele. Pošto je ukupna vrijednost ovih programa bila znatno

manja od vrijednosti ukupnih sredstava trošenih na postojeće oružane snage, to nije

postojala opasnost da će ovakva alokacija sredstava usporiti modernizaciju kroz gomilanje

trenutno korišćenog materijala. Takođe, ovakav odnos produkcije i programa pomoći je

omogućavao uspostavljanje svojevrsne hijerarhije recipijenata, gdje su samo najvažniji i

najbliži saveznici mogli da dobiju najsavremeniju opremu kroz ovakve programe.29

Sa svoje strane, većina američkih saveznika je u program vojne pomoći ulazila bez

krajnje namjere da on postane osnova njihove dalje bezbjednosne politike, ali se pokazalo

da su SAD, upravo ovo sredstvo smatrale ključnim za uspostavljanje i učvršćivanje svoje

direktne kontrole nad njihovim vojnim sistemom. Potreba za ratnim materijalom koji se

nije mogao obezbijediti iz sopstvenih izvora, u nekim slučajevima (Danska, Norveška) je

predstvljao osnovni razlog ulaska u kolektivne sisteme bezbjednosti pod odlučujućim

američkim uticajem. Štaviše, ta potreba je ponekad smatrana (ili makar tako predstavljana)

primarnijom u odnosu na izvjesne rezerve, koje su gajene prema ovakvim sistemima, zbog

širih reperkusija po svoju političku poziciju. Kako je za SAD bilo najvažnije da, u slučaju

početka globalnih operacija, imaju strateški raspoređene saveznike po obodu sovjetske sfere,

to je vojna pomoć smatrana najpouzdanijim sredstvom za obezbjeđenje svog prisustva na

tim područjima. Nekada je ona postajala direktnim objektom razmjene, kao u slučaju

američkog formalnog dogovora sa Španijom da na njenom tlu može instalirati

vazduhoplovne i pomorske baze u zamjenu za vojnu pomoć u vrijednosti od najmanje 226

miliona dolara. Takođe, rešavanje portugalskih „problema vazdušne odbrane“ je trebalo da

deblokira pregovore o nastavku američkog korišćenja baze na Azorskim ostrvima30.

29 Isto, str 59. 30 Isto, str 60-64.

26

Čvršćem vezivanju savezničkih ekonomija za strateške ineterse SAD je naročito

doprinio američki off shore sistem nabavki, koji je podrazumijevao proizvodnju ratnog

materijala za potrebe vojne pomoći van njihove teritorije. Ovaj sistem je omogućavao

racionalniju upotrebu odobrenih finansijskih sredstava, pošto je u nekim situacijama,

potrebni artikal bilo jeftinije nabaviti u nekoj savezničkoj zemlji nego u SAD. Osim toga,

tako su skraćivane linije snabdijevanja u slučaju rata i eventualne sovjetske podmorničke

aktivnosti na Atlantiku, standardizovana proizvodnja potrebne ratne opreme na nivou svih

članova saveza, vršena disperzija potencijalnih vojnih meta i, u mjeri u kojoj su

zapadnoevropske industrije proizvodile navedeni materijal, čuvane američke sirovinske

zalihe za domaću upotrebu.31

SAD nisu skrivale namjeru da vojnu pomoć iskoriste u smislu formalnog

povezivanja svojih saveznika u što jedinstveniji sistem. Tokom 1953, na MSA je dodat

amandman koji je favorizovao recipijente koji sarađuju sa Evropskom Odbrambenom

Zajednicom, a naredne godine je, čak, unesena i odredba da evropske zemlje koje ne

ratifikuju sporazum o EOZ neće moći uopšte da računaju na američku pomoć. Međutim,

za operativno djelovanje je bilo mnogo značajnije što je kroz NATO uspostavljen okvir

zajedničkog planiranja, u kojem se otvarao prostor za saradnju i sa onim zemljama čije

formalno uključenje u savez nije bilo za očekivati32.

Program vojne pomoći je, osim opremanja sopstvenih saveznika, bio dovoljno

fleksibilan i za potrebe jačanja zemalja sa statusom „neprijateljevog neprijatelja“ (enemy’s

enemy)33. Ova zanimljivo sročena kategorija se, u prvom redu, odnosila na Jugoslaviju. U

njenom slučaju je vojna pomoć predstavljala mehanizam za održavanje i eventualno

produbljivanje konfronatacije sa SSSR, budući da je takav scenario omogućavao znatna

strateška preimućstva Zapadu. Jedini institucionalizovani vid povezivanja Jugoslavije sa

zapadnim savezom, oličen u njenom učešću u Balkanskom paktu sa Grčkom i Turskom,

bio je daleko od toga da se mogao smatrati formalnom savezničkom vezom. Međutim,

31 Isto, str 64. 32 Kada je projekat, svejedno, propao nakon francuskog odbijanja ratifikacije, ova odredba je prećutno prestala da se pominje. Isto, str 65. vidi više u I. Laković, Jugoslavija i projekti kolektivne bezbjednosti 1950–1960, Spoljna politika Jugoslavije 1945-1961, Beograd, 2008. 33 LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 9, Foreign Aid 1949, 1956-57, Military Assistance and the Security of the United States 1947-1956, 20.dec 1956, str 65.

27

sama perspektiva koristi koje je imalo uskraćivanje njene teritorije, vojnih i ekonomskih

resursa Istoku, te propagandni efekat koji je njen primjer imao na narušavanje slike o

monolitnosti lagera, bili su više nego dovoljni da je kvalifikuju za legitimnog recipijenta

vojne pomoći. „... Iako je bila dodijeljena i ekonomska pomoć, zemlja je bila relativno

nerazvijena i, zbog toga, nije mogla da pretvori ekonomsku pomoć u brzo dostupnu vojnu

snagu. Zato je, u ovom slučaju vojna, a ne ekonomska pomoć, služila osnovnoj svrsi – ne da

omogući promjenu u svjetskoj politici u korist slobodnih nacija, već da, kad je već stvoren,

omogući učvršćivanje novog status quo-a.“34 Takođe, pružanje vojne pomoći zemljama koje

su se nalazile na procijenjeno najurgentnijim tačkama, stvaralo je obavezu i drugoj strani da

održava recipročno visok nivo vojnog prisustva. To je značilo održavanje visokog ritma

„trke u naoružavanju“ kao sredstva ekonomskog iscrpljivanja protivnika, budući da je bilo

jasno da ekonomije istočnih zemalja teško mogu izdržati vojni napor, ekvivalentan onom

koji je ulagao neuporedivo razvijeniji Zapad.35

Iako je Jugoslavija u ovome predstavljala najkarakterističniji izuzetak, sam čin

prihvatanja američke vojne pomoći je predstavljao najpouzdaniji signal za spremnost

određene države da se podredi interesima zemlje - donatora. Kako je bilo skoro nemoguće

obezbijediti dotok vojne pomoći od oba suprotstavljena bloka, to je činjenica nečijeg

uključivanja u ovaj program predstavljalo i svojevrsno „obilježavanje teritorije“, odnosno,

utvrđivanje granica zone uticaja. Činjenice da je nekoj zemlji trebala vojna pomoć i strateški

značaj njenog odobravanja su, ponekad, bile mnogo manje važne od samog pokazivanja

želje da se ovo pitanje rešava u saradnji sa Zapadom, a ne sa drugom stranom. Sa ratnim

materijalom su dolazili i programi obuke njegovog korišćenja, održavanja, nabavke

rezervnih djelova, modernizacije i zamjene, a sve je to otvaralo veliki prostor za veću

međusobnu interakciju i, samim tim, povećanje američkog uticaja i kontrole. Ovo je bilo

naročito važno za zemlje Latinske Amerike, gdje je ovim putem izbjegnuto ponavljanje

situacije iz perioda do izbijanja II svjetskog rata, gdje je priliv njemačkog naoružanja u

region ozbiljno rezultirao rastom njemačkog uticaja, kao prijetnje po SAD u godinama II

svjetskog rata.36

34 Isto, str 65-67. 35 Isto, str 67-69. 36 Isto, str 69-72.

28

Ograničenja politike pružanja vojne pomoći

Tokom prve decenije sprovođenja ovih programa, iskristalisali se i njihovi limiti, i

posledice njihovog prekoračivanja. Oni su se, najčešće, ogledali u gubljenju logičke i

smisaone veze između ostvarivanja konkretnog američkog interesa, kakav je definisan u

trenutku odobravanja pomoći, i kasnijih potreba, namjera i planova koji su iz proisticali iz

ove politike. Programi vojne pomoći jesu predstavljali korak strateškog upliva u sistem

recipijenta, ali koliko god bio važan, njegov efekat se gubio ako je prečesto upotrebljavan

kao pregovarački ulog u pitanjima manjeg značaja. Takvo razmišljanje je trebalo da rezultira

relaksiranjem suštine ovakvih projekata, bilo od njihovog povezivanja sa manje važnim

pitanjima bilateralnih, unutrašnjih ili međunarodnih odnosa, bilo od uvriježene navike da

se, u subjektivnom ili objektivnom nedostatku drugih mehanizama, oni potežu kao krajnji

argument. Pretjeranim „raubovanjem“ se gubio ne samo njihov značaj za primaoca pomoći,

već je, kroz povećanje njegove otpornosti i spremnosti za napuštanje postojećeg aranžmana,

ugrožavan i osnovni američki interes zbog kojeg je program započet. Jednostavno, on nije

predstavljao aktivnost podložnu brzim prilagođavanjima radi ispunjenja kratkoročnih

ciljeva, naročito ne u smislu rešavanja pitanja što su se samo pojavljivala u sklopu šireg

konteksta, a krutost i inertnost u njihovom rešavanju mogli da ugroze cijeli taj kontekst.37

Nedostatak regionalnog koncenzusa je, takođe, ozbiljno ograničavao domete

programa vojne pomoći. Isporuke naoružanja jednoj zemlji su mijenjale njen regionalni

položaj, što je povlačilo reperkusije na američke odnose sa njenim okruženjem. U

„idealnom“ evropskom slučaju, NATO je obezbjeđivao okvir tog koncenzusa, gdje pristigli

materijal nije trebalo da izazove surevnjivost ostalih članica saveza. U praksi, ta surevnjivost

je obuzdavana, ali je bila više nego primjetna, naročito u slučaju problematičnih bilateralnih

odnosa između primaoca pomoći (Italija-Jugoslavija tokom Tršćanske krize, Grčka-Turska

oko Kipra). Situacija se dalje komplikovala kako se fokus pomjerao prema Aziji, gdje je

trebalo naročitio voditi računa da realizacija ovih programa u njihovom okruženju ne

dovede do alijenacije, u suštini, prijateljskih zemalja, koje su iz svojih razloga smatrale da ne

treba da postanu njihov dio. Čak i zemlje NATO, da ne govorimo o azijskim saveznicima

37 Isto, str 73-75.

29

SAD, pokazivale su tendenciju da jačanje svojih vojnih potencijala kroz realizaciju ovih

programa, iskoriste u ciljeve koji uopšte nisu bili u saglasju sa američkim projekcijama. Što

je nivo urgentnosti situacije, zbog koje se inicijalno stupilo u program, bio niži, sticao se

veći prostor za nezavisnije djelovanje koje je bilo u skaldu sa nacionalnim interesima, ali je

komplikovalo položaj SAD kao sile koja je, svojom pomoći, omogućila takvo djelovanje.

Bez obzira da li se primjer tražio u nekim segmentima britanske i francuske kolonijalne

politike (Kipar, Alžir, Egipat), ili nastojanjima Singman Rija ili Čang Kaj Šeka da, osnaženi

američkom vojnom pomoći, izvrše reunifikaciju Koreje ili povratak na kinesko tlo, princip

je bio identičan.38

Sa druge strane, koliko god da je vojna pomoć brzo i efikasno dovodila do jačanja

vojnih kapaciteta, stanje ekonomije primaoca pomoći je suštinski ograničavalo te rezultate.

Ekonomski razvijene zemlje su, naročito sa opadanjem neposredne ratne opasnosti,

pokazivale sve veću nespremnost da dalje ulažu sredstva u neprofitabilne vojne svrhe,

pokušavajući da svoje proizvodne viškove i stečeni kapital što duže zadrže van ovakvih

tokova. Državama sa slabije razvijenim ekonomijama, koliko god predstavljalo proizvod

američkih donacija, vojno jačanje je predstavljalo teško podnošljiv teret, jer ukupna

produkcija nije mogla da isprati stopu njegovog rasta, a problem se samo povećavao što su

borbena sredstva i njihova upotreba postajali sve skuplji i sofisticiraniji. MDAP jeste na

početku zamišljen kao način odliva prevaziđenog vojnog materijala iz SAD, ali kako je

vrijeme odmicalo, postavljalo se i pitanje efikasnosti savezničkih snaga koje su bile

opremljene prevaziđenom ratnom tehnikom. Njihova modernizacija je koštala, a situacija se

razlikovala od slučaja do slučaja koliko će SAD imati potrebe ili mogućnosti da tu

modernizaciju finansiraju. Sa druge strane, veći procenat primaoca američke vojne pomoći

se odnosio na zemlje čije ekonomije nisu mogle da, u nekoj većoj mjeri, podrže ovakvo

američko nastojanje. Uprkos off-shore programima, nova ratna tehnika je podrazumijevala i

veće učešće američke privrede u njenoj proizvodnji, povećavajući uz cijenu i težinu njene

dostupnosti. Što je brže sprovođena, modernizacija savezničkih armija je smanjivala efekat

38 Isto, str 76-79.

30

olakšanja koje su programi vojne pomoći imali po same SAD, ali je kašnjenje u njoj

predstavljalo i opasnost po dugoročnu perspektivu uspješnosti programa.39

Politički najosjetljivije pitanje pružanja vojne pomoći je, međutim, ležalo u

perspektivi njegovog protezanja na države sa unutrašnjim ustrojstvom koje, u ideološkom

smislu, SAD nisu odobravale. Uprkos nesaglasju sa sopstvenim političkim načelima,

američka odluka je u ovakvim situacijama vođena konačnim izborom da li bi, u slučaju

opšteg sukoba, dotična zemlja bila na njenoj ili sovjetskoj strani. Takvo „upisivanje u

spisak“ još jednog saveznika je nosilo ozbiljne političke konsekvence, jer je uključivanje

„nedemokratskih režima“ u program vojne pomoći značilo i njihovo trenutno ojačavanje na

unutrašnjem planu. Štaviše, to ojačavanje je sprovođeno na uštrb potencijalnih

„prodemokratskih snaga“, pošto im je ovim putem slana poruka da, u pomenutoj zemlji,

SAD vide vrh vlasti kao svog partnera. Koliko god se programi pomoći sastojali od

trofejnog i naoružanja starijih generacija, njihov sadržaj je morao imati jasno prepoznatljivu

operativnu vrijednost da bi oni, uopšte, imali smisla. U unutrašnjoj propagandi, to je

obično značilo njegovo predstavljanje kao da je u pitanju poslednja riječ tehnike. Ta

propaganda jeste poručivala Kremlju da SAD i politički i vojno stoje iza dotične zemlje, ali

je, na unutrašnjem planu, istu poruku morala da čuje i opozicija.40

Osim pomenutih problema u planiranju i realizaciji, programi vojne pomoći su za

donatora postavljali i prilično nezgodno pitanje procjene njihove krajnje uspješnosti.

Programi ekonomske i tehničke podrške su sadržali jasne evaluativne kriterijume – ako su

sredstvima pomoći građeni proizvodni kapaciteti, saobraćajna i komunikaciona

infrastruktura, omogućavani veći poljoprivredni prinosi ili građeni novi objekti za

stanovanje, to se očekivalo da njihovi efekti na rast opšteg društvenog standarda odmah

budu vidljivi. Programi vojne pomoći su mogli da se ovako procjenjuju samo u prvoj

iteraciji. Tada je njihovim sredstvima povećavana brojnost i kvalitet vojnih efektiva zemlje –

recipijenta, povećavajući i njihovo brojno stanje, i stepen njihove modernizacije. Ako je cilj

bilo podizanje nivoa borbene gotovosti na viši nivo, to se, tehnički gledano, ovim putem

moglo lako postići. Problem je ležao upravo u kriterijumu za evaluaciju „potrebnog nivoa“

spremnosti za borbu. Naoružavanje je predstavljalo proces koji je primjenjivala i protivnička 39 Isto, str 80-83. 40 Isto, str 83-87.

31

strana, tako da je, osim ranijeg stanja u matičnoj armiji, reper uspješnosti predstavljalo i

pariranje postignutom nivou borbene spremnosti projektovanog protivnika. Udvostručenje

broja savezničkog ljudstva pod oružjem nije značilo puno ako je druga strana mogla da

svoje brojno stanje utrostruči, odnosno, ako naoružavanje saveznika nije sprovedeno na

istom ili višem kvalitativnom nivou od protivnika. Spirala se dalje širila – čak i da se u

ovome uspijevalo, ovim je rival samo podstican na trku u naoružavanju, ali i na eventualni

raniji napad, ako bi procijenio da ovakvu trku ne može izdržati na duge staze. Sve u svemu,

ovaj globalni sistem je izgledao da funkcioniše, a za SAD je bilo naročito pozitivno to što je

na njega trošen svega 1% sopstvenog nacionalnog dohotka. Iako je to bilo daleko od male

sume, benefit koji je njome plaćan je procjenjivan kao neuporedivo veći.41

Funkcionisanje američkog programa za zajedničku odbranu

Američki zakon o zajedničkoj odbrani (MDA) je propisivao instaliranje

administrativno-kontrolnog vojnog tijela (Military Advisory Assistance Group –MAAG –

savjetodavna grupa za vojnu pomoć) u svakoj zemlji kojoj je trebalo isporučiti američku

pomoć. Njegovi pripadnici su bili zaduženi za formiranje okvirnog plana vojne pomoći

datoj zemlji u toku jedne fiskalne godine (jun-jun), koji su pravili u saradnji sa domaćim

vojnim zvaničnicima. Nakon toga, plan je podnošen na odobrenje tzv country team-u, koji

su sačinjavali šef MAAG i predstavnici ostalih diplomatskih i ekonomskih misija koje su

SAD imali u zemlji. Tako odobren plan je bivao proslijeđen nadležnoj oblasnoj komandi u

okviru Združenog Generalštaba oružanih snaga SAD (Joint Chiefes of Staff – JCIS), odakle

je išao prema Sekretarijatu Odbrane i Stejt Departmentu. Nadležne službe u sekretarijatu

odbrane su trebale da provjere usklađenost podnijetog predloga programa sa smjernicama

opšte vojne, a službe u SD sa ciljevima i zadacima američke spoljne politike. Taj zadatak je,

konkretno, predsatvljao posao velikog broja različitih agencija, čiji je rad koordinisan iz

Administracije za međunarodnu saradnju (International Cooperation Administration -

ICA). Nakon toga je dobijao predsjedničko odobrenje, a zatim predstavljan Kongresu gdje

je, obično, trpio i najveće izmjene. Ovaj „vašingtonski period“ je predstavljao i najduži

41 Isto, str 93-95.

32

interval u toku izrade programa, budući da je na njega otpadalo oko 2/3 ukupnog

vremena.42 Osoblje MAAG je bilo zaduženo i za praćenje i osnovnu evaluaciju programa,

koja je kasnije sprovođena na višim nivoima na osnovu njihovih pismenih izvještaja. Oni su

trebali da sadrže reminiscencije na sve aspekte života u dotičnoj zemlji, a ne samo na

striktno vojna pitanja. Savjet za nacionalnu bezbjednost (National Security Council –

NSC) je bio zadužen za konačnu evaluaciju uspješnosti programa na godišnjem nivou, a

ICA i sekretarijat odbrane su radili povremene i problemski orijentisane analize nekog od

njihovih segmenata.43

Sama vrijednost programa vojne pomoći je predstavljala naročito zanimljivu

kategoriju. Kao što je rečeno, SAD su na sopstvene oružane snage, od 1949, pa do kraja

1956. godine, potrošile oko 226 milijardi dolara. Ta sredstva su potrošena na opremanje,

održavanje i angažman oko 300 vazduhoplovnih eskadrila, oko 2000 različitih plovila,

opreme i ljudstva u mornaričkim snagama, kao i oko 20 divizija kopnene vojske. U isto

vrijeme, SAD su sa opremom u vrijednosti 16 milijardi dolara, učestvovale u opremanju

savezničkih kopnenih snaga veličine oko 200 divizija (dakle, desetostruko većeg broja od

sopstvenih), koje su većinom (110) bile stacionirane u Evropi, a ostatak je bio raspoređen u

Koreji, Tajvanu i Indokini. Dalje, u ovu cifru su ulazila i sredstva za oko 2000 različitih

savezničkih plovila, kao i za više od 300 vazduhoplovnih eskadrila. Vazduhoplovne snage

NATO su, samo u Evropi, brojale preko 6000 aviona, od kojih je veliki dio otpadao na

mlaznu avijaciju, a već za fiskalnu 1958. godinu je bilo planirano uključivanje u sistem i

1200 mlaznih lovaca-presretača njemačkog vazduhoplovstva, kao i njihovih 6 divizija

kopnene vojske. Konkretan američki udio u opremanju ovih snaga je iznosio oko 40 000

tenkova i drugih borbenih vozila, 1200 različitih plovila, 44000 artiljerijskih oruđa različite

namjene i kalibara, 7 000 aviona, od kojih oko polovine mlaznih, oko 2 miliona komada

ručnog i automatskog naoružanja, kao i više milijardi municijskih punjenja.44 Iako ove cifre

izgledaju monumentalno, američki analitičari su smatrali da njihovo postizanje ne

predstavlja prevelik napor za američku privredu. Ova tvrdnja je ilustrovana primjerom da je

do 1955. godine kroz MDAP planirano i isporučeno 44000 kamiona i borbenih vozila, dok 42 LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 10, Foreign Aid 1956-57, Military Aid Programs, 20 december 1956, str 20-35. 43 Isto, str 36-44, 89-99. 44Isto, str 46-47.

33

je procjenjivano da se u zemlji svakodnevno vozi preko 50 miliona putničkih i 10 miliona

teretnih vozila američke proizvodnje45

Međutim, sam termin „vrijednost“ programa je predstavljao vrlo diskutabilnu

kategoriju. On se obično odnosio na cijenu isporučenih artikala u okviru određenog

godišnjeg programa, ali u kojima sve do 1956. godine, nije postojala razlika u cijeni između

nove i opreme starijeg datuma. Na primjer, ako je tenk u godini proizvodnje koštao

određeni iznos, on je u programima vojne pomoći zadržavao tu vrijednost i u kasnijim

godinama kad, ne samo da nije više proizvođen, već je za isti ili sličan novac proizvođen

neki savremeniji model. To je omogućavalo američkoj vojsci da za isti iznos sredstava izvrši

modernizaciju svojih efektiva – stariji modeli su išli u program pomoći, a za isti novac se

dobijala njihova savremenija zamjena, ali takva politika nije bila dugoročno održiva.

Sredinom pedesetih, SAD su počele prelazak na drugačiju cjenovnu praksu, gdje su

predmeti iz domena vojne pomoći počeli da koštaju više u skaldu sa svojom konkretnom

tržišnom vrijednošću46.

Uključivanje ratnog matrerijala različite starosti (i vrijednosti) je, međutim, pravilo

donatoru pomoći i niz problema iz domena „lid – tajma“ (lead-time).47Zajedno sa

periodom inicijalnog planiranja, koji je prosječno trajao oko pola godine, on je najčešće

iznosio oko dvije godine, što je predstavljalo značajan problem u prvom periodu programa.

Dužina „lid-tajma“ je, kod američkih programa vojne pomoći tokom pedesetih,

prvenstveno zavisila od dostupnosti traženog artikla na stokovima opreme iz II. svjetskog

rata. Kako je vrijeme odmicalo, ne samo da su se ove zalihe smanjivale, već je i materijal

koji se tim putem mogao dobiti bivao sve manje tražen, budući zastario i inferioran u

odnosu na opremu projektovanog neprijatelja. Kako je akcenat prebacivan na savremenu

opremu iz tekuće produkcije, to je produžavano i vrijeme koje je trebalo da protekne prije

prvih isporuka ovakvopg materijala. Razlozi nisu bili samo u preopterećenosti postojećih

45 Isto, str 104. 46 Isto, str 46-75. Za ovo pitanje su naročito karakteristični primjeri zapadnonjemačkog izbora tenka i mlaznog lovca–presretača iz 1956. godine. Tokom 1955. i 1956, vojska Zapadne Njemačke je birala između američkog tenka M-47 Paton i britanskog modela Centurion. Kako su oba modela pokazala slične performanse, izbor je bez ikakvog dvoumljenja pao na britanski tenk zbog dvostruko niže cijene. U isto vrijeme, i njihovo RV se odlučilo za nabavku lovaca-presretača F-86 Sejbr iz arsenala kanadskog vazduhoplovstva, budući da je isti avion iz američkih izvora koštao značajno više. Isto, str 60-61. 47 Lead-time je termin koji označava vrijeme između planiranja/zaključivanja porudžbine i njene isporuke.

34

proizvodnih linija već prvenstveno političke prirode, budući da se čitav sistem vojne

pomoći prevashodno odnosio na modele naoružanja i vojne opreme, čiju je upotrebu

matična armija napuštala i prelazila na modernije.

Primaocu pomoći najčešće nije predstavljao problem da u svoj arsenal uključi artikle

koji nisu predstavljali opremu prve linije američkih oružanih snaga, ali mu je čekanje na

„prihvatljiv nivo zastarijevanja“ predstavljalo sasvim prepoznatljiv problem. Štaviše, on se

povećavao ako je, tokom perioda planiranja, bila prihvaćena isporuka nekog modela ne

sasvim (ako i uopšte) zadovoljavajućih karakteristika, koje su prolongiranjem „lid-tajma“ još

više dolazile do izražaja. Kod dugotrajnih programa je ovaj problem bio manje izražen, ali je

najviše pogađao one recipijente koji su, stupajući u program američke vojne pomoći,

očekivali da oni momentalno promijene sliku njihovog materijalnog stanja. Isto se to

odnosilo i na donatora pomoći, koji je tek za neko vrijeme mogao da računa na pojavu

vidljivih efekata ovog programa na trupu svog saveznika. Ono što se postizalo odmah, a što

je često bilo važnije i od samog materijala koji je trebao da stigne, bio je sam psihološki

efekat zaključenja sporazuma o pomoći, kao potvrda faktičkog, ako već ( ili još) ne i

formalnog savezništva sa SAD.48

48 Isto, str 65-73.

35

Glava II

Jugoslavija 1945-1958. godine – Pogled iz Vašingtona

Američke službe i jugoslovensko – sovjetsko razilaženje 1947-1948. godine

Tematika (ne)očekivanosti jugoslovensko-sovjetskog razlaza 1948. godine je,

naročito u zapadnoj istoriografiji, dominantno posmatrana kao pitanje neuspjeha

američkog i britanskog obavještajnog aparata da predvide ovakav slijed događaja, kako bi se,

na tim osnovama, pripremila odgovarajuća politička platforma. Robert Blam (Robert M.

Blum) je, još 1985. godine, objavio članak koji je opovrgavao tvrdnje da Zapad nije imao

dovoljno indicija o rastućem antagonizmu između Beograda i Moskve. U njemu je ukazao

na niz zapažanja, procjena i upozorenja koje su britanski ambasador u Jugoslaviji, Čarls Pik

(Sir Charles Peak), kao i otpravnici američke ambasade Džon Kebot (John Cabot) i Borden

Rims (Borden Reams), u vezi ovog pitanja slali svojim centralama. Njegov zaključak je

upućivao na to da postojeći obavještajno-analitički sistem nije bio u stanju da njihova

upozorenja procesira van uvriježenih projekcija, tako da je rasplet iz juna 1948. za Zapad

predstavljao iznenađenje. Blam je pokazao da je Kebot još u februaru 1947. godine

predlagao pretpostavljenima u Vašingtonu strpljenje u odnosima sa Titom, kojem „... nije

trebalo zalupiti vrata pred nosom“. U junu je primjećivao da Jugosloveni „... možda neće

uvijek slijepo slijediti ruske instrukcije“, kao i da „... s obzirom na sujetu Tita i njegovih

saradnika, ne bi bilo iznenađujuće ako im ponekad ne zasmeta to što nisu gospodari u

sopstvenoj kući“ Kratko pred odlazak na novu dužnost u Šangaj, Kebot je, 7. jula 1947,

zaključio da je „... komunizam u Jugoslaviji već pokazao značajnu različitost od one u

Rusiji“, kao i da su „... sukobi interesa sa Rusijom neizbježni, kao i da će snažni

nacionalizam u zemlji igrati odlučujuću ulogu ako stvari dođu do kritičnog nivoa“.49

49 R.M. Blum, Surprised by Tito: Anatomy of an Intelligence Failure, fototipsko izdanje objavljeno u J.K. Allen, R.D. Kauzlarich, FROM „NATIONAL COMMUNISM“ TO NATIONAL COLLAPSE, US Intelligence Community Estimative Products on Yugoslavia, December 2006, (dalje: Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata) str 67-68 (693-694). Blam navodi da je državni sekretar Din Ačeson (Dean G. Acheson), kada mu je pokazan ovaj Kebotov telegram, preko njega napisao „smeće“ (rubbish). Ovu informaciju je dobio od arhiviste koji je sređivao Kebotovu dokumentaciju, a za samog Kebota se govorilo da vjeruje kako je rukopis bio lično Ačesonov. U svakom slučaju, on se i ovim telegramom, i reakcijom Stejt Departmenta na njega,

36

Godinu dana kasnije (18. jula), Borden Rims, kao Kebotov naslednik na mjestu

otpravnika poslova ambasade SAD u Beogradu, poslao je u Vašington telegram sa

sadržinom koja je još eksplicitnije nagovještavala probleme na liniji Jugoslavija-SSSR: „...

Ambasada smatra da jugoslovenski odgovor na sovjetsku notu o Dunavskoj konferenciji

predstavlja prvi direktan i neopoziv izazov vrhovnom komunističkom autoritetu Kremlja.

Titova očigledna odluka da se suprotstavi Staljinu, umjesto da se odrekne prethodnih

„grešaka“, mogao bi da bude možda i najznačajniji politički događaj ovdje od američkog

priznanja (novih vlasti, prim I.L), koji bi čak mogao da nagovijesti i mogućnost rascjepa u

sovjetskom bloku ako se pukotina proširi.50“ Rims je smatrao da su jugoslovenske vlasti

smatrale svoj unutrašnji položaj dovoljno čvrstim da rizikuju suprotstavljanje Sovjetima, ali

i da je to bilo potpuno novo iskustvo za Kremlj. On je smatrao da ovaj jugoslovenski korak

ne predstavlja izuzetak iz nekog šireg konteksta, koji je vidio u odsustvu Staljinovih

rođendanskih čestitki Titu, naizgled usputnim, sporadičnim i indirektnim ispitivanjima

jugoslovenskih zvaničnika o mogućnostima proširenja ekonomskih veza sa Zapadom, kao i

glasinama o rasformiranju jugoslovenske redakcije glasila Kominforma „Za trajni mir - za

narodnu demokratiju“. Prema Blamu, osoblje američke ambasade u Moskvi je ismijalo

ovakvu procjenu. U Stejt Departmentu se nisu smijali, ali nisu ni odgovarali. Rimsov

direktni pretpostavljeni, ambasador Kevendiš Kenon (Cavendish Cannon) je smatrao da je

ovo mišljenje bilo možda previše radikalno, savjetujući Rimsu da razmisli o nekom vidu

reteriranja po ovom pitanju. Međutim, kada je ozvaničeno ne samo preseljenje pomenute

redakcije iz Beograda, već i obustavljanje daljeg izlaženja ovog glasila na srpskohrvatskom

jeziku, bilo je jasno da Rimsova procjena nije bez osnova. Nekoliko dana kasnije, sa

objavljivanjem Rezolucije od 28. juna, američki diplomata više nije morao da brine. Čak se

ispostavljalo da je rascjep bio mnogo dublji i značajniji nego što je mogao da očekuje51.

neskriveno ponosio u narednim godinama. Isto, str 68 (694), str XI (introduction by Marten H.A. van Heuven). O zapadnom viđenju jugoslovensko-sovjetskog razmimoilaženja 1948. vidjeti više u L.Lis, Održavanje Tita, Beograd, 2003, Heuser, B, Western „Containment“ Policies in the Cold War: The Yugoslav Case, 1948-1953, London, 1993. Calvocoressi, P, World Politics 1945 – 2000, London, 2001, Kennan, G.F, Realities of American Foreign Policy, New Yersey 1954. 50 FRUS, 1948, Vol 4, Telegram by Charge d’Affaires Reams to Secretary of State, str 1073. 51 R.M. Blum, Surprised by Tito..., str 64-65 (690-691).

37

Treba reći da je Rimsova procjena bila formirana u samo predvečerje sukoba, i

zaista je pitanje koliko bi, čak i da je u potpunosti prihvaćena istog dana kada je njegov

telegram stigao u Vašington, postojalo prostora, mogućnosti i vremena da se koncipira neki

suštinski nov pristup problemu. Kebotovo mišljenje je sezalo godinu unazad, ali isti

stereotipi u razmišljanju o međukomunističkim odnosima, koji su tada opredijelili njegove

pretpostavljene da pređu preko njegovog upozorenja, u Rimsovo doba su bili najmanje

jednako jaki. U stvari, neuspjeh američkog obavještajno-analitičkog aparata bilo da

prepozna trend razvoja situacije, bilo da prihvati informacije koje su se kosile sa uvriježenim

mišljenjem, bio je mnogo većih razmjera. Do razlaza nije došlo zbog nekog iznenada

iskrslog pitanja, već je on predstavljao proces koji je svoje korijene imao u mnogo dubljim

istorijskim i političkim kategorijama, gdje je upravo njihov razvoj upućivao na mogućnost

ne samo kolizije interesa, već i na varijantu jugoslovenskog samostalnog istupanja. Neki

noviji radovi52 potvrđuju da su i Jugoslavija i SSSR, u vremenu velikih geopolitičkih

promjena u ratnom i periodu neposredno nakon njegovog okončanja, imali ne samo

različite poglede na rešavanje određenih pitanja, već i različite interese u mnogim oblastima.

O zapadnog politčkog posmatrača, čijem je razumijevanju izmicala matrica

funkcionisanja jugoslovenskog komunističkog pokreta 1941-1947, nije bilo za očekivati da

će narednih godinu dana, koji su donijeli samo kulminaciju već pokrenutih događanja,

prepoznati kao logičan ishod. Zato se neuspjeh obavještajno-analitičkih aktivnosti Zapada

ne može posmatrati samo kroz prizmu nepredviđanja ovako dramatičnog obrta na relaciji

Beograd-Moskva, budući da je ono predstavljalo samo posledicu sistemskog

nerazumijevanja funkcionisanja njihovih odnosa. A oni su, makar u posleratnom periodu i

uprkos zvaničnoj propagandi, obilovali primjerima međusobnih sukobljavanja političkih,

ideoloških i ekonomskih koncepcija, na kojima se mogla formirati realna pretpostavka

nekog vida dizanja tenzije u odnosima.

52 R.E. Kullaa, Origins of the Tito - Stalin Split within the Wider Set of Yugoslav – Soviet Relations (1941-1948), The Balkans in the Cold War, Balkan Federations, Cominform, Yugoslav-Soviet conflict, ed. V.Pavlović, Beograd, 2011, str 87-107. Lj.Dimić, Yugoslav – Soviet Relations:The View of the Western Diplomats (1944-1946), The Balkans in the Cold War, Balkan Federations, Cominform, Yugoslav-Soviet conflict, ed. V.Pavlović, Beograd, 2011, str 109-140.

38

Što je još važnije, to nisu bili primjeri koji su se samo „događali“. Oni su, prosto,

izvirali iz različitih predstava o svom mjestu unutar poretka koji je upravo nastajao, a koje

su direktno poticale iz svijesti o sopstvenom pređenom putu. Ona je podsjećala na

autohtonost uspjeha jugoslovenske socijalističke revolucije, pomognute, ali ne i suštinski

realizovane tenkovima i „kašušama“ Crvene Armije na putu ka Berlinu. Ta mentalitetska

razlika, između nekog ko osjeća da se za svoj položaj izborio i onoga koji je na njega

doveden, nije automatski stvarala osnovu za neko buduće sukobljavanje, ali jeste

pretpostavljala skolonost ka samostalnosti u djelovanju, kao i preduzimanju na njoj

baziranih sopstvenih inicijativa. Dalje, ta svijest je uključivala istorijsko razumijevanje

odnosa na prostoru svog bitisanja, usmjeravajući pomenute inicijative u pravcu svoje vizije

regulisanja onih pitanja koja su, u prošlosti, prepoznavana kao suštinske kočnice razvoja

zemlje bez obzira na sistem vladanja. Da li je u pitanju bilo teritorijalno proširenje, šire

balkansko ujedinjavanje ili svjetska revolucija, Tito i njegov krug jugoslovenskih

rukovodilaca nisu skrivali da o njima imaju sopstveno mišljenje. Njihov odnos prema SSSR

je bilo „praćenje i oponašanje“, vjerovatno iskrenije i potpunije nego u bilo kom drugom

slučaju u istočnoj Evropi, ali je ono sve manje ličilo na „podređivanje“ koje je Staljin tražio.

Jugoslovenski avangardizam često nije prijao ostalim članicama bloka, ali to je

predstavljalo manji problem od činjenice da je on sve više izazivao nezadovoljstvo u

Kremlju. Staljin je, iz razloga širih odnosa sa zapadnim saveznicima, tokom rata upućivao

Tita ne samo na saradnju sa Britancima, već i na smanjivanje akcenta na revolucionarnom

karakteru svoje borbe. U prvim posleratnim godinama, on je brzo shvatio da Ždanovljeva

koncepcija širenja komunizma u Evropi nije u skaldu sa mogućnostima SSSR, a posebno ne

sa ekonomskim rastom na evropskom zapadu53. To je značilo i korake ka konsolidaciji

prilika u okviru svoje sfere, a u jugoslovenskom slučaju, onemogućavanje njenih planova za

pripajanje Trsta i Koruške. Izgledalo je da se to „stanje nesporazuma“ stalno širi; Jugoslavija

je, na svoju štetu, odbacila Maršalov plan, pokušala da, po uzoru na SSSR, uvede

kolektivizaciju seoskih poljoprivrednih gazdinstava, podržavala generala Markosa u grčkom

građanskom ratu i nije prezala od vojnih demonstracija i incidenata prema SAD, Velikoj

Britaniji i Italiji. Kada je ograničavanju njenih planova prema zapadu pridruženo i

53 D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, odnosi s velikim silama 1949-1955, Zagreb, 1988, str 18-19.

39

blokiranje pokrenutih projekata unutar bloka, bilo je evidentno da stvari ne idu željenim

tokom.

Tito i Georgi Dimitrov su avgusta 1947. godine, na Bledu potpisali sporazum koji

je trebao da vodi ka stvaranju Balkanske Federacije. Ovo grupisanje, koje je predstavljalo

treći pokušaj realizacije ovog projekta od 1944,54 nije dobro primljeno u Moskvi, budući da

je sprovedeno bez sovjetskog znanja i značilo preveliko jačanje Titovog značaja. Tito je dalje

zaoštrio situaciju slanjem jugoslovenskih trupa u Albaniju januara 1948, ali je Staljin,

mjesec dana kasnije, zahtijevao hitno povlačenje tih snaga. Tada je Staljin zatražio od Tita i

Dimitrova prihvatanje da će ubuduće konsultovati SSSR prije preduzimanja bilo kakvih

spoljno-političkih inicijativa. Nakon toga su trebali da nastave sa aktivnostima na

formiranju Balkanske Federacije u koju bi, kasnije, mogla da se uključi i Albanija. Kako je

Dimitrov bio prinuđen da prihvati Staljinov diktat, to je značilo da bi nova tvorevina

predstavljala samo sredstvo za obuzdavanje Jugoslavije preko bugarskog i albanskog faktora.

Finska istoričarka Rina Elina Kula (Rina Elina Kullaa) navodi da je slanje trupa u Albaniju

predstavljalo Titovu provjeru sovjetskog pulsa, nakon koje nije više bilo sumnji da predstoji

ozbiljan sukob sa Kremljem. Predojećajući dalji rasplet, Tito je izbjegao da lično ode na

februarski sastanak sa Staljinom, gdje su Kardelj i Đilas (koji je sa Bogdanom Crnobrnjom

učestvovao u trenutno vođenim trgovinskim pregovorima) morali da odslušaju njegovu

kritiku.55 Simultani krah projekta Balkanske Federacije i pomenutih pregovora u zimu

1948. godine, predstavljao je suštinsku potvrdu razilaženja Jugoslavije i SSSR. Za oči koje

su mogle da vide, ona je formalno stigla 18. marta, kada je general Barskov, šef tima

sovjetskih vojnih instruktora u Beogradu, saopštio svojim domaćinima da je dobio

naređenje o hitnom povlačenju misije, a dan kasnije je isto učinio i tim sovjetskih

ekonomskih savjetnika56.

Ako treba da se govori o neuspjehu zapadnih obavještajnih i analitičkih službi da

predvide i prepoznaju trenutak, posle kojeg sređivanje međusobnih odnosa nije bilo

54Vidjeti više u B.Petranović, Balkanska federacija 1943-1948, Beograd, 1991. R.E. Kullaa, n.d, str 93-97. 55 Isto, str 98-100. 56 R.M. Blum, Surprised by Tito..., str 53 (679). B. Dimitrijević, Yugoslav – Soviet Military Relations 1945-1948, The Balkans in the Cold War, Balkan Federations, Cominform, Yugoslav-Soviet conflict, ed. V.Pavlović, Beograd, 2011, str 157.

40

moguće bez ozbiljnijih lomova, onda se on najbolje očituje na neobraćanju odgovarajuće

pažnje na događaje iz perioda januar-mart 1948. godine. Kebot je prethodnog ljeta

naslućivao mogućnost ovakvog scenarija, ali ta procjena je odbijena sa potpunim

pouzdanjem u njenu besmislenost. Kada je Rims primijetio da „nešto nije u redu“ (a i to

mu se nije vjerovalo), sukob Jugoslavije sa njenim ideološkim istomišljenicima je već

prelazio iz tinjajućeg u otvoreni.

Ostavljajući po strani koliko je i za koga u krugovima američke administracije

sukob između Tita i Staljina, odnosno Jugoslavije i SSSR, bio neočekivan, njegove

implikacije su direktno zadirale u sferu najvažnijih geopolitičkih preokupacija SAD.

Jednostavnije rečeno, on je predstavljao vidljiv, osjetljiv i prepoznatljiv udar ukupnom

svjetskom komunističkom pokretu. U Vašingtonu se smatralo da je „... Tito, odbijajući

vrhovni autoritet Kremlja, udario u samo jezgro staljinističkog koncepta sovjetske

ekspanzije kroz svjetski komunizam. Neuspjeh da se Tito vrati pod njegovo okrilje, navodio

je sovjetski Politbiro na zaključak da, ako iza nje ne bi stajala sovjetska oružana sila,

komunistička, partijska disciplina 1.) ne može uvijek da garantuje potpuno podređivanje

autoritetu Kremlja kako je sovjetski sistem tražio; ili 2.) nije dovoljna da utiče na

komunističke partije da žrtvuju „nacionalni“ interes širim ciljevima „internacionalnog“

komunizma.“57

Odatle je proizilazilo da će dalji razvoj sovjetsko-jugoslovenskih odnosa imati

direktne reperkusije na dva aspekta – bilo na situacije u kojima je do tada izgledalo da se

njihove pozicije poklapaju (Trst, Austrija, Grčka), bilo na perspektivu uspješnosti izazivanja

promjene političkog kursa u Beogradu. Titovo otpadništvo je predstavljalo dokaz da se

lokalne komunističke partije više nisu mogle smatrati efikasnim sredstvima za sprovođenje

sovjetske kontrole nad svojim saveznicima. To je značilo i da su se mogle očekivati čistke

onih elemenata u satelitskim zemljama, čija se lojalnost Kremlju na bilo koji način mogla

dovesti u pitanje, čak i do nivoa masovnih represalija, ako bi bilo procijenjeno da postoji

širok i artikulisan antisovjetski sentiment u vladajućim oligarhijama istočnoevropskih

saveznika. Ako je apsolutna kontrola ostalih komunističkih partija, a samim tim i država u

kojima su one bile na vlasti, predstavljala jedan od temeljnih preduslova sovjetskog pohoda 57 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 49-48, The Trend of Soviet-Yugoslav Relations, 18. November 1948, str 2 (6).

41

ka „svjetskoj dominaciji“, to je značilo i da SSSR ne može dozvoliti opstojavanje

jugoslovenskog slučaja u nedogled, ostavljajući njegove aktere nekažnjenim.58

Za SAD je bilo naročito važno da je dinamika jugoslovensko-sovjetskog raskida

vodila u pravcu njegovog produbljivanja, pošto su i prirode samih režima i specifične,

realne okolnosti u Moskvi i Beogradu činile nemogućim odstupanje od zauzetog stava. Tito

ne bi smio da uđe u bilo kakav proces pomirenja koji bi bio baziran na sovjetskom

oproštaju, znajući da mu 1948. godina nikad ne bi bila zaboravljena. Sa druge strane,

Staljin nije mogao da dozvoli rušenje predstave o svojoj nepogrešivosti time što bi Titu,

trajno ili privremeno, dao za pravo.

Što je za Staljina bilo još gore, izgledalo je kako SSSR ne posjeduje nikakav

mehanizam za „disciplinovanje“ Tita. Vojna intervencija je nagovještavala samo

komplikovanje, a ne rešenje problema, a ekonomske sankcije ne bi u kratkom periodu

dovele do Titovog povlačenja, budući da se on u tom slučaju mogao okrenuti

produbljavanju svojih ekonomskih veza sa Zapadom. Takođe, takve sankcije su mogle

dodatno da opterete ionako nedovoljno konsolidovane ekonomije istočnoevropskih

saveznika SSSR, tako da se na toj strani nije nazirao brz i efikasan „lijek“. Američki

obavještajci i analitičari su prepoznavali sasvim zadovoljavajući nivo Titove kontrole nad

partijskim, vojnim i policijskim aparatom, tako da bi puč, koji bi eventualno pokušale

prosovjetske snage, bio osuđen na neuspjeh. Atentat na Tita je smatran realno izvodljivim,

ali ni njegova realizacija nije morala da direktno uslovi promjenu kursa, pošto bi njegovo

mjesto zauzeo neko iz kruga Ranković, Kardelj i Đilas, a koji su i sami bili zagovornici

trenutno aktuelne politike. Štaviše, nije bilo ni za očekivati da će Tito načiniti bilo kakav

korak koji bi SSSR-u pružio makar i polulegalan pretekst za otvoreno vojno djelovanje.59

U Vašingtonu se procjenjivalo da sukob neće donijeti trenutna prestrojavanja u

spoljnoj politici Jugoslavije prema neposrednom regionu, ali da se isto to nije moglo

očekivati niti u smislu njenog odnosa prema globalnim sovjetskim inicijativama. Smatralo

se da će Tito pažljivo birati korake koji neće provocirati SSSR, bilo iz želje da ostavi

otvorena vrata za neki kasniji detant, bilo iz straha da ne isprovocira direktnu vojnu

intervenciju, a bilo iz shvatanja da su se, u postojećoj konstelaciji odnosa, zapadne sile 58 Isto, str 2-3 (6-7). 59 Isto, str 3 (7).

42

nalazile na pozicijama koje su bile potpuno suprotstavljene jugoslovenskim projekcijama.

Na primjer, upravo je zapadna podrška Italiji onemogućavala jugoslovenske planove oko

prisajedinjenja Trsta i njegovog zaleđa, a isto se odnosilo i na pitanje Koruške. Na ovim

poljima jugoslovenski vrh nije uspio da ostvari zacrtano ni u vrijeme bliskog savezništva sa

SSSR, a u novonastalim okolnostima se tek nije moglo računati na promjenu zapadnog

stava. U slučaju građanskog rata u Grčkoj je situacija bila još delikatnija, pošto je u pitanju

bilo jugoslovensko angažovanje na jednom zajedničkom projektu komunističkih partija (i

zemalja) na Balkanu. Amerikanci su prosuđivali da Tito nema odlučujuću riječ u

rukovođenju grčkim ustankom, ali i da prestanak aktivne jugoslovenske podrške

Markosovim snagama, sam po sebi neće izazvati direktnu reakciju iz Moskve, makar ne u

smislu pokretanja vojnih operacija.60

Sama konfrontacija između Jugoslavije i SSSR je, već u tom trenutku, izgledala kao

proces koji će samo dobijati na snazi ukoliko Tito i krug njegovih sledbenika ostanu na

vlasti. Sa jedne strane, SSSR je u namjeri da ne dozvoli stvaranje osnova za ponavljanje

jugoslovenskog slučaja, pokrenuo masovnu čistku „nacionalnih komunističkih elemenata“ u

satelitskim zemljama, a Tito je uradio isto sa „pro kominformovskim snagama“. U Poljskoj

je, na primjer, ovaj proces dosegao do vrhova partijskog establišmenta, a u ostalim

slučajevima su potencijalne pristalice „titoizma“ tiho i efikasno uklonjene, prije nego što su

njihovi slučajevi mogli da privuku iole veću pažnju. Ideološki naglasak je potpuno prenešen

sa svakog vida nacionalnih na internacionalne, odnosno, aspekte komunizma kakvim su

artikulisani i formulisani u Moskvi, što je dodatno ubrzavalo prenošenje sukoba sa

partijskog na državni nivo. Kako je u Jugoslaviji proces tekao u obrnutom smjeru,

eliminacijom svih tendencija koje su lojalnost Kremlju stavljale ispred odanosti državnom

vrhu, to je njeno uređenje sve više dobijalo etiketu „nacionalističkog komunizma“61, dakle

one kategorije koju se SSSR upravo trudio da eliminiše među svojim istočnoevropskim

saveznicima.62

60 Isto, str 3-4 (7-8). 61 Autor dokumenta razlikuje termine „nacionalni“ i „nacionalistički“ komunizam, upotrebljavajući ovaj drugi kada označava projekat koji ne traži ostvarenje samo u potvrđivanju ili naglašavanju nacionalnih karakteristika određene zemlje / naroda kao njegovog nosioca, već u stavljanju tih karakteristika ispred zajedničkih „internacionalnih“ vrijednosti. 62 Isto, str 4-5 (8-9).

43

U Vašingtonu se početkom 1948. godine jugoslovenski slučaj stavljao u kontekst

opcije državnog prisajedinjenja sovjetske interesne sfere u istočnoj Evropi SSSR-u. „... Sve

dok tenzija u međunarodnim odnosima nije rasla, SSSR je sebi mogao da priušti

uzdržavanje od otvorene (vojne, prim.I.L.) akcije prema Titovom režimu. Sve dok se SSSR

nadao širenju svog uticaja političkim sredstvima, Kremlj vjerovatno neće narediti drastične

mjere prema Jugoslaviji, koje bi neminovno oslabile političku snagu komunista u ostalim

zemljama... Zato će Kremlj izbjegavati da upotrebljava dalje represivne mjere prema

Satelitima, naročito one poput pojačane vojne okupacije ili, čak, i aneksije“ 63.

U ovom svijetlu se očekivalo da jugoslovenski ekonomski programi počnu da

odstupaju od sovjetskih šablona, naročitio pošto režim nije više morao da u potpunosti

prati koncepte dobijene iz Moskve. Ovo je već dolazilo do izražaja u napuštanju projekta

kolektivizacije poljoprivrednih domaćinstava, a američki analitičari su očekivali da se

jugoslovenski vrh, u namjeri da dodatno ojača svoj politički položaj, okrene stvaranju zaliha

bilo radi zadovoljenja potreba zemlje, bilo u cilju buduće razmjene poljoprivrednih

proizvoda za nedostajuće sirovine. Kraće rečeno, jugoslovensko društvo je moralo da što

više ekonomski ojača kako bi izdržalo pritisak sa istoka, a to je značilo i ublažavanje njenog

odbojnog stava prema evropskom programu obnove (European recovery program – ERP),

kao i veće otvaranje prema komercijalnim aranžmanima sa Zapadom

Od septembra 1948. do februara 1949.godine, Jugoslavija je počela trgovinske

pregovore sa Velikom Britanijom, Švajcarskom, Belgijom, Austrijom, Holandijom,

Indijom, Zapadnom Njemačkom, Argentinom, Italijom i Pakistanom. Šteta nastala

ekonomskim bojkotom sa istoka se nije ni mogla, niti željela sakrivati, naročito jer je

uskraćivanje industrijske opreme, naftnih derivata i tehničke pomoći dovelo do drastičnih

revizija u petogodišnjem planu. U njemu je, prema američkom shvatanju, naglasak skoro

isključivo prebačen na tešku industriju i izgradnju stambenih objekata, shodno projekciji da

će na taj način biti obezbijeđena podrška radničke klase kao društvene osnove režima.

Takođe nije skrivano ni da je u potpunosti zaustavljena isporuka nafte i njenih derivata iz

Rumunije i Mađarske, kao i teške mašinerije i mehanizacije iz Poljske i Čehoslovačke.64

63 Isto, str 5 (9). 64 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 16-49, The Yugoslav Dilemma, 10. February, 1949, str 16-17.

44

Upravo je u takvoj klimi, 29. decembra 1948, Edvard Kardelj pokušao da u javnosti

smanji tenzije upućujući da je sovjetsko-jugoslovenski sukob ideološke, a ne državno-

političke prirode, odnosno, „... interno komunističko pitanje nezavisno od borbe između

Istoka i Zapada....on je naglasio jugoslovensku privrženost sovjetskoj politici u odnosima sa

„imperijalističkim“ Zapadom“. Međutim, ni u Moskvi, niti u Vašingtonu nisu imali iluzija

u vezi stvarne prirode ovakvog stava. Kako se to u citiranom dokumentu navodi, on nije

imao nikakvo faktičko utemeljenje, niti praktične posledice. Štaviše, Amerikancima je bilo

jasno da je pokušaj zamjene ekonomske zavisnosti od SSSR-a ekonomskim povezivanjem sa

Zapadom, Jugoslavija morala da isprati postepenom promjenom svog antagonističkog stava

prema Zapadu u domenu spoljne politike. Dok su izjave, poput ove Kardeljeve, imale

funkciju kakvog – takvog paravana prema Istoku, u stvarnosti se osjećala promjena

jugoslovenskog stava. SAD su to već uočile u „omekšavanju“ nastupa tokom trgovinskih

pregovora sa Italijom, a očekivali su isto i po pitanjima Trsta, Koruške i Grčke. 65

Svjestan da sa puta kojim je krenuo više nema povratka, Tito je Novogodišnjem

obraćanju naciji naglasio da je kompromis sa Kominformom prihvatljiv jedino na bazi

punog uvažavanja jugoslovenske političke i ekonomske nezavisnosti. Za SSSR je ovako

ispostavljena cijena kompromisa bila neprihvatljiva, budući da je ugrožavala same „osnove

dominacije nad njegovom rastućom imperijom“, to je bilo jasno da će u narednom periodu

osnovni trendovi u jugoslovenskoj spoljnoj politici biti svrstani u tri kategorije:

1. nastavak pogoršanja bilateralnih odnosa sa SSSR i Istokom uopšte,

2. pokušaj preusmjerenja jugoslovenske ekonomske orijentacije ka Zapadu i

3. veću mogućnost promjene političke linije prema Zapadu uošte.66

Sve u svemu, CIA je juna 1949. godine distribuirala nadležnim službama u

Vašingtonu dokument koji se odnosio na opštu procjenu stanja i perspektiva

jugoslovenskih vlasti da se odupru eventualnoj sovjetskoj agresiji. Njegova preovlađujuća

teza je bila da tokom godine neće doći do sovjetske ili sovjetsko-satelitske oružane akcije

prema Jugoslaviji, kao i da će neprijateljska aktivnost na jugoslovenskim granicama

rezultirati samo povećanim brojem incidenata, bez pokretanja ozbiljnijeg gerilskog pokreta.

U njemu je zaključeno da Titov režim neće imati ozbiljnijih unutrašnjih prepreka u 65 Isto, str 3 (17). 66 Isto.

45

sprovođenju svog političkog kursa, a da SSSR uprkos uvedenoj blokadi nije bio u stanju da

u Jugoslaviji izazove potpuni ekonomski kolaps. Svijest o zapadnoj riješenosti da podrži

nezavisan jugoslovenski položaj, kao faktora stalne iritacije Moskvi, u Beogradu je brzo

dovela do zaključka da se za minimum političkih ustupaka mogla dobiti suštinski značajna

ekonomska pomoć sa Zapada. Štaviše, američkim zvaničnicima je sugerisano kako je bilo

upravo u interesu SAD da se Jugoslaviji isporuče „određena sredstva za samoodbranu“, i to

da se lakše dozvole isporuke gotovih modela naoružanja ili vojne opreme, a da se i dalje

zadrži rezerva prema ustupanju sirovina, repro-materijala i tehnologija za njihovu

proizvodnju.67

Za SAD je taj jugoslovenski vojni faktor predstavljao kategoriju od naročitog

značaja. U Vašingtonu se jugoslovenska vojska posmatrala kao druga armija u istočnoj

Evropi po veličini i sposobnosti, njen moral nije dovođen u pitanje, a opšte mjesto je bilo

da ona sama može izaći na kraj sa bilo kojom pojedinačnom ili združenom agresijom svojih

susjeda, naravno, bez angažmana SSSR. Sredinom 1949. godine nije bilo vidljivih priprema

za sovjetsku invaziju, što je značilo da će jugoslovenske snage, i kada bi se u budućnosti

pristupilo takvom scenariju, imati 30-60 dana vremena da se pregrupišu i povuku u južne i

centralne planinske predjele, izbjegavajući tako uništenje u direktnom sudaru sa sovjetskim

snagama u ravničarskim područjima sjevera i sjeverozapada zemlje. Takođe je vladalo

uvjerenje da spremnost i sposobnost za vođenje gerilskih operacija, o čijem je iskustvu

tokom II svjetskog rata fama odavno nadilazila stvarnost, predstavljalo isto tako snažan

faktor odbijanja prilikom sovjetskog odlučivanja na direktnu vojnu intervenciju.68

Kako je tokom godine jačala Kominformova antijugoslovenska kampanja,

ispostavljalo se da je njen rezultat bio prilično kontraproduktivan. Jugoslovenski vrh na čelu

sa Titom je konsolidovao svoje unutrašnje pozicije, pokazujući potpunu otpornost na

propagandni rat koji se protiv njega vodio, ali je izgledalo kako upravo u takvim

okolnostima režim postaje privlačniji i za one društvene kategorije koje nisu imale nikakvih

simpatija prema komunistima. U najgorem slučaju, većini njihovih domaćih

neistomišljenika (osim, naravno, proIB opozicije), bili su neuporedivo prihvatljiviji od

67 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 44-49, Estimate of the Yugoslav Regime’s Ability to Resist Soviet Pressure During 1949, 20. jun 1949, str 2 (23). 68 Isto, str 3 (24).

46

alternative u vidu direktnog prisustva Crvene Armije kao zaštite marionetskoj vladi.

Pomenuta kominformovska opozicija je smatrana najozbiljnijom unutrašnjom prijetnjom

Titovom režimu, a američki utisak je bio da njeni pripadnici potiču iz tri kategorije – stara

komunistička garda, koja je dobar dio svog života provela u SSSR, oportunistički elementi

koji nisu uspjeli da ostvare svojke ambicije u postojećem sistemu, kao i komunistički

kadrovi koji su izbjegli iz zemlje prije rata, a tek nakon njegovog završetka se vratili u nju.

Za ove poslednje je smatrano da, pošto nisu imali suštinskih veza sa ratnim partizanskim

pokretom, to kod njih nije mogla ni da se razvije neka naročita odanost i privrženost Titu.

Međutim, UDB je smatrana i apsolutno lojalnom vlasti, i više nego sposobnom da sa ovim

potencijalnim problemom izađe na kraj, a stvarnost je to i potvrđivala.69

Amerikanci su dalje spekulisali da li je, i u kojoj mjeri, unutar zemlje postojala neka

nacionalna kategorija kojoj bi SSSR mogao da ponudi neki viši oblik autonomije ili

samostalnosti u zamjenu za akciju protiv režima. Tu su se naročito pominjane Crna Gora i

Makedonija, prva zbog jakog proruskog sentimenta među lokalnim stanovništvom, a druga

jer se pretpostavljalo da bi opcija nezavisne Makedonije, u određenim uslovima, mogla biti

postavljena na dnevni red. Međutim, američki analitičari su zaključili da bi jugoslovenski

vojni i policijski aparat brzo izašao na kraj sa nosiocima takvog projekta, navodeći čak i da

bi u tom smislu moglo doći i do masovnih deportacija i raseljivanja makedonskog

stanovništva po drugim djelovima zemlje.70

Američki pogled na stanje jugoslovenske ekonomije prije velike suše 1950. godine

Jugoslovenska privreda je u posleratnom periodu zadržala svoj dominantno

poljoprivredni karakter. U 1948. godini je produkcija žita po glavi stanovnika dostigla

predratni nivo, što je omogućilo izvoz od oko 650 000metričkih tona u toj, a 400 do 500

000 u 1949. godini. Takva produkcija je realizovana većinom ekstenzivnim metodama, sa

veoma malom upotrebom mehanizacije. Iako je kroz pomoć programa UNRRA (United

69 Isto, str 4 -5 (25-26) 70 Isto, str 3-4 (24 -25).

47

Nations Relief and Rehabilitation Administration)71 1948. godine nabavljeno 6500 traktora

udvostručujući tako njihov predratni broj, on je bio apsoluno nedovoljan za obrađivanje

cca. 550000 ha oranica, koliko se smatralo da se nalazi u posjedu kolektivizovanih i

državnih farmi. Pošto je ova površina predstavljala manje od tri procenta ukupne površine

obradive zemlje u Jugoslaviji, to je nedostatak odgovarajuće mehanizacije izgledao još

zlokobnije. Za razliku od ostalih satelitskih država, Jugoslavija nije patila od nedostatka

stoke, budući da je tokom 1949. godine dostigla predratni nivo i po pitanju konja, i po

pitanju goveda. U tom smislu su određene nestašice prehrambenih proizvoda, prvenstveno

masti i ulja, u 1948. godini manje pripisivani nedostatku osnovnih sirovina, a više

postupcima vlasti poput konfiskacije svinja u septembru ili nesrazmjernog izvoza mesa i

žitarica. Što je za američke analitičare bilo naročito važno, ovi rezultati su postignuti bez

primjetljive podrške Zapada, a nisu ni u iole ozbiljnijoj mjeri bili ugroženi embargom sa

istoka. 72

Što se tiče drvne industrije, ona se tradicionalno nalazila u centru jugoslovenskih

izvoznih napora. Predratni izvoz, koji je većinski bio namijenjen Njemačkoj i ostalim

zemljama zapadne Evrope, iznosio je oko 1,5 miliona kubnih metara, a u zamjenu za njega

su dobijani gotovi proizvodi. Već 1948. godine je ukupna produkcija, namijenjena i

domaćoj upotrebi i izvozu, dostigla cifru od 23 miliona kubika, a predviđalo se da će taj

broj samo porasti u narednoj godini. Tada se samo za izvoz planiralo 1,7 miliona kubnih

metara drvne građe. Trgovinski pregovori koji su vođeni 1949. godine, ukazivali su da će se

jugoslovensko drvo nalaziti isključivo u trgovinskim tokovima van sovjetske orbite. Moguće

je da bi ono našlo put do zapadnih korisnika i bez kominformovske blokade, ali je bilo više

nego jasno da je blokada dodatno ubrzala ovaj proces. Međutim, već je tada primijećeno da

generalno zadovoljavajuće stanje jugoslovenske drvne industrije pati od ozbiljnog problema

71Vidjeti više u: B.Petranović, Pomoć UNRE Jugoslaviji, Istorija 20. veka, II,1961, str 163–224; M.Pavlović, Pomoć Jugoslaviji u hrani od strane zapadnih zemalja 1950–1951, Istorija 20 veka, 2, 1994, 119 –138. 72 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 44-49, Estimate of the Yugoslav Regime’s Ability to Resist Soviet Pressure During 1949, 20. jun 1949, Appendix – Estimate of Yugoslavias Economic Position, str 6 (27). Isto, ORE 20-50, Economic Situation in Yugoslavia, 1. septembar 1950, str 5 (54). Trendovi koje pokazuju podaci iz ovih američkih dokumenata odgovaraju slici koja se može dobiti iz dokumenata jugoslovenske provenijencije. Na primjer, po pitanju broja goveda, poslednji relevantni podaci iz međuratnog perioda (koji potiču tek iz 1931), ukazuju na cifru od 4 875 100 grla, dok ih je 1949. bilo 5 264 300. Statistički godišnjak FNRJ 1954 (u daljem tekstu SGJ 54), Beograd, 1954, str 133.

48

prekomjerne sječe, kao i nedovoljnog i neodgovarajućeg pošumljavanja i obnavljanja

površina pod šumom73.

Što se tiče obojenih metala (bakar, olovo i cink), njihova produkcija je već krajem

1948. godine bila na predratnom nivou. U odnosu na 1939. godinu, kada je proizvedeno

41 600, odnosno, 12 500t blister i elektrolit bakra, 10 700t rafiniranog olova i 4918 tona

cinka, u 1949. je proizvedeno 34 400 i 14 200 tona blister i elektrolit bakra, 56 800t olova

i 9 903 tone cinka74. Kako je petogodišnji plan predviđao dostizanje cifre od 36000 t

prerađenog bakra do 1951. godine, problem se pojavljivao u činjenici da je u zemlji

postojala samo jedna valjaonica, i to maksimalnog kapaciteta od 19 000 tona. Da bi

postigla svoj predviđeni cilj, Jugoslaviju je čekalo ulaganje u skupe mašine i postrojenja iz

uvoza, ali i obaveza boljeg iskorišćenja postojećih pogona u topionici bakra u blizini

Borskih rudnika. U Vašingtonu se pretpostavljalo da bi samo ovaj rudnik sa pripadajućom

topionicom, uz pravilno održavanje i optimizovan režim rada, mogao da daje oko 60000 t

topljenog bakra godišnje. Priča o cinku i olovu je bila slična, s tim da je u trogodišnjem

periodu nakon završetka ratnih operacija, produkcija ovih metala čak i premašila predratni

nivo, ali da je njihov udio u izvozu bio znatno manji. Razlog je ležao u tome da su

petogodišnjim planom velike količine ovih materijala bile predviđene za unutrašnju

upotrebu, dok je na izvoz otpadalo oko polovine proizvodnje. Takođe, podatak da je samo

tokom 1942. godine jugoslovensko olovo podmirivalo 1/3 potreba III Rajha svjedoči o

značaju koji su nalazišta i pogoni za preradu jugoslovenskih obojenih metala sada imali za

istočni blok. Povećanje njihove proizvodnje je prepoznavano kao jedan od razvojnih

potencijala zemlje, ali uz uslov koji je u novoj konstelaciji odnosa samo Zapad mogao da

ispuni – isporuka mašina i postrojenja za preradu.75

Iako je industrija teških metala već u ovom trenutku prevazilazila predratnu

produkciju76, ona nije mogla da u potpunosti zadovolji domaće potrebe. Sirovina za

proizvodnju gvožđa i čelika je bilo dovoljno (sa izuzetkom koksa za visoke peći), ali je i na

73 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 44-49, Appendix...., str 9-10 (29-30). Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 20-50,.... str 5 (54). 74 SGJ 54, str 157. 75 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 44-49, Appendix...., str 8-9 (28-29). Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 20-50,.... str 5-6 (54 -55). 76 1939 je proizvedeno 234 800t čelika, dok je taj rezultat u 1949. iznosio 400600 tona. SGJ 54, str 157.

49

ovom polju problem ležao u zastarjelim pogonima i tehnologiji za njihovu preradu.

Takođe, problem je predstavljao i uvoz otpadnog, livenog i valjanog gvožđa, valjanog

čelika, čelika u šipkama i visoko kvalitetnih čelika. Proizvodnja hroma i mangana je uveliko

premašivala predratnu, ali je samo hroma, kao metala potrebnog za legure gvožđa,

proizvođeno dovoljno za zadovoljenje domaćih potreba. Sa druge strane, zalihe rude

mangana i molibdena, a vjerovatno i vanadijuma i titanijuma, smatrane su dovoljnim za

domaće potrebe. Opaska američkih analitičara je, i u ovoj kategroiji, bila da eksploatacija

zavisi od mogućnosti remonta i održavanja postojećih, kao i izgradnje novih proizvodnih

pogona77.

Napredak je zabilježen i u proizvodnji električne energije i iskopu uglja (koji je

1949. godine udvostručen u odnosu na 1939.), a u proizvodnji petroleja je napravljen skok

sa oko 1000 predratnih na 63000 tona. Međutim, udio domaćih rafinerija je u preradi

naftnih derivata i dalje bio za oko 20% manji nego prije rata, a zemlja je i dalje morala da

uvozi sirovu naftu i visoko sofisticirane derivate, poput maziva i avionskog kerozina.

Sovjetski embargo, koji je u prvom trenutku izgledao naročitito zlokoban po pitnju

isporuka nafte iz Rumunije, ipak nije proizveo neke kataklizmičke posledice jer su

nedostajuće količine nadomeštavane iz zapadnih, većinom britanskih i italijanskih izvora.

Zalihe uglja, naročito lignita i mrkog uglja su smatrane dovoljnim da zadovolje domaće

potrebe za gorivom, ali se uočavalo i da je manje od 10% jugoslovenskog hidropotencijala

iskorišćeno za proizvodnju električne energije.78

Hemijska industrija je, uprkos ratnim razaranjima, u značajnoj mjeri revitalizovana

već krajem 1946. godine. Uprkos zastarjelosti opreme i nedostatku potrebnog kadra,

američki analitičari su smatrali da zacrtani ciljevi proizvodnje do 1951. nisu sasvim

nerealni. Iako je bilo jasno da se domaće potrebe ovim putem nisu mogle namiriti, vidjelo

se da je u razvoju hemijske industrije ležao jedan od postulata proklamovane

samodovoljnosti jugoslovenske privrede. Ovo se naročito odnosilo na određene kategorije

77 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 44-49, Appendix...., str 8 (28). Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 20-50,.... str 6-7 (55-56). 78 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 44-49, Appendix...., str 7-8 (27-28). Jugoslovenski podaci potvrđuju i ove navode. Npr, 1939. je proizvedeno 7 032 000 tona uglja, dok je ta cifra 1949. iznosila 12 107 000 tona. SGJ 54, str 156. Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 20-50,.... str 7 (56).

50

proizvoda, poput vještačkih đubriva, koje se još nisu nalazile u masovnoj proizvodnji, za

kojima na tržištu još nije vladala velika tražnja, ali čije su se i masovna proizvodnja, i

masovna upotreba uveliko planirale. Kraće rečeno, u ovom segmentu je predstojao proces

edukacije poljoprivrednika u upotrebi vještačkih đubriva, i radi podizanja obima i kvaliteta

prinosa, i radi stvaranja unutrašnjeg tržišta za ovaj vid proizvoda. Isti slučaj je bio i sa

tekstilnom industrijom. Iako prevazišavši predratni nivo proizvodnje, padalo je u oči da se

većina sirovina uvozi, a da je domaća radinost i dalje predstavljala osnovnu konkurenciju na

domaćem tržištu, kao i da je kompletna produkcija bila namijenjena unutrašnjoj upotrebi.79

Sve u svemu, u Vašingtonu su smatrali da najveće prepreke razvoju jugoslovenske

industrije leže u potpunom nepostojanju proizvodnje mašina-alatljika, nedostatku potrebne

opreme i stručnog i kvalifikovanog tehničkog kadra. Većina mašina koje su trenutno

postojale u zemlji su predstavljale rasklopljenu opremu iz ratnih reparacija, koja bi, pod

uslovom da bude pravilno remontovana i održavana, mogla momentalno da opremi između

10 – 15 velikh fabrika. Zemlja nije bila u mogućnosti da proizvodi pogonske mašine i

postrojenja od kojih su zavisili svi magistralni programi širenja industrijske, poljoprivredne i

drvoprerađivačke proizvodnje. Pominjano pitanje stručnog kadra je dodatno usložnjavao

problem, posebno u svijetlu činjenice da je program instalacije i stavljanja u pogon

industrijskih postrojenja predviđao kraće vrijeme od onog potrebnog za formiranje

obučenog personala koji bi u njima bio angažovan. U nekim slučajevima je privremeno

rešenje traženo u angažovanju ratnih zarobljenika, ali to je moglo samo da predstavlja

trenutno „premošćavanje“. Zanimljivo je dodati i da je primijećen prilično visok nivo

nezainteresovanosti i nedostatka discipline radnika koji su angažovani u novopokrenutim

postrojenjima. Razloga za prepoznato „radničko nezadovoljstvo“ je bilo na svim stranama,

ali je bilo i jasno da ovaj problem itekako utiče na konačni proizvodni rezultat. Koliko je

ovo pitanje bilo zadovoljavajuće riješeno tokom čitavog socijalističkog perioda, pitanje je za

neku drugačiju studiju, ali ostaje simptomatično da je već početkom 1950. godine

jugoslovenskoj vladi preporučivano da „pojača kontrolu“.80

79 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 44-49, Appendix...., str 10 (30). Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 20-50,.... str 7-10 (56-59). 80 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 20-50,.... str 10 (59).

51

Stanje u finansijama je pokazivalo apsolutno odlučujuću ulogu države, gdje je, na

primjer, u budžetu za 1949. godinu oko 45% (30 + 15) bilo namijenjeno za investicije u

društvena preduzeća i vojne svrhe. Amerikanci su smatrali da ovako krupna izdvajanja za

industrijalizaciju i vojsku predstavljau osnovni uzrok sporog rasta životnog standarda. Ova

sredstva su dobijana upravo kroz prikupljene poreze, usmjeravana van tokova novca u

kojima figurira građanstvo smanjujući njegovu kupovnu moć, ali ograničavajući i inflacioni

pritisak. Sa druge strane, u međunarodnom platnom bilansu je jugoslovenska pozicija bila

uslovljena činjenicom da zarada ostvarena izvozom, nije ni izbliza bila dovoljna da pokrije

troškove kupovine nedostajućih artikala. Oni su se, prvenstveno, odnosili na opremu

neophodnu za proizvodnju izvoznih dobara, sirovine i opremu koje su obezbjeđivale

održavanje ekonomskog balansa i širok dijapazon različitih artikala koji su trebali da

omoguće započetu industrijalizaciju i podignu životni standard stanovništva.81

U poređenju sa iznenadnom i brzopoteznom dinamikom Titovog političkog raskida

sa SSSR-om, trgovinske veze sa Istokom su prekidane postepeno od juna 1948. do proljeća

1949. godine, omogućavajući i Jugoslaviji i sovjetskim satelitima da se adaptiraju na nove

uslove. Najbrži prekid je uslijedio po pitanju sirove nafte iz Rumunije i pamuka, vojne

opreme i uglja iz SSSR,. Iako je čak i do SAD došla informacija da je pokušano održavanje

indirektnih komercijalnih aranžmana sa Mađarskom i Čehoslovačkom, prisustvo samo

malih količina proizvoda, koji su predstavljali predmet ovakve trgovine na

jugoslovenskomm tržištu, značio je da te aktivnosti nisu urodile plodom i da je u pitanju

bila samo realizacija prethodno prihvaćenih obaveza.

U međuvremenu, novi trgovinski pregovori su pokrenuti, a postojeći prošireni sa

skoro svim zapadnoevropskim zemljama. Pobrojeno prema vrijednosti, glavni izvozni artikli

su bili drvo, kukuruz, obojeni metali i njihove rude. Stoka i stočni proizvodi, duvan,

cement i određeni proizvodi tekstilne industrije su izvoženi u manjim količinama. Uvoz se,

osim opreme za kapitalne projekte, sastojao dominantno od poljoprivrednih proizvoda,

sirovina za tekstilnu industriju, hemikalija, ljekova, gume, tečnih goriva, kao i određenih

metala, većinom polufabrikata gvožđa i čelika. Sa izuzetkom Čehoslovačke i, manjim

dijelom, Mađarske, Amerikanci su smatrali da istočni blok nije predstavljao značajniji izvor

81 Isto, str 12 (61).

52

kapitalne opreme, tako da su zapadne zemlje relativno lako zauzele mjesto glavnog

isporučioca takvog materijala Jugoslaviji. Ukupno gledano, Zapad je očekivao osjetlive

ekonomske benefite od ovakvog razvoja događaja, a američka procjena je bila da će se to

naročito odnositi na Njemačku. Već u tom trenutku je trgovinski ugovor sa ovom zemljom

dostigao vrijednost od oko 125 miliona dolara, predstavljajući do tada najveći pojedinačni

jugoslovenski ekonomski sporazum.82

Nakon sukoba sa Kominformom, vrijednost jugoslovenskih zlatnih i deviznih

rezervi (u američkim i kanadskim dolarima, švajcarskim francima i funtama sterlinga),

namijenjenih spoljnoj trgovini su se konstantno smanjivale, dostižući u februaru 1950.

godine svoj minimum od oko 17,5 miliona dolara, u koji je bio uračunat i depozit u MMF-

u od 8 miliona. Ova situacija je bila izazvana neplaniranom kupovinom zapadne

industrijske opreme, nastalom kao posledica nedostatka njihovih isporuka iz zemalja lagera.

Zapadna finansijska pomoć od 60 miliona, kao i zajam od 20 miliona dolara američke

EXIM banke su u prvoj polovini 1950. spriječili potpuno pražnjenje jugoslovenskih rezervi

za razmjenu sa inostranstvom, otklonivši tako najveću prijetnju daljoj realizaciji njenih

trgovinskih projekata.

Međutim, Jugoslavija se i dalje suočavala sa ogromnim problemom regulisanja

svojih finansijskih obaveza prema inostranstvu. Problem je dodatno komplikovalo pitanje

njenog predratnog duga i nacionalizovane imovine stranih kompanija, što se već potvrdilo

kao značajna prepreka zaključenju trgovinskog ugovora sa Francuskom. Zemlja je

naslijedila dug Kraljevine Jugoslavije od oko 121 miliona dolara, koji sem u posebnim

slučajevima nije servisirala, kao i obaveze u vrijednosti od oko 120 miliona dolara

nacionalizovane imovine po osnovu zakona o nacionalizaciji iz 1946. godine ili naknadno

postignutih sporazuma83.

Učvršćivanje jugoslovenskih veza sa Zapadom 1948-1950. godine

U Vašingtonu su jugoslovenski postupci i aktivnosti na popravljanju svojih odnosa

sa Zapadom bili potpuno očekivani i razumljivi. U dokumentima obavještajnog i

analitičkog karaktera je stav o „nemogućnosti pomirenja sa SSSR-om uz zadržavanje

82 Isto, str 12-13 (62-63). 83 Isto, str 13 (62).

53

postojeće pozicije režima“ postao opšte mjesto, a pažljivo je praćena, razmatrana i

ocjenjivana i dinamika koraka koji su činjeni na približavanju Zapadu. Uopšte, bilo je

vidljivo da su trendovi rusifikacije društva, tako dominantno prisutni u periodu 1945-1947.

godine značajno usporeni. Na primjer, CKKPJ je u januaru 1950. donio uredbu kojim je

ukinut prioritet u izučavanju ruskog jezika u školama, izjednačavajući njegov status sa

ostalim stranim jezima poput njemačkog, francuskog i engleskog. U partijskom glasilu

Komunist je u avgustu predstavljena promjena jednog od standardnih predmeta na

političkim kursevima – umjesto Istorije Komunističke Partije u Sovjetskom Savezu, trebalo je

izučavati Istoriju međunarodnog radničkog pokreta. 23. septembra je u Beogradu otvorena

izložba slika Miće Popovića, što je bio prvi slučaj da „... jednom nekomunističkom

umjetniku bude dozvoljeno da izlaže otkad je Titov režim došao na vlast. Štaviše,

Popovićeva brošura koja je pratila izložbu, sadržala je komentar na šest strana o

Jugoslovenskoj umjetnosti nakon oslobođenja, i predstavljala snažan napad na totalitarnu

kontrolu umjetničkog izražavanja. I još, organ beogradskog Narodnog fronta, 20 Oktobar,

donio je osvrt (za totalitarne režime potpuno neobičan), da „... neki od Popovićevih stavova

nisu ispravni, ali mu niko neće uskraćivati pravo da ih iskaže.““84

Većini partijskog članstva je bilo jasno da povezivanje sa Zapadom predstavlja uslov

opstanka na vlasti ne samo Tita, već i skoro kompletne partijske hijerarhije. Američkim

posmatračaima, ipak, nije promaklo da su i u takvim uslovima, jugoslovenski zvaničnici u

neizbježne promjene „... ulazili polako, uvijek pokazujući najveću brigu da ne budu

kompromitovane ni njihova nacionalna nezavisnost, niti njihova reputacija kao pravih

marksista“. Kako god, činjenično stanje je pokazivalo više nego konkretne korake koji su

učinjeni na političkom planu:

Popravljanje odnosa sa Italijom, Grčkom i Austrijom;

Prividni prestanak međusobnog opuživanja u vezi Trsta i Koruške;

Prestanak javne antiameričke i antizapadne kampanje;

84 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE-7, The Current Situation in Yugoslavia, 21. November 1950, Enclosure Supporting Data: 1. Importance of Yugoslavia to the West, str 6, (88).

54

Titova odluka od 10. jula 1949. da zatvori granicu sa Grčkom, što je omogućilo

prestanak ratnih operacija i stvorilo prostor za političku u ekonomsku stabilizaciju

vlade u Atini;

Publicitet koji su jugoslovenske vlasti dale američkoj ekonomskoj pomoći;

Povlačenje snaga jugoslovenske IV armije sa položaja oko Trsta, kao i primjetno

drugačiji tretman američkog vojnog atašejstva;

Titova odluka da dozvoli stacioniranje posebnog aviona za osoblje američke

ambasade u Beogradu, kao i prihvatanje predloga o regulisanju dvojnog

državljanstva, kao i

Sve jasnija spremnost da se vojni materijal počne nabavljati na zapadu.85

Međutim, za američke posmatrače je najimpresivnija bila promjena jugoslovenskog

držanja u Ujedinjenim Nacijama. „... Do juna 1948. Jugoslavija je predstavljala vjernog

tumača (faithful mouthpiece) SSSR na svim sjednicama OUN. Čak i nakon raskida sa

Moskvom u junu 1948, Jugoslaviji je trebalo vremena da prestane sa podrškom sovjetskim

predlozima. Jugoslovenski delegati su po prvi put nastupili nezavisno od sovjetskog bloka

na Generalnoj Skupštini u septembru 1949, kada je ministar spoljnih poslova Kardelj

obznanio da će Jugoslavija zauzimati nezavisnu poziciju po svim pitanjima“86

Korejska kriza, a naročito intervencija kineskih oružanih snaga, natjerala je

jugoslovenske zvaničnike da napuste svoju neutralnu poziciju, pružajući podršku

angažmanu snaga UN. Iako se Jugoslavija suzdržala od podrške direktnim koracima protiv

Sjeverne Koreje, Kardelj je u septembru uporedio djelovanje njenih snaga sa djelovanjem

Kominforma protiv Jugoslavije, a u novembru je ta pozicija još više približena američkom

stavu. Jugoslovenski predstavnik je učestvovao u glasanju na Savjetu Bezbjednosti kada je

jednoglasno (10:0) usvojena američka žalba protiv kineske intervencije, a sam Tito je izjavio

za Njujork Tajms da se njegova zemlja slaže sa svakom odlukom UN prema ovom pitanju.

Bilo je jasno da promjena jugoslovenskog stava direktno proizilazi iz sopstvenog

iskustva i potreba. Kineska intervencija u Koreji je ukazivala da bi sovjetski blok mogao

realizovati sličan scenario i u njenom slučaju, tako da je „... Beograd želio da ima čistu

85 Isto, str 7-8 (89-90). 86 Isto, str 8 (90).

55

savjest u vezi suprotstavljanja agresiji, tako da kasnije ne bi imao prepreka u traženju

podrške UN u slučaju napada na Jugoslaviju“ U isto vrijeme, jugoslovenski delegati su

nastavili sa linijom suprotstavljanja Zapadu po osnovama „kolonijalnog imperijalizma“ i

ostalih „tradicionalno komunističkih pitanja“. To je smatrano koliko proizvodom želje da

se sačuva reputacija „ideološki korektnog“, toliko i strahom da se otvorenom i opštom

podrškom zapadnim inicijativama ne isprovocira SSSR na direktnu vojnu intervenciju. 87

Osim aktivnosti u domenu spoljne politike, američkom pogledu nisu promicale ni

promjene (kao i njihove naznake, paravani i fingiranja) na planu unutrašnjih društveno-

političkih odnosa u Jugoslaviji. Tokom 1950. godine, to se najviše odnosilo na

proklamaciju zakona o amnestiji, utisak o većoj slobodi izražavanja političkih stavova, lakše

izdavanje putnih isprava, smanjivanje pritiska na vjerske zajednice i organizacije, formalno

ukidanje privilegija u vezi ishrane i rešavanja stambenih pitanja za pripadnike viših

kategorija partijske i državne hijerarhije, napuštanje prinudne kolektivizacije u

poljoprivredi, olakšani rad američkog Informativnog Centra u Beogradu, Titova najava da

će sledeći petogodišnji plan imati za cilj podizanje standarda stanovništva, a ne

industrijalizaciju zemlje po svaku cijenu, kao i zanimljiv program decentralizacije

ekonomskog menadžmenta – junsko stvaranje radničkih savjeta koji bi, zajedno sa

upravama postavljenim od strane države, rukovodili fabrikama i preduzećima88.

Iako je jasno da je većina ovih „promjena“ predstavljala tek početak procesa koji je lako

mogao biti preokrenut, činjenica je da su prepoznavane promjene u opštoj atmosferi, kao

neophodnom kontekstu za razvoj konkretnih oblika drugačijih društvenih i političkih

trendova. Od jugoslovenskog vrha, sastavljenog od ličnosti formiranih na određenom

shvatanju života, politike i društva, nije se moglo očekivati da preko noći omoguće punu

slobodu, na primjer, izražavanja različitiog političkog stava (ako se to, uopšte, i moglo

očekivati u bilo kom kontekstu), ali je zanimljivo da su američki posmatrači upravo

„vidjeli“ pokretanje promjena u tom pravcu. Na stranu koliko je njihov utisak predstavljao

rezultat želje i namjere da upravo takav razvoj događaja bude „viđen“, evidentno je da oni

nisu propustili da promjene u jugoslovenskoj svakodnevici izmjere ne samo prema aršinima

87 Isto. 88 Isto, str 8-10 (90-92).

56

sopstvenih shvatanja i predstava, već upravo u odnosu na doskora vladajuće parametre u

samoj Jugoslaviji. U tom koordinatnom sistemu, pokrenute promjene jesu bile itekako velike.

U američkom geostrateškom pogledu na Jugoslaviju, fokus nije ležao isključivo na njoj.

Posmatrajući prostor Balkana, Mediterana, Bliskog i Srednjeg Istoka, u Vašingtonu se jasno

uočavalo da su konačno stvoreni uslovi za jedan neprekinuti odbrambeni sistem koji se

protezao od Julijskih Alpa do Elburškog gorja. Taj lanac je podrazumijevao postojanje

jugoslovenske, grčke, turske i iranske vojske na prostoru ispred Sueckog kanala,

Sredozemlja i sjeverne Italije, i to vojski koje su zajedno brojale oko 70 divizija. „... To

možda i nisu bile najbolje divizije po američkim standardima, ali su, svakako, bile divizije.

Smatra se da bi ove snage pružile otpor ako bi bile napadnute ili ozbiljno ugrožene od starne

SSSR. Ako bi, u sovjetskim očima, one izgledale dovoljno snažne da napad ne bi donio

koristi, onda bi SSSR vjerovatno izbjegao napad na ovom prostoru, a ako bi ove zemlje bile

aktivno povezane sa Zapadom, sovjetski atak prema zapadnoj Evropi bi bio preduprijeđen“.

Amerikanci su ovaj prostor smatrali „defanzivnim bastionom“, čiji je planinski reljef

omogućavao uspješno vođenje odbrambenih operacija protiv brojčano nadmoćnijeg

neprijatelja, ali i idealnim prostorom za napad ili kontranapad prema južnom sovjetskom

boku. Njima je bilo jasno da, ako bi Sovjeti uspjeli da povrate kontrolu nad Jugoslavijom,

oni se ne bi zaustavili samo na eliminaciji Titovog režima. Osiguravajući se instalacijom

struktura vlasti koje ne bi mogle da ponove iskustvo svojih prethodnika, oni bi tako trajno

izbili na Jadran i presjekli Zapadu ovu stratešku liniju odbrane89. Jugoslovenski vojnik u

rejonu Ljubljanskih Vrata je, u okviru ove koncepcije, posmatran zajedno sa svojim

iranskim parnjakom negdje na padinama Damavanda.

Jugoslovenski prostor je nadilazio i političko-ideološki značaj samog postojanja

komunističkog diskursa koji nije bio na liniji SSSR. Američki analitičari su sa naročitom

pažnjom pratili koliko je „titoizam“ prihvaćen ili makar pokušan u socijalističkim državama

od Poljske do Kine. Evropsko iskustvo je ukazivalo na homogenizaciju bloka, sa procesima

protiv Rajka u Mađarskoj, Koči Džodzea u Albaniji i Kostova u Bugarskoj, kao i uklanjanju

Gomulke u Poljskoj. Isto tako je registrovano i potpuno ignorisanje Tita od strane azijskih

komunističkih lidera, Mao Ce Tunga i Ho Ši Mina, a njegovi pokušaji u tom pravcu nisu

89 Isto, str 10-11 (92-93).

57

ostali skriveni. Zato je i zvanična jugoslovenska ideološka platforma, koju je 28. novembra

1948. artikulisao Veljko Vlahović negirajući da „... niti (trenutno) postoji, niti Tito ima

namjeru da pravi nekakvu „Titoističku Internacionalu“, više značila da Jugoslavija ne može

da organizuje neki formalni anti-Kominformovski pokret, nego da ne želi da u ostatku

komunističkog svijeta traži podršku za svoje stavove. Kako se dodaje na kraju navoda, „...

disproporcija između Moskve i Beograda u resursima, prestižu i metodologiji je, očigledno,

išla na štetu Beograda.“90

Iz ovih analiza provijava i zaključak da je upravo ta kombinacija sovjetske procjene da

se jugoslovenski „virus“ neće proširiti, nepovjerenja u mogućnost brzog uspjeha vojne

intervencije, kao i nespremnosti za ulazak u šire komplikacije na međunarodnom planu u

slučaju iole dugotrajnije ratne kampanje, u periodu 1948-1950. godine predstavljala i

razlog zašto su, prema Jugoslaviji, od strane bloka primijenjene samo političke i ekonomske

sankcije. One su se sastojale od potpunog ekonomskog bojkota, sabotaža i drugih

subverzivnih aktivnosti, poništavanju ugovora o međusobnoj pomoći, suspenziji

diplomatskih odnosa i maltretmanu jugoslovenskih diplomata. Uz medijsku harangu,

incidente na granicama i neskriveno ojačavanje vojnih potencijala satelitskih država,

sračunato koliko na njihovo stvarno jačanje, toliko i na održavanje stalnog jugoslovenskog

straha od moguće intervencije, u Vašingtonu se smatralo da je sovjetsko rukovodstvo

usvojilo primjenu ovog paketa mjera kao trajnu politiku prema Jugoslaviji. Iako se oružani

napad nije mogao isljučiti, već je bilo jasno da on ne predstavlja prvu opciju. Postojeće

okolnosti u Jugoslaviji su u drugoj polovini 1950. godine, prouzrokovane sušom i njome

izazvanom ekonomskom krizom u zemlji, upravo predstavljale kontekst u kojem se

računalo na lakšu destabilizaciju vlasti u Beogradu.91

Suša 1950. godine

Napredak koji je u zemlji ostvaren do polovine 1950. godine, rezultiravši

izjednačenjem ili prevazilaženjem predratne produkcije u tri najvažnije ekonomske

kategorije (poljoprivreda, šumerstvo i industrija obojenih metala), i dalje je predstavljao 90 Isto, str 11-13 (93-95). 91 Isto, str 13 (95).

58

veoma osjetljivu kategoriju. „... Sigurnosne margine političke i ekonomske stabilnosti

Titovog režima uopšte nisu bile velike, potičući više od efikasnosti unutrašnjeg

bezbjednosnog sistema i inercije stečene popularnosti, nego li od čvrste podrške

stanovništva... Za vrijeme ljeta 1950, velika suša je drastično redukovala poljoprivrednu

proizvodnju u Jugoslaviji, izazivajući ekonomsku krizu koja je mogla da ugrozi stabilnost

Titovog režima, osim ako ne bi bila dobijena strana pomoć i to prvenstveno u

namirnicama.“92

Prema američkim očekivanjima, ukupna proizvodnja žita je te godine trebala da

dosegne jedva 5.2 miliona tona, što je predstavljalo za oko trećinu manji rezultat u odnosu

na 1949. (7,6 mil t), a dodatni problem je predstavljao i nedostatak krompira i drugog

povrća. Ispostavilo se da su rezultati bili još porazniji (ukupni prinos kukuruza, pšenice,

ječma, ovsa, raži, prosa i heljde je iznosio svega 4 611 091 tona), naročito ako se uporede sa

prošlogodišnjim, odnosno, onima do kojih se došlo naredne godine.

Tabela 1. Prinosi nekih kultura za period 1949-195193

vrsta 1959

hiljada ha / tona prinosa

1950

hiljada ha / tona prinosa

1951

hiljada ha / tona prinosa

kukuruz 2 232.4 / 3 701 670 2 207.5 / 2 084 624 2 358.4 / 4 032 667

pšenica 1 785.3 / 2 515 650 1 781.6 / 1 826 708 1 760.8 / 2 277 385

ječam 312.4 / 380 703 325.0 / 266 031 330.2 / 358 851

ovas 358.1 / 383 887 388.8 / 194 480 338.8 / 292 735

raž 258.2 / 268 834 256.4 / 218 688 287.2 / 276 582

proso 17.1 / 18 248 9.1 / 9 046 14.4 / 16 535

heljda 2, 6 / 1 300 19.7 / 11 514 2.3 / 10 766

pirinač 1.6 / 2916 2.6 / 5 900 2.9 / 7 446

krompir 232.9 / 2 089 396 238.6 / 1 038 144 224.2 / 1 642 099

kupus 31.8 / 502 792 23.5 / 199 471 28.7 / 374 526

šargarepa 2.4 / 19 920 2.4 / 9 625 2.9 / 20 150

pasulj 38.1 / 157 934 32.4 / 62 529 29.7 / 187 417

paradajz 14.5 / 173 783 13.5 / 99 722 14.7 / 168 142

92 Isto, str 14 (96). 93 SGJ 54, str 121-131.

59

paprika 15.5 / 102 006 13.9 / 54 506 15.7 / 96 857

grašak cca 10.0 / 12 782 8.6 / 5 617 7.9 / 9 831

hiljada stabala / tona

prinosa

hiljada stabala / tona

prinosa

hiljada stabala / tona

prinosa

šljive 83 460 / 385 850 82 289 / 222 049 79 414 / 1 162 834

jabuke 13 775 / 171 250 13 407 / 102 346 13 379 / 179 379

kruške 5 866 / 63 469 5 874 / 41 295 6 012 / 106 542

dunje 1 791 / 11 659 1 204 / 9 633 1 093 / 11 917

trešnje 3 358 / 31 742 3 407 / 26 756 3 150 / 47 725

višnje 2 067 / 21 259 2 083 / 16 268 1 894 / 24 268

kajsije 1 294 / 13 714 1 308 / 10 494 1 235 / 16 497

breskve 2 470 / cca16 000 2 483 / 13 484 2 377 / 16 622

smokve cca 1 400 / 14 359 1 426 / 9 386 1 451 / 14 106

masline 4 589 / 45 814 4 524 / 4 706 4 655 / 30 120

Slabi prinosi žitarica i sasušeni pašnjaci su dalje vodili u prekomjerno klanje stoke, ozbiljno

ugrožavajući dugoročne perspektive snabdijevanja mesom i mesnim prerađevinama.

Amerikancima je bilo jasno da, ako bi se sa ovakvim stanjem dočekala zima, navedeni

nedostaci poljoprivrednih proizvoda bi suštinski otežali život jugoslovenskog stanovništva,

dovodeći i do gladi kao konačne posledice. Efekti ove krize bi se, prvenstveno, osjetili među

gradskim stanovništvom, ali je bilo jasno da bi veliko „stezanje kaiša“ moralo da bude

sprovedeno i u svim ostalim sferama društva. Američki analitičari su procjenjivali da bi

državne rezerve hrane bile većinski namijenjene oružanim snagama, što bi za posljedicu

imalo dalje pogoršavanje opšteg životnog standarda, a cijene hrane na slobodnom tržištu bi

vrtoglavo porasle. Izvozni gubitak poljoprivrednog segmenta je vodio u pad ukupnog izvoza

zemlje za oko četvrtinu (50 mil. dolara), što bi, opet, prouzrokovalo i suštinske rezove u

uvozu robe široke potrošnje i sirovina za laku industriju. Na kraju, sve navedeno bi sigurno

dovelo do ozbiljne i nesagledive inflacije.

„... Sa ili bez inflacije, Jugoslavija nije bila u mogućnosti da finansira neophodne

nabavke hrane na Zapadu, budući da su njene finansijske rezerve, uključujući i dodatke iz

američke i pomoći drugih zapadnih država, bile skoro iscrpljene kupovinama i drugim

60

uvoznim obavezama. Rezovi u osnovnom Petogodišnjem planu ekonomskog rasta bi sada

omogućili samo ograničena sredstva za nabavku hrane. Ništa manje od suštinske zapadne

ekonomske pomoći nije moglo da olakša napregnutost jugoslovenske ekonomije.“ U

Vašingtonu je napravljen spisak osnovnih uvoznih artikala koji bi mogli da podmire

domaće potrebe do neke „normalne“ žetve: 1,1 milion tona žita, 30000t pasulja, 20000t

masti, 20000t šećera, kao i 300 000t krompira i drugog povrća. Zvanični zahtjev

jugoslovenskih vlasti za pomoć je, u principu, korespondirao sa ovim ciframa, sadržeći

sredstva u vrijednosti od oko 70 mil. dolara. Da bi se olakšao akutni nedostatak robe široke

potrošnje, koji je predstavljao ozbiljnu destimulaciju za radni napor stanovništva, bilo je

potrebno nabaviti u inostranstvu oko 24 000 t pamuka u vrijednosti od cca 20 mil dolara,

kao i 1,5 miliona tona (3 mil funti, prim. I.L) vune u vrijednosti od 2 300 000 dolara.94

U Vašingtonu se strahovalo da bi efekti suše, ukoliko bi izostala hitna i

sveobuhvatna pomoć Zapada, na jedan mnogo suštinskiji način ugrozili opstanak Titovog

režima kao trenutno jedinog otpadnika iz komunističkog bloka. Jeste primijećeno da

kominformovska kampanja jača, kao i da još dolazi do procesa protiv partijskih funkcionera

svih nivoa, koji su stanje u zemlji kritikovali sa pro-sovjetskih pozicija, ali je jasno

podvlačeno da sa ovakvim problemima vlasti mogu lako da izađu na kraj. Njih je brinula

mogućnost širokog pokreta nezadovoljnih masa seljaštva, već demonstrirana u nekoliko

lokalnih nereda. Linija nezadovoljstva je rasla u kategoriji doživljaja odnosa vlasti prema

rešavanju postojećih, konkretno životnih problema, predstavljajući neuporedivo opasniju

akumulaciju potencijalnog revolta od političko-ideološkog nadgornjavanja sa Istokom.

Posle rata je, upravo u političkom cilju stvaranja masovne radničke klase kao

okosnice društva, veliki procenat stanovništva odvojen od dotadašnjeg načina života,

preseljen u gradove i zaposlen u fabrikama. Bilo je jasno da bi eventualna eksplozija

njihovog nezadovoljstva (kao potencijalno krizom najugroženije kategorije), uz već

prepoznato nezadovoljstvo na selu, mogla da predstavlja problem koji aktuelna vlast ne bi

mogla sama da dugoročno riješi, posebno ne pod nesmanjenim pritiskom sa istoka. Vojno-

policijski aparat je smatran potpuno sposobnim da iskontroliše stanje u zemlji u toku

nekoliko mjeseci, ali ako problem potencijalne ekonomske stagnacije ne bi bio sistemski

94 Isto, str 14 (96).

61

riješen, održavanje reda i mira je moglo da postane više nego ozbiljan teret na plećima

jugoslovenskih vlasti.95 Zato su SAD, na formalnu jugoslovensku molbu, reagovale slanjem

pomoći u hrani i osnovnim potrepštinama Jugoslaviji, ukupne vrijednosti oko 69,4

miliona dolara, kroz odluku Kongresa iz decembra 1950. godine (38 mil. dolara) i tzv

„Stop Gap“ program (31,4 mil. dolara)96.

Vjerovatnoća agresije sa istoka na Jugoslaviju u 1951. godini

Nakon otvaranja procesa potrage za mehanizmima i aranžmanima kojima bi se

obezijedile nabavke vojnog materijala sa Zapada, to je i samo pitanje vjerovatnoće sovjetske

oružane intervencije zauzelo veći prostor u američkim obavještajnim analizama. Današnjem

istraživaču je vidljivo ubrzavanje vojno-političkog procesa, koji je kulminirao potpisivanjem

sporazuma o američkoj vojnoj pomoći Jugoslaviji u novembru 1951. godine. Međutim, u

tom ubrzavanju događaja, koji su imali za cilj artikulisanje i formiranje sistema koji bi

preduprijedio, odbio ili usporio eventualni sovjetski napad, i sama perspektiva tog napada je

prošla kroz nekoliko „stepena očekivanosti“.

Na početku procesa, u periodu 1948-1950. godine, o njemu je razmišljano u mjeri i

sa pozicija koje su odslikavale američku politiku snalaženja u situaciji koja ih je zatekla

jugoslovensko-sovjetskim raskidom. U tom periodu, kada je Jugoslavija bila objektivno

najranjivija, obavještajne procjene na najvišem nivou su bile da mogućnost sovjetskog

napada postoji, ali da ona ipak nije ni neposredna, niti se raspolagalo sa pouzdanim

indikacijama o njegovim pripremama u skoroj budućnosti. Kraće rečeno, smatralo se da do

njega u ovom periodu neće doći.97

95 Isto, str 15 (97). 96 NARA, RG 330, E 42, Box 42, f Emergency Food Aid for Yugoslavia, The Yugoslav Emergency Food Assistance Program 1950, str 11. U ova sredstva se nisu računale 23000 tona pomoći u hrani iz američkih, dopremljenih preko fonadacije CARE, a treba reći da je u decembru te godine, vrijednost zajmova koji su Jugoslaviji odobreni na Zapadu od njenog sukoba sa Kominformom, dostigla cifru od 238 miliona dolara. NARA, RG 330, E 18, Box 83, f 111-523 Yugoslavia 1951, ECA Interim Report, Western Aid to Yugoslavia, March 1951, str 14-15. 97 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 44-49, Estimate of Yugoslav Regime’s Ability to Resist Soviet Pressure during 1949, 20. jun 1949, str 1 ( 23). Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, ORE 8-50, Evaluation of Soviet-Yugoslav Relations (1950), 11.maj 1950, str 1 (38).

62

Kako je vrijeme teklo, to se jugoslovenska strana sve više trudila da svojim

zapadnima sagovornicima opasnost sovjetskog napada predstavi što većom i neposrednijom,

i to ne samo po nju, već i u kontekstu opšteg evropskog sukoba. Računica je bila jasna, ako

bi opasnost bila nadvijena samo nad Jugoslavijom, ona bi u pregovorima sa Zapadom

nastupala sa pozicija molioca koji nema previše manevarskog prostora. Zato je podvlačenje

armagedonske koncepcije evropskog rata (kao uvoda u svjetski) jugoslovensko traženje

stavljalo u portfolio zajedničkih interesa Zapada, odnosno, davalo njenoj poziciji veću

cijenu i značaj. U tim kombinacijama je razmatrano da li bi, ako do intervencije dođe, to

bio lokalni sukob, izazvan napadom sovjetskih saveznika iz jugoslovenskog okruženja, neka

vrsta zajedničke sovjetsko-satelitske kampanje ili dominantno sovjetske vojne intervencije.

Svi ovi scenariji su povlačili drugačije modalitete Zapadnog (dakle, američkog) angažovanja,

a njihovo razglabanje do tančina je više bilo namijenjeno povoljnijem ishodu političkog

procesa uspostavljanja međusobnih vojnih veza, nego što je tako uspostavljan koncept

nekog realnog budućeg angažmana98. Vjerovatnoća same intervencije je, međutim,

predstavljala jednu maglovitu, spekulativnu kategoriju, koja je postajala sve manje jasno

određena kako je pregovarački proces odmicao. Analize, koje su ovu tematiku tretirale, jesu

rezultirale zaključkom kako do nje vjerovatno neće doći, ali je sve češće, opširnije i

preciznije navođenje razloga i uslova, na osnovu kojih bi do nje „moglo“ doći, ostavljalo

utisak da je njenu perspektivu bilo korisno zadržati kao opciju.

Tu su, međutim, komplikacije tek počinjale. Procjene su tretirale pitanje ne samo

da li će do napada doći, već i ako bi došlo, šta bi bila određujuća kategorija koja bi dovela

do takvog ishoda. Prve pomenute analize su se bavile pitanjem da li bi i kako SSSR napao

Jugoslaviju zbog postojećeg kompleksa ideoloških i geopolitičkih pitanja, kao i kako bi

Zapad u ponuđenim varijantama trebao da se postavi. Međutim, proces približavanja koji je

na ovim premisama vođen, počeo je da postaje i dodatni razlog za intervenciju, jer ako se u

Moskvi odustajalo od napada na bivšeg saveznika računajući da on neće završiti u

suprotnom taboru, pitanje je bilo koliko se situacija mijenjala sa sve otvorenijim političkim,

ekonomskim i vojnim povezivanjem Jugoslavije i Zapada. Svojevrstan paradoks je ležao u

činjenici da je vjerovatnoća intervencije rasla srazmjerno ne samo nedostatku jugoslovenske 98 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa I konferencije održane 17 maja, str 8-16.

63

moći da pruži otpor, već i načinu, dinamici i obimu pristigle zapadne pomoći koja je

ovakvu opasnost trebala da otkloni. U Beogradu su znali da Jugoslaviju, uklopljenu u

zapadni vojno-politički sistem Sovjeti neće napadati sem u slučaju početka svjetskog rata.

Problem je bio u tome što je takva Jugoslavija bila apsolutno poslednja prihvatljiva politička

alternativa za postojeći državni vrh, koji je bio potpuno spreman da rizikuje sa

perspektivom vjerovatnije sovjetske opasnosti, ali veće autonomije u odnosu na Zapad.

Kada se na ovo doda i izuzetno agresivna kampanja koju je u javnosti istočnoevropskih

zemalja vođena protiv Jugoslavije, vojno jačanje zemalja-satelita SSSR, iskustvo rata u

Koreji i odeđena doza nepredvidljivosti Staljinovih odluka, u 1951. godini kontekst

sovjetske vojne intervencije nije postao toliko realniji, koliko su njegovi kategorijalni

elementi bili bolje prepoznati i češće kolokvijalno korišćeni.

Što se tiče premisa na kojima je u SAD stvarano mišljenje o realnosti ovakvog

scenarija, jedna od prvih se odnosila na jasne indikacije o oružanom jačanju armija

sovjetskih saveznika u neposrednom jugoslovenskom okruženju. Osim preoružanja

savremenim ratnim materijalom sovjetskog porijekla, zapaženo je i njihovo uvježbavanje u

njegovom korišćenju na velikim zajedničkim manevrima sa jedinicama Crvene Armije koje

su bile stacionirane u Mađarskoj i Rumuniji. Sprovođen je niz logističkih aktivnosti koje su

mogle da budu posmatrane i u funkciji pripreme buduće ofanzive, poput stvaranja depoa sa

zalihama opreme, goriva i hrane, pojačana registracija vojnih obveznika, povećane mjere

bezbjednosti u pograničnim pojasevima, a takođe i koncentracija većih vojnih formacija u

ovim oblastima. „... Kružile su glasine iz Kominformovskih krugova o pokretanju napada

na Jugoslaviju ovog proljeća. Kominformovska propaganda je od jula 1950. stalno

optuživala Jugoslaviju da planira napad na Albaniju i Bugarsku. Po prvi put, Tito je počeo

da priznaje nespokoj“99

Za američke analitičare je opisani razvoj događaja sugerisao da je upravo teklo

stvaranje logističkih i operativnih pretpostavki za invaziju na Jugoslaviju. Međutim, on sam

po sebi nije značio i eksplicitnu potvrdu odluke da se takav scenario realizuje, zato što je,

ako ništa drugo, bilo isto takvog vojnog jačanja i u oblastima satelitskih zemalja koje nisu

imale veze sa Jugoslavijom. Snage u Bugarskoj i Albaniji su, na primjer, mogle da budu 99 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE-29, Probability of an Invasion of Yugoslavia in 1951, 20.mart 1951, str 5-6 (110-111).

64

upotrijebljene i u napadu na Grčku, a nije postojao niti jedan pouzdan obavještajni

podatatk da su ove pripreme prethodile napadu čiji bi tajming padao u 1951. godinu.

Amerikanci su smatrali da Sovjeti mogu pretpostaviti kako bi uspješan napad na Jugoslaviju

u 1951. godini donio više strateških preimućstava nego ako bi on bio realizovan kasnije.

Šire gledano, njime bi bio zadat snažan udarac zapadnom vojnom savezu, budući da bi tako

bila poremećena koncepcija integralne odbrane mediteranskog basena još i prije nego što bi

zvanično i zaživjela. Što se tiče jugoslovenskih veza sa NATO, u ovom terminu bi uspješna

kampanja značila i nemogućnost upotrebe značajnijih količina eventualno dobijene zapadne

ratne tehnike od strane jugoslovenskih snaga, pošto nije bilo vremena da za realizaciju

takvih isporuka. Takođe, imajući u vidu još nedefinisan nivo i sadržaj međusobnih

zapadno-jugoslovenskih obaveza, bilo je vrlo vjerovatno da brza i efikasna invazija u ovom

trenutku ne bi prouzrokovala recipročnu reakciju Zapada, zadržavajući kampanju u

prihvatljivim okvirima lokalnog sukoba.100

Dalje se smatralo da u prilog ovakvoj koncepciji idu i sledeće premise:

1. Jugoslovenske oružane snage nisu mogle da pruže dugotrajan i efikasan otpor bez

operativne i logističke podrške zapadnih sila. Ta pomoć, čak i ako bi se sastojala od

odgovarajućih tipova vojne opreme i u odgovarajućim količinama, ne bi mogla na

vrijeme da bude isporučena i distribuirana, a ljudstvo obučeno u njenom korišćenju

na takav način da bi bila djelotvorno upotrijebljana tokom 1951. godine;

2. Trenutna nepripremljenost zapadnoevropskih država i njihov strah od opšteg rata

bi, u ovom trenutku, mogli bi da onemoguće efikasnu intervenciju UN, ostavljajući

SAD da same odluče da li će djelovati unilateralno ili će, želeći da sačuvaju jedinstvo

Zapada, morati da se uzdrže od direktne akcije u jugoslovensku korist;

3. Imajući u vidu obaveze SAD u Koreji i na jačanju zapadnoevropske odbrane, nije

bilo vjerovatno da će biti u stanju da odvoje potrebne snage za odbranu Jugoslavije;

i

4. Nije bilo vjerovatno da će američka javnost pristati da se uđe u svjetski rat samo da

bi se sačuvao Tito na vlasti.101

100 Isto, str 6 (111). 101 Isto, str 6-7 (110-111).

65

„... Sa druge strane, u Kremlju se moglo procijeniti i da bi napad na Jugoslaviju bio skup,

komplikovan i da bi uvukao SSSR u mnogo veći rizik od izbijanja opšteg rata nego što je on

bio spreman da prihvati u 1951. godini. Kremlj je, takođe, mogao da zaključi da:

1. Prema iskustvima djelovanja UN-SAD u Koreji, u Jugoslaviji bi došlo do trenutne

(immediate) intervencije, otvarajući ozbiljan odliv resursa sovjetskih satelita i

uključujući veliki rizik da bi konflikt mogao da se proširi u opšti rat; i

2. Da će SAD pokrenuti momentalni atomski udar na SSSR. Za ovakav zaključak su

Sovjeti mogli da nađu uporište u intezitetu američke reakcije u Koreji, mjeri i

dinamici trenutnog američkog naoružavanja, američkim nastojanjima da ponovo

naoruža Njemačku i Japan, javnim nastupima određenih američkih zvaničnika u

kojima su se zalagali za preventivni udar, opšte upozorenje predsjednika Trumana iz

jula 1950. u vezi buduće komunističke agresije i nedavne posebne izjave državnog

sekretara Ačesona u vezi američkog interesa da očuva jugoslovensku nezavisnost.

Kremlj bi mogao da vjeruje kako bi američki vojni vrh jedva dočekao priliku da

upotrijebe svoj atomski kapacitet, prije nego li SSSR završi izgradnju svojih

odbrambenih i sredstava za recipročan odgovor“102

Treba reći da se nije isključivala ni mogućnost da je Sovjetski Savez već postao, ili je u

1951. godini trebalo da postane, potpuno spreman i pripremljen za eventualno izbijanje

opšteg rata. U tom slučaju bi napad na Jugoslaviju bio pokrenut bez obzira na prateće

rizike. Međutim, dostupni obavještajni podaci nisu omogućavali američkim analitičarima

da pouzdano zaključe kakav će biti dalji sovjetski kurs po ovom pitanju. U varijanti da je do

napada trebalo da dođe tokom 1951. godine, on bi najvjerovatnije bio „... izveden snagama

satelita uz „nezvaničnu“ sovjetsku podršku. Satelitski udar na Jugoslaviju bi imao ozbiljnu

prednost koja potiče iz veće fleksibilnosti takve pozicije, nudeći mogućnost podizanja i

spuštanja nivoa sovjetskog učešća prema ukazanoj potrebi, ostavljajući otvorenom

mogućnost pregovora o postizanju prekida sukoba ukoliko bi zaprijetilo njegovo proširenje

u opšti rat...“ Takođe, mogao se očekivati i scenario snažnog, kombinovanog sovjetsko-

satelitskog napada na Jugoslaviju, sprovedenog na osnovu pretpostavke da bi se brzim i

efikasnim udarom najsigurnije realizovao postavljeni operativni cilj, a da bi takvim ishodom

102 Isto.

66

zapadne zemlje bile stavljene pred svršen čin, prije nego što bi i same bile u stanju da

djelotvorno intervenišu.103

Opseg kominformovske propagande i vojnog opremanja satelitskih zemalja je,

uzimajući u obzir sve ove navode, doveo u martu 1951. godine do američkog zaključka da

„... napad na Jugoslaviju tokom 1951. treba smatrati ozbiljnom mogućnošću.“ Ovakav stav,

koji je ponovljen i u analizi ovog pitanja dva mjeseca kasnije104, predstavljao je najviši

stepen ratne opasnosti sa sa istoka koji je CIA mogla da prepozna u sovjetsko-

jugoslovenskim odnosima. Već je sledeće godine, uprkos insistiranju predstavnika

Generalštaba američkih kopnenih snaga da se zadrži ovakva formulacija, nova zvanična

procjena nivoa prisutne opasnosti od sovjetske vojne intervencije je jasno glasila „... napad

na Jugoslaviju u toku 1952. ne smatra se vjerovatnim“.105

Kada se sve sabere, izgleda da je period najveće opasnosti po Jugoslaviju

korespondirao sa periodom otvaranja, inteziviranja i zaključenja pregovora o stupanju u

program zapadne vojne pomoći. Pošto ne raspolažemo sa izvorima sovjetskog porijekla, sve

navedeno predstavlja američku kalkulaciju koja je izvođena na osnovu dostupnih

obavještajnih podataka, procjena stanja, obučenosti, opremljenosti i brojnosti sovjetskih

snaga, predviđanja njihovih namjera i straha od veličine domena nepoznatog u svim

proučavanim kategorijama. Drugim riječima, ova opasnost je češće posmatrana u smislu

kolika bi mogla da bude nego kolika je stvarno bila, budući da su i jugoslovenska i američka

strana ulazak u jedan ozbiljan vojno-politički projekat pravdali upravo ovim pretekstom. U

svijetlu novih podataka, koje su Amerikancima prezentovali jugoslovenski zvaničnici u

periodu pregovora, njihovo saznanje o vojnim prilikama na Balkanu je nesumnjivo

obogaćeno. Međutim, primjetno je bilo da oni nisu ni izbliza nagovještavali, a kamo li

upućivali na neki tako drastičan obrt kakav se, recimo, 1948. godine, dogodio u vidu

jugoslovensko-sovjetskog ideološkog i političkog sukoba.

Kada je 14. novembra 1951. godine potpisan sporazum o programu vojne pomoći

SAD Jugoslaviji, završen je i period iole realne opasnosti od sovjetskog oružanog napada.

103 Isto. 104 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 29/1, Review of the Conclusions of NIE 29 „Probability of an Invasion of Yugoslavia in 1951“, 4. maj 1951, str 1-2 (119-120). 105 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 29/2, Probable Developments in Yugoslavia and the Likelihood of Attack Upon Yugoslavia Through 1952, 4. januar 1952, str 1-2 (127-128).

67

Ratni materijal koji je sa obala Atlantika dopreman (ili je tek trebao da bude dopremljen) u

Jugoslaviju, značio je nešto mnogo više od djelimičnog zadovoljenja prijeke potrebe njenih

oružanih snaga za nedostajućim ratnim materijalom, budući da je demonstrirao neskrivenu

američku namjeru i riješenost da je vojno podrže. Isporuke naoružanja u mirnodopskim

uslovima nisu značile i automatsko vojno angažovanje u ratnim, ali jesu upućivale na

njegovu mnogo veću vjerovatnoću i, samim tim, predstavljale neuporedivo ozbiljniji faktor

odvraćanja od vatrene moći svih planiranih i isporučenih oruđa i oružja. Ipak, sve do ljeta

1953. godine, pitanja prirode, pozadine i dinamike eventualne oružane kampanje Istoka

prema Jugoslaviji, predstavljala su nezaobilazni segment planiranja i ostvarivanja njene

vojne saradnje sa Zapadom. I jedna i druga strana su procjenjivale da do intervencije

najvjerovatnije neće doći, ali su isto tako i znale da se stvarni i opipljivi programi temelje

upravo na vezi sa njenom mogućom perspektivom, tako da nikome nije bilo u interesu da

je skine sa dnevnog reda. Štaviše, upravo su nivo vjerovatnoće nekih od njenih kategorija,

kao i preduzimanje mjera koje su trebale da na njih odgovore, predstavljali kontekst

pretvaranja programa vojne pomoći u prvi korak daljeg uključivanja Jugoslavije u zapadni

odbrambeni sistem. Rezultati tripartitno-jugoslovenskih konferencija u Beogradu

(novembar 1952.) i Vašingtonu (avgust 1953.) upravo su predstavljali mjeru saglasja po

pitanjima koja su tretirala određene aspekte odgovora na izbijanje sovjetsko-satelitsko-

jugoslovensko oružanog sukoba. Kada su, međutim, u fokus bilateralnih odnosa došla

mnogo realnija i konkretnija pitanja, poput Tršćanske krize 1953-54. i jugoslovensko-

sovjetskog detanta 1955. godine, pitanje eventualne sovjetske intervencije je sasvim

potisnuto u drugi plan.

Mjereno ovim aršinima, poslednji ozbiljan vojno-diplomatski projekat u čijoj je

realizaciji Jugoslavija učestvovala pod pretekstom suprotstavljanja sovjetskom oružanom

napredovanju ka Mediteranu, odnosio se na stvaranje Balkanskog pakta sa Grčkom i

Turskom.

68

Balkansko vojno savezništvo

Nakon II svjetskog rata, odbijanje SSSR-a od izlaza na Sredozemlje uopšte nije

izgledalo kao jednostavan zadatak. Albanija i Jugoslavija su bile u njegovom taboru, Italija i

Jugoslavija u sporu oko Trsta, Grčka u građanskom ratu gdje je Jugoslavija pomagala jednu

od strana, tako da su i njihovi međusobni odnosi bili daleko od normalnih, a između

Turske i Grčke je tinjalo kiparsko pitanje. Iako se od anglo-američkih snaga očekivalo da

budu okosnica operativnog djelovanja na ovom dijelu zamišljene ratne pozornice, ipak bi

taj zadatak izgledao neuporedivo jednostavnije kada bi pomenute države funkcionisale u

okviru zajedničkog strateškog sistema. U tom smislu je sovjetsko-jugoslovenski sukob

1948. godine za zapadne stratege predstavljao pravi poklon. Jugoslavija je „ispala“ iz bloka,

pomjerajući granicu sovjetskog domašaja sa jadranskih obala na Dravu i Dunav,

teritorijalno odvajajući Albaniju od ostatka lagera i, nakon prestanka angažovanja na

pomoći snagama gen. Markosa, suštinski omogućila konsolidaciju prozapadnih vlasti u

Grčkoj.

Sa svoje strane, Grčka i Turska su bile voljne da svoj antagonizam privremeno

potisnu zarad rešavanja ozbiljnijih problema. Iako su postale članice NATO tek 1952.

godine, ove dvije zemlje su već bile pod dominantnim zapadnim uticajem, ali ne i sa

jednako razvijenim odnosima sa ostalim regionalnim saveznicima. To se naročito odnosilo

na Italiju, čiji su se zvaničnici trudili da, u okviru NATO, italijanske, grčke i turske snage

budu pod zajedničkom komandom italijanskog generala Kastiljonea (Castiglione)106. Pošto

se pitanje zajedničke komande nije odnosilo na upotrebu tih snaga negdje na Antarktiku,

već upravo na Balkanu, to bi ovakva koncepcija stavila Italiju u izrazito dominantan

regionalni položaj. On se nije ogledao samo prema ovim zemljama već i prema Jugoslaviji,

koja je predstavljala suvozemnu kopču između Italije sa jedne, i Grčke i Turske sa druge

strane. Drugim riječima, Italija bi ovim putem, u teritorijalnom sporu sa Jugoslavijom oko

Trsta, značajno smanjila jugoslovenski manevarski prostor. Zato je jugoslovenska

diplomatija povezivanjem sa svojim budućim balkanskim saveznicama, stvarala osnove za

rešavanje ili olakšavanje dva urgentna strateška problema – konsolidaciju položaja prema 106 Balkanski pakt 1953/1954, zbornik dokumenata iz Arhiva Vojnoistorijskog instituta, Arhiva Ministarstva spoljnih poslova i Arhiva Josipa Broza Tita (1952-1960), Beograd, 2005 (dalje: Balkanski pakt), str 13.

69

eventualnoj intervenciji sa Istoka i podizanje svog rejtinga u hijerarhiji formalnih veza sa

Zapadom.

Današnjem istraživaču je jasno da je priča o sovjetskom napadu predstavljala

idealno širok, prepoznatljiv i opravdan kontekst za rešavanje oba ova pitanja. Jugoslavija,

Grčka i Turska su ležale na direktnoj liniji istočnog napredovanja i ka istočnom i

centralnom Sredozemlju, i ka sjevernoj Italiji i južnoj Francuskoj. Njihovom povezivanju i

saradnji, formalno sprovedenom u ovom cilju, nije se ni moglo ni smjelo otvoreno

suprotstavljati, budući da je upravo na njihovim vojskama ležala najveća odgovornost za

odbranu ovih pravaca. Sa druge strane, takav razvoj situacije je mijenjao perspektive

političkih igara i užih i konkretnijih interesa zainteresovanih strana, tako da se i o svakoj od

njih moralo dobro voditi računa. Gledano s vrha, opšti interes Zapada je bila konsolidacija

južnog krila evropske odbrane. Ovo je, takođe, bilo i mjesto gdje je saglasnost prestajala da

se podrazumijeva, prelazeći u oblast dogovorenih, kompromisnih ili nametnutih rešenja. U

ovoj mediteranskoj igri, „Zapad“ su prvenstveno predstavljale SAD i Velika Britanija, sa

nimalo identičnim ciljevima i projekcijama, a naročito ne i sredstvima za njihovo

ostvarivanje. U drugom redu, tu je počinjao da se pozicionira i NATO, i kao instrument

zajedničkog zapadnog djelovanja, i kao mehanizam za ostvarivanje posebnih interesa i

potreba u njemu okupljenih saveznika, i na kraju, taj „Zapad“ je bila i Italija, sa

razumljivim doživljajem Sredozemlja kao osnovnog prostora ostvarivanja svojih interesa.

Zbog svega ovoga, tu se pomenuto „zajedničko djelovanje“ vrlo rijetko podrazumijevalo

samo po sebi, otvarajući prostor individualnim i često kontradiktornim aktivnostima, koje

su, opet, morale da upravo ovim hijerarhijskim redosledom dobiju potrebnu saglasnost.107

107 Na primjer, postojalo je ozbiljno anglo-američko neslaganje oko jurisdikcije nad snagama u Sredozemlju. Na čelu komande južnog krila NATO, sa sjedištem u Napulju, nalazio se američki admiral Robert Karni (Robert Carney), kojeg je 1953. godine naslijedio adm. Vilijam Fehteler (William Fechteler), do tada šef pomorskih operacija NATO. Ovoj komandi je bila direktno podređena i vazduhoplovna komanda na čelu sa generalom Dejvidom Šleterom (David M. Schlater), locirana u istom gradu. Međutim, mornarička komanda pod britanskim admiralom Luisom Mauntbatenom (Louis Mountbatten), čije je sjedište bilo na Malti, bila je izuzeta ispod njene jurisdikcije i podređena direktno Vrhovnoj savezničkoj komandi za Evropu generala Dvajta Ajzenhauera (Dwight Eisenhower). I.Laković n.d str 140. Kada su, krajem 1951. godine, Grčka i Turska bile u toku svojih nastojanja da uđu u NATO, pomenuti italijanski pokušaj ostvarivanja dijela komande nad njihovim snagama uopšte nije predstavljao jedini takav primjer. Britanska strana je aktuelizovala pitanje formiranja komande za Srednji Istok, koja bi bila direktno nadležna za Tursku, ali i Grčku. Kako Ajzenhauer nije dozvolio ovakvu fragmentaciju nadležnosti, to su Britanci pokušali da pod Mauntbatenovu komandu stave grčke i turske pomorske snage. Takav zahtjev je pravdan potrebom obezbjeđivanja pomorskih komunikacija u Sredozemlju, ali se Karni suprotstavio

70

Zato je sporazum na liniji Beograd-Atina-Ankara bio uslovno poželjan, s tim da je

upravo perspektiva opasnosti od sovjetskog napada odlučujuće određivala nivo te

poželjnosti. Što je ona bila veća, to su ove države imale i veću potrebu za njim, ali i veći

prostor i slobodu da ga postignu. U to vrijeme, kad su Turska i Grčka postajale članice

NATO, a Jugoslavija na odobreni program vojne pomoći morala da odgovori nekim vidom

spremnosti za povezivanje sa Zapadom i u formalnom smislu, put međusobnog

približavanja im je, upravo u ovim kategorijama, omogućavao i pogodniji i lagodniji

položaj. Jugoslaviju je otvaranje vojne saradnje sa ove dvije zemlje vodilo u značajnu

konsolidaciju na projektovanom pravcu odbrane na južnom i istočnom dijelu fronta prema

lageru, naročito imajući u vidu da je započeti program američke vojne pomoći bio

preovlađujuće namijenjen odbrani sjeverozapadnog pravca. U Vašingtonu se sovjetska

invazija u 1952. godini nije očekivala, ali kontekst, koji je iskorišćen za uspostavljanje vojne

saradnje sa Jugoslavijom, nije mogao da bude isključen preko noći, tim više što se na

njegovim postulatima planirala i sprovodila dalja politika njenog približavanja zajedničkim

vojno-političkim koncepcijama.

Jugoslovenskom vrhu je bilo jasno da bi otvaranje procesa pregovora o koordinaciji

vojnih planova sa Zapadom, ako bi se odvijalo u uslovima pojačane spoljne opasnosti ili

nepostojanja bilo kakve strateške alternative ili dopune, neminovno vodilo povećanju

pritiska na zemlju, i na političkom i na vojnom planu. Vjerovatnoća invazije je, tokom

1952. godine, već počinjala da bude pretežno retorička kategorija, ali je u novembru, na II

tripartitno-jugoslovenskoj konferenciji u Beogradu, zapadna delegacija potvrdila stanovište

da bi, pod postojećim uslovima, Jugoslavija morala da ubrza svoj korak prema NATO108.

Formalizacija saradnje sa Grčkom i Turskom je, sa druge strane, otvarala upravo mogućnost

relaksacije takvog položaja, formalno nadopunjujavajući američki program vojne pomoći

jednim regionalnim projektom. Koordinacija planova sa grčkim i turskim

Generalštabovima se nije mogla stavljati u istu ravan sa konkretno pristižućim američkim

ratnim materijalom, a posebno ne sa političkim značajem njegovih isporuka. Međutim, ona

smatrajući da su one bile mnogo korisnije kao podrška suvozemnim snagama, odnosno, da budu pod njegovom komandom. U predvečerje potpisivanja Ankarskog sporazuma, i Karni i Mauntbaten su posjetili Grčku, ali kompromis nije postignut. Balkanski pakt, Telegram jugoslovenskog vojnog izaslanika iz Atine, 31. januar 1953, str 251-252. 108 VA, II odjeljenje, S-8, f IV, 1387, 8, str 50-55.

71

je predstavljala aktivnost iz istog domena, možda ne sasvim (ako i uopšte) zadovoljavajuća

za Vašington i London, ali kojoj se formalno ništa nije moglo zamjeriti, i koja je stvarnosti

dodavala još jednu kategoriju koja se nije mogla ignorisati.

Dalji slijed događaja je predstavljao potpunu potvrdu ovakve politike – prvi

sovjetski signali popuštanja u jugoslovenskoj politici, apsolutno nedovoljni da sami označe

neki suštinski preokret, koincidirali su sa aktivnostima na formalizaciji jugoslovensko-

grčko-turskog sporazumijevanja. Rezultat te saradnje, potpisivanje Ankarskog sporazuma

28. februara109, skoro da se poklopilo i sa samom Staljinovom smrću 5. marta 1953.godine.

U narednom periodu, bilo je jasno da će njegov naslednik morati da bude više koncentrisan

na učvršćenje vlasti, nego na disciplinovanje Jugoslavije vojnim sredstvima.

Sa druge strane, jugoslovensko povezivanje sa Turskom i Grčkom je više

predstavljalo zaštitu od pritiska u oblastima njenog uključenja u NATO i Tršćanskog

pitanja, nego djelotvorne zaštite od Sovjetskog napada. U kontaktima s kraja 1952. i

početka 1953. godine, jugoslovenska strana je insistirala na vojno-političkom sporazumu,

ali je sve upućivalo da Grčkoj i Turskoj ulazak u takav aranžman nije „dozvoljavan“ upravo

od strane njihovih zapadnih saveznika. Računica je bila prosta; stvaranjem vojnog pakta

između ove tri zemlje, Jugoslavija bi značajno konsolidovala svoj regionalni položaj (što je

značilo i ojačavanje prema Italiji), a naročito bi bila povoljna njena pozicija u odnosu na

NATO. Budući u savezu sa dvije njegove članice, u slučaju napada na nju bi bili aktivirani

mehanizmi zajedničke odbrane, a NATO bi morao da interveniše na osnovu savezničkih

obaveza prema Grčkoj i Turskoj. U takvoj situaciji Jugoslavija, koja ni do tada nije

pokazivala spremnost za uključivanje u zapadni vojni savez, tek nije morala da se ozbiljnije

angažuje na ovom planu. Zato je Ankari i Atini sugerisano da proces balkanskog

povezivanja zadrže na političkom nivou, bez upuštanja u formalizovanje uzajamnih vojnih

obaveza.110

Značaj Balkanskog pakta, kao svojevrsnog diplomatskog „kišobrana“, došao je do

izražaja veoma brzo. Nakon neuspjeha tripartitno-jugoslovenskih razgovora u Beogradu

(novembar 1952.), Staljinove smrti i posjete načelnika jugoslovenskog GŠ, gen. Peka

Dapčevića SAD (mart 1953.), bilo je jasno da direktno uključivanje Jugoslavije u NATO 109 Balkanski pakt, Tekst Ankarskog Sporazuma, 28. februar 1953, str 311-313. 110 Balkanski pakt, Telegram jugoslovenskog izaslanika iz Atine, 4. februar 1953, str 252-253.

72

ne predstavlja realnu opciju111. Nastavak vojne saradnje sa SAD je i dalje sprovođen po

inerciji konteksta „mogućnosti sovjetskog napada“, s tim što je on već sada stavljan

isključivo u okvire opšteg ratnog sukoba. Ovo je, dalje, značilo da usaglašavanje

jugoslovenskih vojnih planova i obaveza više ne predstavlja hitnu, lokalno definisanu i

dvosmjernu aktivnost na liniji Zapad – Jugoslavija, već samo dio šireg korpusa njenih

regionalnih veza. Ako su Amerikanci u novembru insistirali na perspektivi izolovanog,

lokalnog sukoba, sasvim prihvatljiv odgovor na takav scenario je dat potpisivanjem

Ankarskog sporazuma. On jeste podrazumijevao lateralno povezivanje sa NATO kroz

tursko i grčko članstvo i obaveze u njemu, ali na suštinskije uključivanje u zapadni savez bi

Jugoslavija bila spremna samo u uslovima jasne, neposredne i očekivane opasnosti od

sovjetskog napada. A nje, jednostavno, nije bilo.

Jugoslovenskom vrhu je, zbog svega navedenog, bilo jasno da svaki uspjeh na

formalnom jačanju Balkanskog pakta, naročito njegove vojne komponente, umnogome

relaksira poziciju zemlje prema Zapadu, ne samo prema NATO, nego i prema Italiji i

problemu Trsta. Iako je, formalno, imao isti raison d'etre, Balkanski pakt je bio projekat

koji nije proisticao iz programa vojne saradnje sa Zapadom, i kojim je jugoslovenska strana

upravo pokušavala da spriječi svođenje vojnih odnosa samo na zapadnu vojnu pomoć. U

takvom sistemu bi njena politika bila neuporedivo podložnija zapadnom pritisku po

različitim osnovama, budući da bi se sve imale ishodište u istoj aktivnosti. Program vojne

pomoći je bio i trebao da ostane veza ne sa NATO, već sa SAD kao direktnom adresom

nosioca moći, formulisan i realizovan na bilateralnoj osnovi gdje je učešće Velike Britanije i

Francuske samo obezbjeđivalo „fasadu“ tripartitnog zapadnog djelovanja. Sa druge strane,

jugoslovensko insistiranje na vojnoj komponenti balkanskog sporazumijevanja, u vremenu

kada je bilo prilično jasno da izolovane sovjetske intervencije neće biti, moglo je samo da

znači da Beograd pokušava da njime nadomjesti svoju nespremnost za tješnje vezivanje sa

NATO.

Takođe, istrajavanjem na vojnom aspektu regionalnog savezništva je stvaran alibi za

još jednu aktivnost – normalizaciju odnosa sa Istokom. Udubljivanje u program američke

pomoći je predstavljalo aktivnost koju nije bilo jednostavno ni pokrenuti, niti prekinuti, a

111 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for April 1953.

73

koja je imala veću težinu i stvarala više obaveza. Balkansko vojno udruživanje je bilo cilj

sam za sebe, čija se nadgradnja nije očekivala makar zato što je domašaj potrebnog

koncenzusa jedva dostizao i samu činjenicu njegovog formalizovanja. Rad na njemu,

međutim, pokazivao je političku volju i spremnost za angažovanje na poslu iz oblasti

zajedničke odbrane, možda ne onakve kakva se konkretno zamišljala u Vašingtonu, ali

sasvim prepoznatljive orijentacije i vidljive koristi112. Međutim, ono je imalo smisla samo u

uslovima nastavka postojećeg antagonizma i trenutne vojno-političke orijentacije, a vrijeme

koje je dolazilo je donosilo promjene na svim ovim poljima. Ostavljajući ovom prilikom po

strani grčke i turske motive, posle Staljinove smrti je za Beograd bilo neophodno da zadrži

predstavu o svom aktivnom angažmanu u okviru zapadnih vojnih koncepcija, i to, po

mogućnosti, kroz aktivnost koja ga nije suštinskije ugrađivala u formalne NATO strukture.

Da bi se pregovaralo o detantu sa Kremljom, u pozadini je trebalo imati sporazum koji je

imao težinu, ali nije bio balast – nešto što se nije moglo postići na strani regularnog

programa vojne saradnje sa SAD. Zato i izgleda da je, onoliko koliko je predistorija

Ankarskog ugovora za Jugoslaviju predstavljala relaksaciju položaja prema Zapadu, to je

naredno vrijeme formulisanja i formalizovanja njegovog vojnog segmenta donijelo i jedan

novi kvalitet. Osim funkcije amortizera daljeg zapadnog pritiska, on je ležao i u dobijanju

još jednog pregovaračkog kapitala u komunikaciji sa Istokom.

Treba reći i da balkanski partneri nisu bili jednako i u isto vrijeme zainteresovani za

ovakav razvoj događaja. Neposredno po potpisivanju ugovora u Ankari, turska strana je

otvoreno nastojala da se novoformirana organizacija čvršće veže za NATO, i to kroz

prisustvo njegovih predstavnika na II tripartitnoj (Jugoslavija-Grčka-Turska) konferenciji

načelnika Generalštabova početkom juna u Atini113. Jugosloveni su to odlučno odbili,

smatrajući da Grci i Turci mogu da se sa svojim saveznicima prethodno dogovore o

obavezama koje mogu ili trebaju da prihvate, ali da to nije problem Jugoslavije koja je bila

slobodna da prihvati svaki dogovor koji smatra korisnim. Međutim, Turska je imala mnogo

širi pogled na pitanje balkanske odbrane, pošto je pitanje zaštite Trakije predstavljalo

kompleksan problem u kojem je saradnja sa Jugoslavijom bila od izuzetnog značaja. Sa 112 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 31-55, Yugoslavia and its future orientation, 23. february 1955, str 5 (166). 113 Balkanski pakt, Zabeleška o razgovoru državnog podsekretara Beblera sa turskim ambasadorom u FNRJ Akselom, 13. maj 1953, str 322-323.

74

druge strane, osnovna grčka preokupacija je ležala u zaštiti Solunskog zaleđa i

jugoslovensko-grčke granice, pitanja koje je smatrala da može i bilateralno da riješi, ne

podižući ga na međusaveznički nivo114. Time se mogla tumačiti i relativna nekooperativnost

grčke strane, koja je uskoro kompenzovana jugoslovensko-turskim približavanjem.

U Vašingtonu je 24-28. avgusta održana II tripartitno-jugoslovenska konferencija o

usklađivanju vojnih gledišta Jugoslavije i zapadnih zemalja. Ona je, kako se ispostavilo,

označila vrhunac u razvoju američko-jugoslovenske vojne saradnje, prerastavši svoje

predviđene okvire u osnovu za suštinsku materijalnu modernizaciju jugoslovenskih

oružanih snaga115. Međutim, svega mjesec dana kasnije je izbijanje Tršćanske krize anuliralo

skoro sve njene rezultate116. Iako ovi razgovori nisu trebali da budu poslednji te vrste,

događaji oko Trsta i kasnija normalizacija odnosa sa SSSR-om su obesmislili njihov dalji

nastavak. Program vojne pomoći je već dospio u fazu ozbiljne stagnacije, gdje su isporuke

vršene po automatizmu ranije formiranih programa, ali i u kojem više nije načinjen bilo

kakav kvalitativni ili kvantitativni iskorak. Za Jugoslaviju je, naročito u vrijeme eskalacije

Tršćanske krize i perioda njenog razrješenja, Balkanski pakt predstavljao jedini oblik vojne

saradnje sa Zapadom koji je i dalje funkcionisao, budući da su bile suspendovane isporuke

vojnog materijala iz SAD117.

U ovom periodu se pokazala ispravnost diversifikacije vojnih veza sa zapadnim

državama. Iako formalno saveznici u NATO, Grčka i Turska su u Italiji vidjele regionalnog

konkurenta, a Balkanski pakt im je omogućavao kudikamo ravnopravniji nastup u odnosu

na nju. U Beogradu je, 7. novembra 1953, upravo u jeku događaja oko Trsta, potpisan i

Dopunski sporazum uz Ugovor o prijateljstvu tri zemlje, što je predstavljalo potvrdu da

Jugoslavija trenutnu krizu doživljava kao prolazni problem, ali koji je upravo u njenom

svijetlu ojačavao poziciju saradnje sa NATO bez formalnog uključivanja.118 Zvaničnicima

SAD i Velike Britanije je bilo jasno da ovo predstavlja jačanje jugoslovenskog u odnosu na

114 Balkanski pakt, str 57-58. 115 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14. Jugoslovenska verzija zapisnika je objavljena i u zborniku dokumenata o Balkanskom paktu, str 354-493. 116 Vidjeti više u: NARA, RG 59, SD Foreign Service Post Files, E 3356, box 1, Trieste briefing book; M.Milkić, Jugoslavija, Italija i Tršćanska kriza 1948-1954, doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Fakultet političkih nauka, Beograd, 2012; B.Dimitrijević, D.Bogetić, Tršćanska kriza 1945-1954, Vojno-politički aspekti, Beograd, 2009. 117 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 44, str 1. 118 D. Bogetić, Jugoslavija i Zapad 1952-1955, Jugoslovensko približavanje NATO-u, Beograd, 2000, str 86-87.

75

italijanski položaj na tekućim pregovorima u Londonu oko razrješenja krize, tako da su

stalno sugerisali da se formalizacija vojnih veza odloži do potpisivanja sporazuma o STT.

Naravno, Jugoslavija je iz istih razloga željela potpuno suprotno, a Turska joj je pružila

podršku.

Titova posjeta Turskoj u aprilu 1954. godine je donijela potvrdu ovakvog kursa,

budući da su Turci nedvosmisleno naglasili da se NATO i Ankarski ugovor nalaze u centru

njihove spoljne politike, a Tito je svoju privrženost ovom poslednjem pojačao otvorenošću

po pitanju stvaranja EOZ. Iako NATO i EOZ nikako nisu predstavljali identične

kategorije, budući da je prva predstavljala stvarnu, a druga tek zamišljenu, oni su oboje

spadali u domen projekata zapadne kolektivne bezbjednosti, isto kao i Balkanski pakt. Za

Jugoslaviju je bilo najznačajnije što je njeno angažovanje u okviru BP, odnosno, podrška

EOZ, predstavljalo aktivnosti koje nisu nametale neke neprihvatljive ili neželjene vojno-

političke obaveze, a zemlju su predstavljale kao konstruktivnog saradnika na zajedničkom

poslu odbrane119. Grčka je izgledala potisnuta u drugi plan ovakvim razvojem

jugoslovensko-turskih odnosa, ali se situacija promijenila nakon Titove posjete ovoj zemlji

početkom juna.

Kako su londonski pregovori oko razrešenja Tršćanske krize završeni sporazumom

SAD, Velike Britanije i Jugoslavije poslednjeg dana maja, to je Titov put u Grčku mogao

da bude realizovan bez balasta ovog problema. Postignuti dogovor je otklanjao razloge za

usporavanje balkanskog vojnog povezivanja, makar u domenu prednosti koje je Jugoslavija

odatle crpila u nadgornjavanju sa Italijom. Sada je stvar pretvaranja „pakta“ u „savez“ već

trebalo da postane temporalno pitanje, a Jugoslaviji je bilo stalo da se na njega što prije da

odgovor. Tokom razgovora sa grčkim premijerom Papagosom 3. juna, Tito je afirmisao BP

kao instituciju odbrane od SSSR, a ne jugoslovenskog argumenta u raspravi oko Trsta,

upravo potencirajući njegovu kompatibilnost sa NATO i EOZ. Iako je eksplicitno ponovio

da Jugoslavija neće ulaziti u NATO, on je dodatno elaborirao da ona postojanje zapadnog

saveza doživljava kao pozitivnu činjenicu, kao i da bi, ako bi promjena međunarodnih

okolnosti to nalagala, i samo pristupanje došlo na dnevni red. Kako je na Zapadu bilo

sasvim jasno da bi, formalnim uključivanjem Jugoslavije u NATO, bio izgubljen 119 I. Laković, Jugoslavija i projekti kolektivne bezbjednosti 1950–1960, Spoljna politika Jugoslavije 1950 – 1961, Beograd, 2008.

76

propagandni efekat uspješne međusobne saradnje na ostale socijalističke zemlje, a ni u

savezničkim okvirima to ne bi jednostavno prošlo, ovakvo obnarodovanje volje za

saradnjom je smatrano kao sasvim zadovoljavajuće. Zajednički kominike sa razgovora Tito

– Papgos o zaključenju trojnog saveza je, u ime Turske, potpisao i njen ambasador u Atini

Taraj, tako da je njime napravljen još jedan korak ka formalizaciji vojnog sporazuma kao

mehanizma potpune konsolidacije vojnih obaveza, planova i odnosa balkanskih saveznika u

odnosu na eventualni sovjetski napad.120 Iako je Tito u Atini izjavljivao kako je sovjetska

opasnost samo promijenila formu, on je u praksi već prihvatao proces normalizacije odnosa

sa SSSR-om. Kada mu je, 1. jula, sovjetski ambasador Valjkov predao Hruščovljevo pismo,

pitanje jačanja balkanskog savezništva je ponovo došlo u fokus kao dio njegovog

pregovaračkog uloga121.

U svakom slučaju, za Jugoslaviju je bilo suštinski važno da se započeti proces završi,

budući da je on relaksirao njen položaj i prema Istoku i prema Zapadu. Kako je posle

posjete premijera Menderesa SAD, u junu 1954. godine, došlo do primjetnog reteriranja

Turske u procesu formalizacije vojnih veza, to je njena dalja pozicija predstavljala jednu od

glavnih prepreka u ovom procesu. Ona se očitovala kroz insistiranje za jasnije formalno

vezivanje BP i NATO, ali i kroz predlog za uključenje Italije u trojni savez122. Međutim,

krajnji neuspjeh procesa nije bio od interesa za bilo kog na Zapadu, tako da je 9. avgusta na

Bledu potpisan sporazum o sklapanju vojnog saveza između Jugoslavije, Grčke i Turske123.

Pitanje njegove trajnosti i funkcionalnosti je već predstavljalo drugu kategoriju. U

Vašingtonu se smatralo da će ono zavisiti od dinamike sovjetsko-jugoslovenskog

normalizovanja bilateralnih odnosa, ali će se vrlo brzo ispostaviti da je grčko-tursko

razmimoilaženje oko Kipra dalo Jugoslaviji odličan alibi za izostanak daljih aktivnosti na

njegovom održavanju. Nakon rešenja Tršćanske krize i pokretanja procesa detanta sa SSSR,

trebalo je još neko vrijeme održavati privid kako je balkanska vojna saradnja pitanje od

stvarnog operativnog značaja. Kada je, naredne godine, projekat EOZ pretrpio svoj krah na

francuskom odbijanju njegove ratifikacije, Hruščov u maju posjetio Jugoslaviju, a program

120 Balkanski pakt, Zabeleška o razgovorima J.B.Tita i predsednika grčke vlade Papagosa, 3. jun 1954, str 646-652. 121 D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, Odnosi sa velikim silama 1949-1955, Zagreb, 1988, str 612. 122 D. Bogetić, n.d, str 148. 123 Balkanski pakt, Tekst Bledskog ugovora, 9.avgust 1954, str 722-726.

77

vojne pomoći već ušao u svoju silaznu fazu, Jugoslavija je održavanje balkanske saradnje

zadržala kao dio svog međublokovskog nastupa. Iako je taj nastup bio suštinskije vezan za

vanevropske zemlje Azije i Afrike, upravo je održavanje privida funkcionisanja Balkanskog

saveza potvrđivalo da je takav kurs moguć, budući da je u samoj Evropi postojao primjer

vojnog udruživanja koje nije bilo pod formalnom jurisdikcijom ni jednog bloka.

SAD i počeci međublokovskog pozicioniranja Jugoslavije

Normalizacija odnosa sa SSSR-om je predstavljala i mjeru kojom je određivana

ukupna spoljnopolitička pozicija i perspektiva Jugoslavije nakon 1954. godine.124 Iako se

ona, u formalnom smislu, očitovala kroz aktivnosti koje bi trebalo da se podrazumijevaju u

svakodnevnom životu (dakle, termin „normalizacija“ bi trebalo shvatiti bukvalno, a ne u

smislu postizanja nekog naročito visokog nivoa odnosa), za SAD su obnova diplomatskih

odnosa sa Sovjetskim Savezom, njegovim saveznicima i Kinom, uspostavljanje regularnog

prekograničnog protoka ljudi i robe, ponovno pokretanje trgovine, vraćanje Jugoslavije u

Dunavsku komisiju i slično, predstavljale sasvim razumljiv razlog za brigu. Njihovi

analitičari su prepoznavali da ove aktivnosti u potpunosti predstavljaju rezultat sovjetskih

inicijativa, ali su isto tako znali da Tito neće dugo biti rezervisan i uzdržan prema njima.

Zaklinjanje „... da se nikad neće vratiti“ na sovjetsku stranu, sve više je bilo praćeno

odobravanjem koraka novog sovjetskog rukovodstva, kao potvrde „... bankrotstva

staljinističke politike“. Jugoslovenski vrh ovaj novi trend nije pripisivao samo namjeri

sređivanja bilateralnih odnosa, već je trebao da predstavlja šansu za globalno popuštanje

tenzija.125

124 O normalizaciji odnosa sa Istokom vidi više u: J. Pelikan, Jugoslavija i Sovjetski Savez polovinom 1954. godine. Od normalizacije diplomatskih odnosa do političke saradnje, Jugoslovenski istorijski časopis, 2/1997, str. 142 – 156; Đ.Tripković, Normalizacija jugoslovensko-sovjetskih diplomatskih odnosa 1953. godine, Istorija 20. veka, 1/1994; Jugoslovensko-sovjetski odnosi 1945 – 1956, zbornik dokumenata, Beograd, 2010; R. Luburić, Pomirenje Jugoslavije i SSSR-a 1953 – 1955, tematska zbirka dokumenata, Podgorica, 1999; S. Rajak, The Tito-Khruschev Correspondence 1954, Cold War International History Project Bulletin, 12/13 (2001); V. Cvetković, Jugoslovenska politika prema zemljama narodne demokratije u susedstvu 1953 – 1958. godine, doktorska disertacija, Beograd, 2012, А. Б. Едемский, От конфликта к нормализации. Советско-

югославские отношения в 1953 – 1956 годах, Moskvа, 2008. 125 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 31-55, Yugoslavia and Its Future Orientation, 23 February 1955, str 3-4 (165-166).

78

Amerikancima je bilo jasno da, sa ideološke strane, „... kao komunistima, koji su se

borili za obaranje kapitalizma u Jugoslaviji i nadali se njegovom nestajanju i na širem planu,

jugoslovenskom vođstvu nisu lako padali prekid kontakta sa ostalim komunističkim

državama i iznuđeno povezivanje sa kapitalističkim zemljama, u čije institucije i politiku

nisu imali povjerenja, a koje nisu skrivale preferencijale ka postojanju jedne nekomunističke

Jugoslavije. „Normalizacija“ odnosa sa sovjetskim blokom je trebala da obnovi kanale, kroz

koje bi ponovo bila uspostavljena komunikacija unutar komunističkog svijeta. Takav razvoj

trendova“normalizacije“ je stavljao naročit naglasak na mogućnost ponovnog

jugoslovenskog povezivanja sa sovjetskim blokom“. Iako su odbacivali navode da su

sovjetska i jugoslovenska strana već postigli dogovor, američki analitičari su smatrali da je

Tito iz prethodnog iskustva izvukao dovoljno pouka o tome šta znači „... ekskluzivna

saradnja samo sa jednim korpusom sila. Kasnije veze Jugoslavije sa Zapadom su bile daleko

manje restriktivne, ali su opet stavljale zemlju u položaj ekonomske zavisnosti od Zapada,

suočavajući je sa neprijatnom obavezom da stalno razmišlja o implikacijama svojih činjenja

na zapadno javno i zvanično mnjenje. Obnavljanje „normalnih“ odnosa sa sovjetskim

blokom nije samo oslobađalo Jugoslaviju jednostrane zavisnosti od Zapada, već je

povećavalo i njen pregovarački potencijal.“126

Kako god bilo, u Vašingtonu su, početkom 1955. godine, bili prilično sigurni da

“... jugoslovenski vrh čvrsto drži da je za zemlju bilo najbolje da izbjegava isuviše tijesna

vezivanja za bilo koju grupaciju velikih sila. Vjerujući da je opasnost sovjetskog napada

smanjena posle Staljinove smrti, Jugoslavija pokušava da uspostavi za nju povoljne odnose

sa oba bloka, uz minimalne obaveze prema ijednom od njih. Jugoslovenska preokupiranost

sopstvenom nezavisnošću i sigurnošću će je upućivati da promoviše sve politike koje

smanjuju opasnost od opšteg ratnog sukoba. Titovom režimu je jasno da bi, u takvom

sukobu između dva velika bloka, i njegova pozicija bila ozbiljno ugrožena.“127

Svega nekoliko mjeseci kasnije, valjanost ovih predviđanja je bila podvrgnuta

najoštrijem mogućem testu. Usred administrativno-birokratskog preganjanja oko tekuće

problematike rada američkog odjeljenja za vojnu pomoć (AMAS), koje je u jednom

trenutku prijetilo da dovede do suspenzije daljih isporuka, Koča Popović je 13. maja, kao 126 Isto, str 4 (166). 127 Isto.

79

prvi čovjek jugoslovenske diplomatije, saopštio zapadnim ambasadorima da će sovjetska

delegacija najvišeg ranga posjetiti Jugoslaviju. Tri dana kasnije, CIA je izvršila reviziju svoje

februarske procjene u svijetlu novog razvoja situacije, ali svi njeni osnovni postulati su ostali

nepromijenjeni128. Podalje od pritiska javnog mnjenja i uticaja ideološki mnogo

ostrašćenijih krugova administracije, američke analitičke službe su jugoslovenski položaj

posmatrale kroz prizmu prepoznavanja njenih interesa i perspektiva za njihovo ostvarivanje.

Kao i 1948. godine, njihova obavještajna zajednica je zakazala u predviđanju samog

događaja i nivoa spektakularnosti koji je pratio dolazak sojetske delegacije, međutim, ovaj

put nije bilo potrebe za promjenom opšte linije pristupa problemu. Drugim riječima, iako

se niko nije nadao da će baš, u sred Beograda, čuti Hruščovljevo priznanje kako je SSSR

vodio pogrešnu politiku prema Jugoslaviji, očekivalo se da će Titov odgovor biti na liniji

teško izvojevane nezavisne pozicije. Makar u tom dijelu su bili u pravu.

Neka drastičnija promjena se nije očekivala ni po pitanju narednih koraka

jugoslovenskog političkog vrha. Insistiranje na zadržavanju svoje suverenosti je direktno

značilo i dalju zainteresovanost za projekte poput Balkanskog saveza, a naročito za

ekonomsku i vojnu pomoć zapadnih zemalja. Takođe, povratak pod sovjetsko okrilje bi

značio i automatski gubitak teško izvojevanog diplomatskog značaja zemlje, postignutog

upravo zauzimanjem čvrstog stava i prema Istoku i prema Zapadu. Američki analitičari nisu

imali dileme oko toga šta predstavlja osnovni interes jugoslovenskog vrha – marksizam jeste

predstavljao osnovu njegove ideološke matrice, ali su magistralni politički koraci pravljeni

isključivo u skladu sa projekcijom sopstvene perspektive i nezavisnosti. U tom smislu se

uzimalo kao, maltene, sigurno da dok je god Tito živ, jugoslovenske vlasti će nastaviti da

pružaju jednako odlučan otpor ideološkim neistomišljenicima na Zapadu i istomišljenicima

na Istoku po svim pitanjima eventualnog ugrožavanja nacionalnog suvereniteta129.

Uprkos ovakvoj procjeni konačnog jugoslovenskog stava, ovaj dokument otkriva i

liniju glavnih strahovanja američke administracije u vezi normalizacije sovjetsko-

jugoslovenskih odnosa. Sovjetska namjera da Jugoslaviju vrati u lager nije dovođena u

pitanje, a bilo je jasno i da su izabrana metodologija i redosled postupaka bili „... 128 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 31/1-55, Yugoslavia and Its Future Orientation, 19. May 1955., str 179-196. 129 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 31/2-55, Yugoslavia’s International Position, 7.septembar 1955, str 3-4 (203-204), 6 (206).

80

neuporedivo realniji i fleksibilniji nego u Staljinovom slučaju“. Međutim, dubina stvorenog

jaza je bila tolika da neki brz i spektakularan uspjeh novog kursa nije bio moguć, ali je

glavna „opasnost“ ležala u konzistentnom pritisku i ubjeđivanju kako Tita, tako i nižih

partijskih ešelona u neopravdanost njihovih „... strahova od sovjetske dominacije u starom

stilu“. Za SSSR je kurs tolerancije prema jugoslovenskom modelu komunizma, koji je do

nedavno označavan kao „jeretički“, trebao da omogući i prestanak izolacije i ponovno

uspostavljanje veza sa socijalističkim i socijal-demokratskim partijama i pokretima zapadne

Evrope, a sve u cilju revitalizacije ideje „narodnog fronta“. Ovo je predstavljalo naročito

važnu pretpostavku, kako se smatralo, „... najvažnijeg sovjetskog cilja – razbijanja NATO i

ostalih saveza slobodnog svijeta“.130

U Vašingtonu se spekulisalo i o metodama kojima bi Sovjetski Savez mogao da

nastavi pridobijanje Jugoslavije. Očekivalo se da dođe do porasta međusobne trgovinske

razmjene, a već se pregovaralo o ozbiljnim iznosima zajmova pod povoljnim uslovima

otplate. Oprost jugoslovenskih dugovanja SSSR-u iz perioda prije 1948. godine je mogao

da bude propraćen i sličnim gestovima satelitskih zemalja, uključujući čak i mađarsko

prihvatanje plaćanja ratnih reparacija. Jugoslovenski zvaničnici su već pominjali opcije

licencne proizvodnje mlaznih lovaca MIG, a u Beogradskoj deklaraciji se nalazio i paragraf

koji je tretirao i saradnju u mirnodopskom korišćenju atomske energije. Iako nije bilo

potvrđenih izvještaja o tome da su Sovjeti pokušali da već u ovoj fazi potpišu sa

Jugoslavijom neki formalni vojni sporazum, nije se isključivala mogućnost da ponude neku

vrstu sporazuma o nenapadanju.131

Međutim, smatralo se da glavna opasnost širenja sovjetskog uticaja leži u

obnavljanju i razvoju partijskih veza, „... oblasti u kojoj je izgledalo da je Tito sada voljan da

sarađuje.“ To bi omogućilo Sovjetima da iskoriste unutrašnje ideološke veze i neprijateljstvo

prema kapitalizmu, u cilju pridobijanja onih jugoslovenskih komunista koji se nikada nisu

navikli na položaj „sa jednom nogom u zapadnom taboru“, pojačavajući pritisak na režim u

smislu pomjeranja njegove politike prema želji Istoka. Očekivalo se da Kremlj nadogradi

međupartijsku komunikaciju pozivima Jugoslaviji da ponovo zauzme svoje mjesto u

različitim organizacijama međunarodnog komunističkog pokreta, sinhronizujući takve 130 Isto, str 5 (205). 131 Isto.

81

gestove sa formalnim gašenjem Kominforma kao simbola orkestriranog neprijateljstva

socijalističkih zemalja prema njoj. Ova opcija se smatrala naročito realnom, budući da je

Kominform sveden na propagandni centar, a sovjetska dominacija nad svojim saveznicima

je ostvarivana na mnogo direktniji način132. Doduše, prihvatanje Titove teze da svaka

zemlja ima pravo na sopstveni put u socijalizam, moglo je SSSR-u napraviti i niz

komplikacija u nastojanju da zadrži kontrolu nad njima, ali istraživaču pada u oči da

navedene analize (NIE 31/1-55 i 31/2-55) uopšte ne pominju činjenicu formiranja

Varšavskog ugovora. Vremensko podudaranje Hruščovljevog dolaska u Beograd i

formalizacija savezničkih obaveza unutar istočnog bloka je bilo daleko od slučajnosti, a ako

je i bilo nepoznanica kako će Moskva reagovati na pokušaj primjene „jugoslovenskog

recepta“ u uslovima međusobno sređenih odnosa, one su, naredne godine, potpuno

razvejane na primjeru događaja u Mađarskoj.

Efekat Hruščovljeve posjete je bio toliki da je su američki analitičari ozbiljno

sumnjali kako je tada postignut mnogo veći formalni rezultat nego što je javno

predstavljeno u Beogradskoj deklaraciji. Dio obavještajnih službi je polazio od racionalnih

analiza da Titu, u ovom trenutku, nikako ne bi odgovaralo da se formalno vrati u sovjetski

blok. Takav stav je podupiran argumentacijom kako bi tim putem Jugoslavija izgubila sve

prednosti sadašnjeg neutralnog, međublokovskog položaja, koje su je stavljale u

neuporedivo povoljniju međunarodnu situaciju od bilo koje realno moguće varijante

unutar lagera. Drugo, u odnosima sa samim SSSR-om, sa postojećih pozicija se moglo

pregovarati, dok je mjesto članice u savezu, koliko god privilegovane, potpuno isključivalo

takvu mogućnost. Međutim, ovo nije predstavljalo unisono američko gledište. Pravljenje

projekcionih modela je uvijek bilo podložno uticaju predubjeđenja i, koliko god to bilo

neobjašnjivo, ona su uticala na konačnu odluku tek malo (ako i uopšte) manje od

proračuna baziranog na činjenicama. Dok je CIA smatrala da Tito u Beogradu nije

prihvatio nikakav sporazum o partnerstvu sa Istokom, predstavnici vojno-obavještajnog

sektora su smatrali da on tako nešto samo nije javno obznanio, ali da se nikako ne može

znati da li je napravljen neki tajni ugovor u tom smislu.133

132 Isto, str 5-6 (205-206). 133 Isto, str 6-7(206-207).

82

Ovaj momenat je bio dosta karakterističan za trenutni odnos snaga u krugovima

američke administracije prema Jugoslaviji. Od početka programa američke vojne pomoći,

armijski krugovi nisu predstavljali ništa veću opoziciju ovakvoj politici od bilo kog drugog

segmenta američke politike ili javnog mnjenja, čak se sticao i suprotan utisak. Tokom svog

trajanja, program je prerastao u stožer opšte američke politike prema Beogradu, budući

najkonkretnija, diplomatski najosjetljivija i javno najprepoznatljivija aktivnost koju su SAD

realizovale u Jugoslaviji134. Od nje se očekivalo da dovede i do tješnjeg povezivanja zemlje sa

NATO, i do ugrađivanja američkog uticaja u JNA kao jednog od stubova sistema.

Međutim, sovjetsko-jugoslovenski detant se poklopio upravo sa ćorsokakom u koji je

zapadalo administriranje programom vojne pomoći, što je u vojnim krugovima direktno

povezivano i što je moglo da objasni jugoslovensku „nekooperativnost“. Da li je po srijedi

bio razlog ili zgodno nađeno opravdanje za neuspjeh u realizaciji postavljenog zadatka,

ostaje kao sasvim drugo pitanje. Tek, treba reći da je ovakav stav JCS primljen k znanju, ali

da nije prihvaćen kao opšti, zvanični stav američke obavještajne zajednice. U spekulacijama

da li je Tito nešto tajno potpisao ili ne, očigledno je preovladavao stav da se takva procjena

morala raditi na osnovu proračuna koristi koju bi on imao od takvog razvoja događaja, a ne

doživljaja njegove želje da se, kao komunista, vrati u tabor ideoloških istomišljenika.

Za SAD je, u odnosu prema promjenama jugoslovenskog političkog kursa, problem

izgledao naročito ozbiljan u domenu sredstava i mehanizama koje je imao na raspolaganju

za protivdjelovanje. Iako je oslonac na zapadnu, prvenstveno američku, ekonomsku pomoć

bilo konstanta jugoslovenske politike u prvoj polovini pedesetih, u SAD su bili svjesni da je

Tito već duboko zagazio u kampanju odbijanja bilo kakvog političkog ili vojnog

uslovljavanja nastavka postojećih ili pokretanja novih programa. Iako je u takvom nastupu

nesumnjivo dobar dio predstavljao „predstavu“, ipak su autori NIE 31/2-55 (National

Inteligence Estimate) o Jugoslaviji eksplicitno naveli da je „... režim spremniji da žrtvuje

pomoć Zapada, nego da je prihvati po cijenu značajnijeg modifikovanja trenutnog

međunarodnog ponašanja. U stvari, Jugoslavija se trenutno više nego ikad osjeća

sposobnom za prilagođavanja koja bi proistekla iz gubitka ili smanjenja zapadne pomoći.“

Priča o velikim sovjetskim zajmovima po povoljnim uslovima bi, za američke analitičare,

134 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for May 1955, str 3-5.

83

automatski eliminisala ekonomski (a time i veliki dio političkog) aspekt jugoslovenske

zavisnosti od Zapada, u najmanju ruku podižući njen pregovarački ulog. Sa druge strane,

osjećaj smanjivanja opasnosti od sovjetskog napada je mogao da donese ekonomsko

olakšanje zemlji, ako ništa drugo, a ono kroz smanjivanje ogromnih izdataka koji su bili

usmjereni prema sistemu odbrane.

Prijetnja suspenzijom programa vojne pomoći više nije smatrana efikasnim

sredstvom, posebno ne u smislu izazivanja promjene u strateškom opredjeljenju zemlje da

ne ulazi u dalje jačanje vojnih veza sa Zapadom, revitalizuje vojne aspekte Balkanskog

Saveza i ispuni američke zahtjeve u vezi kontrole i administriranja tekućim programom

pomoći. Suspenzija ekonomske pomoći je, već, predstavljala znatno ozbiljnije pitanje, tako

da je bilo jasno da će Tito po ovom pitanju biti neuporedivo kooperativniji nego u vezi

vojnog programa, ali bez iluzija da to uključuje davanje nekih strateških ustupaka. Iako bi,

u trenutnim uslovima, Jugoslavija mogla da podnese prestanak i jednog i drugog programa,

ovakav rez bi neminovno značio ograničavanje njenog investicionog plana, pad razmjene sa

inostranstvom i smanjivanje zaliha hrane koje su smatrane suštinski važnim za nezavisnost

zemlje. Kako se očekivalo da, u svijetlu normalizacije odnosa, ekonomske i neki vid vojnih

veza budu ponovo uspostavljene, u slučaju ozbiljnijih prekida zapadne pomoći je bilo

izvjesno da bi takvi procesi samo dobili na ubrzanju.135

U Vašingtonu se smatralo da su „... Titova posjeta SSSR-u iz juna 1956. i

zajedničke deklaracije koje su iz nje protekle, stavile i formalni odobravajući pečat (approval

seal) na odnose koji su polako razvijali između ove dvije zemlje u protekle dvije godine.“

Tokom svog boravka u Moskvi, osim formalizacije ponovnog uspostavljanja međupartijske

saradnje, on je javno podržao sovjetsko stanovište da proces razoružavanja ne treba da bude

uslovljen prethodnim postizanjem sporazuma o različitim političkim pitanjima, kao i

inicijativu o direktnim pregovorima dva dijela Njemačke. Saglasnost sovjetskih i

jugoslovenskih pozicija oko trenutno najznačajnijih međunarodnih pitanja, stvaralo je „...

političku atmosferu koja će olakšati sve bližu saradnju.“136

135 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 31/2-55, str 9-11 (209-211) 136 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 31-56, Yugoslavia’s International Position, str 2 (218).

84

Sa druge strane, ostalo je zapaženo da ni posle ove posjete, koja je obilovala

demonstracijama prijateljstva i bliskosti, nezavisni položaj Jugoslavije u odnosu na lager nije

bio promijenjen. Titovo pomirenje sa SSSR-om se smatralo dobrovoljnim, a njegovo

mišljenje je bilo da je Kremlj u tom procesu učinio najznačajnije ustupke i suštinski

prihvatio jugoslovensko stanovište. Ponovno uspostavljanje međupartijskih odnosa je

sprovedeno po njegovim uslovima da se dvije partije prepoznaju kao ravnopravne, sa

potpunom slobodom djelovanja i da se saradnja odvija direktno, kroz sistem bilateralnih

kontakata, a ne preko nekog institucionalizovanog, zajedničkog posrednika. Za SAD je bilo

naročito važno prepoznavanje jugoslovenskog insistiranja (i uspjeha) na svom pravu i

namjeri da, nezavisno od bilo koga, ulazi u pregovore svih vrsta sa ostalim državama i

međunarodnim organizacijama. Iako jugoslovenska opozicija postojanju i rivalitetu blokova

nije nimalo odgovarala zapadnim zvaničnicima prilikom međusobnih kontakata, ona se

potvrdila kao legitiman i principijelan stav jer je, sa istom odlučnočšću, ponovljena i u

Moskvi137. Ovo je bilo naročito značajno, budući da je od samog početka saradnje sa

Jugoslavijom u prvom planu bilo održavanje njenog položaja van sovjetske orbite, a tek

onda mogućnost njenog suštinskijeg uključenja u zapadni politički, ekonomski i vojni

poredak. Održavanje i suštinski i formalno nezavisne pozicije jugoslovenskog vrha u odnosu

na Istok, predstavljalo je conditio sine qua non nastavka dalje zapadne podrške i saradnje, a

tokom ljeta 1956. godine je potvrđeno da Jugoslavija taj uslov ispunjava i dalje. Američkim

analitičarima je bilo jasno da je ponašanje dijela sovjetskih zvaničnika, koji su se trudili da

ostave utisak kako je postignut dogovor da se, u slučaju opšteg rata, Jugoslavija i SSSR nađu

na istoj strani, predstavljalo samo blef. Po pitanju postojanja formalnih vojnih aranžmana

između dvije zemlje, uprkos razvoju međupartijske, diplomatske, ekonomske i kulturne

saradnje, zadržana je stara formulacija da se „... ne smatra vjerovatnim“ (considered

unlikely).138

137 Isto. 138 Isto, str 2-3 (218-219). Takođe treba reći da je čitav ovaj paragraf ostao u identičnom obliku još od NIE 31/2-55 (str 6-7(206-207)), zajedno sa ogradom predstavnka obavještajnog sektora JCS o tome da se moglo govoriti samo o dimenziji javnih aranžmana. Kako su ove procjene u redovnim vremenskim intervalima redigovane u svim segmentima u kojima su registrovane bilo promjene na terenu, bilo promjene u doživljaju posmatranog pitanja, to se zadržavanje iste formulacije kroz period najvidljivijeg zbližavanja SSSR i Jugoslavije, sa relativnom sigurnošću može smatrati potvrdom nepromijenjenog stava SAD.

85

U tom trenutku je bilo jasno da osnovni spoljnopolitički ciljevi jugoslovenskog

vrha, uz održavanje na vlasti bez prihvatanja dominantnog stranog uticaja, obuhvataju

uspostavljanje i održavanje bliskih međupartijskih veza sa socijalističkim zemljama,

povećanje jugoslovenskog uticaja na njih uz istovremeno zadržavanje dobrih odnosa sa

Zapadom, kao i povećanje svog značaja u pitanjima globalne politike kao jednog od lidera

neutralnih i „progresivnih“ snaga. „... Skoro je sigurno da je Tito procijenio da su događaji,

koji su uslijedili nakon Staljinove smrti, išli u prilog ostvarenju ovih ciljeva. Kao prvo, Tito

je skoro sigurno uvjeren u suštinsko smanjenje vjerovatnoće opšteg sukoba – čije je

izbjegavanje uvijek predstavljalo primarni jugoslovenski cilj zbog Titovog straha da njegov

režim ne bi mogao da ga preživi. Kao drugo, Tito sada izgleda prilično siguran da dok

trenutni trend traje, on lično nije ugrožen od strane novog sovjetskog režima. Kao posledica

njegove procjene da je u Moskvi prihvaćen njegov princip „različitih puteva u socijalizam“,

Tito vjerovatno očekuje postepeni rast nacionalističkih tendencija i autonomnosti među

satelitskim komunističkim partijama. U takvom razvoju situacije, Tito skoro sigurno vidi

mogućnost povećanja jugoslovenskog uticaja i prestiža u Istočnoj Evropi, a naročito na

području Balkana.139“

Amerikanci su smatrali da najveći Titov politički uspjeh leži u činjenici da je uspio

da izbori povratak u svijet socijalističkih država bez žrtvovanja principa jugoslovenske

nezavisnosti ili ravnopravnosti. To je dalje značilo ne samo ojačavanje njegovog statusa

unutar tog kruga, već i širi prostor za jačanje veza sa socijalističkim i komunističkim

pokretima i partijama van lagera, kao i za razvoj specijalnih odnosa sa „neutralističkim“

liderima poput Nehrua i Nasera. U stvari, pretpostavljalo se da Tito nema iluzija o tome

kako se razvoj sovjetsko-satelitskih odnosa u okvirima „ne-staljinističke politike“ može sa

sigurnošću predvidjeti, budući da se znalo za njegova strahovanja od ponovne upotrebe

staljinističkih metoda ako bi se događaji unutar nekih socijalističkih zemalja otrgli kontroli.

Zato je njegovo držanje distance u odnosu na formalno vezivanje za istočni blok bilo

izvjesno makar do potpunog redefinisanja sovjetsko-satelitskih relacija. U tom intervalu je

imao veću slobodu i mogućnost da utiče na razvoj događaja, ali i da sačuva otvorena zadnja

139 Isto, str 3 (219).

86

vrata prema Zapadu, ako bi lager prema Jugoslaviji opet počeo da primjenjuje staljinističke

metode i praksu. 140

Uopšte, detant sa Jugoslavijom je smatran kao jedan od najvažnijih

spoljnopolitičkih uspjeha Moskve u vremenu nakon Staljinove smrti. Iako je sovjetski

državni i partijski vrh kao maksimalni cilj postavljao njeno potpuno vraćanje u blok, čak je i

postignuti rezultat donosio višestruku korist. Razvoj daljeg vojnog povezivanja Jugoslavije i

Zapada je prekinut, eliminisan je vojni značaj Balkanskog Saveza, ponovo otvoren prostor

za rasprostiranje sopstvenog uticaja na njenu politiku, a nezavisna Jugoslavija je mogla da

posluži i kao trojanski konj za prodor i širenje uticaja prema neutralističkim zemljama i

socijalističkim krugovima na Zapadu. Takođe, nije bilo sumnje da se status, za koji se

Jugoslavija izborila, neće dozvoliti više ni jednom od satelita, a očekivalo se da će kroz

proces međupartijske saradnje biti pokušano ponovno uspostavljanje određenog uticaja na

samo članstvo njene komunističke organizacije.141

Sa druge strane, opadanje zapadnog uticaja na Jugoslaviju je bilo ne samo jasno

prepoznato, već je očekivan i nastavak takvog trenda. Proces normalizacije odnosa sa SSSR-

om je trajao već par godina, tako da je njegova inercija već predstavljala dovoljno važan

faktor u njenoj politici, čak i kad postignuti rezultati ne bi bili ovog nivoa. Tito nije

pokazivao nikakve znake spremnosti na kvarenje svojih odnosa sa Zapadom, štaviše, nakon

junske posjete SSSR-u su čak i učestali prijateljski gestovi prema Zapadnim silama. U

Vašingtonu su oni tumačeni nastojanjem da se izbjegne utisak kako je došlo do ponovnog

jugoslovenskog svrstavanja na sovjetsku stranu. Bez zapadne podrške je bilo nemoguće

zadržavanje autonomije u odnosu na Moskvu, a takva podrška je, opet, zavisila ne samo od

verbalno izražene namjere da se ta autonomija zadrži, već i od konkretnog djelovanja u tom

pravcu. U praksi, to je značilo insistiranje na održavanju saradnje sa Zapadom, u prvom

redu sa SAD.

140 Isto, str 3- 4 (219-220). U isto vrijeme, to je značilo i da će se Jugoslavija, u mjeri koja bude moguća, uzdržavati od otvorene podrške disidentskim pokretima, tendencijama ili njihovim protagonistima bilo u SSSR, bilo unutar bloka. Na primjer, bez oklijevanja je prihvaćena zvanična sovjetska i poljska verzija da su nemiri u Poznanju u Poljskoj, koji su izbili i ugušeni tokom juna 1956. godine, „podstaknuti i vođeni od strane zapadnih, reakcionarnih elemenata“. 141 Isto, str 4-5 (220-221).

87

Za planere američke politike prema Istoku, problem se naročito očitovao u premisi

na kojoj je formalno temeljena vojna saradnja sa Jugoslavijom, a posledično tome i

jugoslovenska vojna saradnja sa Grčkom i Turskom. Svi ovi projekti su temeljeni na

pretpostavci opasnosti od sovjetskog, satelitskog ili kombinovanog oružanog napada, a

njegova vjerovatnoća je sa vremenom značajno gubila na aktuelnosti. Kontekst „Istočne

intervencije“ je već sredinom decenije bio potpuno iskorišćen kao prostor za razvoj vojne

saradnje Jugoslavije i Zapada, a napredak te saradnje na istim osnovama se nije mogao

očekivati u svijetlu detanta na relaciji Moskva-Beograd. Program američke vojne pomoći

Jugoslaviji i tripartitna balkanska saradnja bi, u svakom slučaju, bili suočeni sa nizom

administrativnih, finansijskih, političkih, ideoloških i ko zna kojih drugih problema, ali je

njihovo rešenje uvijek bilo moguće ako se smatralo da se njime daje dio odgovora na pitanje

zbog kojeg su ovi projekti i započeti. Kako su tada, i američka i jugoslovenska strana,

pitanje ratnih operacija na Balkanu stavljale skoro isključivo u kontekst opšteg rata, to se i

određenje nivoa i sadržaja vojne saradnje tražilo u odnosu na perspektivu takvog razvoja

događaja. Očekivalo se da bi Jugoslavija pokušala da zadrži svoj neutralni položaj makar u

prvim fazama sukoba, ali bi takav scenario svejedno predstavljao i najgoru opciju po sam

režim. Strana bi se morala izabrati, a to bi, bez obzira na konačan ishod, predstavljao kraj

postojećeg sistema. Na sreću jugoslovenskog vrha, razvoj globalnih zbivanja nije

nagovještavao sprovođenje ovakvog scenaria u neposrednoj budućnosti. Dakle, manevarski

prostor je i dalje postojao, čak je bio i proširen142.

Jugoslavija je 1956-57. godine već formirala mišljenje o trenutnom stanju,

potencijalima i mogućnostima za vođenje rata oba vojna bloka, a prema njemu, razvoj

situacije nije išao u korist NATO143. Smatralo se da snage ovog saveza u Evropi broje 30

aktivnih i 15 rezervnih divizija, naspram 175 ruskih i 65 divizija satelita. Brojčana

inferiornost zapadnog saveza u avionima je iznosila c.ca 3000 prema procijenjenih 19 000

ruskih i 2500 satelita, taj odnos u tenkovima je bio još izraženiji, a sovjetska podmornička

flota je uživala ugled najmoćnije u svijetu. SSSR je takođe postao vlasnik "H" i "A" bombi,

tako da perspektiva sukoba nije izgledala povoljno za evropske saveznike grupisane u

142 Isto, str 5 (221). 143 DAMSPRS, PA 1956, f 67, 21, 424055, str 1-4. DAMSPRS, PA 1957, f 75, 10, 28667, str 24-25.

88

NATO. Ove procjene nisu uzimale u obzir američke privredne i mobilizacijske mogućnosti

jer su bile pravljene za varijantu sukoba na evropskom tlu, a koji bi zbog razarajuće moći

oružja planiranih za upotrebu, njegovo trajanje, barem u teoriji, sveli na prvi udar i

eventualni odgovor na njega. Ako su ove cifre bile tačne, bez obzira na to šta bi Amerikanci

mogli mobilisati na svojoj teritoriji, malo je vjerovatno da bi to uticalo na sudbinu

evropskog ratišta u prvoj, odsudnoj fazi rata144.

Kasnije je jedna šira analiza,145 uvažavajući promjene koje su se dogodile na planu

razvoja strategijske i taktičke avijacije zemalja zapadnog bloka, potvrdila glavne trendove što

se tiče obima, koncentracije i rasporeda vojnih efektiva na prostoru potencijalnog evropskog

ratišta. Prema tim podacima, NATO je u mirnodopskom stanju raspolagao sa 42 u odnosu

na 72 divizije istočnog bloka, 7 dana po početku mobilizacije je mogao suprotstaviti

procijenjenim 195 istočnim divizijama 104 svoje, a nakon mjesec dana se računalo da

njegov domet predstavljaju 186 divizija nasuprot 330 istočnih. Na glavnom pravcu

projektovanog udara Istočnog bloka, u centralnoj Evropi, odnos snaga je bio 2:1 u korist

Istoka, odnosno, 45 divizija prema 22 zapadne, a po konkretnom rasporedu se dolazilo i do

cifre od 3:1, i to najviše zahvaljujući geografskoj grupisanosti zemalja Varšavskog Ugovora.

Sličan odnos je bio procijenjen i za sva ostala tri glavna potencijalna ratišta (srednje-

istočno, daleko-istočno i arktičko) tako da je, uopšte uzev, istočni blok uživao izrazitu

nadmoć u kopnenim snagama. Kako je u savremenim borbenim konceptima, koji

podrazumijevaju upotrebu atomskog i termonuklearnog oružja, bilo teoretski moguće

uspješno ofanzivno dejstvo čak i u odnosu snaga 1:1, onda je slika o toj nadmoćnosti samo

dobijala na oštrini146.

Američki uticaj na jugoslovensku politiku, koji je, prema sopstvenom priznanju, „...

bio daleko od odlučujućeg i u svom zenitu“, nije bio dovoljan da spriječi juoslovensko-

sovjetsko približavanje prostom projekcijom američkog nezadovoljstva. Titova posjeta

SSSR-u u junu 1956, isto kao i smanjivanje zapadne vojne pomoći, predstavljala je samo

rezultat šireg trenda smanjivanja tenzije u međunarodnim odnosima, a u takvim

okolnostima je određena alijenacija SAD bila neminovna. Ekskluzivna ekonomska zavisnost

144 I.Laković, n.d, str 220. 145 VA, S-865-c, 545, 3, str 9-13. 146 I.Laković, n.d, str 220-221.

89

Jugoslavije od Zapada, značajno je prevaziđena ponovnim pojavljivanjem SSSR i zemalja iz

njegove orbite kao njenog trgovinskog partnera. Pomenuta stagnacija vojne saradnje, kao i

evidentno nezadovoljstvo SAD ovakvim kursom jugoslovenske politike, predstavljali su

rizike na koji je zvanični Beograd bio spreman, znajući da upravo američkoj strani nije

odgovaralo da po ovom pitanju maksimalno zateže. U Vašingtonu se spekulisalo da bi

jugoslovenska politika, u svijetlu opasnosti gubljenja američke ekonomske pomoći, bila

promijenjena tek u smislu nekih kozmetičkih korekcija i verbalnih gestova, bez ikakvog

suštinskog prilagođavanja interesima Zapada. U atmosferi normalizacije odnosa sa Istokom,

to bi samo dalo dodatni vjetar u leđa snagama koje su se zalagale za tješnje vezivanje sa

SSSR-om, odnosno, postalo nešto nalik na vraćanje poklona koji je dobijen 1948.godine.147

Ispostavilo se, međutim, da je Titov junska turneja po SSSR-u predstavljala trenutni

maksimum na putu normalizacije sovjetsko-jugoslovenskih odnosa148. Sovjetski Savez nije

imao namjeru da aršine svojih odnosa sa Jugoslavijom primijeni i na ostale zemlje iz lagera,

šaljući njihovim rukovodstvima već tokom ljeta 1956. godine cirkularno pismo, kojim je

trenutna politika prema Jugoslaviji karakterisana kao taktički potez koji treba da omogući

njen povratak u blok, a ne kao strateško opredjeljenje ka poštovanju njene ravnopravnosti.

Nakon gušenja junskih nemira u Poznanju, Vladislav Gomulka (Wladyslaw Gomulka) je

došao na čelo Poljske Ujedinjene Radničke Partije i uspio, 19. oktobra, da izdejstvuje

sporazum o smanjenju sovjetskog vojnog prisustva i djelimičnoj liberalizaciji unutrašnjeg

ustrojstva. U Mađarskoj je ovakav razvoj događaja, kao i prethodno iskustvo Jugoslavije,

protumačen kao znak za pokušaj promjene društvene i državne orijentacije. Naredni dani

su donijeli proteste, zbacivanje vlade Ernoa Gera (Ernő Gerő), dolazak na njegovo mjesto

bivšeg ministra poljoprivrede Imre Nađa (Imre Nagy), proglašenje mađarske neutralnosti i

njen izlazak iz Varšavskog ugovora, te sovjetsku vojnu intervenciju koja je ugušila

pobunu.149

147 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 31-56, str 5-6 (221-222). 148 Zapisnici sa pregovora između sovjetske i jugoslovenske vladine delegacije u Moskvi od 5, 9, 18 i 20. juna 1956. (dokumenti br. 369, 370, 372 i 373), kao i zajednička izjava Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika i Federativne Narodne Jugoslavije od 20. juna 1956. godine (dok. br. 374), Jugoslovensko-sovjetski odnosi 1945-1956, zbornik dokumenata, Beograd, 2010. 149 Vidjeti više u: K. Kovačević, Jugoslovensko-mađarski odnosi 1953-1956, tekst doktorske disertacije u rukopisu, Filozofski fakultet, Beograd.

90

Iako je Jugoslavija bila direktno uvučena u ove događaje kroz pokušaj Imre Nađa da

se skloni u njenoj ambasadi u Budimpešti, a njen ugled ozbiljno narušen sovjetskim

nepoštovanjem garancija o njegovom slobodnom izlasku, američkim analitičarima je bilo

jasno da zvanični Beograd ima političkog razumijevanja za sovjetsku intervenciju. Uprkos

osudi određenih aspekata sovjetskog djelovanja i podrške reformama u mađarskom društvu

po svom receptu, vidjelo se da jugoslovenski politički vrh shvata da se trenutna zbivanja u

Mađarskoj suštinski razlikuju od situacije iz juna 1948. godine. Barem formalno, tada je

branjen svoj pogled na izgradnju komunizma i pravo na njegovo ostvarenje, dok je u

mađarskom slučaju prepoznat upravo pokušaj obaranja komunizma kao društvenog

sistema. Zato je i izgledalo da je „... Jugoslovenima laknulo kada je sovjetska intervencija

spasila komunizam u Mađarskoj... oni su smatrali opravdanom drugu sovjetsku intervenciju

i podržali Kadarovu vladu“150

Međutim, širio se i krug onih koji su za probleme SSSR-a u istočnoj Evropi

direktno optuživali Jugoslaviju i njenu politiku. Tito je na njih odgovorio svojim govorom

od 11. novembra, navodeći da za pogoršanje situacije krivce treba tražiti među recidivima

staljinizma u samom Sovjetskom Savezu, a naročito među njegovim istočnoevropskim

saveznicima. Iako se odvijala u ideološkim okvirima, ova konfrontacija se ticala

suprotstavljenih državnih interesa SSSR-a i Jugoslavije, gdje je jedna strana pokušavala da

ponovo uspostavi punu kontrolu nad svojom interesnom sferom, a druga upravo suprotno

– smanjivanje sovjetske kontrole kao uslova jugoslovenske bezbjednosti i povećanja njenog

uticaja u regionu. Uprkos jugoslovenskim nastojanjima da kontroverze ostanu u ovim

okvirima, Sovjetski Savez je, sredinom februara 1957, svoju kampanju podigao na nivo

direktnog napada na jugoslovensku državnu politiku, upozoravajući da blagonaklon stav

prema daljem razvoju bilateralnih odnosa zavisi od promjene jugoslovenskih političkih

načela. Prijetnja je bila propraćena petogodišnjim odlaganjem razvojnih kredita, koji su

Jugoslaviji bili obećani 1956. godine, kao i otvorenim optužbama da je Jugoslavija

predstavljala izvor podrške pobuni u Mađarskoj.

Tek, do aprila su jugoslovenski odnosi sa istočnim blokom spali na najniži nivo od

početka procesa normalizacije tokom 1954. godine. Iako je sporazum o nastavku 150 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 31-57, Yugoslavia’s Policies and Prospects, str 4-5 (230-231).

91

trgovinskih odnosa do 1960. značio da se SSSR neće ponovo uvoditi režim ekonomske

blokade, sve češće javno izjednačavanje „nacionalnog komunizma“ sa fašizmom je

podsjećalo upravo na taj period. Albanija je u toj antijugoslovenskoj kampanji otišla

najdalje, iznoseći iredentističke zahtjeve prema jugoslovenskim teritorijama naseljenim

stanovništvom albanske narodnosti.151

Jugoslavija je, sa svoje strane, pokazala zavidan nivo strpljenja prema ovakvoj

promjeni Istočne politike. Tito nije želio da prekine novouspostavljene veze, fokusirajući

svoju kritiku na najopštije, globalne koncepte međublokovske podjele kao crno-bijelog

klišea odnosa u svijetu. Držeći se procjene da sovjetska politička scena još nije bila potpuno

konsolidovana, on nije želio da novim udaljavanjem izgubi uticaj na događaje ni u lageru,

niti među ostalim socijalističkim pokretima. Na primjer, prilikom posjete predstavnika KP

Francuske, dobro je vođeno računa da kritika, zbog postojeće erozije odnosa, bude upućena

staljinističkim elementima kao pojedinačnim kategorijama, a ne opštoj politici SSSR. U isto

vrijeme su i jugoslovenski mediji upozoreni da se uzdrže od negativnih komentara na račun

Sovjetskog Saveza, a polovinom maja su stvari počele da dolaze na svoje mjesto – sovjetska

štampa je počela da piše o Jugoslaviji u „prijateljskijem“ tonu, sovjetski lideri su Titu poslali

čestitku za rođendan, a iz Kremlja je saveznicima poslato cirkularno pismo sa zahtjevom da

se, makar kao privremena mjera, poprave njihovi odnosi sa Jugoslavijom. 152

Period ponovnog zahlađenja u odnosima sa SSSR-om je, formalno, okončan u julu

1957. godine, kada se Hruščov javno založio za rešenje postojećih problema u komunikaciji

sa Jugoslavijom i izrazio spremnost da se sretne sa Titom. Klima za novi detant je izgledala

povoljno, a jedan od njenih znakova je bilo i junsko uklanjanje Vjačeslava Molotova iz

najužeg sovjetskog rukovodstva. Jugoslaviji je odobren nastavak sovjetskog i istočno-

njemačkog razvojnog kredita u vrijednosti cca 250 mil. dolara, a nedugo zatim je u

Rumuniji, „na pola puta,“ došlo i do susreta između Tita i Hruščova. Amerikanci su

smatrali da je jugoslovenski vođa sovjetsku predusretljivost „platio“ pružanjem veće

spoljnopolitičke podrške SSSR-u, ali i upotrebu svog uticaja na smirivanju centrifugalnih

tendencija unutar istočnog bloka. Takva pretpostavka je brzo potvrđena, Jugoslavija je

podržala sovjetski stav na glasanju u OUN u vezi Mađarske, postala prva zemlja van lagera 151 Isto, str 5 (231). 152 Isto.

92

koja je priznala Istočnu Njemačku, a u istom tonu je bio i njen nastup na konferenciji

Balkanskih zemalja. U štampi je sve vidljivije bilo zauzimanje „pro-moskovske linije“, a sam

Tito je, u autorskom članku za Forin Afers (Foreign Affairs) “... izrazio povjerenje u

miroljubive namjere Sovjetskog Saveza i naznačio da, trenutno, Zapad predstavlja najveću

prepreku svjetskom miru“153

Međutim, ni ovaj period saradnje nije dugo potrajao. Već je na jesen 1957. godine

uklanjanje Žukova, neposredno nakon njegove posjete Jugoslaviji, izazvalo sumnju

jugoslovenskih zvaničnika da nešto nije u redu, a na nezadovoljstvo je naišao i isuviše

„ratoboran“ stav SSSR u vezi eskalacije stanja u Siriji. Ovim faktorima, na koje se

nadovezivao i strah od prevelikog kvarenja odnosa sa Zapadom, pripisivana je i Titova

odluka da ne prisustvuje svečanosti povodom 40. godišnjice Oktobarske revolucije u

Moskvi.154 Sama perspektiva budućih jugoslovensko-sovjetskih odnosa je, posmatrano kroz

ovu prizmu, ipak nagovještavala određeno prilagođavanje jugoslovenskog spoljnopolitičkog

nastupa nekim sovjetskim projekcijama. Amerikanci su sumnjali da će „... sporadično

pokušavati da odigra ulogu posrednika između Istoka i Zapada u cilju zadržavanja privida

srednjeg mišljenja, ali će jugoslovensko „srednje mišljenje“ najčešće odražavati stavove

sovjetske politike“. Što se tiče vojnih pitanja, bilo je poznato da „... Jugoslavija smatra kako

je snažna vojska suštinski važna za održavanje nezavisnosti, ali i da je, dugoročno, strana

pomoć neophodna za ispunjavanje ovog cilja. Jugosloveni bi, vjerovatno, više voljeli da

dobijaju vojnu pomoć sa Zapada, ali da im je sasvim jasno da, što više bude odmicao proces

približavanja Moskvi, to će biti vjerovatnija perspektiva Zapadnog smanjenja ili ukidanja

153 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 31/1-57, Yugoslavia’s International Position, str 2-3 (242-243). 154 Iako je nakon jugoslovenskog odbijanja da potpiše Moskovsku deklaraciju u novembru 1957, bilo jasno da je nastupilo novo zahlađenje odnosa sa SSSR, to nije uticalo na dinamiku koraka koje su u to doba preduzimani prema SAD. Naime, upravo je u tom periodu tekao proces napuštanja programa američke vojne pomoći, a američki analitičari su očekivali da će ovakav razvoj događaja uticati da jugoslovenski zvaničnici makar ponovo razmotre svoju namjeru. Međutim, sve tehničke i formalne procedure oko prestanka ovog programa su nastavljene sa istim intezitetom, isporuke materijala su prestale u decembru 1957, a osoblje AMAS-a je napustilo zemlju u martu 1958. godine. Tito je, na ovaj način, uspio da podvuče svoju nezavisnost i prema Istoku i prema Zapadu; odbijajući još jedan pokušaj Moskve da Jugoslaviju ponovo vrati u lager, ali i izbijajući iz američkih ruku do tada najkonkretniji vid političkog uloga u međusobnim odnosima. RG 273, E1, Box 46, f NSC 5805/1, Operations coordinating board report on U.S. policy toward Yugoslavia (NSC 5805/1), December 10, 1958, str 4-5.

93

takvih programa. Tito bi izdržao jedno vrijeme bez strane vojne pomoći, ali bi, prije ili

kasnije, prihvatio neki takav aranžman sa (istočnim, prim. I.L) blokom“155

Odnosi sa Zapadom su, upravo kao posledica „jugoslovenskih pro-sovjetskih

aktivnosti“, bile na najnižem nivou od izbijanja Tršćanske krize 1953. godine. Izgledalo je

da Beograd nije očekivao oštrinu nastupa Zapadne Njemačke koja je objavila prekid

zvaničnih diplomatskih odnosa, ali ni odluku SAD da preispita programe ekonomske

pomoći za Jugoslaviju. Pripadnici najužeg kruga jugoslovenskih rukovodioca su, u

privatnim kontaktima sa zapadnim zvaničnicima, ponavljali da njihova politika prema

SSSR-u ne predstavlja ni prijetnju za Zapad, niti ikakvu suštinsku promjenu dosadašnje

strategije, a potvrdu njihovih navoda je trebalo da dā i Titovo odsustvo sa pomenute

proslave.156

Jugoslovenska politika „aktivne koegzistencije“ sa suprotstavljenim blokovima sila

je, u drugoj polovini pedesetih, za američke analitičare prestala da bude tumačena kao fraza

kojom se samo pravdala želja za neutralnošću. Kako se iz ovih dokumenata vidi,

Amerikanci su shvatali da Jugoslaviji, zapravo, itekako treba postojanje oba bloka, pošto je

upravo na iskorišćavanju njihovog antagonizma bio baziran gro njenog međunarodnog

značaja. Kada su od Zapada tražene ekonomska i vojna podrška, one su pravdane

strateškom prednošću koje je donosilo uskraćivanje SSSR-u jugoslovenskog prostora, njenih

ljudskih i privrednih resursa, te ideološko-propagandnog značaja. U procesu detanta sa

Istokom, uspostavljene veze sa Zapadom su predstavljale sigurnosnu mrežu jugoslovenskog

nastupa, a kada je ravnoteža uspostavljena, njen položaj u odnosu na suprotstavljene strane

je ostao potpuno zavisan od odnosa sa svakom od njih. Kvarenje odnosa sa Zapadom je

smanjivalo pregovarački potencijal Jugoslavije prema Istoku, a povećanje pritiska sa Istoka

je njen državni vrh činio manje otpornim prema Zapadnim zahtjevima.

Uslovna „povoljnost“ ovakve igre po Jugoslaviju se ogledala u važenju njenih pravila

i za pomenute grupacije sila. Prihvatanjem suštinskog i formalnog izostanka jugoslovenske

pripadnosti protivničkom taboru kao realnog i zadovoljavajućeg rezultata, i Istok i Zapad

su došli u položaj gdje je svaka dalja alijenacija Jugoslavije predstavljala direktni „poklon“

drugoj strani. Zapad, koji je svoj politički uticaj temeljio na jugoslovenskoj potrebi za 155 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 31/1-57, str 6 (246). 156 Isto, str 3 (243).

94

njegovom ekonomskoj i vojnoj pomoći, drastičnim smanjenjem ili ukidanjem ovih

programa je dolazio u opasnost da Jugoslaviju, prosto, „otjera u zagrljaj“ Moskve. Kako je

vrijeme osjećanja ugroženosti sovjetskom intervencijom prolazilo, to je Jugoslavija sve više

pokazivala spremnost da izađe iz ovakvih oblika zavisnosti od Zapada, a nakon detanta

1955-1956. godine je ta spremnost potvrđena napuštanjem programa vojne pomoći. Zato

je za SAD održavanje programa ekonomske saradnje ostajalo kao najvažnija poluga uticaja

na Jugoslaviju, od koje je zavisila njena moć da u nadgornjavanju sa Kremljem zadrži što je

autonomniji položaj „... Nastavak suštinske pomoći Jugoslaviji, bez obzira na Titov stav

prema Moskvi, osnažio bi Titovo povjerenje da je Zapad posvećen nastojanjima da mu

pruži podršku, te da bi tako mogao da održava svoj nezavisni položaj čak i kada je neke od

svojih političkih koncepcija tješnje vezivao sa sovjetskim.“157

To je, ujedno, značilo i da Zapad nije imao na raspolaganju puno mehanizama

kojima bi spriječio dalje sovjetsko-jugoslovensko približavanje. Dokle god je Tito smatrao

da sovjetska politika nije negativno orijentisana prema Jugoslaviji, očekivalo se dalje

produbljivanje i bilateralne, i saradnje sa lagerom. Međutim, u Vašingtonu su bili svjesni da

“... postoje jasne granice do kojih je Tito smatrao da je bezbjedno ići. Na primjer, mi

vjerujemo da on neće htjeti da postane u vojnom ili ekonomskom smislu zavisan od SSSR,

da uđe u Varšavski Ugovor ili SEV (Совет Экономической Взаимопомощи – Savjet za

međusobnu ekonomsku pomoć), kao ni da nastavi sa daljim približavanjem Sovjetima po

cijenu kidanja svojih veza sa Zapadom. U okviru opšteg trenda svoje politike, mislimo da će

Tito veoma paziti na pojavu bilo koje naznake sovjetskog pokušaja da uspostave kontrolu

nad njim, ili neke druge aktivnosti koja bi ugrožavala jugoslovenske interese. Ako mu se

učini da razvoj događaja ide u tom pravcu, on će skoro sigurno htjeti da napusti kurs

tješnjeg vezivanja sa SSSR.“158

Kraj decenije je donio djelimičnu potvrdu ovih očekivanja. Američki analitičari su,

doduše, novo zahlađenje sovjetsko-jugoslovenskih odnosa očekivali kao posledicu

jugoslovenske reakcije na neki vid ataka protiv njene nezavisnosti, ali nisu očekivali da ono

uslijedi kroz sovjetsko nezadovoljstvo jugoslovenskim pristupom određenim ideološkim

pitanjima. Kada je, početkom 1958. godine, novi program KPJ unutar bloka ocijenjen kao 157 Isto, str 6-7 (246-247). 158 Isto, str 7-10 (247-248).

95

jeretički, stvoren je doktrinarni jaz koji je suštinski otežao funkcionisanje međupartijske

saradnje, makar ne bez ozbiljnije revizije stavova. Međutim, upravo je perspektiva

zajedničkog u ideološkim ciljevima, učinila da i Moskva i Beograd potvrde kako je lekcija iz

1948. godine dobro naučena, te da nije bilo potrebe za njenim ponavljanjem. Uprkos

tenziji u medijima, koja su prenosila brojna teorijska saopštenja, njihove osude ili podršku,

ova konfrontacija se nije prenijela na državni nivo. Trgovinski ugovori su i dalje potpisivani

i realizovani, a kulturna, naučna i sportska razmjena je nastavljena. Sa druge strane,

razmimoilaženja sa Jugoslavijom i sovjetski pristup rešavanju tog pitanja su, u globalnim

ideološkim okvirima, za Hruščova počeli da budu dio ne baš uvijek korisnog „imidža“.

Amerikancima je izgledalo da kineski komunistički krugovi ispoljenu „tolerantnost“ prema

Jugoslaviji pripisuju isključivo devijacijama sovjetske doktrinarne koncepcije. U njoj su

pitanja čistote ideja Marksizma-Lenjinizma, kao i perspektiva „svjetske revolucije“, bili

podređena političkim i taktičkim manevrima SSSR, a sve u cilju popravljanja odnosa sa

Zapadom. Kinezi su otvoreno tražili da se Jugoslavija „označi kao dezerter i agent

imperijalizma“, a takav nastup je imao odjeka među militantnijim i radikalnijim

elementima u svim komunističkim partijama159.

Što se tiče odnosa sa Zapadom, vidjelo se da Jugoslavija pitanja svoje ekonomske

politike, koliko god im prilazila sa doktrinarnih, ideoloških stanovišta, nastoji da rešava

prvenstveno kroz saradnju sa Zapadnim zemljama. Zapadna Njemačka i Italija su postali

njeni najvažniji trgovinski partneri, a zanimljivo je i da su Amerikanci, u ovom stadijumu,

pozitivno ocjenjivali jugoslovenski koncept samoupravljanja. Pomirivši se sa time da u

Jugoslaviji neće doći do promjene unutrašnjeg poretka, njihovim analitičarima je bilo jasno

da nakon odbacivanja sovjetskih privrednih modela (centralizovano planiranje i

administracija, nasilna kolektivizacija seoskih domaćinstava, insistiranje na razvoju teške

industrije po svaku cijenu, naročito putem velikih investicionih projekata, kao i zatvaranje

ekonomije u odnosu na zahtjeve i zakone tržišta), slijedi postepeno uobličavanje

ekonomskog modela koji je spajao državno vlasništvo i planiranje sa karakteristikama

159 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 15-61, Outlook For Yugoslavia, 23. maj 1961, str 9-10 (262-263). Amerikancima je naročito privuklo pažnju da je, tokom kinesko-sovjetskog sukoba 1960. godine, Albanija otvoreno podržala kinesku poziciju, svjesno ušavši u pogoršanje odnosa sa Sovjetima. Čak su i spekulisali da takav razvoj događaja može dovesti do jugoslovensko-sovjetskog udruživanja (uz podršku Grčke) sa ciljem da se obori režim u Tirani. Isto, str 10 (263).

96

realne, tržišne privrede. Što je još važnije, u Vašingtonu se eksplicitno ocjenjivalo da je ovaj

pristup, „... djelimično omogućen i konstantnom Zapadnom podrškom, bio osobito

uspješan“160

U tom smislu je i razvoj političkih odnosa sa Zapadom mogao da teče u mnogo

regularnijim uslovima nego što je to bila atmosfera „odbrane od sovjetskog napada“ sa

početka decenije. Jugosloveni su uspjeli da „naviknu“ svoje zapadne partnere na svoj

karakterističan spoljnopolitički nastup, koji jeste bio iritantan zbog kritike „kapitalističkog“

i „imperijalističkog“ domena Zapadne politike, ali za koji je vladalo uvjerenje da neće

ozbiljnije naškoditi odnosima sa vodećim zemljama Zapada. Takođe, to je bio i nerazdvojivi

segment jugoslovenske politike povezivanja sa zemljama „Trećeg svijeta“, koje je

ocjenjivano kao „... ekonomski racionalno, jer je obezbjeđivalo nova tržišta i izvore

sirovina“. Međutim, isto tako se vidjelo da su politički aspekti ovog projekta već počeli da

dolaze do izražaja, budući da su „... odslikavali Titove aspiracije da igra značajniju ulogu na

svjetskoj pozornici kao lider „ne-blokovskih“ država, među kojima bi postizanje potrebnog

nivoa saradnje maksimalizovalo njihov zajednički uticaj na važne svjetske tokove.“161

160 Isto, str 6 (258). SAD su visoko ocjenjivali jugoslovenske ekonomske rezultate u periodu 1956-1961. godine. Ovaj interval je bio karakterističan po veoma intezivnom rastu investicija (oko 30% BNP), sam BNP je rastao po godišnjoj stopi od preko 12%, što je predstavljalo jednu od najvećih u svijetu, značajno veću od bilo koje druge socijalističke zemlje. Takođe, jednim od najvažnijih rezultata se smatralo i stalno povećanje lične potrošnje po glavi stanovnika, koje je sa planiranih 5, dostizalo i 10% godišnje. Ono je predstavljalo rezultat revitalizacije poljoprivrede, stavljanja većeg naglaska na laku industriju i relaksacijom barijera prema uvozu strane robe široke potrošnje. Isto, str 7 (259). 161 Isto, str 10-11 (262-263).

97

Glava III

Od ekonomske do vojne pomoći SAD Jugoslaviji

Američka pomoć Jugoslaviji 1945-1951. godine

U martu 1951. godine, ECA (Economic Cooperation Administration – Služba za

ekonomsku saradnju) i Stejt Department su zajednički sumirali dotadašnje oblike i

vrijednosti američke pomoći Jugoslaviji162. Polazeći od osnovnog razloga svog angažovanja,

potrebe očuvanja nezavisnog položaja Jugoslavije i njenog ostajanja van sovjetske orbite, sve

preduzete aktivnosti američke vlade su bile podređene ovoj svrsi: „... Mjere koje su SAD

sprovodile kroz pomoć Jugoslaviji su bile namijenjene jačanju volje i mogućnosti

jugoslovenske vlade i naroda da se odupru sovjetskom pritisku i odbrane zemlju u slučaju

napada. Američka pomoć jugoslovenskoj vladi je čak i povećana uprkos njenoj

komunističkoj i nedemokratskoj prirodi, pošto nije bilo drugog načina da se pomenuti

ciljevi ispune.“ Istovremeno, ta pomoć je morala da ispuni dva cilja – da omogući

Jugoslaviji da „... izdrži koju godinu“, kao i da obezbijedi Sjedinjenim Državama određeni

pregovarački kapital u daljem razvoju bilateralnih odnosa163.

Autori ovog dokumenta nisu imali na umu dugoročni proces podrške Jugoslaviji.

Tada je Jugoslavija već otpočela svoje pregovore sa IBRD bankom (International Bank for

Relief and Development – Međunarodna banka za obnovu i razvoj) oko kredita kojima bi

finansirala svoje strateške projekte. Američku politika se tada sastojala od niza opreznih

koraka, baziranih na koncenzusu u okviru administracije i NATO, da je raskol između

Beograda i Moskve bio trenutno nepremostiv, da je Tito u potpunosti kontrolisao stanje u

zemlji, kao i da, osim direktne sovjetske ekspoziture, trenutno nije postojala realno moguća

alternativa njegovom režimu. U pitanju nije više bio stepen njegove nezavisnosti od

Moskve, već uslova i okolnosti koje su onemogućavale njegov povratak pod njeno okrilje.164

162 NARA, RG 330, E 18, Box 83, f 111-523 Yugoslavia 1951, ECA Interim Report, Western Aid to Yugoslavia, March 1951. Izvještaj se temeljio na tri osnovne pretpoostavke – da Jugoslavija u narednom periodu neće biti napadnuta od strane SSSR i njegovih saveznika, da će žetva 1951. biti u okviru uobičajenih visina prinosa i da program vojne pomoći, koji je trenutno bio u fazi pripreme, rezultirati isporukama ratnog materija Jugoslaviji. 163 Isto, str 11. 164 Isto, str 12.

98

Kako se, u isto vrijeme, postavljalo i pitanje definisanja upravo tih, dugoročnih

ciljeva, na dnevni red su dolazile i nepoznanice u vezi unutrašnjeg političkog razvoja, njene

veze sa ekonomskim i vojnim institucijama Zapada, kao i potreba razrađivanja metoda

saradnje „nekomunističkog svijeta sa neagresivnom komunističkom zemljom“. Odatle je

dalje proizilazilo i pitanje da li SAD treba da učine vrlo specifične, i namjenski osmišljene

napore, da u nedogled čuvaju Jugoslaviju kao komunističku zemlju. Dajući ovako primjer

da je takva vrsta mirne koegzistencije bila moguća, postavljalo se pitanje da li je

cjelishodnije bilo pokušati njeno približavanje koncepcijama zapadne demokratije, ili joj

ostaviti slobodu da sama određuje svoju političku sudbinu.

Oko svega ovoga nije postojao ni trag koncenzusa. Moglo se jedino reći da „...

Jugoslavija, kao prva posleratna komunistička zemlja u čijem se slučaju Zapad suočio sa

pitanjima razvoja konstruktivnih političkih i ekonomskih odnosa, mogla bi da postane

eksperimentalno područje za formiranje naše politike po ovim pitanjima. U ovom trenutku,

naši kratkoročni ciljevi nisu ni na koji način inkompatibilni sa bilo kojim predvidljivim

rešenjem ovog dugoročnog problema.“165

Nakon II svjetskog rata, Zapad je kroz nekoliko programa pružao pomoć

Jugoslaviji. Prvi i najpoznatiji od njih, došao je od UNRRA-e (United Nations Relief and

Rehabilitation Administration), kada je od marta 1945. do juna 1947. godine zemlji

isporučeno roba i usluga u vrijednosti oko 480 miliona dolara.166 Nakon nje, a prije

ideološkog sukoba sa Istokom, Jugoslavija je prekinula sve linije zapadne pomoći. Tito je

ponovo otvorio pregovore sa Zapadom krajem 1948. godine, dobivši otada značajnu

finansijsku podršku u formi srednjoročnih zajmova i boljih uslova prilikom plaćanja

graničnih troškova (swing margins) postojećih.

Ta pomoć je stizala sa nekoliko nivoa. Od međunarodnih institucija, MMF je

dozvolio Jugoslaviji konverziju dinara u 9 miliona dolara u dvije tranše, počevši od kraja

1949. godine. Iste godine je i IBRD povećala posebni zajam od 3,7 miliona $ za

drvoprerađivačku industrijsku opremu, ali je on do 1951. smanjen na 1,5 miliona. BIS

(Bank for International Settlements) je 1950. godine odobrila 5,5 miliona kratkoročnog

165 Isto. 166 Isto, str 13,

99

zajma. U istom periodu su od zemalja Zapadne Evrope i Egipta dobijeni zajmovi u

vrijednosti 124 miliona dolara167

Što se tiče pomoći dobijene direktno od SAD do 1951. godine, EXIM (Export-

Import) banka je u periodu 1949-50. odobrila Jugoslaviji tri linije kredita, ukupne

vrijednosti 55 miliona dolara. Od ovog iznosa su 23 miliona bila namijenjena za

industrijsku opremu a 32 za sirovine, s tim da je kasnije za opremu ralizovano 19, a za

sirovine 36 miliona. Kao pomoć u saniranju posledica suše, ECA je 1950. godine

organizovala isporuku brašna iz Italije i Njemačke u vrijednosti 12 miliona dolara, koje je

kasnije zamijenjeno za žito. U decembru je u Kongresu prošao Akt o hitnoj podršci

Jugoslaviji (Yugoslav Emergency Relef Assistance Act), kojim je bespovratno odobreno 38

miliona dolara u hrani i sjemenskom materijalu. SAD su bile supotpisnica i sporazuma

kojim je Austrija odobrila kredit od 10 miliona dolara Jugoslaviji, tako što su se obavezale

da Austriji nadoknade 5 miliona kao kompenzaciju. Na kraju, iz američkih viškova je preko

CARE fondacije Jugoslaviji isporučeno 23000 tona mlijeka, jaja i putera.

Ukupno, do 1951. godine je Jugoslaviji na Zapadu odobreno oko 238 miliona

dolara u kreditima (od toga u SAD oko 55 miliona) i oko 66 miliona bespovratne pomoći,

koja je sva poticala iz SAD. Artikli isporučeni kroz aktivnosti CARE nisu ulazili u ovaj

broj.168

Osim ovih, već odobrenih sredstava, Jugoslavija se nalazila u i pregovaračkom

procesu za otvaranje novih kreditnih linija. Sredinom 1949. godine su počeli pregovori sa

Međunarodnom Bankom, koji su rezultirali procjenom da bi se u toku narednih tri do

četiri godine, moglo finansirati nekoliko kapitalnih projekata do 200 miliona dolara

vrijednosti (u različitim valutama). Ovaj iznos je uključivao 59 miliona već odobrenih

kredita iz Njemačke, Belgije i Austrije, kao i kredite o kojima se pregovaralo sa IBRD i

Francuskom u iznosu od 21,3 miliona dolara. Pod određenim uslovima je Međunarodna

Banka bila spremna da tokom 1951. godine odobri i 36,5 miliona dodatnog zajma, a sve je

ukazivalo da postoji spremnost i na probijanje ukupnog „plafona“ od pomenutih 200

miliona dolara. Uslovi koje je Jugoslavija morala da ispuni da bi došla do ovih sredstava su

bili sledeći: 167 Isto. 168 Isto, 14.

100

- Ograničavanje investicionog programa, kako uvoz potrebnog materijala i

opreme ne bi probio prvobitno planiranih 200 miliona dolara;

- Prebacivanje fokusa investicija sa teške industrije na laku i poljoprivredu;

- Obezbjeđivnje sredstava kojima bi pokrila eventualni deficit u vraćanju

trenutno aktuelnih kratkoročnih zajmova169.

Stanje u zemlji nakon rata – osnove traženja pomoći

Na kraju II svjetskog rata, Tito se nalazio načelu siromašne zemlje dodatno

opustošene ratnim operacijama170. U ECA su smatrali da su se u osnovi njegovih daljih

ekonomskih planova, u tom trenutku, nalazila tri politička diskursa – stvaranje industrijski

potencijal zemlje; oslobađanje zemlje od strane dominacije, podižući nivo ekonomske i

vojne samodovoljnosti; kao i da ojačanje sopstveni političkog položaja obećanjem povećanja

dostupnih potrošnih dobara. Njihovo ostvarenje je pokušano kroz realizaciju investicionog

plana i držanjem velikog broja vojnih jedinica u aktivnom stanju, ali je takvo naprezanje

državnog aparata, uz dodatno opterećenje koje su donosili blokada istočnih zemalja i suša,

moglo predstavljati i uvod u katastrofu.171

U stvari, ratne godine su donijele dramatičan nivo pustošenja jugoslovenskih

proizvodnih resursa, surovo eksploatisanih i neodgovarajuće održavanih od strane

okupacionih vlasti, bombardovanih i sabotiranih od strane savezničkih snaga i pokreta

otpora i, na kraju, pljačkanih i uništavanih od strane vojski u povlačenju. Obradiva zemlja

je propadala zbog prekida u đubrenju i obrađivanju, uništena je trećina stočnog fonda, a

ponovila se i prekomjerna sječa šuma iz vremena mletačke, otomanske i austrougarske

okupacije. Iako su jugoslovenski zvaničnici iznosili podatke da je oko 60% industrijskih

169 Isto, str 15. 170 Treba posebno imati u vidu da su predstavnici američke administracije, naročito u prvim posleratnim godinama dok još nije uspostavljen pozitivan trenda bilateralnih odnosa sa Jugoslavijom, veoma često poistovjećivali ili koristili u istoj hijerarhijskoj ravni termine „Tito“, „Jugoslavija“, „jugoslovensko rukovodstvo“. Doživljavajući Titovu ulogu kao apsolutno dominantnu u svim sferama političkih odnosa, svoje aktivnosti prema Jugoslaviji su u potpunosti projektovali u svoj stav prema Titu i obrnuto. Vidi više u: I.Laković, Viđenje Tita u američkim dokumentima, Tematski zbornik radova „Tito, viđenja i tumačenja“, Beograd, 2011, str 437-447. 171 NARA, RG 330, E 18, Box 83, f 111-523 Yugoslavia 1951, ECA Interim Report, Western Aid to Yugoslavia, March 1951, str 19-20.

101

kapaciteta preživjelo ratna razaranja, ipak je polovina tekstilne, hemijske i teške industrije

bilo uništeno. 35% rudnika je bilo van funkcije, a takođe i 30% pogona za proizvodnju

struje i 50% šinskih saobraćajnica. Procjenjivalo se da je uništeno oko 289 000 farmi, a 3,5

miliona ljudi ostalo bez svojih domova. Na kraju, 1,7 miliona ljudi je ubijeno, a skoro

jednak broj onesposobljen za normalan život i rad.172

Takođe je padao u oči sunovrat i prekid u obrazovanju i školovanju tokom ratnih

godina, kao i značaj gubitka velikog broja kvalifikovanih radnika u svim oblastima

proizvodnje. Do 1948. godine je više od dvije trećine stanovništva imalo radno iskustvo

samo sa osnovnim sredstvima za rad koja su se sretala po seoskim gazdinstvima. Ukupno je

manje od pola procenta otpadalo na radnu snagu koja je imala fakultetsku diplomu, a od

kojih su dominatna većina bili advokati, profesori i ljekari, sa veoma malo fakultetski

obrazovanih inženjera i tehničara. Prema zapadnim mjerilima, nepismenost je bila na

relativno niskom nivou, a prvi petogodišnji plan je predviđao da oko 60% djece dobije

osnovno sedmogodišnje školovanje.173

Nakon završetka ratnih operacija, državni i partijski vrh je insistirao na sprovođenju

ubrzane industrijalizacije, kako bi se ujedno podigao i životni standard stanovništva i

izbjegla zavisnost od inostranstva. Veliki dio stanovništva je preseljavan iz sela u gradove

kako bi bio angažovan u industrijskoj proizvodnji, bez obzira na očit nedostatak poznavanja

samih radnih procedura, organizacionih i transportnih manjkavosti, kao i nepostojanje

realnog plana za plasman proizvoda na tržište. Tito je stalno isticao da nema previše smisla

izvoziti osnovne poljoprivredne proizvode i sirovine samo da bi se, kasnije, po mnogostruko

višoj cijeni uvozili gotovi proizvodi pravljeni upravo od tih sirovina. On je smatrao da

Jugoslaviji treba samo malo vremena da uspostavi ritam proizvodnje u domaćoj industriji,

koja bi potrebne proizvode uskoro sama mogla da ponudi.174

Međutim, američkim analitičarima nije promaklo da ovakva politika nije bila u

skladu ni sa sovjetskim koncepcijama tokom perioda 1945-1948. godine. SSSR je

Jugoslaviju, u ekonomskom smislu, vidio kao snabdjevača sirovinama industrijski

razvijenijih zemalja bloka, poput Čehoslovačke i Mađarske, kao i područje od značaja za

172 Isto, str 20. 173 Isto. 174 Isto.

102

razvoj poljoprivrede. Priroda i proklamovani dometi Petogodišnjeg plana su javno

kritikovani kao nepoštovanje direktiva sovjetske ekonomske misije u Beogradu, za šta je

Staljin otvoreno optuživao Tita. U tom smislu je i kasniji prekid odnosa za Jugoslovene

samo značio potvrdu ispravnosti politike „da se u svijetu neprijatelja mora postati što je

moguće samodovoljniji“.175

Petogodišnji plan, onako kako je zamišljen 1947. godine, značio je i razvoj

kapitalnih postrojenja, čija bi proizvodnja dostizala vrijednost od c.ca 70 milijardi dinara

godišnje, odnosno, trećinu ukupne proizvodnje u zemlji. Iako ti ciljevi nisu dostignuti,

Jugoslavija je u njih ulagala više od četvrtine vrijednosti svoje tekuće produkcije, što je

predstavljao primjer uporediv samo sa slučajevima u Skandinaviji i Sovjetskom Savezu.

Međutim, takav napor je bio preveliki za nju, čak i pod uslovom da je sve u okviru

programa bilo planirano kako treba. Zemlja nije bila spremna da u kratkom vremenu

prihvati planirane količine opreme i postrojenja, nije imala fabrike u kojima bi ih smjestila,

inženjere koji bi je montirali, stručno i obučeno osoblje koje bi je eksploatisalo, kao ni

prateću industriju koja bi stajala iza svake pojedine fabrike u smislu sirovina, transporta,

energije i tržišta.

Dalje, Jugoslavija nije imala sopstvena sredstva za ovaj program već se dominantno

oslanjala na uvoz. Koliko je ta stavka bila velika, svjedoči i činjenica da je tih godina oko

30% ukupnog uvoza otpadalo na opremu potrebnu za investicioni plan. Na kraju, njeno

siromaštvo je značilo i da je potrebno primjenjivati neuporedivo represivnije mjere

policijskog aparata, kako bi se kroz sisteme unutrašnjeg oporezivanja došlo do dijela

potrebnih sopstvenih sredstava. Uprkos svemu, cilj nije bilo moguće postići, na primjer, za

1950. godinu se procjenjivalo da je postignuto oko 75% planiranog.176

Analitičari ECA su prepoznavali potrebu da se, s obzirom na nivo investicija i želje

za industrijalizacijom, ulože velika sredstva u rudarstvo, transport i izvore energije.

Racionalno gledano, oni su smatrali da je potrebnije ulagati u poljoprivredu nego u tešku

industriju, ali su isto tako bili svjesni da su Jugosloveni, u svom postavljanju kriterijuma

industrijalizacije, bili vođeni više vojnim, nego li ekonomskim razlozima.177

175 Isto, str 20-21. 176 Isto, str 21. 177 Isto

103

Kako piše u izvještaju, „... investicioni program je bio više od ekonomske politike –

to je bio osnovni politički simbol i sredstvo ispunjenja Titovog obećanja da će izdići

Jugoslaviju iz predratnog siromaštva. Petogodišnji plan je bio planski preambiciozan, jer ne

samo da je pokazivao spremnost vlade da angažuje sve svoje resurse kako bi ga sprovela, već

je tako demonstriran i zahtjev da svako i na pojedinačnom, ličnom planu da sve od sebe

kako bi se postigao državni cilj. Drugu krajnost je predstavljalo odsustvo bilo kakve

ekonomske koristi od, na primjer, zidanja zgrade fabrike samo zbog postojanja raspoloživog

betona, pošto bi ona kasnije „zvrjala“ prazna jer nije bilo mašina koje bi se tu instalirale.

Međutim, za Tita je prazni objekat bio propagandno sredstvo koje je dokazivalo da je vlada

spremna i voljna da ide do kraja svojih mogućnosti kako bi postigla zacrtano, ujedno

dramatizujući potrebu za ulaganjem još više i ličnog i kolektivnog napora kako bi se ispunio

plan u vezi mašina. Tito je do te mjere identifikovao investicioni program sa svojim

režimom da je bilo vrlo diskutabilno da li bi ga neka strana sila mogla od njega odgovoriti.

Rusi su pokušali i nisu uspjeli. Britanska vlada je ozbiljno razmatrala slanje ekonomske

misije koja bi posavjetovala Beograd u vezi trošenja nvca iz odobrenih zajmova, ali je

zaključeno da to ne bi bilo pametno, uprkos njihovom zaključku da su veliki djelovi

investicionog programa ekonomski potpuno neisplativi.“178

Sa druge strane, blokada zemalja istočnog bloka je imala dva istovremena efekta –

izazvala je privremene probleme u funkcionisanju razmjene sa inostranstvom, ali je na duži

rok ojačala Titov unutrašnji položaj i dala određeni smisao i razlog teškom ekonomskom

položaju stanovništva. Direktni efekat je bilo odlaganje i preusmjeravanje zamišljenih i

započetih projekata, što je rezultiralo gubitkom od oko 400 miliona dolara vrijednosti

kapitalnih dobara na osnovu nerealizovanih ugovora, a što je određenim dijelom moralo

biti nadoknađeno okretanjem Zapadu. Što se tiče samog izvoza, tu su gubici bili manji jer

je većina metala, drveta i poljoprivrednih proizvoda ionako izvožena na Zapad, a najveći

gubici su se pojavili u izvozu proizvoda sekundarne važnosti poput vina i duvana. Međutim,

Amerikanci su smatrali da su ove cifre, do kojih su došli nakon serije razgovora sa

jugoslovenskim zvaničnicima na različitim nivoima, ipak pretjerane, u najmanju ruku zato

178 Isto, str 22.

104

jer je stvarna vrijednost dotičnih proizvoda, i prilikom uvoza i prilikom izvoza, bila daleko

manja od navođene. 179

Vojni program je predstavljao još jedan teret jugoslovenske ekonomije.

Procjenjivalo se da brojno stanje jugoslovenskih oružanih snaga iznosi između 305 i 385

hiljada vojnika, organizovanih u 33 divizije. Tome je trebalo pridodati i 1 – 1,5 miliona

obučenih rezervista, što je sve zajedno predstavljalo impozantnu vojnu silu za zemlju od 16-

ak miliona stanovnika. Izdržavanje tolike vojske je bilo izuzetno skupo, odvlačeći godišnje

12% ukupne produkcije zemlje, a cifra je vjerovatno bila i veća jer su izgradnja vojnih

instalacija, puteva i smještajnih objekata tretirani kao „javni radovi“180

Osim navedenih, direktnih finansijskih opterećenja, posredno je situaciju otežavalo

i veliko angažovanje obučene i školovane radne snage u ovoj, umjesto u drugim sferama

privrede. Spoljni troškovi održavanja ovako dimenzionisanih oružanih snaga su za američke

analitičare predstavljali nepoznanicu, ali je bilo vidljivo da se skoro sve stavke

jugoslovenskih uvoznih programa, od sirovina i repro-materijala do gotovih proizvoda,

mogu na kraju naći ili u vojnoj proizvodnji ili vojnoj potrošnji. U stvari, smatralo se da oni

upravo tamo i odlaze, i zato su predmeti iz domena tzv „opšte namjene“ većinom

posmatrani kao materijal namijenjen vojnoj upotrebi.181

Jugoslavija je ipak, uprkos ambicioznom programu industrijalizacije, u

neposrednom posleratnom periodu bila dominantno poljoprivredna zemlja. Dvije trećine

stanovništva je živjelo od nje, a poljoprivredni proizvodi su donosili polovinu ukupne

vrijednosti izvoza. U okviru petogodišnjeg plana, udvostučenje rezultata u poljoprivredi je

traženo kroz kolektivizaciju, veću produktivnost i veću površinu zemljišta pod usjevima.

Iako se to povećanje očekivalo na svim poljima, naglasak je bio na šećernoj repi, konoplji,

suncokretu, soji i duvanu, a površina zemljišta pod njima (kao i njihova proizvodnja prije

suše) stalno je povećavana.

Povećanje produktivnosti je traženo kroz primjenu uvijek prisutnih rešenja iz

ideoloških priručnika, što je u ovom slučaju trebala da bude kolektivizacija po sovjetskom

modelu. Kako je taj projekat naišao na veliki otpor u narodu, i to u trenutku kada je 179 Isto, str 22-23. 180 Isto, str 23. 181 Isto. Treba napomenuti da je vojni program značajno redukovao i jugoslovenski izvoz. Na primjer, u periodu 1948-1949. godine je izvoz bakra opao za 35%, a njegova proizvodnja za svega 8%.

105

otvaranje još jednog fronta bilo krajnje nepoželjno, jugoslovenski vrh je postepeno odustao

od njega. Vrijeme je bilo za homogenizaciju, a ne za još jednu konfrontaciju u okviru

samog jugoslovenskog društva. Čak se sticao i utisak da će Jugoslavija, uprkos svim

pokazanim problemima, ipak uspjeti da se približi realiaciji rezultata u poljoprivredi

zacrtanih petogodišnjim planom.182

Međutim, suša je 1950. godine uništila usjeve i imala za posljedicu gubitak od 30%

u poljoprivrednoj proizvodnji. Što je još gore, Jugoslavija je ostala bez oko 80% hlebnog

žita, a još gore je prošla sa kukuruzom, krompirom, pasuljem i graškom. Uslijedila je

lančana reakcija, na primjer, gubitak dvije petine planiranog kukuruza je rezultirao u

forsiranom klanju svinja (većinom ispod odgovarajuće težine), smanjujući stočni fond na

nivo manji od onog iz 1939. godine. Osim toga, neposredna posledica je bilo

nezadovoljstvo i opasnost od pobune seljaštva, što je amortizovano direktnom pomoći u

hrani od strane SAD i drugih NATO zemalja. U svakom slučaju, prevazilaženje predratnih

poljoprivrednih rezultata je odloženo za nekoliko godina.183

Što se tiče lične potrošnje, ona je u Jugoslaviji održavana na veoma niskom nivou, a

njen udio je bio naročito mali u poređenju sa sredstvima koja su odlazila na vojni i program

investicija. Produktivnost jugoslovenskog radnika je ocjenjivana veoma nisko, upola

manjom od njegovog ekvivalenta na Zapadu, ali je i pored toga zapaženo da se njemu

ostavlja svega 45-55% ostvarenog radnog rezultata za ličnu potrošnju, nasuprot zvaničnih

65-70% u zapadnoj Evropi. Kroz visoke poreze (više od polovine nacionalnog dohotka je

dolazilo iz budžeta), striktnu kontrolu šta se i koliko proizvodilo, uvozilo i izvozilo, kao i

stalnu inflaciju, jugoslovenska vlada je održavala relativno nizak životni standard

stanovništva. Takođe, iako je pitanje smještaja bilo urgentno, svega 2% cementa je trošeno

na civilnu upotrebu (oko 25% je izvoženo a 73% odlazilo na projekte iz investicionog

plana). Isto je bilo i sa drvetom, gdje je manje od 15% bilo namijenjeno potrebama

stanovništva, a ostatak skoro jednako podijeljen na izvoz i izgradnju iz IP184.

Iako je Jugoslavija bila tradicionalni izvoznik poljoprivrednih proizvoda, njeno

stanovništvo je odlikovala neredovna i nedovoljna ishrana, koja je u prosjeku iznosila oko

182 Isto, str 24. 183 Isto, str 25. 184 Isto.

106

2800 kalorija po stanovniku dnevno. Na grijanje je odlazilo svega 7% ukupne godišnje

proizvodnje gorivnih materijala, dok je 93% bilo namijenjeno industriji, transportu i

izvozu. Po pitanju odjeće i obuće je vladao isti trend, na primjer, prosječan Jugosloven je na

novi par cipela mogao računati tek svake druge godine. Posledica ovakvih okolnosti je bio i

podatak da je 10% mortaliteta otpadalo na posledice tuberkuloze.185

Okolnost da ovakva nemaština nije prouzrokovala ozbiljnije političke turbulencije

je pripisivana Titovoj političkoj vještini, efikasnosti policijskog aparata, ali i činjenici da je

istorijsko iskustvo naroda, koji je pamtio malo šta drugo osim siromaštva, rezultiralo i

prilično niskim očekivanjima u vezi ukupnog nivoa životnog standarda. Kako su u ECA

rezonovali, Titu nije bilo teško da sadašnji težak materijalni položaj opravda sušom,

blokadom i potrebom za snažnom vojskom. Problem se očekivao u 1952. godini, kada je

trebalo da dođe na red popravljanje stanja kao obećane posledice investicionog programa, a

što nije bilo ni malo realno da može da se dogodi. Zato je i očekivano da se, u tom periodu,

poveća proizvodnja i uvoz robe široke potrošnje, vjerovatno nauštrb daljih investicija u

industriju.186

Iznos i nivo hitnosti dalje zapadne pomoći

Na osnovu svih pokazatelja, izgledalo je da će Jugoslavija imati deficit od 125-145

miliona dolara u periodu 1. januar 1950 – 30. jun 1951, od kojih će se 67 miliona očitovati

u prvom polugodištu 1951. godine. Očekivalo se da spoljna razmjena dostigne cifru između

518 i 538 miliona dolara, a zemlja je raspolagala sa sredstvima u vrijednosti od 393 miliona.

U nekoliko navrata, jugoslovenski predstavnici su iznosili procjenu da im je potrebno oko

440 miliona dolara da bi konsolidovali situaciju na ovom polju za naznačeni period. Na

listama traženih proizvoda, koji su dominantno sadržali sirovine, hranu i materijal za

civilnu i vojnu upotrebu, nije bilo stavki iz „standardnih“ uvoznih programa, što je značilo

da su Jugosloveni promijenili i svoju uvoznu politiku, i svoj pristup traženju strane

finansijske pomoći. To se najviše odnosilo na procjenu da će se SAD u budućnosti

suočavati sa više pojedinačnih zahtjeva za manjim sumama (oko 20 mil. dolara), nego li sa 185 Isto. 186 Isto, str 26.

107

jednim velikim koji bi objedinjavao sve potrebe. Takođe, američka procjena je bila da bi

uvoz u vrijednosti 460 miliona dolara konsolidovao situaciju, s tim da bi dodatnih 20

miliona bilo potrebno za pokrivanje troškova dodatne vojne opreme, sirovina i robe široke

potrošnje. Hrana iz pomoći za saniranje posledica suše je finansirana iz grantova koji su već

odobreni, a tokom proljeća i ljeta 1951. godine se očekivalo da ona dosegne planiranu cifru

od 54 miliona dolara.187

U želji da ispuni svoj razvojni plan, Jugoslavija je planirala da u njega investira oko

2,2 milijarde dolara u periodu januar 1951. - decembar 1953. godine. Oko 157 miliona se

očekivalo u prvom osamnaestomjesečnom periodu iz međunarodnih izvora, ali je jasna

računica postojala samo za 129 miliona188. Međutim, investicioni program je predstavljao

okosnicu Titove ekonomske politike, i na njemu se moralo istrajati. Stanje se postepeno

pomjeralo ka sve većim potrebama za stranim mašinama, pošto je određeni broj objekata

izgrađen ili je izgradnja bila u toku, ali nije bilo opreme koja bi se tamo instalirala. Kako je

ovaj proces bio značajno ugrožen i usporen blokadom i sušom, to je skoro anuliran

postignuti rezultat da se u periodu 1951-1953. moglo absorbovati i iskoristiti neuporedivo

više opreme nego u periodu 1948-1950. godine. U tom smislu su predstavnici i

Međunarodne Banke i britanske vlade najavljivali da djelovi jugoslovenskog investicionog

plana, za koje je bilo jasno da su ekonomski neodrživi, moraju biti redukovani ili

eliminisani ako se željelo odobravanje daljih sredstava.189

Kao što je već navedeno, značajan dio jugoslovenskog uvoza se odnosio na sirovine

za vojnu industriju, proizvode opšte namjene namijenjene vojsci i standardne vojne

proizvode. Zato je „ekonomska pomoć“, bazirana na deficitima platnog bilansa, zapravo

bila značajan element u onome što se smatralo za vojnu pomoć SAD, iako nije direktno

187 Isto, str 27-29. Ovo se odnosilo na preostali dio američke pomoći u vrijednosti od 66 miliona, nakon što je u 1950. godini realizovano 12 miliona dolara. Isto, str 30. Radi lakše orijentacije, u toku 1952 je planirano ulaganje od 906 miliona dolara, odnosno, 23% bruto nacionalnog proizvoda. NARA, RG 330, E 18, Box 33, f 111 FY 54 Yugoslavia, Title I (Europe), Defense Support Program, Yugoslavia, str 3. 188 U pitanju su bili kredit EXIM banke (za 1950) od 7,9 mil.USD, sredstva iz italijanskih reparacija od 13,8 miliona, austrijski kredit od 10 miliona, 30% belgijskog kredita od 14 miliona, dostupnih u ovom periodu i u iznosu od 4,2 miliona, njemački kredit od 35 i francuski kredit od 21,3. miliona. Na sve ovo se mogao nadovezati i kredit koji je IBRD bio na putu da odobri, u vrijednosti od 36,5 miliona dolara. NARA, RG 330, E 18, Box 83, f 111-523 Yugoslavia 1951, ECA Interim Report, Western Aid to Yugoslavia, March 1951, str 31. 189 Isto.

108

uključivala standardnu vojnu opremu i naoružanje. Međutim, upravo je pitanje ove

kategorije materijala bilo krucijalno za održavanje potrebnog nivoa borbene gotovosti

jugoslovenskih snaga, a prvi korak u ovom pravcu je predstavljalo prihvatanje kredita za

nabavku nedostajućeg ratnog materijala u neutralnim zemljama.190

Jugoslovenske oružane snage, koje su se po gabaritu nalazile između španskih i

turskih (Turska – c.ca 285 000, Jugoslavija c.ca 385 000 i Španija c.ca 485 000 vojnika),

koštale su svoju državu neuporedivo više od pomenutih ekvivalenata. Dok je Turska

izdvajala oko 163, a Španija 150 miliona dolara godišnje za svoju vojsku, Jugoslovenski

vojni troškovi su, po američkim procjenama, dostizali i 500 miliona. Zato je i pokrenut

paralelni proces planiranja sredstava za pomoć jugoslovenskom vojnom programu, koji je

rezultirao osmišljavanjem zalihe dostupnog ratnog materijala u vrijednosti od 160 miliona

dolara. Ovaj iznos je trebao da pokrije oko 30% troškova za opremanje 20 pješadijskih

divizija, zatim isporuku 189 vazduhoplova i rešavanje manjeg broja mornaričkih

nedostataka. Očekivalo se da oko 100 miliona od ovog iznosa bude utrošeno na nabavku,

pripremu, transport, administraciju i usluge vezane za transfer velikih količina opreme koja

nije bila američkog porijekla, a koja je bila na upotrebi ili u američkoj, ili u vojskama njenih

saveznika.191

Iz svega navedenog se dalo zaključiti da je Jugoslaviju, zaključno sa junom 1952,

očekivao veoma težak i neizvjestan period, sa značajnim deficitom u finansijskim

obavezama prema inostranstvu i, što je bilo još gore, ova kriza je trebala da svoj vrhunac

dosegne upravo u drugom polugodištu 1951. godine. S obzirom na njenu ionako ozbiljnu

zaduženost, u Vašingtonu se smatralo nekorisnim otvaranje novih kreditnih linija u cilju

realizacije postojećih projekata, naročito ako se to odnosilo na kratkoročne kredite.

Računica je bila jednostavna, čak i da je bilo moguće reprogramirati neke od postojećih

dugova prema Francuskoj, Belgiji, Njemačkoj i Austriji i pretvoriti ih u kredite za nabavku

trenutno potrebnih sirovina, čitav posao nije imao nikakvog smisla ako rok otplate ne bi

bio rastegnut na najmanje deset godina, kako bi se dužnička situacija koliko-toliko

stabilizovala.

190 Isto, str 30-32. 191 Isto, str 33.

109

Obznanjivanje nemogućosti da vraća određene dugove takođe ne bi popravilo

situaciju, pošto bi to automatski dovelo do neuspjeha prilikom bilo kog tekućeg ili

narednog pregovaranja oko dobijanja kredita. Ovo poslednje je ugrožavalo i tekuće

pregovore po pitanju naslijeđenih dugova iz predratnog perioda, sa dvojno negativnim

efektom – smanjivanju stranih resursa dostupnih Jugoslaviji i povećanju nepovjerenja i

neslaganja sa najvažnijim zapadnim kreditorima. U tom smislu je i Zapadna Njemačka već

obznanila da će biti obustavljene dalje isporuke robe za Jugoslaviju, a svi budući zahtjevi za

kreditima odbijeni, ukoliko ne budu isplaćene makar osnovne stavke iz dosadašnjih

ugovora.192

Naizgled, primarni metod za smanjivanje ovog spoljnog deficita bi bilo, da je bilo

moguće, smanjivanje uvoza praćeno povećanjem izvoza. Obje mjere bi morale da budu

sprovedene nauštrb investicionog plana, javne potrošnje i vojnog programa. U tom slučaju

se ne bi moglo očekivati da se u izvoz plasira industrijska roba, pošto zemlji nije bilo

dovoljno ni ono što je uspijevala da proizvede. Povećavanje izvoza hrane bi uticalo na

smanjenje ionako mršavog jelovnika jugoslovenskog stanovništva, onemogućilo bilo kakvu

akumulaciju domaćih zaliha i predstavljao uvod u katastrofu izazvanu nekom novom sušom

ili drugom nepogodom, nebitno vremenskom ili društvenom. Sa druge strane, dalje

pražnjenje poljoprivrdnih zaliha bi predstavljalo i kršenje sporazuma koje je Jugoslavija

potpisala sa SAD u vezi sporazuma o pomoći u hrani, gdje se jasno obavezala da će uraditi

sve što je moguće da spriječi buduće situacije u kojima bi mogla ostati bez hrane za

stanovništvo.

Povećani izvoz drveta i metala bi, opet, išli na štetu investicionog i vojnog

programa, što bi na oba načina ugrožavalo Titovu poziciju kao pitanje od značaja za Zapad.

Dok je bilo jasno da Zapadu nikako ne bi išlo u prilog smanjivanje njegove vojne moći,

utoliko je „... na domaćem planu Titov režim bio toliko posvećen investicionom programu

kao manifestaciji svoje nezavisnosti od sovjetskog svijeta, da bi bilo kakvi rezovi u njemu

potkopali vladinu političku snagu.“193

Proizilazilo je, dakle, da smanjenje jugoslovenskog uvoza nikako ne može da bude u

zapadnom interesu, pošto je i površan pogled na listu uvoženih artikala ukazivao da na njoj 192 Isto, str 34. 193 Isto, str 35.

110

nema nikakve luksuzne robe, već samo onoga što je predstavljalo nasušnu potrebu. Čak je i

uvoz nekoliko istorijski uobičajenih artikala, poput kafe, redukovan, a uvoz strateških

sirovina - čelika i gvožđa – bio sveden na minimum koji je omogućavao nastavak vojnog i

investicionog programa. Jugosloveni su 17. novembra 1950. dostavili prikaz stanja svojih

zaliha i, mada američka strana nije bila u mogućnosti da provjeri njihovu punu

vjerodostojnost, bilo je jasno da one oslikavaju jednu nimalo zavidnu situaciju. „...

Zaključak je zato bio neminovan – bez zapadne pomoći u formi ekonomskih dobara,

naročito do sledeće žetve, Jugoslavija bi se našla na ivici bankrotstva, politički režim bi bio

postao ranjiv, a njen vojni potencijal oslabljen.“194 Ne toliko mnogo ranije, ovakva procjena

bi ležala u osnovi činjenja upravo suprotnog od onoga što je uslijedilo.

Forme trenutne pomoći

Program zapadne pomoći Jugoslaviji je morao da sadrži ravnotežu nekoliko

osnovnih principa koji bi ga činili poželjnim i prihvatljivim i američkoj i jugoslovenskoj

strani. Moralo se voditi računa o jugoslovenskoj unutrašnjoj situaciji i stavu prema pomoći;

proceduralnoj izvodljivosti različitih oblika pomoći u doba kada je faktički bila dostupna;

reakciji američke javnosti i Kongresa na različite predloge pomoći; legalnosti takvih

predloga u odnosu na zakonske okvire SAD; uticaju pojedinih oblika pomoći na nivo

dužničkog opterećenja i kreditni rejting Jugoslavije, i, što je najvažnije, do koje će mjere

određeni vid pomoći biti u funkciji najvažnijih zapadnih interesa u Jugoslaviji.195

Tito je više puta naglašavao da Jugoslavija treba da zadrži nezavisnu i neutralnu

poziciju između Istoka i Zapada, a da je njegovo prihvatanje pomoći u hrani predstavljalo

rezultat klasičnog poslovnog odnosa bez ikakvih ozbiljnijih obaveza Zapada i prema

Zapadu. Iako je u početku tvrdio da ne želi i da ne može prihvatiti zapadnu vojnu pomoć,

situacija je i na tom polju počinjala da se mijenja. U Vašingtonu se smatralo da ovaj stav

djelimično proističe iz matrice ideološkog razmišljanja, a dijelom iz želje da na ovaj način

minimalizuje propagandni efekat koji bi ovdje mogla postići sovjetska strana. Međutim,

bilo je jasno i da njegova partija još nije jedinstvena po pitanju do koje mjere se 194 Isto. 195 Isto, str 37.

111

socijalistička Jugoslavija treba vezati za kapitalistički Zapad, tako da se ta nepoznanica

uzimala kao mnogo ozbiljniji razlog Titovih rezervi. Uopšte, smatralo se smislenim da

Zapad treba da prihvati Titovo mišljenje u vezi formi pomoći koje je Jugoslavija mogla da

prihvati, a da tako ne ugrozi ni unutrašnju, niti spoljnopolitičku ravnotežu. U svakom

slučaju, u trenutnim okolnostima je sugerisan pristup sa puno obzira i takta, sa potpunom

diskvalifikacijom pristupa „uzmi ili ostavi“.196

Što se tiče proceduralne izvodljivosti, bilo je odmah jasno da nema smisla planirati,

dogovarati ili formulisati programe i oblike pomoći, koji ne bi mogli da na vrijeme budu

realizovani i na taj način stavljeni u službu zadovoljenja jugoslovenskih potreba.

Stav američkog javnog mnjenja, iako se mijenjao velikom brzinom, najbolje se

reflektovao u reakciji Kongresa na Akt o hitnoj podršci Jugoslaviji. Osnovno interesovanje

je bilo vezano za održivost Titovog vojnog programa i dubinu njegovog raskida sa

Staljinom, a tek je na drugom mjestu dolazila, za njih više nego neprijatna, činjenica da je

kroz pomoć Jugoslaviji podržavana jedna komunistička zemlja. Pozicija Jugoslavije je, i u

štampi i u javnim istupanjima, tumačena isključivo kroz njenu geopolitičku korisnost, bez

izraženog očekivanja da će ona kroz ovaj proces promijeniti svoj unutrašnji kurs. Iako je

ovakav stav izgledao da podjednako „čuva obraz“ objema stranama, on je za Jugoslaviju

vukao dosta negativne posledice. Naime, Kongres je u svojoj odluci podvukao izuzetnost

ovog slučaja, upućujući Jugoslaviju i autore ove američke inicijative da ih sledeći put čekaju

isti uslovi koje su morale ispunjavati i zemlje zapadne Evrope.197

U pogledu velikog opterećenja koje je zaduženost predstavljala za jugoslovensku

ekonomiju, svaki naredni oblik pomoći je morao da bude pažljivo koncipiran, a naročito se

moralo voditi računa o poziciji Međunarodne Banke u vezi plafona ukupno dozvoljenog

jugoslovenskog duga. Takođe je ponovljeno gledište da je održavanje čvrste pozicije

jugoslovenske vlade u potpunosti u skladu sa interesima SAD, tako da je bilo koja forma

pomoći, koja bi taj položaj potkopala, smatrana krajnje nepoželjnom198

Sve u svemu, na ovaj način se došlo do liste od 22 različite vrste moguće pomoći

Jugoslaviji, međusobno podijeljenih u četiri standardne kategorije – jugoslovenska

196 Isto. 197 Isto, str 38. 198 Isto.

112

samopomoć, pomoć međunarodnih organizacija, bilateralna pomoć SAD i pomoć zemalja

Zapadne Evrope. U prvoj kategoriji je, kao što je već rečeno, bilo malo prostora za

ozbiljniju intervenciju. Iako striktno ekonomski nerentabilni, iz političkih razloga je bilo

značajno da se nastavi realizacija nekih projekata, odnosno, postojalo je jasno izraženo

američko stanovište podrške ukupnom političkom kursu. Koloplet vojnih, političkih,

ekonomskih i ideoloških razloga, uvezan na način i u mjeri u kojoj je to slučaj bio sa

mjestom Jugoslavije u svjetskoj konstelaciji snaga početkom pedesetih, američkoj strani nije

ostavljao puno prostora za širinu nastupa. Jedino što su u ovoj kategoriji mogli da

preporuče je ušteda od nekih 15-ak miliona dolara, i to na polju transfera sredstava iz

kapitalnih kredita na račune konkretnih, relativno prihvatljivih programa i projekata.199

Zajam od 36,5 miliona dolara od IBRD, o kojem se tada pregovaralo, smatran je

korisnim, ali ne i suštinski važnim, a zbog prirode kriterijuma MMF je ocijenjeno da bi

Jugoslavija samo imala štete ako bi insistirala na daljim aranžmanima sa ovom

organizacijom. U izvještaju se preporučivao program tehničke pomoći Ujedinjenih Nacija,

kao najpogodniji za zadovoljenje jugoslovenskih potreba. Takođe se preporučivalo

razmatranje uvođenja moratorijuma na plaćanje postojećih dugova prema kreditorima iz

zemalja Zapadne Evrope, naročito ako se u vidu imao njihov ukupni iznos i mjera u kojoj

je on za Jugoslaviju predstavljao operećenje.

Ukupni predratni dug Jugoslavije je iznosio 625 miliona dolara po kursu kada su

ugovori zaključivani, odnosno, 52 miliona po kursu koji je bio na snazi u martu 1951.

godine. Kako je većina ugovora sa Francuzima imala klauzule o protivvrijednosti u zlatu, to

je u trenutno vođenim pregovorima izgledalo da će poravnanje biti postignuto negdje na

nivou cifre od 75 miliona, ali pošto se očekivalo da plaćanje ovog duga bude realizovano na

dugi rok, ono nije trebalo da ugrozi mogućnost daljeg zaduživanja Jugoslavije. Predratni

dug se djelimično mogao namiriti sredstvima iz ratnih reparacija, a dio sredstava iz

Njemačke je po tom pitanju već bio uplaćen. Nažalost, u budućnosti se nije moglo

očekivati neki veći priliv iz ovog izvora, a takođe se smatralo nevjerovatnim da se po ovom

osnovu nešto naplati od zemalja koje su protiv Jugoslavije ratovale na strani sila Osovine, a

trenutno bile dio sovjetskog lagera. Sa Italijom je dogovoreno poravnanje u vrijednosti 16

199 Isto, str 39.

113

miliona dolara, od kojih su 3 miliona išla na regulisanje predratnog duga Jugoslavije, a 13

joj je bilo stavljeno na raspolaganje kroz kredit u 1951/52. godini.200

Jugoslovenski zvaničnici su priznavali da je zbog nacionalizacije njen dug narastao

za 33 miliona dolara, ali u tu cifru nisu bila uračunata 33,5 miliona o kojima se pregovaralo

sa Francuzima. Za 1951. godinu se očekivalo da za naplatu po ovom osnovu dođu 4

miliona dolara.201

Izgledalo je kako je Jugoslavija, čim je počela da dogovara trgovinske i kreditne

aranžmane sa Zapadom nakon sukoba sa SSSR, počela da povećava svoj tadašnji dug. Do

kraja 1950. godine je probijen plafon od odobrenih 52 miliona dolara, odnosno, ukupno

60 miliona, koliko je Jugoslavija tada povukla iz odobrenih kredita nakon reprogramiranja

kreditnog aranžmana sa Zapadnom Njemačkom. Zemlja je dobila još dodatnih 124

miliona od zapadnoevropskih zemalja i Egipta, od kojih je do početka 1951. godine ostalo

neiskorišćenih nešto oko 80 miliona. Ukupna zaduženja, ako bi ostala na ovom nivou, bila

bi likvidirana do 1961. godine, s tim da je vrhunac iznosa koje je Jugoslavija trebalo da plati

padao sredinom pedesetih (npr, za 1954. – 49,5, a 1955. -52,3 miliona dolara). Pada u oči

da su ovi ugovori planirani tako da najveći teret otplata ne padne na dužnika u prvim

godinama nakon potpisivanja ugovora.202

Ovakva politika bi, međutim, rezultirala velikom koncentracijom jugoslovenskih

finansijskih obaveza u fiskalnim 1954. i 1955. godinama, iako je bilo evidentno da se do

tog perioda ne može postići nikakav spektakularan ekonomski rast koji bi omogućio

stvaranje potrebnog novca. Zato je na tripartitnom nivou (SAD, Velika Britanija i

Francuska) tokom 1952. godine pokrenuta inicijativa reprogramiranja i odlaganja

određenih jugoslovenskih obaveza prema njima, a što je, prema Vašingtonskom sporazumu,

trebalo da traje najmanje do decembra 1953. Ona je bila praćena podrškom predstavnika

ovih vlada jugoslovenskim pregovaračima u kontaktima sa ostalim kreditorima na

bilateralnom nivou, kako bi i tu došlo do određenog reprogramiranja jugoslovenskih

dugova. Međutim, kako su izvršene izmjene pordrazumijevale samo kratkoročna rešenja, to

200 Isto, str 41-42. 201 Isto, str 42. 202 Isto, str 42-43.

114

se situacija na ovaj način nije značajnije promijenila. Jedini izuzetak je bio dogovor oko

zajma američke EXIM banke203.

Administracija SAD je od samog početka bila upoznata sa ozbiljnošću štete koju je

1950. godine u Jugoslaviji izazvala suša, ali je tek 3. oktobra Jugoslavija taj problem

zvanično predstavila Stejt Departmentu. Tada je jugoslovenski ambasador Kosanović,

tokom razgovora sa jednim od pomoćnika državnog sekretara SAD, Vilijamom Torpom

(William L. Thorp) predao memorandum koji je sadržao listu jugoslovenskih potreba za

saniranje njenih posledica. Ukupna cifra se kretala oko 100 miliona dolara, od kojih se 55

odnosilo na nabavku hrane, a ostatak na uvoz različitih sirovina i repro-materijala. Ova

druga stavka je predstavljala svojevrsni spisak šta je sve Jugoslavija finansirala svojim

izvozom viškova poljoprivrednih proizvoda, pošto se u potpunosti sastojala iz artikala čiji je

uvoz bio onemogućen zbog nerodne godine. 20. oktobra je Kosanović predao notu

naslovljenu na državnog sekretara Ačesona, u kojoj je, pozivajući se na navode ovog

memoranduma, formalno zatražena američka pomoć204. Odgovor je uslijedio 1. novembra,

kada su SAD odgovorile da su spremne da pomognu u novonastaloj situaciji, a taj odgovor

je postao i diplomatska osnova za kasniji Stop-Gap program pomoći205

Stop-Gap program je bio zamišljen kao sredstvo za nabavku i isporuku najvažnijih

nedostajućih namirnica Jugoslaviji. On nije uključivao sirovine i repro-materijale, dijelom i

zbog toga što za njih do tada nije ni dostavljena neka specifičnija lista prioriteta, količina i

vrsta, već je ovo traženje bazirano na sadržaju memoranduma od 3. oktobra. Kako su dalje

analize jugoslovenskih gubitaka u izvozu poljoprivrednih proizvoda u Stejt Departmentu

pokazale, njima je izazvana nemogućnost nabavke sirovina dominantno na evropskom

prostoru, dok je gubitak prema SAD iznosio svega 4 miliona USD. Zato je u SD i odlučeno

da se ovo pitanje i ne postavlja pred Kongresom, već da se aktivnost ograniči na pomoć u

203 NARA, RG 330, E 18, Box 33, f 111 FY 54 Yugoslavia, Title I (Europe), Defense Support Program, Yugoslavia, str 5. 204 NARA, RG 330, E 42, Box 42, f Emergency Food aid for Yugoslavia, The Yugoslav Emergency Food Assistance program 1950, Note of October 20, 1950, from the Yugoslav Ambassador (formal request for U.S. assistance to help meet the Yugoslav food crisis) 205 Isto, Note of November 1.1950, by State Secretary Dean Acheson to the Yugoslav Ambassador in reply to the Yugoslav note of October 20 NARA, RG 330, E 18, Box 83, f 111-523 Yugoslavia 1951, ECA Interim Report, Western Aid to Yugoslavia, March 1951, str 53. Gap (engl.) – rupa, nedostatak, manjak, izostanak

115

hrani, što je i ozvaničeno u edmemoaru od 22. novembra.206 Uključujući i troškove

prevoza, Stop–Gap program je bio vrijedan 31,4 miliona dolara. Zajedno sa pomenutih 38

miliona, koje je Kongres SAD odobrio kroz Akt o hitnoj podršci Jugoslaviji u decembru,

ukupna američka pomoć u hrani radi saniranja štete od suše se tako popela na iznos od 69,4

miliona USD207.

Savjetnik u jugoslovenskoj ambasadi, Filipović, 5. decembra je prezentovao u Stejt

Departmentu detaljnu listu potrebnih sirovina, ukupne vrijednosti od 41 miliona dolara.

Kako je naveo, ukupne potrebe su dostizale vrijednost od 64 miliona, ali je Jugoslavija

smatrala da se jedna trećina može obezbijediti kroz aranžmane sa Velikom Britanijom,

Belgijom i Švajcarskom. Filipović tada nije formalno zatražio američku pomoć i za ovaj

segment. Zato je ambasador Kosanović dva dana kasnije, u razgovorom sa pomoćnikom

državnog sekretara Perkinsom, izražavajući žaljenje što Kongres nije odobrio isporuke

potrebnih sirovina Jugoslaviji, pokrenuo i pitanje da li bi SAD bile u mogućnosti da

pomognu nabavku ovih sirovina sa neke treće strane. Iako je Perkins odgovorio da je to

stvar odnosa Jugoslavije i drugih zemalja, bilo je samo pitanje vremena kada će se ovaj

problem ponovo pokrenuti.208

Već tokom decembra je američkoj strani precizno prezentovano koje je sirovine, od

koga i u kojoj količini, Jugoslavija prije suše planirala da uveze na račun svog

poljoprivrednog izvoza. 30. decembra je jugoslovenski predstavnik u Njemačkoj, Pavlić,

razgovarao sa Meklojem (McCloy) iz SD-a upoznajući ga da će ambasador Kosanović

predati zahtjev da SAD odobre Njemačkoj kredit od 40 miliona dolara, uz uslov da ova

Jugoslaviji odobri kredit u istom iznosu za nabavku trenutno potrebnih sirovina. Kosanović

je 10. januara pozvao Torpa i prenio mu ovaj zahtjev, ali je Torp izbjegao davanje bilo

206 Isto, str 51-52. NARA, RG 330, E 42, Box 42, f Emergency Food Aid for Yugoslavia, Aide Memoire handed to the Yugoslav minister in Washington on November 22nd in further reply to the Yugoslav note of October 20th 207 NARA, RG 330, E 42, Box 42, f Emergency Food Aid for Yugoslavia, The Yugoslav Emergency Food Assistance Program 1950, str 11. 208 NARA, RG 330, E 18, Box 83, f 111-523 Yugoslavia 1951, ECA Interim Report, Western Aid to Yugoslavia, March 1951, str 52.

116

kakvog odgovora. 18. januara je iz SD i ECA poslat telegram Mekloju u kojem je

sugerisano odbijanje jugoslovenskog predloga.209

Tokom pomenutog razgovora 10. januara, Kosanović je zatražio informaciju o

konačnom američkom stavu prema isporukama sirovina Jugoslaviji. On je naveo da je

oktobarska lista, iz koje je kasnije sažeto 41 milion dolara vrijednosti najvažnijih sirovina,

predstavljala samo dio jugoslovenskih potreba, kao i da na njih treba dodati još 64 miliona i

doći do okvirnog broja od oko 105 miliona dolara koliko iznose jugoslovenske sirovinske

potrebe.210

U isto vrijeme (17. januara), predstavnici Međunarodne Banke su informisali SD

da su u toku bili pregovori sa Jugoslovenima, kao i da je skoro sve dogovoreno osim pitanja

deficita u jugoslovenskom platnom bilansu za period od naredne dvije godine. Predstavnici

banke su bili kategorični u zahtjevu da se ovaj deficit, koji je jugoslovenska delegacija

procjenjivala na oko 130 miliona dolara, pokrije bespovratnom stranom pomoći prije nego

što se program uopšte odobri. U tom smislu je, s obzirom na urgentnost ovog zahtjeva u

svijetlu ukupnog jugoslovenskog položaja, pokrenuto niz inicijativa koje su rešenje tražile

kroz neki vid učešća Jugoslavije u Organizaciji za evropsku ekonomsku saradnju

(Organization for European Economic Cooperation – OEEC) i Evropropskoj platnoj uniji

(European Payments Union – EPU). Ambasdor Alen je iz Beograda odgovorio da bi

Jugosloveni na ovo pristali „... samo ako bi bili suočeni sa pravom katastrofom“, a Perkins

je ovo pitanje pokrenuo tokom svoje posjete Jugoslaviji, 14. februara, na sastancima sa

Kardeljem i Titom. Tada su njih dvojica ponovili da Jugoslavija ne želi formalno

povezivanje sa organizacijama zapadnih država, jer nisu željeli da daju potvrdu sovjetskim

optužbama kako Zapad u svojim pripremama agresije na SSSR koristi Jugoslaviju kao svoju

bazu. Dva dana kasnije, 16. februara, Tito je javno potvrdio ove navode, ponavljajući da

Jugoslavija neće ući ni u OEEC niti NATO. 211

209 Isto. SAD su po ovom pitanju zauzele negativan stav, ali je zanimljivo da je saopštavanje ove vijesti Jugoslovenima predstavljalo posao koji su nadležne službe pokušakle da izbjegnu. Ambasadoru Alenu u Beogradu je sugerisano da on to prenese Jugoslovenima, na šta je on odmah odgovorio da njegov nastup mora da preti i direktan odgovor SD jugoslovenskom ambasadoru u Vašingtonu. 210 Isto, str 53. 211 Isto, str 53-54.

117

Kardelj je, međutim, već 6. marta pozvao Alena na hitan sastanak koji se odnosio na

stanje jugoslovenske ekonomije. Navodeći da su zemlji u najskorije vrijeme neophodne

sirovine u vrijednosti od 30 miliona dolara, on je ponovio da bez njih jugoslovenskoj lakoj

industriji prijeti kolaps. Dodao je da bi to predstavljalo uvod u destabilizaciju cijena i

prouzrokovalo povećanje nezaposlenosti i nemire. Ovaj zahtjev je doveo u najužu vezu sa

jugoslovenskim odbrambenim sposobnostima, navodeći i da bi MDAP (Program za pomoć

u zajedničkoj odbrani – Mutually Defense Assistance Program) mogao da predstavlja izvor

sredstava. 212

Priprema terena za traženje zapadne vojne pomoći

Iako je program zapadne vojne pomoći u odlučujućoj mjeri doprinio konsolidaciji

materijalno-tehničkog stanja u JA i ojačao jugoslovensku poziciju prema Istoku, pristupanje

Jugoslavije ovom obliku saradnje sa SAD i NATO nije bila jedna od automatskih posledica

sukoba sa zemljama Kominforma. Rezolucija Informbiroa je objavljena 28. jula 1948, dok

je sporazum o vojnoj pomoći SAD je potpisan tek 14. novembra 1951. godine. U toku

ovog skoro troipogodišnjeg perioda, Jugoslavija je prolazila kroz intervale neposredne ratne

ugroženosti213 na koje bi, da su oružane prijetnje bloka socijalističkih zemalja realizovane,

morala odgovoriti sa oružanim snagama koje su bile opremljene zastarjelom i dotrajalom

ratnom tehnikom i, što je još gore, lišena odgovarajućeg izvora snabdijevanja nedostajućim

vojnim materijalom.

Odlazak sovjetskih vojnih instruktora nije značio samo prestanak uobičajenog vida

armijske saradnje, već je i demonstrirao suštinu svih programa i sistema vojne pomoći –

212 Isto, 16-17, 54-55. 213 Pitanje stvarnog postojanja neposredne ratne opasnosti od strane zemalja istočnog bloka također spada u red onih nepoznanica kojima se puno spekulisalo, ali je veoma malo učinjeno na njihovom rasvjetljavanju. Brojno stanje, dispozicija i opremljenost vojnih snaga satelitskih zemalja u regionu nisu omogućavali uspješno vršenje ofanzivnih dejstava protiv Jugoslavije, a nije bilo ni informacija o grupisanju sovjetskih trupa koje bi moglo implicirati na početak agresije, što je jugoslovenskom državnom i vojnom vrhu bilo više nego poznato.( VA, II odjeljenje, S-8, f IV, 1387, 8, str 12-45. VA, II odjeljenje, S-8, f III,14, ap B, str 1-34. ) Osim toga, novija istraživanja ruskih vojnih istoričara pokazuju da u arhivima sovjetskih oružanih snaga do sada nije bilo moguće pronaći nikakav plan ili naredbu za pripremu eventualnih ratnih dejstava protiv FNRJ, kao ni odgovarajuću dokumentaciju u vezi sa nekom takvom namjerom. (Diskusija puk. V.Gavrilova na naučnom skupu u organizaciji Vojnoistorijskog instituta „Balkanski pakt 1953/1954“, Beograd, 09.11.2005.) I.Laković, Zapadna vojna pomoć Jugoslaviji, Podgorica, 2006, str 31-32.

118

njihovu neraskidivu posledičnu zavisnost od širih i dalekosežnijih političkih procesa, koji

dinamikom svog razvoja otvaraju ili zatvaraju prostor za realizaciju ovakvih projekata. Uz

sve lomove koje je ovaj razlaz donio, stiče se utisak da je perspektiva modernizacije JA, koja

je tada vršena u skladu sa sovjetskom vojnom doktrinom, bila potisnuta u drugi plan. U

vremenu kada su i na Istoku i na Zapadu činjeni koraci koji će iz osnove promijeniti izgled

i suštinu oružanih snaga, jugoslovenske vojne formacije su djelovale kao zamrznute na

jednoj razvojnoj stepenici, prisiljene da stagniraju upravo u trenutku kada je njihov borbeni

kvalitet itekako mogao biti stavljen na probu.

Kao što je širi političko-diplomatski okvir stvorio uslove za nestanak dotašnjeg

sistema razvoja JA, formiranje novog političkog kursa je bio osnovni preduslov za ponovno

pokretanje ovog procesa. Da bi se došlo do američkih tenkova sa crvenim petokrakama na

kupoli, moralo se izvršiti ozbiljno političko prestrojavanje ka zemljama i poretku koji su,

koliko do juče, napadani iz svih oružja raspoloživih u ideološkom arsenalu. Osim ovog

problemskog kompleksa, postojale su još dvije kategorije koje su usporavale približavanje

Jugoslavije Zapadu u pogledu vojne saradnje, a odnosile su se na moguće reakcije SSSR-a i

njegovih satelita, odnosno strah da se ovim potezom ne isprovocira njihov vojni udar, kao i

na percepciju ovakvog zaokreta u očima domaćeg javnog mnjenja, naročito partijskih i

vojnih krugova.

Zapad je, sa svoje strane, bio prilično uzdržan i nepovjerljiv kako prema samom

sukobu Jugoslavije i zemalja socijalističkog lagera, tako i prema preduzimanju nekih širih i

dalekosežnijih poduhvata koji bi se temeljili na ovakvom razvoju događaja. Kao što to

obično i biva sa procesima do kojih dolazi bez inicijalnog ili egzekutivnog angažovanja,

činilo se da je najbolje zauzeti poziciju posmatranja i proračunavanja trenutne situacije, i

pokušati da se formira odgovarajući stav o njenim reperkusijama po svoje interese. To

nikako nije značilo apsolutnu pasivnost, naprotiv, analize i pripremne aktivnosti, obavljene

u ovom periodu, omogućili su kasniju operacionalizaciju svih projekata koji su kasnije

obilježili odnose Jugoslavije i Zapada, a naročito program vojne pomoći. Uviđajući značaj

koji je jugoslovensko odvajanje od SSSR-a imalo za čitavu hladnoratovsku konstelaciju

snaga, Zapad je demonstrirao umjerenu spremnost da pokuša iskoristiti ovaj neočekivani

119

"poklon" i, kroz pomaganje Jugoslavije, stvoriti uslove da se i međusobna vojna saradnja

nađe na dnevnom redu. 214

Jugoslovenski vrh je, čak i da se na Zapadu moglo drugačije rezonovati, itekako

morao da vodi računa o redosledu svojih poteza. Oružje je bilo neophodno i do njega se

moralo doći, ali je isto kao i njegov nedostatak, naglo pojavljivanje većih količina zapadnog

ratnog materijala u armijskim skladištima moglo zakomplikovati i zaoštriti jugoslovenski

požaj prema Istoku. Titova rečenica "... ne mogu da dopustim da ljudi kažu: "To je

američki tenk, ovo su britanski topovi,"215 zaista je odslikavala kompleksnost položaja

države kako prema Istoku, tako i prema svojoj unutrašnjosti, jer isto kao što je postojao stav

da se nipošto ne isprovocira SSSR, postojala je i dilema kako će na sve ovo reagovati niži

ešeloni partije i vojske. Odlučna i, u mnogim prilikama, surova unutrašnja politička

aktivnost brzo je svela opseg ovog drugog pitanja na mjeru u kojoj nije moglo uticati na

generalnu liniju razvoja događaja. Međutim, strah od reakcije Istoka je, uslovljavajući

potrebu bližeg vojnog povezivanja sa Zapadom, ujedno i opterećivao svaku odluku u tom

pravcu. Paradoksalno zvuči, ali Jugoslavija svoju vojnu saradnju sa zemljama NATO nije

počela u trenutku kada joj je ta saradnja bila najpotrebnija zbog osjećaja direktne ratne

ugroženosti, nego tek kada su ispunjeni svi ovi uslovi – da će vojna pomoć biti samo logičan

nastavak politike održavanja nezavisnog položaja prema SSSR-u i jasno definisanog

približavanja Zapadu, da SSSR i zemlje u njegovoj sferi uticaje neće, sem verbalno,

reagovati protiv Jugoslavije na vijest o realizaciji ovakvog programa, kao i da će domaća

javnost biti spremna da bez protivljenja prihvati ovako eksplicitnu potvrdu promjene

spoljnopolitičkog kursa.

Tokom 1950. godine, Jugoslavija je strahovala od početka invazionih operacija.

Korejski primjer je djelovao naročito uznemirujuće, pošto je dokazivao mogućnost

pokretanja izolovanog sukoba bez opasnosti izazivanja opšteg svjetskog rata, tako da se

strahovalo od primjene sličnog scenarija. Te godine su i počele aktivnosti koje će dovesti do

isporuka vojne pomoći SAD, iako one nisu bile prva zemlja kojoj se Jugoslavija obratila po

ovom pitanju. Sa Francuskom su prethodne godine bezuspješno vođeni pregovori o zajmu

214 I.Laković, n.d, str 32-33. 215 L.Lis, Održavanje Tita, Beograd, 2003, str 141.

120

za naoružanje, ali njihovo postojanje ni jedna ni druga strana nisu objavljivale216. Smatralo

se da će, ako se čitav aranžman realizuje, manju prašinu podići francusko od američkog

oružja u jugoslovenskom arsenalu. Iako je u javnom mnjenju istočnoevropskih zemalja bilo

uvriježeno mišljenje da Jugoslavija već ima čvrste sporazume sa Zapadom oko vojne

pomoći, tek su 1950. godine počeli da se stiču uslovi za kasniju realizaciju ovog projekta.

Početak aktivnosti u ovom pravcu se može tražiti u odluci Savjeta za nacionalnu

bezbjednost (National Security Council – NSC) broj 18/4, od 17. novembra 1949. godine,

kojom je ostavljena mogućnost da se Jugoslaviji, ako ona to zatraži, odobre nabavke oružja,

ali da se ono ne isporučuje sve do početka agresije. U skladu sa tom odlukom je sprovedena

analiza jugoslovenskih vojnih potreba, kao i sposobnosti SAD da ih zadovolji. Zapadni

planeri se nisu istrčavali, već su, očekujući jugoslovensku inicijativu po ovim pitanjima,

unaprijed stvarali uslove za svoj povoljan odgovor217. L.Lis navodi da je CIA u to doba

raspolagala podatkom da se jugoslovenska vlada već nezvanično obratila SAD zahtjevom za

vojnu pomoć. Kojim kanalima i preko kojih aktera je ovo traženje dostavljeno ostaje

nepoznanica, bar dok se ne izvrši uvid u CIA Intelligence memorandum no.255 od 9.

decembra 1949. godine, na koji se američka istoričarka poziva218. Ako je ovaj podatak

tačan, on je predstavljao prvo do sada poznato obraćanje jugoslovenskih vlasti sa zahtjevom

za vojnu pomoć SAD. Obje strane su ovaj posao sprovodile veoma pažljivo i daleko od

očiju javnosti, tako da ne treba sumnjati u postojanje većeg broja tajnih i nezvaničnih

kontakata prije nego što je ova aktivnost poprimila nešto oficijelniji okvir.

D.Bekić navodi da je, između državnog sekretara Dina Ačesona (Dean Acheson) i

ambasadora SAD u Beogradu Džordža Alena (George Allen), takođe vođena prepiska koja

se ticala pitanja moguće vojne pomoći Jugoslaviji. Alen je smatrao da po ovom pitanju ne

treba okolišati, već da o njemu treba razgovarati direktno sa Titom, a Ačeson je bio za nešo

zaobilazniji pristup, koji je podrazumijevao češće kontakte američkog vojnog atašea sa

jugoslovenskim oficirima, tokom kojih je, iako ne bi pokretao samo pitanje američke

216 D.Bekić, n.d, str 231-232. 217 L.Lis, n.d, str 127, 129-130, 136-137. Nažalost, tokom istraživanja u NARA tokom ljeta 2008, nismo uspjeli da dođemo u posjed kopije ovog dokumenta zbog njegove „zatvorenosti“ (classified), a ni naknadni pokušaji da se do njega dođe preko FOIA (Freedom of Information Act – Dokument o slobodi informacija) nisu dali rezultate. 218Isto, 116.

121

pomoći, mogao provjeriti njihovo raspoloženje219. On je, u svakom slučaju, jula 1950.

godine pokrenuo inicijativu da američki, britanski i francuski vojni zvaničnici koordiniraju

svoja planiranja u očekivanju jugoslovenskog zahtjeva za vojnom pomoći220. Mjesec dana

kasnije, taj zahtjev je, iako u tajnoj i nezvaničnoj formi, stigao sa najvišeg mjesta u

jugoslovenskoj državnoj i političkoj hijerarhiji.

Kada je Judžin Blek (Eugene Black), direktor svjetske banke, posjetio Beograd u

avgustu 1950. godine, Tito je u razgovoru sa njim 19. avgusta pokrenuo pitanje

mogućnosti dobijanja vojne pomoći. Prema Bekiću, Tito je demonstrirao stav koji je u

potpunosti odgovarao pozicijama Pentagona i NSC-a, a podrazumijevao je očekivanje da će

eventualna pomoć biti samo u materijalu ali ne i u živoj sili, da bi oružje i opremu trebalo

stokirati negdje u blizini jugoslovenskih granica i da treba izbjeći njegovu direktnu

distribuciju kroz luke na Jadranskom moru. U ovom istom periodu, američki Generalštab

(Joint Chiefs of Staff – JCS) je preporučio donošenje odluke koju kao da je sastavljao sam

maršal Jugoslavije, a odnosila se na nužnost skladištenja potrebnog ratnog materijala u

jugoslovenskoj blizini, kako bi se omogućila njegova brza isporuka u slučaju potrebe, kao i

na potrebu koordinacije daljih koraka sa Britancima i Francuzima221.

Bliskosti ovih stanovišta su mogle biti proizvod praćenja istih logičko-strateških

linija, ali se ne može isključiti ni mogućnost da je do tog približavanja došlo kroz prethodno

uspostavljenu tajnu komunikaciju, tim više što je sličnost između donesenih zaključaka bila

više nego upadljiva. Kako god bilo, zbog nedostatka odgovarajućih izvora, razmišljanja o

ovom segmentu jugoslovensko-američkih odnosa i dalje ostaju u domenu špekulacije.

U avgustu 1950. godine je donešena još jedna važna odluka za ovaj proces – NSC je

u pravnu regulativu programa pomoći za zajedničku odbranu (Mutual Defense Aid

Programe – MDAP) unio zakonsku osnovu za pružanje vojne pomoći Jugoslaviji. Puno

uključivanje u MDAP je, međutim, tražilo potpisivanje bilateralnog sporazuma kojim se

prihvaćaju načela zajedničke odbrane i reciprociteta, što je značilo formalizaciju izvjesnog

stepena savezničkih odnosa. Iako je program bio namijenjen saveznicima u NATO, njegovi

okviri su se pokazali dovoljno široki da omoguće pravdanje ovog projekta pred Kongresom, 219 D.Bekić, n.d,159. 220 L.Lis, n.d, str 128. 221 D.Bekić, n.d, str 207-208,252-253. L.Lis, n.d, 130.

122

kao i da se sačuva dostojanstvo jugoslovenske strane pred svojim javnim mnjenjem. Ačeson

i Alen su, svaki za sebe, razvili živu aktivnost na stvaranju uslova za njegovo otpočinjanje, a

Kongres je usvojio amandman na statut MDAP iz iste godine, kojim je omogućeno slanje

vojne pomoći zemlji van sastava NATO, ako se time povećava stepen bezbjednosti SAD i

zapadnog vojnog saveza222.

Na susretu sa Ficrojem Meklinom, 7. septembra 1950. godine, Tito je

najozbiljnijim tonovima oslikao ozbiljnost situacije u kojoj se nalazio. Meklin je naveo da

Tita „... nikad nije vidio zabrinutijeg, čak ni u vrijeme najgorih dana rata. Nije prošlo ni pet

minuta, a on mi je otvoreno rekao koliko je zabrinut. Kao i obično, govorio je veoma

slobodno i izgledalo je da mu prija mogućnost da pred nekim olakša svoj teret, znajući da

taj neko nije direktno uključen u njegove poslove.“ Ovakva Titova predstava je bila više

nego neophodna. Niti je Meklin bio slučajno u Beogradu, niti je Tito imao iluzija da

sadržina njihovog razgovora neće biti ubrzo poznata na relevantnim adresama u Londonu i

Vašingtonu. Međutim, ako je igra počinjala tako da njegov sagovornik dođe u obliku

„prijatelja“, onda je nastavak bio logičan – „prijatelju“ se treba povjeriti i sa njim podijeliti

„brige“. A te brige su bile sročene upravo onako kako su „prijateljevi“ pretpostavljeni željeli

da čuju: „... Njegova osnovna preokupacija je bila opasnost od ruskog napada. To je, prema

njegovim riječima, uslovilo značajno povećanje proizvodnje oružja, što je, opet, imalo

ozbiljne posledice na ukupno ekonomsko stanje zemlje. Petogodišnji plan je odbačen i

prisutan je veliki nedostatak robe široke potrošnje. Na kraju je još i žetva bila loša, tako da

će uskoro nedostajati i hrane.223“

Iznoseći svoju gorčinu ukupnim sovjetskim ponašanjem, Tito je smatrao da u borbi

sa njima „... mora biti apsolutno nemilosrdan... Iako se mogućnost sovjetskog napada nije

mogla isključiti, on je ipak nije očekivao ove godine. Prema njemu, mnogo je vjerovatniji

pokret prema Berlinu. Smatrao je da će Rusi i njihovi sateliti nastaviti sa svojim

222 L.Lis, n.d, 136-137. 223 NARA, RG 319, E 47, Box 200, f CSGID 350.05 Yugoslavia, 1.jan 1949 thru 1950, Report by Fitzroy McClean on his meeting with Tito, 7.sept 1950, str 1. U komentaru Meklinovog izvještaja, šef obavještajnog odsjeka armijskog sektora američkog sekretarijata odbrane, gen Džon Vekerling (John Weckerling), naveo je da je naročito zanimljivo otvoreno iznošenje ekonomskih poteškoća Jugoslavije, posebno formulacija da je „petogodišnji plan odbačen“ (thrown out). Isto, str 1

123

pripremama protiv Jugoslavije tokom zime, tako da će novi period eskalacije opasnosti

početi tokom proljeća.“224

Na Titovu konstataciju da su „... brza intervencija Zapada nakon napada na Južnu

Koreju i značajno povećanje njegovog programa naoružavanja imali spasonosan efekat“,

Meklin ga je prekinuo rekavši da takav stav nije vidljiv iz nastupa jugoslovenske delegacije u

OUN. Ako je smatrao da je sistem kolektivne bezbjednosti bio najbolji način zaštite od

agresije, onda je trebalo tako i da kaže, tim više što je bio „sledeći na spisku“. Tito,

međutim, nije ni pokušao da brani Beblerov nastup i, pokušavši da uvjeri Meklina u to

kako najiskrenije osuđuje sovjetsku agresiju, najavio je da će naredni Kardeljev govor u

OUN u potpunosti raščistiti ovu nedoumicu.225

Nastavljajući o situaciji u zemlji, on je iskazao namjeru da će snažan otpor biti

pružen bez obzira da li do napada dođe samo od strane satelitskih država ili u njemu bude

učestvovao i SSSR. Očekivao je da on bude pokrenut istovremeno na nekoliko sektora, kao

i da su jugoslovenske snage sposobne da se lako izbore sa armijama svojih susjeda. Naveo je

da bi u tom slučaju mogao da aktivira svoje pristalice u njihovim redovima, kao i da već

postoje organizacije koje bi slijedile jugoslovenski primjer. Međutim, napad sovjetskih

snaga je značio nešto sasvim drugo. Njihovo angažovanje bi bilo u funkciji otpočinjanja

opšteg sukoba, bilo da mu neposredno prethodi, bilo da slijedi u prvim danima nakon

njegovog otpočinjanja.226

Tito je iznio i da do sada nije nabavljao oružje u SAD ili Velikoj Britaniji, ali da je

došlo vrijeme da se to uradi, možda i preko neke treće sile. Meklin je zaključio da on smatra

kako njegov komunistički imidž neće biti od koristi prilikom direktnog pregovaranja sa

zapadnim državnim i finansijskim institucijama, a tu je bilo i pomenuto istupanje prilikom

debate o Koreji u OUN. Zato je smatrao da on sada traži pomoć sa strane kako bi dobio

neki veći zajam za naoružanje od SAD, pošto je samoj Jugoslaviji, u postojećim

okolnostima, tako nešto bilo dosta otežano227.

U nastavku je Tito predočio niz epizoda iz svog odnosa sa SSSR koji na Zapadu

nisu bili poznati, a koji su imali za cilj da pokažu da međusobno nepovjerenje nije nešto što 224 Isto, str 2-3. 225 Isto, str 3. 226 Isto 227 Isto, str 3-4.

124

je nastalo skoro i iznenada, već da ima dugu i dosta burnu istoriju. Tu je spadalo i sovjetsko

nezadovoljstvo zbog razmjene partizanskih i njemačkih zarobljenika 1943. godine,

neobavještavanje unaprijed Staljina o zasijedanju AVNOJ-a u Jajcu, misija generala

Kornjejeva 1944, pokušaji da se jedinice JA stave pod komandu generala Tolbuhina

1944/45, kao i stalno nastojanje da se izazovu sukobi između Tita i njegovih najbližih

saradnika228.

Sve u svemu, ovaj razgovor je markirao skoro sve najvažnije kategorije kroz koje će,

u kasnijem periodu, na zapadu biti posmatrana jugoslovenska pozicija. To su, ukratko, bile

opcije izolovanog satelitskog ili združenog sovjetsko-satelitskog napada, spremnost zemlje

da se protiv njega bori, mogućnost stvaranja političkog presedana kao primjera za određene

snage u drugim satelitskim zemljama, pitanje nabavke ratnog materijala na zapadu, odnos

prema pitanju kolektivne bezbjednosti, kao i zaokret u unutrašnjoj ekonomskoj politici.

Zapadne analitičke službe su upravo na ovim kategorijama i razrađivale plan djelovanja

prema Jugoslaviji, pa će u narednom periodu ova pitanja biti često ponovo postavljana.

Odgovori koje su jugoslovenski zvaničnici na svim nivoima davali na njih, iz današnje

perspektive izgledaju tek nešto više od razrada Titovih stavova prezentovanih na večeri sa

Meklinom.

Sa druge strane, Amerikanci su smatrali da tokom ovog razgovora nije bilo nekih

„iznenađujućih otkrića“, osim što je po nekim pitanjima slika dodatno pojašnjena. Iako je

to bilo očekivano, kao novost se moglo tumačiti i objelodanjivanje namjere da se na zapadu

nabavlja ratni materijal, pošto je to do tada držano u najstrožijoj tajnosti229. U svakom

slučaju, bilo je evidentno da jugoslovensko otvaranje prema Zapadu dobija na intezitetu.

Tito je, 27. oktobra u razgovoru sa francuskim ambasadorom Bodeom (P.Baudet)

ponovo pokrenuo pitanje nabavke vojne opreme iz Francuske na osnovu dugoročnog

komercijalnog zajma. Istaknut je zahtjev za defanzivnim naoružanjem, naročito

protivvazdušnom artiljerijom, a objašnjeno je da bi se realizacijom ovog posla sa

Francuskom umjesto sa SAD izazvala manje negativna reakcija zemalja istočnog bloka. Iako

je naglašeno da ovaj razgovor predstavlja sondažu230, više se čini da je imao za cilj skretanje

228 Isto, str 4. 229 Isto, str 1. 230 D.Bekić, n.d, str 223.

125

eventualne pažnje sa aktivnosti koje su se upravo sprovodile u Vašingtonu. Krajem oktobra

je tripartitna komisija za vojnu pomoć Jugoslaviji završila izvještaj u kojem su elaborirane

osnove za planiranje mirnodopske i vanredne (ratne? prim.I.L.) pomoći ovoj zemlji, ali je

izgledalo da Tito, barem zvanično, oklijeva da učini nešto više231. Nezvanično je, međutim,

bilo sasvim drugačije.

Posle razgovora koje je Blek imao u Beogradu sa Titom i Kidričem o ekonomskim

pitanjima, odlučeno je da Jugoslavija delegira u SAD jedan pregovarački tim, koja bi imalo

zadatak da izdejstvuje pristanak Svjetske banke na mogućnost finansiranja izvjesnih

privrednih projekata. U toj delegaciji su bili Vojin Guzina i Vladimir Velebit sa još

dvojicom inženjera, a pomenuti pregovori su trajali nekoliko mjeseci da bi završili bez

nekog opipljivog rezultata232. U tom periodu je Velebit stupio u kontakt sa grupom

američkih političara i obavještajaca, među kojima su bili savjetnik predsjednika Trumana za

spoljne poslove Averel Hariman (Awerell Harriman), zamjenik načelnika sektora za

planiranje (Policy Planning Staff - PPS) u Stejt Departmentu Robert Džojs (Robert Joyce),

Čarls Bolen (Charles Bollen), budući ambasador u SSSR, uticajni novinari Džo i Stjuart

Alsop (Joe & Stewart Alsop), Frenk Vizner (Frank Wisner), zamjenik direktora CIA,

direktor biroa za istočnoevropska pitanja Frederik Rajnhart (Frederick Reinhardt), kao i

operativac OSS Frenklin Lindzi (Franklin Lindsey)233. Prema svjedočenjima koja je dao

D.Bekiću, D.Biseniću i L.Lis234, on je u ovom krugu "samoinicijativno" pokrenuo pitanje

mogućnosti dobijanja besplatne vojne pomoći od SAD.

Kako navode D.Bekić i L.Lis, 22. novembra su mu Džojs i Rajnhart saopštili da su

SAD spremne da na gratis osnovi isporuči Jugoslaviji veće količine naoružanja i opreme235.

Amerikanci su predložili da jugoslovenske vlasti pošalju jednog oficira koji bi obrazložio i

ugovorio vojno-tehničke detalje ovog aranžmana. Velebit je odmah poslao telegram Titu u

kome mu je opisao razvoj događaja i tražio da dođe u Beograd radi podnošenja detaljnijeg

231 L.Lis, n.d, str 141. 232 D.Bisenić, Svedočenje Vladimira Velebita, Politika, 27.III2001. 233 L.Lis, n.d, str 142-143 234 D.Bisenić, n.n, 27.III2001. L.Lis, n.d.str 142. D.Bekić, n.d, str 232-233. 235 Isto L.Lis, n.d, str 144

126

izvještaja, a isto je preporučio i jugoslovenski ambasador u SAD, Vladimir Popović236. Tito

je potvrdno odgovorio, tako da je između 25. novembra i 3. decembra održan sastanak na

kojem su, sem Tita i Velebita, učestvovali Kardelj, Ranković, Gošnjak i Koča Popović. Tu

je odlučeno da se prihvati američka ponuda, kao i da se u Generalštabu sastavi lista

potrebnog ratnog materijala, koju je u cilju održavanja tajnosti sam Velebit prevodio na

engleski. Za traženog oficira je određen upravo tadašnji načelnik GŠJA Koča Popović237.

Ubrzo zatim, na sjednici Politbiroa CKKPJ 4. decembra, Tito je šturo naznačio mogućnost

dobijanja vojne pomoći od SAD238.

Vrativši se u Vašington, Velebit je predao liste tražene ratne opreme i, zajedno sa

ambasadorom Popovićem nastavio da radi na operacionalizaciji projekta. Dokumenta

bilježe jedan od sastanaka na kojem je predstavljen okvir u kojem je bilo moguće ostvariti

program dobijanja vojne pomoći iz SAD239. General u penziji Eleri Hantington (Elery

Huntington), bivši šef američke vojne misije pri Vrhovnom Štabu NOVJ i osoba sa kojom

ni u posleratnom periodu nije prekidan kontakt, povezao je početkom januara 1950.

godine ambasadora Vladimira Popovića sa generalom Džordžom Olmstedom (George

Olmsted), pozadinskim oficirom koji je u Pentagonu rukovodio odsjekom za vojne

isporuke inostranstvu240.

236 AJ, AJBT, KMJ 1-3-b/790, Telegram ambasadora Popovića od 7.XII 1950. str 1 (65). 237 D.Bisenić, n.n., 27.III2001. L.Lis, n.d.str 142-150. D.Bekić, n.d, str 232-233. 238D.Bekić, n.d, str 194, 230. 239 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/789, Zabeleška o razgovoru sa gen.Olmsted-om za vreme ručka koji je priredio g.Huntington general u penziji, bivši šef američke vojne misije pri VŠ NOVJ, sada pretsednik korporacije „Equity“ u Njujorku. Prisutni Bulovic, vojni izaslanik. str 1-7. Treba napomenuti da na ovom dokumentu stoji datum 8. januar 1950. Najvjerovatnije se radi o grešci u kucanju jer da treba da stoji 1951, tim više što se aktivnosti opisane u dokumentu odnose na period sa kraja 1950. i početka 1951. Osim toga, gen. Olmsted je tek u julu 1950. reaktiviran i postavljen za načelnika za sve vojne isporuke inostranstvu, tako da pola godine ranije nije bilo moguće zamisliti ga na ovakvom sastanku. 240 General Džordž Olmsted (1901-1998) je bio jedan od najpreduzimljivijih američkih pozadinskih oficira tokom II svjetskog rata. U njegovoj nadležnosti je bilo snabdijevanje i organizacija kampova za obuku „Slobodnih Francuza“, Britanaca i Poljaka u sjevernoj Africi 1942, distrubucija vojne pomoći SSSR-u 1942-1943, logistička podrška pripremama za iskrcavanje u Normandiji, snabdijevanje jedinica Čan Kaj-Šeka i spasavanje američkih ratnih zarobljenika iz japanskih logora u Kini 1944-1945. Posle rata je nastavio da se bavi privatnim biznisom, ali je u junu 1950. godine reaktiviran i zadužen za rukovođenje programom vojne pomoći američkim saveznicima. www.olmstedfoundation.org/administration/content-manager/files/AssemblyOlmsted0503.pdf

127

Olmsted je naglasio da su vojni krugovi „...apsolutno za to da nam se ukaže svaka

moguća pomoć“241, ali da, pošto je to bilo prevashodno političko pitanje, od njih nije

zavisila odluka, već samo mehanizam sprovođenja. On je upoznao Popovića sa procedurom,

koja je podrazumijevala odluku Kongresa kojom se stavljaju na raspolaganje potrebni

fondovi, zatim mišljenje Stejt Departmenta kojim se zemljama iz političkih obzira može

pružiti pomoć i koordinaciju akcije sa Maršalovim planom čije su aktivnosti već

prilagođene ratnim pripremama, da bi tek onda Ministarstvo odbrane dobilo „...odriješene

ruke da u granicama gledišta tih ustanova uputi vojnu pomoć jednoj zemlji prema

specifikacijama i prioritetima koje ono odredi.“242

Kao zakonsku formu je naveo program pomoći za zajedničku odbranu (Mutual

Defense Assistance Program), koji je predviđao tri kategorije fondova i korisnika, odnosno

načina i vrsta pružanja pomoći. To su bile upućivanje gotovog ratnog materijala iz Amerike,

upućivanje uređaja i sirovina dotičnoj zemlji za proizvodnju potrebne opreme (u ovu

kategoriju je spadalo samo ono što je bilo moguće proizvesti u veoma kratkom roku) i tzv

“Off Shore“ sistem narudžbi i kupovine uređaja ili materijala u drugim zemljama i njihove

isporuke trećoj zemlji saveznici. Pošto se MDAP u trenutnoj formi odnosio na tri kategorije

zemalja; NATO, ostale zapadnoevropske države i neke istočne (azijske) zemlje, napomenuo

je da će Stejt Department lako postići da se kao četvrta kategorija predvide „...ostale zemlje

za koje Pretsednik smatra da je u duhu ciljeva zakona da se pomoć pruži.“243

Popović je, navodeći to kao lični stav, odgovarao da bi Jugoslavija prihvatila pomoć

koju bi SAD dale bez formalnih obaveza, javnih diskusija i naknade, jer bi u suprotnom

postojala mogućnost nepovoljne reakcije zemalja istočnog bloka. Ako bi ovo bilo moguće,

vrlo brzo bi bila prezentirana lista potrebnog ratnog materijala244. Jugoslovenski ambasador

je, međutim, u zaključku zabilješke naveo da su Olmsted i Hantington odavali utisak da

nisu upoznati sa „...listama koje su predate drugima“245, kao i da je ovaj sastanak bio u

funkciji „...da nam stave do znanja da veće stvari ne možemo dobiti bez zakonskog

pokrića.“ Napominjući da su ova dvojica „...skloni da se udovolji našem zahtevu“, on je

241 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/789, Zabeleška o razgovoru sa gen.Olmstedom..., str 2. 242 Isto 243 Isto, str 4. To je, međutim, već učinjeno u avgustu 1950. ( prim.I.L ) 244 Isto, str. 5 245 Isto, str 6.

128

naveo da je Velebitu obećan odgovor kroz nekoliko dana, na osnovu čega će biti moguće

razaznati da li težište započetih aktivnosti treba da ostane u SAD ili u Velikoj Britaniji246.

U međuvremenu, Amerikanci su tražili puteve da ovo pitanje regulišu na za njih

najpovoljniji način. Postojale su dvije varijante; isporuka viškova trofejnog, ali još

upotrebljivog naoružanja iz II svjetskog rata, koje je u ogromnim količinama ležalo na

armijskim stokovima, kao i liferovanje standardne, savremene ratne tehnike. Prvi vid

pomoći je bio najjednostavniji za operacionalizaciju, ali ta oprema niti je mogla zadovoljiti

jugoslovenske potrebe, niti bi zbog nje ulazili u ovako komplikovan i delikatan posao.

Drugi pristup je, međutim, zahtijevao uvođenje čitave priče u zvanične i legalne tokove, što

je značilo i potpisivanje određene vrste bilateralnog ugovora između SAD i Jugoslavije. U

svakom slučaju, bilo je jasno da će se ovim putem doći do "...velikih dividendi za relativno

malu investiciju."247

Kada je u decembru 1950. godine vođena rasprava u Senatu oko Trumanovog

predloga da se Jugoslaviji pruži finansijska pomoć, senator Lukas je izračunao da držanje

jedne američke divizije u Evropi godišnje koštalo 176 miliona dolara, a da su se, za tada

odobrenih 38 miliona, dobijale 32 jugoslovenske divizije248. Ako se ovome doda i komentar

generala Omara Bredlija (Omar Bradley), načelnika JCS, da je čitav program MDAP

koštao kao jedan mjesec američkog angažmana u II svjetskom ratu (i to kada se ne računa

246 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/789, Zabeleška o razgovoru sa gen.Olmsted-om..., str 6. Iako za najveći dio ove vojno-diplomatske aktivnosti ne raspolažemo drugim istorijskim izvorima sem publikovanih Velebitovih izjava koje je dao L.Lis, D.Bekiću i D.Biseniću, a u kojima decidno tvrdi da nije radio ni po čijim instrukcijama, teško je povjerovati da bi se sam i po svojoj inicijativi mogao upustiti, a kamo li obaviti ovako delikatan i ozbiljan posao. Istraživanja pomenutih autora pokazuju da je prethodnih kontakata ipak bilo, kao i da je postojao izvjestan stepen kordinacije u aktivnostima. Osim toga, pada u oči da su na zapadnoj strani radili čitavi timovi ljudi na planiranju i realizaciji ovog zadatka, kao i da je jugoslovenska reakcija na učinjenu ponudu bila više nego ažurna, što se nebi moglo smatrati uobičajenom osobinom njenih državnih struktura. Ozbiljnost funkcija koje su obavljali ljudi sa kojima je Velebit bio u kontaktu je isključivala mogućnost njihovog angažovanja na jedno ovako osjetljivom poslu samo na osnovu inicijative poznanika, tako da je moguće pretpostaviti kako im je ovo traženje predstavljeno barem kao nezvanični, ali već potvrđeni i provjerljivi stav jugoslovenskog vrha na čelu sa Titom. Da li je, i ako jeste, ko još sa jugoslovenske strane mogao biti uključen u ove aktivnosti, postojeći nama dostupni izvori ne pokazuju. Bez obzira na voluntarizam i olako pristupanje mnogim ozbiljnim pitanjima i problemima, koje je bilo karakteristično za jugoslovensku stvarnost u posleratnim godinama, ipak je teško povjerovati da je, u trenucima dokolice, jedan neosporno sposoban i inteligentan državni činovnik bio u stanju da sam stvori uslove za realizaciju jednog od najkontroverznijih spoljnopolitičkih projekata 50-tih godina. I. Laković, n.d, str 38-39. 247 L.Lis, n.d, str 145. 248 B.Dimitrijević, Jugoslavija i NATO, Beograd, 2003, str 14.

129

razlika u kursu dolara)249, onda se cifre, koje će označavati vrijednost materijala

namijenjenog Jugoslaviji kroz ovaj program, inače astronomske za jugoslovenske pojmove,

mogu tretirati kao pokazatelji prilično povoljne ekonomske transakcije za zemlju donatora

pomoći.

Robert Lovet (Robert Lovett), pomoćnik sekretara odbrane, i pomoćnik državnog

podsekretara Frimen Metjuz (Freeman H. Mathews), obaviješteni su tih dana o Velebitovoj

tvrdnji da je broj jugoslovenskih vojnika povećan sa 400 na c.ca600 000 ljudi pod oružjem,

tako da su prionuli na posao kako bi se obezbijedili kanali za hitan dotur izvjesne količine

trofejne opreme, ostvarila inicijativa na psihološkom planu i privoljela jugoslovenska strana

da napravi prve zvanične korake250. U tom smislu je ambasador Alen, koji nije bio upoznat

sa ovim dešavanjima, već razvio aktivnost u Beogradu. On je smatrao da jugoslovenskom

vrhu ne treba dodatno otežavati situaciju jer, što je procijenjena opasnost sa istoka rasla,

utoliko se bližilo i formalno pristupanje programu zapadne vojne pomoći251.

Dokumenta pokazuju i da je među osobljem ambasade SAD u Beogradu u tom

periodu došlo do priličnog razmimoilaženja da li, ko, kada i kako treba da sa

jugoslovenskom stranom uspostavi kontakt u vezi dobijanja američke vojne pomoći. Vojni

ataše, pukovnik Edvard Kraus (Edward Craus), uspostavio je određeni kontakt sa

jugoslovenskim oficirom za vezu, potpukovnikom Ivekovićem, informišući ga u

neformalnom razgovoru da bi, prema njegovom mišljenju, SAD trebalo da Jugoslaviji

odobre i vojnu pomoć. Iveković je pozdravio takvu ideju i interesovao se da li ovo

predstavlja rezultat instrukcije iz Vašingtona, ne skrivajući razočaranje dobijenim

negativnim odgovorom. Kraus je, međutim, prepoznavši da tok događaja jasno vodi ka

određenom vidu realizacije ovakvog programa, već 20. marta 1950. godine obavijestio svoje

pretpostavljene da bi kontakti po ovom pitanju mogli da daju rezultat, smatrajući da bi, s

obzirom na tematiku, upravo vojne strukture sa obje strane trebalo da ih i pokrenu. Među

uputstvima koja je poslao kako bi taj proces trebalo voditi, isticalo se da se osnova za

početak može naći u razmjeni informacija u vezi borbenog rasporeda, tokom koje bi se

vodilo računa da se nikako ne ostavi utisak kako se od Jugoslovena traži neki određeni

249 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f III, 86,str 4. 250 L.Lis, n.d, str145 251 D.Bekić, n.d, str 243

130

ustupak, a da se takva komunikacija stalno stavlja u funkciju kasnijeg dobijanja vojne

pomoći252.

Međutim, ambasador Alen je stajao na upravo suprotnom stanovištu. Smatrajući da

takvo pitanje nije smjelo da bude prepušteno vojnim strukturama, insistirao je da o tome

on direktno raspravlja sa Titom. Osim toga, a možda i baš zbog toga, Krausu je ubrzo stigla

odluka o smjeni, tako da je njegov prostor za ovakvu vrstu djelovanja u potpunosti

ograničen. Kako se vidi iz njegovog pisma pretpostavljenima u Vašingtonu, on je smatrao

da ambasador sa svojom inicijativom ne može previše da postigne, jer je Tito uvijek isticao

svoju prirodu „čovjeka vojske“ (military man). To je, prema njemu, trebalo da predstavlja

signal i sa kim bi više volio da pregovara o ovako osjetljivim pitanjima, tim više što bi

proces otpočeo aktivnostima na unapređenju saradnje između armija dvaju zemalja. Pošto

je njegov razgovor sa Ivekovićem održan prije Alenovog sastanka sa Titom, činjenicu da se

na ovom poslednjem Tito nije osvrnuo na ovakvu mogućnost, Kraus je tumačio njegovim

nepovjerenjem u Alena da se tim putem nešto može uraditi. Otvoreno iznoseći sumnju da

Alenov „okolni pristup“ može u doglednoj budućnosti donijeti rezultat na polju

konkretnog vojnog približavanja i saradnje, on je smatrao da i sam Tito očekuje da u ovim

pitanjima upravo vojno osoblje igra odlučujuću ulogu.253

Kraus je u istom dokumentu opisao i „treći pristup“ ovom pitanju u američkoj

ambasadi, karakterističan za savjetnika ambasade Rimsa (Reams), koji je smatrao da treba

strpljivo sačekati šta će na kraju biti, a da u međuvremenu nikako ne treba dozvoliti veći

upliv vojnog faktora u ovo pitanje. Rims je smatrao da bi za čitav proces bilo pogubno ako

bi se politički zaključci izvlačili iz izvještaja vojnog osoblja, odnosno, da politički zaključci

koji bi na osnovu takvih izvještaja bili donošeni, ne bi u potpunosti odgovarali stanju stvari.

Diskvalifikujući ovako američke vojne predstavnike iz otpočinjanja procesa međusobnog

vojnog približavanja, Rims je demonstrirao jednu prilično rasprostranjenu tendenciju u

američkim diplomatskim predstavništvima, da samo članovi političkih sektora treba da

učestvuju u stvaranju osnova za promjenu politike. Dok je Alen, zauzimajući nominalno

srednji stav, i sam naginjao ovakvom načinu razmišljnja, brzo se ispostavilo da ga njegovo

252 NARA, RG 319, E 47, Box 21, f CSGID 041.221 M A Yugoslavia, 230, 1 jan 1949 thru 31 dec 50, Col Craus to Director of Intelligence, GSUSA re approach to Yugoslav oficers, str 1-2. 253 Isto, str3-4.

131

nepoznavanje vojnih pitanja onemogućava da ijedno od njih samoinicijativno postavi u

kontaktima sa jugoslovenskom stranom. To ga je stavljalo u poziciju čekanja da Jugosloveni

prvi pokrenu neko od njih, a da tek onda uključi raspoloživi vojni personal u njihovom

rešavanju.254

U stvari, unutrašnji odnosi u samoj ambasadi su bili daleko od dobrih, a naročito je

bio izražen animozitet između Alena i Rimsa sa jedne, i osoblja vojnog atašejstva sa druge

strane. Nakon Krausove smjene, ubrzo se isto dogodilo i vazduhoplovnom atašeu Barnetu

(Norman Burnett), a ni pukovnik Rejnolds Kondon (Reynolds Condon), koji je došao na

Krausovo mjesto, nije imao lijepih riječi za atmosferu u ambasadi255. Bez obzira da li je u

pitanju bio uobičajeni sklop međuljudskih odnosa ili koncepcijsko neslaganje oko

kompetencija, vidljivo je da takav pristup nije doprinosio djelotvornijem uticaju na tok

događaja, naročito jer su Jugosloveni to sve registrovali i takve situacije koristili.256

Jugoslovensko rukovodstvo, međutim, nije svoju potragu za naoružanjem planiralo

da veže samo za SAD, iako je taj segment već davao rezultate. Krajem januara 1951. godine,

Milovan Đilas i Vladimir Dedijer su posjetili Veliku Britaniju, gdje su, također neformalno

i u tajnosti, premijeru Atliju (Clement Attley) postavili pitanje o mogućnosti dobijanja

vojne pomoći. Iako nisu krili da je isto traženo i od Amerikanaca, Britanci i Francuzi u tako

nešto još nisu bili spremni da povjeruju. Predsjednik britanske vlade im je 2. februara

potvrdio spremnost svog kabineta da iziđe u susret jugoslovenskim zahtjevima. Poput

američkih kolega, tražili su da Jugosloveni podnesu listu svojih potreba u opremi i

naoružanju, propraćenu napomenama o rokovima, prioritetima i drugim pojedinostima257.

Velebit je, krajem decembra, predao svoju listu u Vašingtonu, a na njoj su,

većinom, bili moderni borbeni avioni, artiljerija i municija. Polovinom maja je doputovao i

Koča Popović, navodno u posjetu ambasadoru Vladimiru Popoviću, a pošto je putovao pod

svojim imenom i u pratnji supruge, izgledalo je da posjeta nema neki naročito tajni

254 Isto, str 4. 255 NARA, RG 319, E 47, box 14, f 019 M A 290 Yugoslavia, 1 jan 50 thru 52, Col Condon to Col. Sharp, memo re internal relations in US Embassy in Belgrade, 24 may 1951. 256 Na primjer, upravo je na oproštajnom prijemu povodom odlaska smijenjenog puk. Barneta, admiral Manola njemu sopštio niz do tada nepoznatih podataka, pokazujući time da ga je jugoslovenska strana, nasuprot formulacijama iz objašnjenja o njegovoj smjeni, smatrali i sposobnim oficirom i prihvatljivim sagovornikom. Isto, str 3-4. 257 D.Bekić, n.d, str 249-250.

132

karakter. Velebit, koji je već bio u Vašingtonu, najavio je njegov dolazak još 6. aprila,

navodeći da je u pitanju posjeta visokog vojnog zvaničnika sa najširim kompetencijama258.

Metjuz je 9. aprila obavijestio JCS o planiranoj Popovićevoj posjeti, čime je dat signal za

konkretizaciju dotadašnjih planerskih aktivnosti.259 Iako polutajna, njegova misija je već

predstavljala zvaničnu jugoslovensku politiku260.

258 D.Bisenić, n.n, 27 III 2001. D.Bekić, n.d, str 277 259 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, J.S.P.C. 969/7, Proposed visit by the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, 8 may 1951, str 261. 260 D.Bisenić, n.n, 27 III 2001.

133

Glava IV Formulisanje i formalizovanje američke vojne pomoći Jugoslaviji

Misija Koče Popovića u Vašingtonu

Američka strana je učinila ozbiljan logistički napor da se iz Popovićeve posjete

izvuče maksimum, odnosno, da se na samom početku uspostave pravila igre na način koji

će dalju saradnju (ako do nje dođe) usmjeriti u skladu sa interesima, planovima i praksom

SAD. Polazilo se od stava da ove razgovore treba održati što je moguće prije, kao i da oni na

početku treba da budu bilateralni, ali da kasnije treba da bude uključena i britanska strana.

Početnu vojnu osnovu razgovora su trebale da sačinjavaju dvije kategorije, upoznavanje sa

jugoslovenskim strateškim, taktičkim i operativnim problemima i namjerama u vezi otpora

eventualnom sovjetskom napadu, kao i utvrđivanje materijalno-tehničkih nedostataka koje

bi SAD trebalo da popune kroz program vojne pomoći.261

23. aprila je dogovorena platforma koja je podrazumijevala da će razgovori sa

Popovićem imati za cilj upoznavanje predstavnika američkih oružanih snaga sa

jugoslovenskom problematikom, dok bi samo rešavanje materijalno-tehničkih pitanja bilo

prepušteno nizu tehničkih konferencija, koje bi uslijedile nakon Popovićeve posjete. U JCS-

u su smatrali da tehničke konferencije treba organizovati u Beogradu, kako bi učesnici u

razgovorima bili što bliže samim jedinicama čiji je arsenal trebalo popuniti. Tehničke

konferencije su, dakle, trebale da utvrde odgovore iz pet kategorija:

1. Detaljan spisak nedostataka po rodovima oružanih snaga, sa utvrđenom

hijerarhijom prioriteta

2. Veličinu, sastav i stanje borbene gotovosti JA

3. Stav jugoslovenske vlade u vezi načina isporuke pomoći (javno ili tajno, direktna

isporuka ili namjensko stokiranje)

4. Stanje jugoslovenskih zaliha i domaće vojne proizvodnje

5. Usaglašavanje namjera za podršku Jugoslaviji sa važećim zakonskim normama u

SAD.

261 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, J.S.P.C. 969/7, Proposed visit by the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, 8 may 1951, str 260-262.

134

Nakon njihovog završetka, trebalo je preći na sledeći, operativni nivo, gdje bi se

pristupilo koordinaciji vojnih planova i aktivnosti u slučaju otpočinjanja ratnih operacija na

kontinentu. Za mjesto njihovog održavanja je takođe predložen Beograd, a kao alternativa

je dat štab komandanta američke mornarice za istočni Atlantik i Mediteran

(CINCNELM).262 General Omar Bredli, načelnik JCS, je 25. aprila i zvanično potvrdio

ovakvo stanovište američkih oružanih snaga.263

Kako se kasnije i ispostavilo, ovo je pretpostavljalo sasvim drugačiju koncepciju od one

koju je očekivala jugoslovenska strana. U Vašingtonu je pokrenuta logističko-

administrativna mašinerija značajnih gabarita, koja je podrazumijevala postepen i uređen

niz aktivnosti, nasuprot kojoj je stajala vansistemska i prilično improvizovana jugoslovenska

aktivnost. Iako se ni Velebitovoj spretnosti u dotadašnjem, kao ni Popovićevim

kompetencijama u narednim fazama ne može ništa naročito prigovoriti, jasno se vidi da je

početno neslaganje i nesnalaženje u dogovaranju početka ovog projekta vuklo korijene iz

neminovnog sukoba gledanja na način rešavanja problema. Jugoslovenski ad hoc pristup

nije bio prihvatljiv u sisitemu gdje su već odavno uspostavljene navike i utvrđeni režimi

djelovanja. U svakom slučaju, na početku je „mlađeg“ sagovornika trebalo i odobrovoljiti, a

ne samo uplašiti, tako da je JCS odobrio formiranje liste ratnog materijala u vrijednosti

77,5 miliona dolara, koji bi bio isporučen Jugoslaviji u slučaju agresije264.

Pada u oči da je, tokom proljeća 1951. godine, umnogome iskristalisan stav šta se želi

postići podrškom Jugoslaviji, kao i kakav treba da bude pristup tom pitanju. JIC (Joint

Intelligence Commitee – zajednički obavještajni komitet, obavještajni sektor JCS), naročito

je upozoravao na opasnost od nedorečenosti ili nepotpunosti u koncipiranju i sprovođenju

politike prema Jugoslaviji. To je značilo da SAD moraju biti spremne da ovom pitanju

pristupe neuporedivo fleksibilnije nego što je predstavljalo uobičajenu praksu, odnosno, da

se postulati na kojima se u ovaj projekat ušlo moraju sagledati u dosta drugačijem svijetlu.

Na primjer, dotadašnja zvanična pozicija, oličena u formulacijama da će „...pomoć biti

262 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, J.S.P.C. 969/7, J.C.S. 1901/33, Consultations with Yugoslav Authorities, 24. April 1951, str 267-271. 263 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, J.S.P.C. 969/7, J.I.C. 501/8 D, Exploratory US-Yugoslav military staff conversations, 27 april 1951, str 1-3. 264 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, JCS 1901/35, US policy towards Yugoslavia and the furnishing of military assistance in case of aggression, 7 may 1950, str 137-141.

135

isporučena u slučaju agresije, ako se Tito odupre agresiji“ i „... nikakva oprema neće biti

isporučena dok do agresije ne dođe, dok Jugoslavija jasno ne pokaže volju da joj se odupre i

formalno ne zatraži pomoć“, u ovom trenutku je već postala prevaziđena. Čitav kompleks

specifičnosti koji je pratio jugoslovenski slučaj, pred američke planere je postavljao zahtjev

ne samo prema mjerama kojima bi bio riješen, već i za uspostavljanjem „... posebnog seta

kriterijuma“ koji bi u ovakvoj situaciji važio. Iz toga je, opet, direktno proizilazilo da će i

sama vrsta, količina i način isporuke pomoći morati da budu takvi da svojom konkretnošću

upravo postanu faktor odvraćanja od agresije sa istoka, a ne provokacija takve agresije. Polu-

mjere i naknadno reagovanje ne samo da su dovodili do potpunog gubitka inicijative, već

su i predstavljale siguran put u neuspjeh projekta na samom početku. Ako su SAD u tom

trenutku još i bile u nedoumici kakav će biti Titov stav po čitavom ovom pitanju, tim više

je trebalo pritisnuti jugoslovensku stranu da vojnu pomoć primi na način, u količini i po

tipovima dovoljnim da ukažu na američku stratešku opredijeljenost da podrži njene

odbrambene napore.265

Kako god bilo, JIC je tražio da se prije razgovora sa Kočom Popovićem utvrdi američka

platforma po sledećim pitanjima:

1. Poželjnost izrade posebnog dokumenta koji bi tretirao odnos jugoslovenskih

strateških i taktičko-operativnih koncepcija odbrane, kao i ratnog materijala koji bi

SAD trebalo da isporuče. U tom smislu je bilo potrebno formirati i mehanizme za

primjenu tako dobijenih rešenja u okviru jugoslovenskih zvaničnih vojnih planova;

2. Snaga i raspored sovjetskih i satelitskih pomorskih snaga, kao i priroda eventualnog

sovjetskog pomorskog angažovanja;

3. Procjena sovjetsko-satelitskih mogućnosti da vode pomorske operacije na

Mediteranu i, posebno, Jadranskom moru;

4. Uloga i moguća integrisanost satelitskih vazduhoplovastava u sastav sovjetskih

vazdušnih snaga u napadu na Jugoslaviju;

5. Eventualna korealacija i sadejstvo vazduhoplovstava Mađarske, Rumunije i

Bugarske u slučaju eventualnih napada na Jugoslaviju, Grčku i Tursku;

265 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, JCS 1901/35, J.I.C. 501/9, Some considerations affecting aid to Yugoslavia, 30 april 1951, str 9-10.

136

6. Upotreba teških, četvoromotornih bombardera Tu-4 u vazdušnim prostorima

Mađarske, Rumunije i Bugarske, odnosno, da li su oni nad ovim teritorijama bili

samo u preletu, ili su već stacionirani na njihovom tlu; i

7. Utvrđivanje vjerovatnoće ofanzivnog djelovanja neke od satelitskih zemalja

pojedinačno, satelitskih zemalja zajedno i zajedničkih satelitskih i sovjetskih snaga.

Sve ovo je značilo da će američki pregovarači imati priliku da sa jugoslovenskim

sagovornikom razmjenjuju obavještajne podatke, čije je otkrivanje predstavnicima

nesavezničkih zemalja bilo zabranjeno prema američkim zakonima. U tom smislu je

dobijena posebna saglasnost da se ovim podacima barata u toku pregovora, što je bio i prvi

slučaj nakon II svjetskog rata da je prihvaćena ovakva praksa.266

Agenda za razgovore sa Popovićem, koju su zajednički sačinile zajednička

obavještajna grupa (JIG-Joint Intelligence Group) i zajednička grupa za logističko

planiranje (JLPG-Joint Logistics Plans Group) JCS-a, zbog svega ovoga je predstavljala više

od platforme za susret na visokom vojno-diplomatskom nivou. Ona je predstavljala

dokument koji je odražavao rezultat preliminarnih aktivnosti zvaničnika i operativaca

američke administracije na početku programa vojne saradnje sa Jugoslavijom, i to

koncipiran i formulisan na način koji je i u narednom periodu suštinski karakterisao i ostale

američke aktivnosti na ovom poslu.

Prema agendi, razgovori sa Popovićem su i zvanično dobili status preliminarnih, s

tim da je jugoslovenskom generalu odluku o organizaciji tehničkih i operativnih razgovora

trebalo saopštiti tek kada se u okvirima američke administracije postigne sporazum o

njihovim gabaritima, kompetencijama i djelokrugu. Pretpostavljalo se (a ispostavilo se

pravilnim) da će jugoslovenska strana očekivati da Popovićeva misija pokrije i taj zadatak,

ali je stav SAD bio da to ne može biti prihvaćeno. Jednostavno, na ovim razgovorima se nije

planiralo pomjeranje od opštih, uvodnih prezentacija o jugoslovenskim pogledima na

trenutnu situaciju, bez ikakvog insistiranja da general Popović uđe u neke od oblasti višeg

konspirativnog nivoa. U tom smislu je sugerisano da ni američki predstavnici ne treba da

previše pritiskaju po tom pitanju, ali u slučaju da jugoslovenski general pokaže spremnost

ka otkrivanju određenih tajnih podataka, trebalo je da i američka strana recipročno 266 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, J.I.C. 501/11, Exploratory US-Yugoslav military staff conversations, 7 may 1951, str 1-3.

137

odgovori.267 Međutim, kako bi se zadržao zacrtani format preliminarnih razgovora, američki

pregovarači su u dublju elaboraciju (a samim tim i iznošenje podataka većeg nivoa tajnosti)

trebali da se upuštaju samo po pitanjima jugoslovenskih defanzivnih planova i konkretnih

tipova ratnog materijala koji bi se isporučivao Jugoslaviji.268

Teme o kojima je trebalo raspravljati su spadale u pet kategorija: jugoslovenski vojni

kapaciteti i planovi za otpor, raspored i snaga sovjetskih i satelitskih armija u regionu,

jugoslovenske potrebe i kapaciteti za prijem i upotrebu ratnog materijala i opreme, prijem

američke vojne pomoći i izrada posebne studije o jugoslovenskoj odbrani269. Ukratko, prvi

sklop tema za ove razgovore je trebao da doprinese razjašnjavanju volje, namjere i

spremnosti jugoslovenske vlade i stanovništva da se odupru eventualnom napadu sa istoka,

bilo u slučaju lokalnog sukoba, bilo u kontekstu opšteg evropskog ili svjetskog rata. Tu su

spadale i informacije o jugoslovenskim vojnim planovima, naročito one o odbrani za Zapad

značajnih strateških pravaca – prema Ljubljani i Solunu, kao i pretpostavka zajedničkog

grčko-jugoslovenskog angažmana u Albaniji.270 Međutim, neposredno pred konferenciju je

došlo do izmjene plana, tako da se odustalo od elaboracije ovog tematskog bloka kao

oficijelnog dijela konferencije. Iako je bilo jasno da će Koča Popović, tokom svoje američke

turneje upravo na ovu temu imati dosta kontakata, njena osjetljivost je bila isuviše velika da

bi bila ovako direktno tretirana271.

Što se tiče snage i rasporeda sovjetskih i satelitskih oružanih snaga, u JCS su

smatrali da Popović vjerovatno neće biti voljan da bude do kraja otvoren, ali da to nije ni

267 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, J.S.P.C. 969/7, Proposed Visit by the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, Agenda for Discussion with the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, 8 may 1951, str 2-3. 268 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 8, Vanderberg to Laylor re Popovic's visit, 15 may 1951, str 2-3. 269 Prvobitno je bilo predviđeno da se agenda sastoji od prva 4 navedena tematska okvira (NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, J.S.P.C. 969/7, Proposed Visit by the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, Agenda for Discussion with the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, 8 may 1951), ali je 15 maja odlučeno da se doda i ova poslednja, peta kategorija (NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 8, Vanderberg to Laylor re Popovic's visit, 15 may 1951) 270 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, J.S.P.C. 969/7, Proposed Visit by the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, Agenda for Discussion with the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, 8 may 1951, str 3. 271 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa prve konferencije održane 17 maja, str 5. NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 8, Report of the 1st, 2nd and the 3rd conference with K.Popovic, 21.may 1951, str 2

138

cilj ovih razgovora. Očekivalo se da on okvirno predstavi jugoslovenski pogled na njihovu

trenutnu snagu, mirnodopski raspored, stanje opreme i instalacija, zatim na „sovjetizaciju“

ovih snaga, u smislu njihove integrisanosti u sovjetski vojni sistem, doktrine, obuke,

opreme i logistike, kao i na eventualne indikacije nezadovoljstva ovim trendom u

satelitskim armijama272.

Treći tematski okvir se odnosio na trenutno stanje i materijalne potrebe JA.

Popoviću je trebalo da bude jasno saopšteno da će ovo pitanje biti detaljno tretirano na

tehničkim konferencijama, ali da u ovom dijelu treba utvrditi osnovne okvire i dimenzije

problema, naročito u dijelu koji se odnosio na ocjenu nivoa kritičnosti jugoslovenskih

nedostataka. Kako je ovaj segment uglavnom pokrivao trenutno stanje u jugoslovenskim

oružanim snagama, to se uvid u njegove gabarite odnosio jednako na planove vojne

produkcije u sadšnjim i, eventualno, ratnim okolnostima, kao i na prirodu, vrste i količine

materijala koji je nedostajao.273

U sklopu tema o načinima pružanja i prijema američke vojne pomoći, američka

strana je smatrala da proces izdvajanja i skladištenja materijala potrebnog za ovaj projekat

ne treba da bude tema na ovim sastancima, ali da se Popoviću mora jasno staviti do znanja

koji su to sve formalni uslovi koje Jugoslavija mora da ispuni, kako bi se sa ovom

aktivnošću otpočelo. To je značilo da će se priča o pomoći odvijati na dva različita nivoa, tj

o direktnoj (i srazmjerno mnogo manjoj), koja je podrazumijevala isporuke već planiranog i

izdvojenog materijala, kao i sistemskoj pomoći, za koju je trebalo sprovesti mnogo

kompleksnije i sofisticiranije pripreme. Ona se odnosila na jugoslovensko uključivanje u

program odobren Aktom o pomoći za zajedničku odbranu iz 1949. godine (MDA –

Mutual Defense Assistance Act), kao i formalnim uslovima koje Jugoslavija u tom cilju

trebala da ispuni.274

Na kraju, bilo je predviđeno da se sa jugoslovenskim generalom razgovara i o

mogućnosti izrade zajedničke studije jugoslovenske odbrane. Polazeći od pretpostavke da

Jugosloveni već imaju formulisan plan defanzivnih dejstava, kao i da američki timovi na

272 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, J.S.P.C. 969/7, Proposed Visit by the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, Agenda for Discussion with the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, 8 may 1951, str 4. 273 Isto, str 4-5. 274 Isto, str 5.

139

bazi postojećih podatatka takođe rade na takvom dokumentu, u JCS se smaralo da bi

očekivano zbližavanje moglo da bude realizovano i na tom planu. Budući da ih je naročito

interesovao koncept djelovanja jedinica u planinskim područjima, to je preporučeno da se

po ovom pitanju pokuša otvoriti diskusija već tokom ovih razgovora275.

Zanimljivo je napomenuti i to da, pošto je učešće u razgovorima sa Popovićem bilo

predviđeno samo za predstavnike američkog vojnog establišmenta, to je trebalo voditi

računa da se u njima jasno naglasi da svi izneseni stavovi predstavljaju stavove oružanih

snaga SAD, ali ne i čitave državne administracije. Iako je jugoslovenski general dolazio sa

neuporedivo širim mandatom, njegovi domaćini nisu imali razloga za žurbu. Iz Stejt

Departmenta su već bili obaviješteni o opsegu njegovih punomoćja i namjeri da na osnovu

njih uđe u konkretne aranžmane, ali na to je trebalo dati neuvijeno negativan odgovor.

Smatrajući da prethodno o ovoj agendi nije postignut nikakav bilateralni sporazum sa

jugoslovenskom stranom, polazilo se od stanovišta da sam general Popović, bez obzira šta u

Beogradu mislili o tome, neće moći da pruži sve odgovore na planirana pitanja. Zato se

trebalo držati usvojenog redosleda aktivnosti, iako je to otvaralo i perspektivu eventualnog

Popovićevog nezadovoljstva, odnosno, eventualnog nesporazuma. Međutim, utvrđena

procedura je podrazumijevala i vrijeme i konkretno predviđene aktivnosti, tako da nije

postojala niti najmanja mogućnost da se uđe u neku improvizaciju. Ispunjavanje svih njome

predviđenih zadataka je otvaralo toliko širok prostor za postizanje ciljeva za obje strane, da

su u Pentagonu s pravom držali da će ovakav pristup ipak biti prihvaćen. Postavljajući

osnove za realizaciju programa pomoći na mnogo širim osnovama nego što se u Beogradu

zamišljalo, dobro su vodili računa da u tim prvim kontaktima jasno utvrde važeća pravila

igre, posebno imajući u vidu perspektivu njenih dometa.276

275 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 8, Vanderberg to Laylor re Popovic's visit, 15 may 1951, str 5. 276 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, J.S.P.C. 969/7, Proposed Visit by the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, Agenda for Discussion with the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, 8 may 1951, str 5-6.

140

Sastanci u Pentagonu277

Prvi sastanak u Pentagonu je održan 17. maja. Osim Koče Popovića, jugoslovensku

stranu su predstavljali još i Vladimir Velebit, general Miloš Šumonja i pukovnik Bulović,

dok je američku delegaciju predvodio general Klajd Edlmen (Clyde Eddleman).278

Zanimljivo je napomenuti da je pozicija generala Edlmena, kao glavnog pregovarača, a

samim tim i direktnog Popovićevog sagovornika, bila podvučena i činjenicom da su ostali

američki predstavnici bili neuporedivo nižeg čina. Na primjer, uz Edlmena je armiju

predstavljao i pukovnik Kuc (Kutz), vazduhoplovstvo pukovnik Nevit (Nevitt), mornaricu

kapetan I klase Mozes (Moses), komandu Istočnog Atlantika i Sredozemlja (CINCNELM)

kapetan I klase Mekejg (McKaig), a potpukovnik Kraus obavještajni sektor (G-2)279.

Kako je ovo bio uvodni sastanak, na njemu je potvrđena agenda razgovora i počelo

preliminarno upoznavanje sa prvom tačkom agende280. Tu je Popović iskoristio priliku da

predstavi jugoslovensko viđenje konteksta u kojem bi došlo do eventualnog sovjetsko-

satelitskog napada. Prema njemu, takav udar bi nastupio na osnovu premise da bi

potčinjavanje Jugoslavije značajno popravilo strateške pozicije Istoka na potencijalnom

evropskom ratištu. Trenutna vojna snaga Jugoslavije je bila dovoljna da preduprijedi

početak ove kampanje sa postojećim snagama satelitskih država, što je dalje proizvodilo

dvije reperkusije. Prva se sastojala u tome da je time otpala mogućnost lokalnog, izolovanog

sukoba, koji ne bi dalje remetio ravnotežu snaga u Evropi. Iz toga je direktno proisticalo da

277 O misiji Koče Popovića u Vašingtonu 1951. godine je, na osnovu građe iz Vojnog arhiva, A. Životić za Tokove Istorije 3-4/2012, pripremio članak pod naslovom: Vašingtonski pregovori (maj-jun 19519 – prelomna tačka jugoslovensko-američkih odnosa? Navedeni broj još nije bio publikovan u vrijeme pisanja ovog teksta, tako da nismo bili u mogućnosti da navedemo broj strana na kojima se članak nalazi (prim. I.L.). 278 General Klajd Dejvis Edlmen (Clyde Davis Eddleman 1902-1992) je pripadao onom redu američkih oficira vazdušno-desantnih jedinica koji su u svojoj karijeri kombinovali operativne, planerske i administrativne funkcije. Nakon II svjetskog rata, u kojem je učestvovao u više od 50 padobranskih desanta na pacifičkom ratištu, postavljen je za načelnika Army War Colledge-a, da bi potom napredovao kroz hijerarhiju Pentagona i u penziju otišao kao zamjenik načelnika Generalštaba. U tom periodu je bio komandant IV pješadijske divizije u Njemačkoj, komandant VII armije u Njemačkoj, komandant američkih snaga u Evropi i komandant centralne armijske grupe NATO. U doba posjete K.Popovića SAD, nalazio se na mjestu zamjenika pomoćnika načelnika Združenog Generalštaba (JCS). www.arlingtoncemetery.net/cdeddleman.htm. I.Laković, n.d, str 44. 279 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 8, Report of the 1st, 2nd and the 3rd conference with K.Popovic, 21.may 1951, str 2. VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa I konferencije održane 17 maja, str 1. 280 Isto, str 2-8.

141

se pripreme za napad na nju moraju posmatrati u svijetlu priprema za početak opšteg rata.

To je, dalje, vodilo i ka promjeni jugoslovenske pozicije, koja svoju bezbjednost više nije

mogla da posmatra kroz prizmu odnosa sa istočnim susjedima i međusobnu ravnotežu u

vojnoj moći, već i kroz značaj koji je njena trenutna situacija imala na šire evropske prilike.

Napad na Jugoslaviju svakako nije trebao da predstavlja razlog izbijanja trećeg svjetskog

rata, ali bi, u postojećim okolnostima, do takvog napada njavjerovatnije došlo upravo u

sklopu njegovog pokretanja. Popović je, u tom smislu, naveo da je Jugoslavija spremna da

pruži otpor i bez pomoći sa strane, ali da u ovim okolnostima taj otpor više nije bila stvar

od značaja samo za nju. Ratni materijal koji je tražila kao vojnu pomoć, ona je namjeravala

da direktno upotrijebi u cilju odbrane, a ne da ga skladišti i čuva kao rezervu.281

Popović je neuvijeno obrazložio i jugoslovensko gledište o integrisanosti satelitskih

snaga u sovjetski vojni sistem. Podrazumijevajući da to ne znači da će „...svaka četa imati

sovjetskog oficira, ali će više komandovanje biti, bez sumnje, sovjetsko“, on je smatrao da

nema razlike, makar ne neke naročito bitne, u načinima kako je to regulisano na ukupnom

nivou sovjetskog bloka. Na primjer, on je smatrao da nema razlike u nivou poslušnosti

između Rokosovskog u Poljskoj i Pančevskog u Bugarskoj, jer iako je prvi bio maršal i ratni

heroj SSSR poljskog porijekla, a drugi rođeni Bugarin, „...oni će djelovati sa istom slepom

disciplinom prema moskovskim direktivama kao svaki drugi.“282 Takođe je naglasio da u

operacijama protiv Jugoslavije ne očekuje učešće jedinica iz ostalih zemalja lagera, ali ne

zato što je tamo postojao relevantan otpor takvom angažmanu. Kako je početak ovih

operacija za jugoslovenski državni i vojni vrh očekivan skoro isključivo u sklopu početka

opštih ratnih operacija u Evropi, to je bilo očigledno da će ove snage biti orijentisane prema

drugim sektorima evropskog ratišta. U slučaju takvog scenarija, prema Jugoslaviji je

napadaču moralo biti dovoljno onoliko snaga kojima su raspolagali jugoslovenski istočni

susjedi, pojačani odgovarajućim sovjetskim trupama.283

Na kraju ove prve konferencije je Popović predao i liste ratnog materijala koji je

Jugoslavija očekivala da joj SAD isporuče kao vojnu pomoć. Ove liste su se unekoliko

razlikovale po sadržaju od onih koje je Velebit predao 1. januara, pošto su prve liste rađene

281 Isto, str 8-16. 282 Isto, str 15. 283 Isto, str 15-16.

142

u većoj brzini i u isuviše kratkom vremenskom roku, tako da je naknadno došlo do

njihovog revidiranja i toga da su, prema Popovićevom mišljenju, sada predstavljale pravi

odraz potreba JA. Sadržale su gotovi materijal za snage KoV, mornaricu i vazduhoplovstvo,

ali i sirovine, repro materijal i mašine za jugoslovensku vojnu industriju.284

Sjutradan, 18. maja, održan je drugi sastanak koji je donio nastavak prilično

otvorenih razgovora od juče. General Šumonja i pukovnik Bulović su zajedno sa američkim

logističkim oficirima na odvojenom sastanku analizirali podnijete liste ratnog materijala, a

Popović je nastavio sa pregledom strateških, taktičkih i operativnih rešenja koja su stajala na

raspolaganju bilo sovjetsko/satelitskim snagama u ofanzivi, bilo Jugoslaviji u odbrani.

Nakon rekapitulacije jučerašnjih razgovora, pukovnik Kuc je predstavio američko viđenje

mogućeg ratnog sukoba na posebno pripremljenoj karti. Satelitske snage bi iz pravca

Mađarske nadirale prema Zagrebu , Ljubljani i Rijeci, sa ciljem odsijecanja jugoslovenskih

snaga od zapadnih saveznika; iz Rumunije bi bio preduzet napad prema Beogradu i dalje

prema Sarajevu, a iz Bugarske bi, u sadejstvu sa albanskim snagama, bio preduzet napad

prema Skoplju, sa ciljem odsijecanja JA od pomoći iz Grčke. On je podrazumijevao tri

nivoa jugoslovenske odbrane; od kojih je prva bila u zaleđu samih državnih granica, druga

je pratila liniju toka Save i Dunava na sjeveru i zapadu, a na jugu i istoku podrazumijevala

neznatno povlačenje, dok je treća predstavljala utvrđivanje u tri razdvojena planinska rejona

na sjeverozapadu zemlje, u centralnoj Bosni i zapadnoj Makedoniji.

Po pitanju Albanije, očekivalo se da jugoslovenske i grčke snage preventivnom

kampanjom na početku neprijateljstava eliminušu prijetnju napada iz ovog rejona,

obezbjeđujući tako sigurno zaleđe. Snabdijevanje jugoslovenskih snaga u izolovanim

rejonima odbrane bi se vršilo iz Grčke prema južnom, iz Italije preko Jadranskog mora ka

centralnom i iz STT prema sjevernom.285

Ove Kucove karte su i u narednom periodu ostale osnova za američki pristup

pitanju potencijalnog jugoslovenskog ratišta. Kako se Popović po ovom pitanju nije

upuštao u neku dublju raspravu, rekavši da je prezentovani scenario „...izvanredno logičan i

284 Isto, str 17-20. 285 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa II konferencije održane 18 maja, str 26-30.

143

da stvarno predstavlja jedan od načina na koji bi se mogla organizovati odbrana“286, to je on

i kasnije na razgovorima sa Jugoslovenima uziman za polaznu osnovu287.

Popović je, odgovarajući na pitanje eventualne ugroženosti pravaca za

snabdijevanje, istakao još jednu kasniju konstantu jugoslovenskog nastupa. Smatrao je da

Albanija nema sopstvene mornaričke snage kojima bi mogla da ugrozi pomorski transport u

Sredozemlju, ali da bi eventualno stacioniranje sovjetskih mornaričkih efektiva u Valoni i

odgovarajućih vazduhoplovnih formacija u istom regionu, značajno promijenilo situaciju.

Osim toga, naglasio je da smatra kako bi upotreba luka u sjevernoj Africi bila sasvim znatno

bezbjednije rešenje od onih u Italiji. Na Edlmenovu konstaatciju da su baze u Đenovi i

Napulju sasvim lako branjive, a da su neuporedivo bliže od onih u Africi, Popović je

odvratio konstatacijom da je „... primjedbu stavio imajući u vidu – sasvim ozbiljno,

objektivno i bez šale – razvoj situacije do kojeg bi moglo doći. Vrlo lako bi se moglo desiti

da bi Italija – ukoliko bi trebalo da brani sama sebe vlastitim snagama – pala pre nego

utvrđeni rejoni koje je malopre ovde prikazao pukovnik Kuc....“ U tom smislu se založio i

za odgovarajuće opremanje jugoslovenskih luka potrebnom opremom i efikasnom PA

zaštitom.288

U kontekstu ispunjavanja logističkih uslova za prijem zapadne pomoći, Popović je osim

osposobljavanja lučkih kapaciteta tražio i odgovarajuću opremu za aerodrome. Kako je

Edlmen naglasio da se vazdušnim putem uspješno snabdijevao i Berlin i američke snage u

Koreji, Popović je iskoristio priliku da ukaže kako je potrebna inženjerijska oprema za

izgradnju aerodroma upravo na američko insistiranje izostavljena sa podnijetih lista. Ako bi

se uspjelo u realizaciji projekta osposobljavanja aerodromskih i lučkih kapaciteta za prijem

potrebnih količina opreme i naoružanja, jugoslovenski otpor u ovim rejonima bi mogao da

traje, maltene, u nedogled.289

286 Isto, str 30. 287 VA, II odjeljenje, K-14, f VI, 1/1, str 3-7. 288 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa II konferencije održane 18 maja, str 30-32 A.Životić, Jugoslavija, Albanija i Velike Sile 1945-1961, Beograd, 2011, str 414-415. 289 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa II konferencije održane 18 maja, str 33. NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 8, Report of the 1st, 2nd and the 3rd conference with K.Popovic, 21.may 1951, str 4.

144

Pitanje putne infrastrukture je također dotaknuto, i to naročito u smislu odnosa njenog

kvaliteta na sjeveru i jugu. To je pretpostavljalo i dodatnu komplikaciju na južnom sektoru,

gdje je, osim pitanja albanskog držanja, trebalo prevazići i problem loše saobraćajne

povezanosti luka na jadranskoj obali i centara otpora u unutrašnjosti. Tu je do izražaja

dolazila i razlika u shvatanju hitnosti isporuke pomoći, jer bi američka proklamovana

spremnost isporuka „nakon izbijanja neprijateljstava“, u ovom slučaju značila i veoma dugo

vrijeme dok ta pomoć stigne do jedinica. Popović se zato založio da ona ne bude prepreka

onome što se već tada moglo uraditi, u mnogo povoljnijim uslovima.290

Kako je za treći dan konferencije bilo predviđeno i diskutovanje političkih konotacija

razmatranih pitanja, sastanku je prisustvovao i stari Velebitov poznanik Robert Džojs

(Robert Joyce), kao predstavnik Stjet Departmenta. Njegov dolazak je bio vezan za

razjašnjavanje jugoslovenske pozicije prema Albaniji, odnosno, eventualnom preventivnom

djelovanju Grčke i Jugoslavije prema ovoj zemlji u slučaju otpočinjanja ratnih operacija

sovjetsko/satelitskih snaga prema Jugoslaviji. Kako je dan ranije već predstavljeno američko

očekivanje da Jugoslavija „likvidira“ albansku prijetnju u samom začetku, to je Džojs

konkretno zatražio Popovićev stav po tom pitanju. Ovaj, međutim, nije imao namjeru da se

upušta u ovako osjetljiv politički problem. Njegov stav je bio da ne postoji samo jedan

scenario upotrebe albanskih snaga, naročito jer je i sovjetska strana bila svjesna da bi one

bile brzo uništene u direktnom sukobu. U tom slučaju je ostajala mogućnost njihovog

izuzeća, odnosno, albanske neutralnosti koja bi značila i obavezu zadržavanja određenog

broja jugoslovenskih snaga na granici prema njoj. To jeste predstavljalo svojevrstan problem

(imajući u vidu potrebu za tim jedinicama na sjevernim i istočnim sektorima), ali Popović

nije htio da jugoslovensku poziciju kompromituje bilo kakvom naznakom da bi JA u takvoj

situaciji djelovala protiv albanskih snaga. Eskivirajući svoje dalje učešće u ovoj raspravi

izjavom „...da JA želi održavanje najboljih mogućih odnosa sa svim svojim susedima,“ on je

odlučno demantovao glasine da je između Jugoslavije i Grčke postignut sporazum o

preventivnoj akciji u Albaniji.291

290 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa II konferencije održane 18 maja, str 34-39. 291 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa III konferencije održane 19 maja, str 43-48.

145

Takođe je iznio stav i da podrška albanskim disidentima, tj, protivnicima režima Envera

Hodže, u sadašnjim uslovima ne može donijeti neki naročit rezultat. Naglašavajući da

italijansko djelovanje u tom smislu ima samo kontra-efekat, on je ponovo demonstrirao

jugoslovenski otpor italijanskoj prekomorskoj politici. „... Ne možemo sprečiti italijansku

vladu da bude zainteresovana, ili da ima interese koje želi da ima, ali je sasvim očigledno da

Italija nema šta da traži, i, dodao bih, nema šta da nađe na drugoj obali Jadranskog

mora.292“ Ova Popovićeva izjava je, nakon iskustva sa jugoslovenskim uticajem u ovoj

zemlji u prvim posleratnim godinama, mogla izgledati i kao odbrana sopstvene zone

interesa. Jugoslovenski genaeral, međutim, u ovoj prilici nije želio da ide dalje od toga.

Džojs je primio k znanju ono što je ta izjava značila, tako da je u američkoj politici prema

pitanju operacija na Balkanu, i u narednim godinama ostala kao prihvatljiva i poželjna

mogućnost jugoslovenskog preventivnog djelovanja.

Nakon Džojsovog odlaska, razgovor se vodio o mogućnostima, prirodi i perspektivama

eventualnog sovjetsko/satelitskog napada na Jugoslaviju. Popović je naročito vodio računa

da se ne upušta u dublje predstavljanje konkretnih jugoslovenskih projekcija, ali se složio sa

Edlmenovom pretpostavkom da će Ljubljanska vrata predstavljati glavni pravac napada.

Iako se jugoslovenski odbrambeni planovi nisu poklapali sa koncepcijom koju je pukovnik

Kuc predstavio na svojoj karti, Popović je prihvatio da se teoretisanje o određenim

segmentima jugoslovenske obrane može vršiti upravo na tim premisama. Njegovi

sagovornici su potvrdili da su upoznati sa jugoslovenskom opredijeljenošću da vode

regularne, a ne samo gerilske odbrambene operacije, a on je takvu opredijeljenost ponovo

naglasio.

Američki general je predstavio nekoliko kombinacija u kojima su sovjetsko učešće i

tajming dozirani prema cilju i političkoj pozadini operacija, ali nije suočavao svog

sagovornika sa izborom šta bi radio u slučaju jedne ili druge situacije. Popović je, međutim,

prepoznao da iza takvih koncepcija stoji namjera da se, u slučaju izolovanog sukoba,

Jugoslavija samo materijalno pomogne, pošto je bilo jasno da će SSSR, naročito nakon

NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 8, Report of the 1st, 2nd and the 3rd conference with K.Popovic, 21.may 1951, str 5. A. Životić, n.d, str 416-417. 292 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa III konferencije održane 19 maja, str 49.

146

iskustva u Koreji, maksimalno „kamuflirati“ i odložiti svoje direktno učešće. On je ostajao

na stanovištu da satelitskog napada, kao samostalno osmišljene i sprovedene akcije, ne može

biti, implicirajući da je obnarodovanje američke spremnosti da stane u jugoslovensku

odbranu, bilo najbolji oblik njene prevencije. Iako je Edlmen naveo da stav „...ako sateliti

sami napadnu Jugoslaviju može doći do svetskog rata, a ako se Sovjeti pridruže u napadu u

samom početku, doći će do Trećeg svetskog rata“ (boldovano i podvučeno u dokumentu,

prim. I.L), nije i zvanično američko stanovište, već je postajalo jasno da će razlika između

ova dva teorijska koncepta imati veliki značaj na dalje definisanje stava SAD.293

Na četvrtom sastanku, 21. maja, rasprava je vođena o mnogo konkretnijim pitanjima.

Uz prisustvo generala Džordža Olmsteda (George Olmsted), zaduženog za koordiniranje

logističkih aktivnosti SAD na pripremanju vojne pomoći Jugoslaviji, i njegovog tima294,

Koči Popoviću je konkretno opisano kako treba da izgleda i koje uslove treba da ispuni dalji

pregovarački proces.

Osvrćući se na liste koje su predali on i Velebit, američki predstavnici su jasno stavili do

znanja da se dalji program vojne pomoći ne može realizovati tako što bi Jugosloveni

navodili liste svojih nedostataka, a američka strana gledala kako da ih ispuni. Oni ni u kom

smislu nisu postavljali pitanje da li je navedena oprema, kao takva, nešto što je

Jugoslovenima zaista potrebno, već su pitanje postavili u vezi mnogo primarnije kategorije

– metodologije po kojoj su same liste formirane. Američki logistički pristup, koji je

podrazumijevao da se odabir i distribucija opreme za određenu jedinicu vrši prema

prethodno utvrđenim TO&E (tables of organization & equipment – tabele organizacije i

opreme), značio je da svaki pojedinačni artikal ima svoju preciznu namjenu i vezu sa

ostalim pripadajućim djelovima. Kako je JA bila ustrojena na sasvim drugačijim osnovama,

to su i načini na koji se dolazilo do zaključka koliko i kojeg novog materijala je bilo

potrebno, bili potpuno inkompatibilni. U svijetlu ranije odluke o diferencijaciji nivoa u

pregovaračkom procesu sa Jugoslavijom, američki predstavnici su već imali jasno izrađen

koncept kako je on trebao da izgleda. Liste nedostajuće opreme, koje je Velebit predao

početkom januara, mogle su da predstavljaju osnovu za kontigente ad hoc podrške, više

293 Isto, str 51-62. 294 Taj tim su sačinjavali i puk. Bork (Bork) ispred američkih suvozemnih snaga, p.puk. Bojlen (Boylan) ispred vazduhoplovstva i p.puk Benfort (Banforth) kao predstavnik mornarice. Isto, str 63.

147

namijenjene propagandnoj podršci pregovaračkom procesu nego što su predstavljali neku

stvarnu pomoć. Međutim, da bi program vojne pomoći prerastao u dalekosežnu aktivnost,

bilo je potrebno ustanoviti mnogo solidniji i predvidljiviji sistem, a to je značilo i potrebu

poznavanja zašto se nešto traži, a ne samo šta se traži295.

U ovom slučaju, Popoviću je predstavljena potreba nadgradnje ovih razgovora

tehničkom konferencijom, koja bi bila održana u Jugoslaviji između domaćih logističkih

oficira i američke delegacije. Američka strana je insistirala na potrebi da se sama uvjeri u

stanje JA, ponavljajući da se na taj način mogu postići najbolja rešenja za jugoslovenske

oružane snage, ali je Popović tako nešto smatrao preranim. Sa druge strane, i on i Velebit

su, načeno ne obijajući ideju održavanja tehničke konferencije, više puta naglašavali da je

potrebno u ovom trenutku uraditi što je moguće više, odnosno, do kraja iskoristiti

Popovićev mandat. Edlmen je, međutim, imao jasne instrukcije šta treba da postigne, a

imao je i sve argumente za to. On je jugoslovenskim predstavnicima ponovio da SAD imaju

oderđene zakonske propise koji se tiču vojne pomoći drugim državama, kao i da oni

propisuju konkretne uslove i procedure čije ispunjavanje tu pomoć uslovljava. On nije

insistirao na odstranjivanju razgovora o tehničkim pitanjima sa ove konferencije, niti na

Beogradu kao mjestu održavanja tehničke, ali predviđeni okvir nije imao razloga da

narušava. Olmstedov tim je sa nekoliko diskusija pokazao da Amerikance interesuju

odgovori na veliki broj pitanja, a Popović i Velebit na njih niti su mogli, niti je u njihovom

opisu posla i bilo da odgovaraju. Uspjeli su samo da na predlog alternativnog mjesta

tehničke konferencije, umjesto nekog od brodova admirala Karnija (Carney), komandanta

savezničkih snaga u Mediteranu, odgovore predlaganjem lokacije u SAD ili Francuskoj.296

Sjutradan je, na petom sastanku, za jugoslovenske pregovarače situacija postala još

komplikovanija. Naime, p.pukovnik Stenli Džiuban (Stanley Dziuban), koji je ovom

sastanku prisustvovao ispred Sekretarijata za odbranu SAD, ukazao je na problem sortiranja

stavki na podnijetim jugoslovenskim listama. Naime, on je objasnio da je MSA jedini

legalni izvor za trenutno pružanje vojne pomoći Jugoslaviji, ali da kategorije koje podliježu

tom aktu imaju jasno uspostavljenu podjelu šta se smatra „vojnim“, a šta „nevojnim“

artiklima. To je bilo naročito bitno jer su liste sadržale veliku količinu materijala poput 295 Isto, Zapisnik sa IV konferencije održane 21. maja, str 64-76. 296 Isto, str 76-80.

148

građevinskih mašina, eksploziva, mašina-alatljika itd, koji je prvobitno bio tražen na listama

nevojnog materijala. Međutim, ispostavilo se da ove stavke podliježu većoj kontroli i režimu

zabrana od nekih „klasičnih“ vojnih artikala, tako da ih je bilo moguće dobiti samo kroz

MSA. To jeste značilo veću mogućnost njihovog dobijanja, ali je zauzimalo i veliki dio

finansijskih sredstava koje je u okviru MSA bilo opredijeljeno za Jugoslaviju. Velebit je u

tokom diskusije pokušao da razdvoji ova pitanja, smatrajući da se na ovaj način

pojednostavljuje slika jugoslovenskih traženja, ali Džiubana i gen. Olmsteda, koji su

nekoliko puta ponovili razloge kategorisanja određenog materijala, nije bilo moguće

ubijediti da promijene stav. Liste vojnog materijala, koje je Velebit predao u Pentagonu 1.

januara, bile su praćene listom mašina i sirovina (tzv Lista 49), i zajedno su iznosile oko 80

mil. dolara. Džiuban je ovom prilikom objasnio da odobrena tranša ekonomske pomoći

SAD Jugoslaviji, u iznosu od 29 miliona, upravo iz ovih razloga ne pokriva većinu stavki sa

Velebitovog spiska. 297

Na ovom sastanku je prvi put jugoslovenska strana upoznata sa potrebom instaliranja

kontrolno-savjetodavne misije, koja bi se na licu mjesta bavila planiranjem, distribucijom i

nadgledanjem upotrebe materijala dostavljenog Jugoslaviji kroz program vojne pomoći.

Popović je, kao što se i očekivalo, pokušao da relativizuje i odbaci ovo pitanje, ali

argumentaciju da će na ovaj način biti ugrožena tajnost isporuka i isprovocirana agresivna

reakcija Moskve, Edlmen nije imao razloga da „proguta“. Mirno objašnjavajući da se, osim

prvih pošiljki, podrazumijeva da će odvijanje programa biti javno, pošto je obim planiranih

isporuka ratnog materijala, sam po sebi, bio toliki da se nikako nije mogao sakriti. On je

brzo prešao i na sledeći nivo, odnosno, na pitanje gdje će se vršiti obuka jugoslovenskog

kadra – u određenim zonama u Jugoslaviji ili u zapadnim bazama. Popović je, svjestan da

Amerikanci u realizaciji planiranog programa neće odustajati od postupnog i sistemskog

pristupa, mogao samo da prihvati ovo drugo rešenje kao podesnije za trenutni jugoslovenski

položaj. Spremnost da se uđe u program američke vojne pomoći je značila i da su

297 Isto, Zapisnik sa V konferencije održane 22 maja, str 84-104. NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 8, Report of the 5th conference with K.Popovic, 22.may 1951.

149

Jugosloveni bili spremni na prihvatanje rizika u odnosu na moguću sovjetsku reakciju, što

je jugoslovenski general morao i sam da prizna.298

Edlmenu je bilo jasno da šef jugoslovenske delegacije želi da izvuče maksimum pomoći

koji se nudi u okviru MDAP-a, ali da isto tako želi da izbjegne kontrolu koju je taj program

propisivao. Znajući da Popović u tom pogledu nema previše manevarskog prostora, on nije

imao razloga da po tom pitanju previše žuri, tako da je dalju raspravu o njemu odložio za

sjutradan.299

Šestog dana konferencije, 23. maja, gen Olmsted je upoznao jugoslovenske pregovarače

sa formom tipskog ugovora o vojnoj pomoći u okviru MDAP, koji su SAD potpisivale sa

svakom državom – korisnikom takvog programa. Naročito je naglasio da smatra kako ovaj

ugovor ne bi smio izaći u javnost dok ne budu sprovedene sve pripreme za njegovu

realizaciju, kao i značaj tačke vezane za raspored kontrolne misije. Ugovor nije direktno

precizirao njen obim, rang ili prirodu, pošto je to pitanje ostavljano da se riješi u direktnim

pregovorima sa svakom pojedinačnom državom. Edlmen se nadovezao opisom uobičajenog

brojnog stanja takvih tijela, koje su brojale od 20-25 pa do oko sto članova. Smatrao je da

bi u jugoslovenskom slučaju bilo dovoljno njih oko 25, kao pripadnika sva tri vida oružanih

snaga300.

Ovo pitanje, koje je jugoslovenska strana direktno prepoznavala kao otvaranje vrata

direktnom uplivu, kontroli i obavještajnoj aktivnosti donatora pomoći unutar sopstvenog

vojnog organizma, Koča Popović nije želio da prepusti uobičajenoj proceduri rešavanja.

Njegov protivpredlog, za koji je naznačio da bi, iako ne predstavlja zvaničan stav

jugoslovenske vlade, vjerovatno mogao da bude prihvatljiv u Beogradu, sastojao se u tome

da se ta aktivnost sprovede preko personala postojećeg vojnog atašejstva. On bi, naravno,

bio pojačan dodatnim osobljem, a JA bi se obavezala da periodično dostavlja podatke u

pogledu stanja i statusa opreme, kao i načina njenog održavanja. Da bi kontrola bila

298 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa V konferencije održane 22. maja, str 108-110. 299 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 8, Report of the 5th conference with K.Popovic, 22.may 1951. 300 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa VI konferencije održane 23. maja, str 112-114.

150

neposrednija, predložio je povremeno vršenje inspekcije na poligonima ili za tu namjenu

posebno određenim lokacijama.301

Popović je negativno odgovorio i na američku inicijativu da se centri za obuku

jugoslovenskog kadra u rukovanju novim materijalom organizuju na jugoslovenskoj

teritoriji. Iako je bilo i logičnije i jeftinije da se za većinu konvencionalnih i manje

sofisticiranih artikala iz programa pomoći obuka organizuje u zemlji, to je za Jugoslaviju,

prvenstveno iz političkih razloga, bilo dosta nezgodna tema. Na stranu što je time

privlačena veća pažnja i provocirana reakcija sa istoka (bilo je jasno da je Jugoslavija

spremna da se sa time izbori), ali stegnutom, i prema Zapadu i dalje veoma nepovjerljivom

partijskom i državnom aparatu, prisustvo većeg broja američkih „instruktora“ u skoro svim

segmentima vojnog sklopa je izgledalo kao jeres. U tom smislu se Popović složio sa slanjem

jugoslovenskih pitomaca na obuku u baze i vojne centre u SAD i zapadnoj Evropi,

odbijajući sve inicijative Edlmena i Olmsteda da se ta aktivnost realizuje negdje u zemlji.302

Glavna rasprava se, međutim, tog dana vodila oko jednog drugog pitanja – predviđene

tehničke konferencije. Jugoslovenski general se teško mirio sa činjenicom da će realizacija

budućeg programa od samog početka ići dinamikom i prema pravilima koje SAD

postavljaju bez obzira na jugoslovenski stav, ali kao molioc pomoći i nije imao naročit

izbor. Preostajalo mu je samo da, konkretno, pokuša da u sadržaj svog boravka uključi što je

moguće više aktivnosti za koje je imao mandat i kompetencije, a to je dobrim dijelom

pokrivalo područje pomenutih „tehničkih konferencija“. Naglašavajući da „... njegova

delegacija još nije bila pozvana da argumentima opravda izvesne predmete koji su

obuhvaćeni u listi, i po kojima bi se lako moglo dati objašnjenje bez pozivanja tehničara,303“

on je svojim sagovornicima saopštavao da se ono što je planirano za tehničke konferencije

može diskutovati već u tom trenutku.

301 Isto, str 114-117. NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 8, Report of the 6th conference with K.Popovic, 23.may 1951. 302 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa VI konferencije održane 23 maja, str 117-120. NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 8, Report of the 6th conference with K.Popovic, 23.may 1951. 303 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa VI konferencije održane 23 maja, str 123.

151

Međutim, američki predstavnici su lako otklonili ovaj njegov pokušaj. Olmsted je

naveo da je lista jugoslovenskih potreba, onako kako ju je Popović podnio, apsolutno

legitimna i opravdana sa stanovišta odbrane zemlje, tako da se ona prihvata bez ikakve

diskusije. Međutim, ono što bi spadalo u domen rada tehničke konferencije, bilo je

razmatranje svih okolnosti koje prate realizaciju isporuka materijala na osnovu podnijetih

lista. one su se kretale od aspekta trenutnih američkih mogućnosti da po vrsti, tipu i

količini udovolje jugoslovenskim traženjima, do procjene absorbcionog nivoa JA,

planiranog načina održavanja i skladištenja, režima i pravila upotrebe dobijene opreme, kao

i mogućim i potencijalnim alternativama za one artikle čija isporuka ne bude moguća.

Insistiranje na operativnoj logističkoj problematici je značilo da na ovakvim sastancima

treba da učestvuje vojno osoblje sasvim drugačijeg ranga, pošto se ovakve teme, ipak, ne

raspravljaju sa jednim načelnikom Generalštaba.

Nemajući kud, K. Popović je pokušao da, makar, konkretizuje vremenske okvire

planiranih isporuka, navodeći da je njihova brža realizacija upravo bila u cilju lakšeg

budućeg rada sa novim materijalom. Smatrao je da Jugoslovenima, kao i bilo kome

drugom, treba određeno vrijeme da steknu rutinu u radu sa njim, tako da je taj period

„privikavanja“ predstavljao možda i važniju determinantu jugoslovenskih absorbcionih

mogućnosti nego konkretna pitanja nalaženja, prevoza i distribucije. Što bi se prije ta

oprema našla u zemlji, to bi ranije otpočeo period rada sa njom, a samim tim, i ranije

stvorili uslovi za njen prijem i odgovarajuću upotrebu ukupnih predviđenih količina.304

Istog dana je održan i sastanak sa generalom Valterom Bedel-Smitom (Walter Bedell-

Smith), tadašnjim direktorom CIA-e, njegovim zamjenikom Alenom Dalsom (Allan

Dulles), i pomoćnicima gen. Vajmanom (Wyman) i Frenkom Vajznerom (Frank Wizner).

Dok se Vajman, u okviru Agencije nalazio na čelu obavještajne službe, Vajzner je rukovodio

sektorom propagande i psihološkog rata. Njih dvojica su Jugoslovenima direktno predočili

oblasti u kojima je američka strana bila naročito zainteresovana za saradnju. Za Vajmana je,

prirodno, fokus bio na koordinaciji aktivnosti američke i jugoslovenske obavještajne i

kontraobavještajne službe, bilo u cilju obezbjeđivanja podataka o sovjetskim i satelitskim

aktivnostima, planovima i namjerama, bilo o djelovanju protiv sovjetske obavještajne

304 Isto, str 122-127.

152

mreže. On je pokazao spremnost da, ako jugoslovenska strana pristane, u roku od 24 h CIA

pošalje „svog glavnog tehničkog specijalistu“ koji bi sa jugoslovenskim predstavnikom

dogovorio modalitete saradnje. Taj sastanak bi, „radi očuvanja potpune tajnosti“ mogao da

bude organizovan u Zapadnoj Njemačkoj, Švajcarskoj ili nekoj drugoj zemlji van

Jugoslavije. Popović nije želio da se upušta u dublju diskusiju po ovim pitanjima, navevši da

o tome mora prethodno da referiše u Beogradu, a njihova priroda i delikatnost su

isključivale obično slanje depeša. 305

Vajzner se nadovezao na Vajmanovo izlaganje konstatacijom da njegov sektor pokriva

čitavo polje „... hladnog rata, propagande, psihološkog rata i tajnih operacija“. On je

predstavio trenutnu američku platformu po ovom pitanju, koja je uključivala koordinaciju

aktivnosti i uzajamnu pomoć na polju vođenja propagande i psihološkog rata, saradnju na

polju komunikacija i održavanja veze, kao i pomoć američkih obavještajnih krugova pri

nabavci određenih deficitarnih, nedostupnih ili preskupih artikala za jugoslovenske oružane

snage. Naveo je da ovakav njegov nastup predstavlja redukciju u američkim očekivanjima i

planovima, naročito u odnosu na ono što je prezentovano u ranijim razgovorima sa

Velebitom. Jednostavno, program je trebalo početi bez opterećenja prevelikih očekivanja,

ali i bez iluzije da se od njih odustaje. U tom smislu je znak američke dobre volje trebalo da

predstavlja i informacija da su upravo obavještajne strukture svojim uticajem omogućile

povoljno rešavanje određenih jugoslovenskih zahtjeva, poput liferovanje prvog kontigenta

opreme po Listi „ A“, odnosno, odobravanja nekih dodatnih artikala. Formalno, Popović se

ogradio konstatacijom da se rezultati jugoslovenskog propagandnog djelovanja ne temelje

305 VA, AJNA, inventarski broj 2958, dokument 12, Zabeleška o ručku i konferenciji 23.maja 1951 g. U Washingtonu (Pentagon), str 1. Vajman je očekivao da teme razgovora budu :

1. stepen saradnje obavještajnih službi i razmjena dokumenata; 2. dogovor o jugoslovenskim obavještajnim operacijama u satelitskim zemljama, kao i informisanje o

odgovarajućim američkim aktivnostima; 3. razmjena informacija koje su prenosili prebjezi i emigranti iz istočnoevropskih zemalja; 4. dogovor o kanalima obavještajne službe; 5. dogovor o formi u kojoj bi se legalizovali američki agenti u Jugoslaviji i jugoslovenski u SAD; 6. izbor lica koji bi bili stalna veza; 7. razmjena obavještenja o ciljevima, prirodi i organizaciji sovjetske obavještajne službe; 8. saradnja na polju ekonomske obavještajne službe; 9. razmjena fotografija, pretežno lica za identifikaciju; 10. predlog da se se za vezu odredi lice iz sastava osoblja američke ambasade u Beogradu, ali i da se to

pitanje može drugačije rešavati u skladu sa jugoslovenskim primjedbama.

153

na nekoj posebnoj sposobnosti ili vještini, već na činjenici da ono predstavlja samo vid

otvorenog predstavljanja jugoslovenske nezavisne političke pozicije. Međutim, Vajzner i

Dals su mirno dodali da postoje polja na kojima se tim putem nije moglo djelovati, a nisu

se mogla ignorisati, tako da su svoju „pomoć“ ponudili upravo za njihovo pokrivanje. 306

Kada je sjutradan, na sedmom sastanku, gen. Olmsted objašnjavao Velebitu da se

oprema sa liste koju je on podnio početkom januara nabavlja jednim dijelom iz sredstava

tzv Zalihe „C“307, zatim sredstvima ECA, kao i (zajedno sa materijalom sa Popovićeve liste)

iz MDA fondova, on je dobrim dijelom potvrdio jučerašnje Popovićeve navode. Pošto su

MDA fondovi za fiskalnu 1951. godinu već bili odobreni, to je do 30. juna (kada je isticala

fiskalna 1951. godina) trebalo podnijeti formalni zahtjev, odnosno prodiskutovati i utvrditi

konačni sud o sadržaju podnijetih lista. Načelno je postavljeno da će sva oprema sa

Velebitovih lista, koja nije zahtijevala prethodnu obuku u njenoj upotrebi, biti direktno

isporučena Jugoslaviji kroz sistem tajnih pošiljki, od kojih je jedna već realizovana, a druge

dvije (u pitanju je bio jedan kontigent, zbog gabarita podijeljen na dva dijela) tokom jeseni

1951. godine. U tom dijelu bi, prije održavanja tehničkih konferencija, trenutni

pregovarački timovi preuzeli i te ingerencije, što je moglo da se tumači kao odstupanje od

prvobitnog američkog plana u cilju plastične demonstracije Jugoslovenima o kakvom i

kolikom se poslu radi308.

Zaključivanjem ove tačke, odnosno, dogovorom da se zajednički pretresu podnijete liste

traženog materijala, prešlo se na poslednji tematski sklop koji je bio predviđen agendom

konferencije. Pukovnik Kuc je predstavio opšte američke poglede na razvoj i ciljeve

sovjetske agresije na globalnom nivou, sa naročitim osvrtom na evropski prostor i mjesto

Jugoslavije u njemu. U diskusiji koja se po tom pitanju razvila, bilo je primjetno da se jasno

razdvaja pitanje izolovanog rata satelitskih zemalja protiv Jugoslavije i zajedničke sovjetsko-

satelitske kampanje, iako je naglašeno da bi ovakve operacije svakako bile izvođene u

kontekstu opšteg rata, bilo kao njegov pokretač, bilo kao posledica. To je dosta umirilo

Popovića, jer je podrazumijevalo spremnost SAD na direktno angažovanje, ali je isto bilo

306 Isto, str 3-4. 307 NARA, RG 319, E 2, Box 644, f 091 Yugoslavia, Memo for the Chief of Staff re MDAP status for Yugoslavia,5.11.1951. 308 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa VII konferencije održane 24 maja, str 128-134.

154

nemoguće potpuno isključiti mogućnost da će u Jugoslaviji još jednom biti pokušan

korejski scenario. U tom smislu je situaciju dodatno komplikovalo pitanje Albanije, gdje su

se svi složili da bi proklamacija njene „neutralnosti“ predstavljala najnepovoljniju varijantu,

budući da je onemogućavala legalnu preventivnu akciju prema njoj, a zbog faktičke

pripadnosti drugom taboru, vezivala je dio snaga koje su mogle biti iskorišćene na drugim

frontovima309.

General Edlmen je u najširim crtama predstavio i trenutno stanje oružanih snaga SAD,

koje su brojale oko 3,5 miliona ljudi pod oružjem – 1,5 miliona pripadnika KoV, kao i po

oko milion pripadnika mornarice i vazduhoplovstva. Ovo je podrazumijevalo sastav u

uslovima ograničene mobilizacije, dok je projektovana cifra u slučaju opšte ratne opasnosti

iznosila oko 12 miliona vojnika. Trenutni sastav kopnenih snaga je bio podijeljen u 18

divizija, od kojih su po dvije bile vazdušno-desantne i oklopne, a ostatak je otpadao na

pješadijske. U prosjeku, pješadijske divizije su se sastojale od 18600 vojnika, oklopne i

vazdušno-desantne su imale po oko 1000 vojnika manje, a divizije mornaričke pješadije,

podređene komandi mornarice, brojale su oko 22500 vojnika. Potreba za izvođenjem

pomorskih desantnih operacija je uslovljavala veći broj ljudi u njihovom sastavu nego kod

standardnih pješadijskih divizija. Edlmen je potvrdio da SAD posmatraju jugoslovensko

pitanje u svijetlu opasnosti od opšteg svjetskog sukoba, kao i da bi zato trebalo nadgraditi

ove razgovore organizacijom operativnih konferencija na kojima bi došlo do koordinacije

ratnih planova i odgovarajućih aktivnosti. On na tom pitanju nije insistirao, štaviše, ogradio

se da će njihov sadržaj, mjesto odvijanja i učesnici biti formulisani standardnim

diplomatskim kanalima310.

Nakon ovog sastanka je došlo do desetodnevne pauze u razgovorima. Za jugoslovensku

delegaciju je organizovan obilazak američkih vojnih baza i postrojenja311, dok je general

Edlmen to vrijeme proveo u kontrolnoj posjeti štabu američkih snaga u zapadnoj Evropi.

309 Isto, str 134-140. A. Životić, n.d, str 417. 310 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa VII konferencije održane 24 maja, str 140-143. 311 Te posjete su uključivale bazu za ispitivanje oružja u Aberdinu 28. maja, posjetu inženjerijskoj bazi u Fort Belvoaru 29. maja, obilazak 82 vazdušno-desantne divizije u Fort Bregu 30. maja-1. juna, obilazak fabrike tenkova te Kadilakovih i Fordovih pogona u Detroitu 4-6. juna, kao i posjeta vojno-pomorskoj bazi u Norfolku 7. juna. VA, AJNA, inventarski broj 2958, dokument 5, Dnevnik generala Koče Popoviča u Washingtonu, D.C. od 15.maja do 14. juna 1951. god, str 3.

155

Kako je u istom periodu u Vašingtonu boravio i admiral Karni (Carney),

glavnokomandujući savezničkih snaga na Mediteranu i istočnom Atlantiku, to je Edlmen

predložio, a jugoslovenski načelnik GŠ prihvatio, organizaciju sastanka Karni-Popović312.

U stvari, pomenuti sastanak je, 26. maja, održan na još višem nivou. Domaćin je bio

admiral Forest Šerman (Forrest P. Sherman), najviše rangirani oficir američke mornarice

(CNO – Chief of Naval Operations)313. On i Karni su pokrenuli nekoliko opštih, strateških

pitanja u vezi jugoslovenskog položaja u odnosu na SSSR i zemlje iz njegove orbite, gdje je

Popović ponovo prezentovao jugoslovensku procjenu da bi do napada sa Istoka došlo

isključivo u okviru pokretanja III svjetskog rata. On je istakao jugoslovensku spremnost da

se pruži otpor, i to ne samo kroz gerilsko ratovanje, već prvenstveno kroz dejstvo regularnih

trupa.

Iz bilješke o ovom razgovoru se dobro vidi Popovićeva tendencija da jugoslovenske

probleme u odbrani od eventualnog napada posmatra kroz materijalnu oskudicu u

savremenoj ratnoj tehnici, dok su Šerman i Karni bili zainteresovaniji za širi politički

kontekst ovog pitanja. Na direktno pitanje „... Šta bi trebalo raditi u pogledu Albanije?“, on

je odgovorio da jugoslovenski vrh situaciju sagledava dvojako, na političkom i vojno-

strateškom nivou. Prvi je temeljen na činjenici da je, u interesu nacionalnog okupljanja i

nezavisnosti albanskog naroda, bilo kontraproduktivno agresivno djelovati spolja protiv

režima Envera Hodže. Sa druge strane, postojala je jasna opasnost da Albanija, u slučaju

sovjetsko-satelitskog napada na Jugoslaviju, proglasi neki vid neutralnosti i tako veže na

svojim granicama jugoslovenske jedinice. Jugoslovenski general je dobro znao da je, iako

neprijateljski nastrojena, socijalistička, pro sovjetska Hodžina Albanija, za Jugoslaviju bila

znatno poželjnija od one koja bi bila pod dominatno zapadnim (dakle italijanskim)

312 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa VIII konferencije, održane 8. juna, str 138, 141-142. 313 VA, AJNA, inventarski broj 2958, dokument 13, Zabeleška sa posete gen. Popovića admiralu Shermanu i admiralu Carney-u 26.5.1951, str 1. U okviru američkih oružanih snaga, pozicija CNO (Chief of Naval Operations) predstavlja najviši položaj koji u okviru ratne mornarice može zauzimati jedno uniformisano lice. Kao takav, on je član Združenog Generalštaba (JCS – Joint Chiefes of Staff) i podređen direktno sekretaru ratne mornarice koji je, kao i kod ostalih vidova oružanih snaga, civil. Zanimljivo je napomenuti da je sam admiral Šerman umro od posledica srčanog udara svega par mjeseci nakon ovog sastanka, tokom vojno-diplomatske misije u Italiji (22. jul), Naslijedio ga je adm. Fehteler (Fechteler), a nakon izbora Dvajta Ajzenhauera za predsjednika SAD, položaj CNO je pripao i samom admiralu Karniju. http://www.navy.mil/navydata/leadership/cno_resp.asp, jul 2012. http://www.history.navy.mil/faqs/faq35-1.htm, jul.2012.

156

uticajem. U postojećem odnosu snaga, ona je bila okružena zemljama koje su ulazile u

epohu zajedničkih aranžmana protiv SSSR, tako da je njen faktički vojni značaj bio

potpuno zanemarljiv. Međutim, ona nikada nije prestala da bude polje od jugoslovenskog i

italijanskog interesa, a u Beogradu se znalo da Hodžin režim, osim što sam po sebi nije bio

opasnost koja se ne može kontrolisati, ne predstavlja ni dodatnu prednost za Italiju i Zapad

u široj perspektivi.314

Međutim, Šerman i Karni nisu imali razloga da dalje pritiskaju po ovom pitanju. Ova

pitanja su predstavljala dio širih strateških projekcija, a koje su nastajale upravo na

temeljima konkretnih programa kakav je Popović upravo pokušavao da pokrene. Šerman je

ukazao da bi bilo korisno organizovati sastanak između jugoslovenskih i predstavnika

Karnijevog štaba (dakle zvanični kontakt Jugoslavija-NATO), a Karni je pojačao pritisak

opaskom da, „... posle diskusije po pitanju materijala, logična je i diskusija kako i zašto da

se taj materijal upotrebi“. Popović je, u tom trenutku, mogao samo da odvrati da, i ako je

bilo nekih problema u dosadašnjim razgovorima, oni nisu bili političke, već čisto vojno-

operativne prirode. U prisustvu visoko rangiranog zvaničnika NATO svakako da nije

trebalo otvarati karte.315

Period pauze u pregovorima je, u okviru pomenutog obilaska vojnih baza i jedinica,

postrojenja vojne industrije i centara za obuku trupa i ispitivanje matrijala, iskorišćen i za

upoznavanje jugoslovenskog generala sa još jednom važnom ličnošću američke ratne

mornarice, komandantom atlanske flote admiralom Fehtelerom (Fechteler), tokom posjete

mornaričkoj bazi u Norfolku. 7. juna. Iako je sam sastanak bio protokolarnog karaktera i

organizovan samo kao dio programa demonstracije američke pomorske moći kroz posjete

nosaču aviona USS Frenk Delano Ruzvelt (Frank Delano Roosewelt)316, njegovo održavanje

nije bilo bez ikakvog značaja. Naime, kada je admiral Šerman 22. juna umro od iznenadnog

srčanog udara, na mjestu CNO ga je naslijedio upravo admiral Fehteler. Nažalost, to što je

ostvaren kontakt sa trojicom admirala koji su bili na čelu ovog vida američkih oružanih

snaga u periodu programa vojne pomoći Jugoslaviji, nije značajnije uticalo na mjesto koje je

314 VA, AJNA, inventarski broj 2958, Isto, str 2. 315 Isto. 316 VA, AJNA, inventarski broj 2958, dokument dokument 21, Zabeleška o poseti pomorske baze Norfolk, VA. dana 7.juna 1951, str 1-2.

157

JRM dobila u tom programu. Kao što će se kasnije ispostaviti, ono je bilo vidljivo manjeg

značaja od snaga KoV i vazduhoplovstva.

Kada je 8. juna održan osmi sastanak, već se ukazivao i obris rezultata ovih konferencija.

Edlmen je predao svojim sagovornicima nacrt memoranduma koji bi formalizovao

postignuti sporazum. On se odnosio na pitanja koja su diskutovana na prethodnih nekoliko

sastanaka, implicirajući da je načelna saglasnost već postignuta, a da će naredni sastanci

voditi samo daljem pojašnjavanju određenih detalja. Za američku stranu je bilo najvažnije

da je on potvrđivao održavanje tehničkih razgovora kao osnove za planiranje dalje vojne

pomoći Jugoslaviji, kao i da će te konferencije biti održane van Jugoslavije, a sa druge strane

je obezbjeđivao i nastavak isporuka opreme na osnovu nezvaničnog jugoslovenskog zahtjeva

(lista „A“) iz januara i njegove djelimične revizije iz maja 1951. godine (Lista „B“). Takođe

je predviđao i nadgradnju čitavog procesa organizacijom pregovora između nadležnih

vojnih komandanata, a tokom kojih bi se razmatrali modaliteti konkretne operativne

saradnje jugoslovenskih i američkih jedinica na evropskom tlu. Jugoslovenska vlada je

trebala da podnese službeni zahtjev za dodjelu vojne pomoći iz sredstava MDAP, kao i da

potpiše odgovarajući bilateralni sporazum sa SAD o tome, a postojeće ugovore o američkoj

pomoći, trenutno na snazi u Jugoslaviji, trebalo je proširiti do mjere koja je omogućavala

„...ispunjenje zahtjeva američke politike u pogledu nadzora i kontrole upotrebe vojne

pomoći.“ Na kraju, predviđao je i obuku jugoslovenskog kadra u američkim centrima za

školovanje i obuku u SAD i na tlu zapadne Evrope, bez publiciteta, ali i bez ikakve obaveze

da se održi njihova tajnost317.

Raspravu o formulacijama u okviru stavki memoranduma je prekinula vijest o izjavi za

štampu koju je Edvard Kardelj, prvi čovjek jugoslovenske diplomatije, dao za štampu u vezi

Popovićevog boravka u SAD. Kardelj je, na javnom zasijedanju spoljno-političkog komiteta

Narodne Skupštine FNRJ, izjavio da je prvi čovjek JA „...otišao u inostranstvo da razgovara

sa pretstavnicima zapadnih vlada o mogućnosti nabavke oružja za Jugoslovensku Armiju.

General Popović nalazi se sada u Sjedinjenim Državama.“ U nastavku izjave, Kardelj je

naglasio da ovakav korak jugoslovenske vlade ima za cilj ojačavanje nezavisnosti zemlje i

njene odbrane, naročito u svijetlu situacije na njenim istočnim i sjevernim granicama. Kako 317 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa VIII konferencije, održane 8. juna, str, str 145.

158

su u ubrzanom programu vojnog naoružavanja satelitskih zemalja prepoznate pripreme za

korejski scenario, to je jasno rečeno da će se podrška u suprotstavljanju takvim planovima

tražiti i od „...svih onih koji su zainteresovani u očuvanju mira u Evropi.“318

Američke zvaničnike je naročito zainteresovao „tajming“ obnarodovanja prirode

Popovićevog boravka u SAD. Jugoslovenski general je negirao da je bio upoznat sa

pripremama za davanje ovakve izjave, a svoju „neupućenost“ je podupirao izjavom da jeste

bio obaviješten kako je izvjesni američki novinar u Beogradu otvoreno tvrdio da zna gdje se

i kojim poslom on trenutno nalazi. Shodno tome, Kardeljevo saopštenje je moglo imati za

cilj izbjegavanje dodatnog negativnog publiciteta ako bi se vijest o tome saznala iz

nezavisnih, a ne državnih izvora. Međutim, na njegove sagovornike to nije ostavilo naročit

utisak. Pukovnik Kraus je zaključio da je izjava data u trenutku kad se smatralo da je tajnost

„... odigrala svoju ulogu, i da njihovoj (jugoslovenskoj, prim. I.L) politici odgovara da

objave taj podatak u ovom času.“ 319

Edlmen je, sa druge strane, odmah vidio i praktične reperkusije ovog obrta na sam tok

razgovora koje je upravo vodio sa Popovićem. Naime, odbijanje organizacije obuke

jugoslovenskog kadra, u upotrebi i održavanju opreme i naoružanja američkog porijekla na

teritoriji Jugoslavije, pravdano je potrebom ako ne pune tajnosti, a ono bar izbjegavanja

pažnje javnosti. U tom smislu je i prihvaćena Popovićeva inicijativa da se ona izvodi u

američkim bazama i centrima. Iako je javno priznanje traženja vojne pomoći u ovom

trenutku moglo biti neprijatno za jugoslovenske pregovarače, ostaje činjenica da je

Popovićeva argumentacija više uzimana kao prihvatljiv izgovor nego kao stvarni razlog. Sa

američke strane je često napominjano da je nemoguće beskonačno skrivati isporuke

zapadnog ratnog materijala, naročito kada ovi kontigenti dosegnu planirane gabarite.

Kako su razgovori tekli sasvim zadovoljavajuće po SAD, to nije bilo potrebe za nekim

ozbiljnijim pritiskanjem Popovića po ovom pitanju. Njima je bilo jasno da je sa stanovišta

operativnosti i organizacije samog programa znatno produktivnije da se takva obuka odvija

u sklopu već postojećeg, institucionalizovanog procesa, nego da se za tu namjenu formiraju

neki ad hoc trenažni centri u Jugoslaviji. Tek, čisto pregovaračke taktike radi, bilo je zgodno

da ovakvo rešenje bude predstavljeno kao prihvatanje jugoslovenskog predloga, odnosno, da 318 Isto, str 155-156. 319 Isto, str 156.

159

izgleda kao izlaženje u susret jugoslovenskoj strani u pitanju iz kategorije „veće

osjetljivosti“.320

Sjutradan, 9. juna, na devetom sastanku su vrlo brzo razriješene i poslednje

„nedoumice“ po pitanju održavanja tehničke konferencije. Popović je tražio da mu se još

jednom objasni koliki će upliv imati njeno organizovanje na planiranje i isporuku ukupnog

materijala iz programa pomoći, odnosno, da li će imati mandat za planiranje

nadomještavanja eventualno neisporučenog materijala koji bi u Jugoslaviju trebalo da stigne

od ostalih savezničkih zemalja. Jugoslovenskom generalu je bilo naročito važno da, naročito

u početnom stadijumu programa, obezbijedi isporuke trofejnog njemačkog naoružanja i

opreme (koje se većinom nalazilo u Francuskoj), a koje je predstavljalo dio širih

jugoslovensko-francuskih pregovora. Njega je interesovalo da li, u slučaju njihovog

neuspjeha, dotična oprema može da se zamijeni za odgovarajuću američku, odnosno, da li

će ove stavke moći da se u tom slučaju ponovo razmatraju. Takođe mu je bilo važno da se

još na ovoj konferenciji definitivno utvrdi koji su to tipovi opreme „poželjni“ i raspoloživi,

kako bi se tehnička konferencija bavila samo onim što je na bilo koji način spadalo u

kategoriju „diskutabilnih“ artikala321.

U smislu pitanja vezanih za njenu organizaciju, on je prihvatio učešće

jugoslovenskih rodovskih predstavnika, kao i obezbjeđivanje njihovih širokih mandata i

kompetencija, a složio se i sa učešćem predstavnika Velike Britanije i Francuske. Iako su

Edlmen i Olmsted navodili da je njihovo prisustvo značajno zbog planiranja pomoći koja bi

došla iz njihovih izvora, bilo je jasno da ono ima više politički nego logistički značaj. Sa

jedne strane je relaksiralo Jugoslaviju slike da se usko vezivala samo za direktnog suparnika

SSSR, a sa druge su SAD dobijale pretekst pod kojim im se nije moglo zamjeriti da rade bez

znanja i konsultacija sa svojim najvažnijim evropskim saveznicima322.

Nastavak razgovora se odnosio na tehničku problematiku podnijetih lista opreme i

naoružanja. Po pitanju kopnene vojske je raspravljano o isporukama oruđa za

protivoklopnu borbu, gdje je jugoslovenski zahtjev za isporukama PT bestrzajnih topova od

57 i 75mm naišao na koncepcijski različit protivpredlog. Naime, američka strana je

320 Isto, str 157. 321 Isto, Zapisnik sa IX konferencije, održane 9. juna, str 160-172. 322 Isto, str 161-163.

160

predlagala da se za ovu svrhu isporučuju bazuke, koje su bile mnogo lakše za upotrebu,

jednostavnije i omogućavale veću pokretljivost. Sa druge strane, jugosloveni su insistirali na

bestrzajnim topovima kao preciznijem oruđu, iako pogodnijem za opšta artiljerijska nego

specifična protivkolska dejstva. Amerikanci su stalno navodili kao primjer da se u Koreji, u

ovakvim zadacima, dominantno upotrebljavaju bazuke.323

Razlika u koncepcijskim gledištima se ponovila na polju ratne mornarice i obalske

zaštite, gdje je jugoslovensko traženje oruđa za obalsku artiljeriju naišlo na potpuno

negativan stav, pravdan time da mornarica SAD za te svrhe uopšte ne koristi obalska

artiljerijska oruđa. Sad, sasvim su drugačije izgledale jugoslovenska i američka stvarna

situacija u odbrani, gdje je američka obala bila zaštićena prostranstvom okeana koje se

jedino moglo braniti pomorskim i vazduhoplovnim snagama, ali je isto tako bilo jasno da u

pripremi odbrane od napada sa istoka nema puno mjesta za ojačavanje odbrane duž

jadranske obale. Drugim riječima, ovakav stav je trebao da predstavlja signal

jugoslovenskom pregovaračkom timu, u kojim kategorijama pomoći ne treba previše da

očekuju.324

Po pitanju vazduhoplovstva je, u odnosu na ono što je Popović očekivao, takođe

ponuđeno mnogo manje. Američka strana je pokazala spremnost da u kratkom roku (90

dana) isporuči elisne lovce-bombardere F-47 Tanderbolt (Thunderbolt) za opremanje tri

avio puka, odnosno, 126 aparata sa potrebnom pratećom opremom, naoružanjem i

zemaljskom opremom za održavanje. Isporuke traženih artikala iz kategorije mlazne i

transportne avijacije su odbijene, odnosno, početak njihove isporuke je stavljen u

perspektivu tek nakon perioda od 18 mjeseci do dvije godine. Iako je ovo pravdano

američkim obavezama prema sopstvenoj i armijama saveznika, bilo je jasno da je za

dobijanje ovog materijala bilo potrebno ispuniti još mnogo uslova, od političkih do

materijalno-logističkih325.

Na kraju ovog sastanka je još jedanput objašnjeno jugoslovenskoj strani koji se

materijal finansira iz kog izvora, odnosno, na osnovu kojih finansijskih linija i pravnih akata

se realizovalo ispunjenje određenih jugoslovenskih zahtjeva. Liste A i B, odnosno materijal

323 Isto, str 171-73. 324 Isto, str 173-177. 325 Isto, str 177-179.

161

koji se nalazio na prvim spiskovima koje je Velebit predao u januaru su finansirane iz već

određenih i postojećih fondova (Zaliha „C“). Mašine alatljike, eksplozivi i ostale stavke koje

su izbačene sa liste tražene ekonomske pomoći kao vojni materijal, trebalo je da budu

finansirane kroz program ECA od 29 miliona dolara. Materijal koji se nalazio na

Popovićevim listama je, već, trebao da bude uključen u regularnu proceduru MDAP,

odnosno, da pređe sa ad hoc na sistemski vid realizacije326. To jeste otvaralo vrata mnogo

većim fondovima i mogućnosti većeg priliva prijeko potrebnog naoružanja, ali je donosilo i

mnogo više političkih i organizacionih obaveza, čije je prihvatanje Jugoslavija, kako se

kasnije pokazalo, na svaki način željela da izbjegne.

Prema kasnijem Velebitovom svjedočenju327, sastanake u Pentagonu je karakterisala

izvjesna doza napetosti. Načelnik Generalštaba JA nije bio raspoložen da dublje ulazi u

jugoslovenske strateške planove, niti da otkriva informacije koje je smatrao povjerljivim, a

ticale su se stanja, rasporeda i namjera JA Popović je, osim toga, insistirao na savremenoj

vojnoj opremi i naoružanju, poput mlaznih lovaca i modernih tenkova, ali njegovi

domaćini još nisu bili spremni da ponude ništa više od nekoliko kontigenata trofejnog

naoružanja328.

On je smatrao da Jugoslavija ima dobre i sposobne vojnike kojima samo treba dati

savremenu ratnu tehniku pa da se od njih dobije prvorazredna borbena sila, ali treba reći i

da takav stav nije odražavao realno stanje stvari. Vojna industrija je, nakon II svjetskog rata,

uspjela da efektive modernih armija opremi ratnim materijalom koji je svojom

sofisticiranošću i kompleksnošću upotrebe u veoma velikoj mjeri nadilazio naoružanje koje

se nalazilo u jugoslovenskom arsenalu, tako da traženje njegove momentalne isporuke pod

pretekstom postojeće spremnosti za operativnu upotrebu, jednostavno, nije odražavalo

realno stanje stvari. Ne treba pominjati da su američki pregovarači bili itekako svjesni ove

činjenice, pa im nije bilo teško da nađu veliki broj opravdanja i razloga zašto isporuke ove

tehnike nisu trenutno bile moguće. Oni su, sem za nekoliko "tovara starih topova"329 koji

su predstavljali sadržinu prvih isporuka i koje su tajnim kanalima liferovali za Jugoslaviju,

isticali birokratsku i administrativnu problematiku, trenutni nedostatak tražene opreme, 326 Isto, str 179-180. 327 D.Bisenić, n.n, 27 III 2001. 328 B.Dimitrijević, n.d, str 17 329 L.Lis, n.d, str 143, 147.

162

dužinu vremenskih rokova potrebnih za isporuku, kao i već ionako prevelike obaveze prema

saveznicima330.

Iz sadržaja dostupnih dokumenata se vidi da misija jugoslovenskog načelnika

Generalštaba u početku nije išla onako kako se to u Beogradu očekivalo331. S obzirom na

svoj rang i mandat sa kojim je došao u SAD, nadao se da će se razgovori voditi o „...svim

pitanjima i mogućnostima stvarne i efikasne operativne saradnje.“332 Međutim, zvaničnici

Stejt Departmenta, koji su ovu posjetu pripremali na osnovu sasvim drugačijeg koncepta333,

odmah su mu po dolasku (16. maja) uručili „...memorandum u kojem se podvlači da će

pitanje materijalne pomoći biti rešavano na tehničkoj konferenciji i da su time razgovori

zbog kojih je došao već unaprijed ograničeni.“334 Osim toga, američka strana je izbjegavala

izjašnjavanje o mogućnosti svog angažovanja u slučaju satelitskog napada na Jugoslaviju,

odnosno, primjenjivanja tzv. „korejskog scenarija“, što je samo pojačavalo Popovićevo

neraspoloženje. Shvaćajući da je radi konkretizovanja Popovićevih razgovora neophodna

intervencija sa višeg nivoa, rešenje je potraženo u razgovoru sa Averelom Harimanom

(Awerell Harriman) i Robertom Džojsom na večeri kod ambasadora V. Popovića 10. juna.

Ističući da cilj njegovog dolaska nije bilo nikakvo sondiranje terena već postizanje

konkretnih dogovora po pitanju dobijanja vojne pomoći, jugoslovenski general je

apostrofirao nizak domet dosadašnjih kontakata koje je ostvario, ali i nezadovoljstvo

„...količinom i tipovima materijala koji se mogao dobiti sa kratkim rokom isporuke.“335

Hariman je, međutim, stavio do znanja svojim jugoslovenskim sagovornicima da se

logistička podrška SAD drugim zemljama raspoređivala prema prioritetima koje je diktirala

trenutna procjena situacije (i u kojoj se Jugoslavija trenutno visoko kotirala), ali i ugovorne

obaveze prema državama saveznicima koje su takođe spadale u red recipijenata pomoći.

Objasnio je da planirane tehničke konferencije nisu predložene u cilju uskraćivanja

mogućnosti jugoslovenskom izaslaniku da, na osnovu vojne pomoći, predstavi ukupno

330 I.Laković, n.d, str 40-43. 331 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/796, str 1-9 (194-203). 332 Isto, str 2. 333 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 19, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 7, J.S.P.C. 969/7, Proposed Visit by the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, Agenda for Discussion with the Chief of the General Staff, Yugoslav Army, 8 may 1951. 334 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/796, str 2. 335 Isto, str 1.

163

jugoslovensko gledište na pitanje međusobnih vojnih odnosa. Jednostavno, one su

predstavljale zvanični institucionalni okvir za planiranje sadržaja i dinamike budućih

isporuka. On je u obavezni kontekst redovnih procedura koje prate program vojne pomoći,

stavio i već nekoliko puta pomenuto pitanje kontrolnog tijela, a koje je njegovim

sagovornicima bilo veoma teško prihvatljivo. Takođe se založio za dolazak američkog

načelnika Generalštaba kopnene vojske generala Džozefa Lotona Kolinsa (Joseph Lawton

Collins)336 u posjetu Jugoslaviji, kako bi u direktnom razgovoru sa domaćim zvaničnicima

rešavao ta pitanja, a naročito ono koje je smatrano kao najvažnije – do koje tačke seže

Titova spremnost za unapređenje međusobnih odnosa337.

Shvatajući ove Harimanove riječi kao zvaničan američki stav koji se neće

promijeniti, postajalo je jasno da od njegovog prihvatanja zavisi dalji rezultat boravka gen.

Popovića u SAD. Izlazila je na površinu veoma loša pripremljenost njegove posjete,

bazirana na jednom veoma nepreciznom dogovoru koji je više sadržavao niz načelnih

spremnosti nego konkretnih planova. Iako su te spremnosti zaista bile plod postojanja volje

da se ovom poslu pristupi, bilo je previše očekivati da će se sama operacionalizacija vršiti

nekim drugim putem nego što je to uobičajena praksa propisivala. Popoviću nije bilo pravo

što Amerikanci u Jugoslaviju šalju svog predstavnika, dajući mu isti mandat sa kojim je on

sam došao u SAD jer je to, u neku ruku, predstavljalo i čin njegovog nepoštovanja, ali se

nije imalo kud – inicijativa je već u potpunosti bila na američkoj strani. Nisu pomagale ni

primjedbe da bi regulisanje pomenutih pitanja na ovaj način izazvalo više nego negativnu

reakciju istočnih zemalja, jer su iskazivanjem spremnosti na prijem većih isporuka opreme,

336 Gen. J.L.Collins (1896-1987) je tokom II svjetskog rata učestvovao i na pacifičkom i evropskom dijelu ratišta. Nakon napada na Pearl Harbour, dobio je zadatak da konsoliduje odbranu Havajskog arhipelaga, da bi naredne dvije godine proveo na mjestu komandanta 25. pješadijske divizije sa kojom je iznio glavni teret borbi na Guadalcanalu. Početkom 1944. preuzima komandu nad XXV korpusom i sa njime učestvuje u operacijama u zapadnoj Evropi, od iskrcavanja u Normandiji do konačnog završetka operacija. Od avgusta do decembra 1945. je bio načelnik štaba američkih kopnenih snaga, 1945-1947 zamjenik načelnika Generalštaba, a 1949-1953. i načelnik GŠ. 1953-1954. je bio predstavnik SAD u vojnom komitetu i Standing Group-u NATO, a 1954-1955. američki ambasador u Vijetnamu, posle čega se vratio na još godinu dana službe u sjevernoatlanskom savezu. www.arlingtoncemetery.net/josephla.htm. I.Laković, n.d str 42.

337 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/796, str 1-5.

164

koje same po sebi nebi mogle biti zadržane u tajnosti Popović i Velebit posredno priznali da

bi sa takvom reakcijom Jugoslavija mogla da izađe na kraj338.

Hariman je saslušao njegovo viđenje načina na koji je jugoslovenska strana

zamišljala pregovore, a koji su polazili od tri premise – procjene određene vojno-političke

situacije na evropskom jugoistoku, stepena ugroženosti Jugoslavije i nivoa spremnosti SAD

za angažovanjem u smislu pružanja pomoći. Međutim, ovo je ulazilo u red onih političkih

pitanja koja su zadirala u sferu međusavezničkih odnosa i odnosa Jugoslavije i NATO, tako

da je konstatacija, da razgovori nisu potekli ovim smjerom zbog nespremnosti vojnog

aparata da na sebe preuzme više obaveza od mjere koju je diktirao trenutni nivo produkcije,

bila više u funkciji upućivanja jugoslovenskih predstavnika na stav da se ovaj vid saradnje ne

može dalje unapređivati dok se ne postigne odgovarajući formalni nivo ako ne savezništva, a

ono bar dogovorenih kolektivnih obaveza. Ovaj dio njegovog izlaganja je shvaćen kao

indirektni poziv Jugoslaviji na ulazak u zapadnu alijansu: „... aludirajući na pristupanje

Atlantskom paktu, rekao je da od nas zavisi da to stanje bude drugačije, odnosno, da

uslijedi brže.“339

U diskusiji koja se potom otvorila, on je naglasio značaj NATO za odbranu

Balkana, kao i da je potrebno bliže upoznavanje sa jugoslovenskim gledištem na taj

kompleks pitanja. Odgovarajući da je i to dio njegovog mandata, samo da niko sa njim o

tome neće da razgovara pod pretekstom nedostatka ovlašćenja, Koča Popović je ustvrdio da

ja taj put i duži i komplikovaniji jer uključuje prisutnost mnogih faktora čije se aktivnosti

ne mogu predvidjeti, dok bi se putem direktnog opremanja jugoslovenskih vojnih efektiva

na najbrži način regulisalo pitanje odbrane pravca koji Jugoslavija pokriva. Hariman mu je

na to savjetovao da ta pitanja „u punoj iskrenosti“340 iznese na predstojećem sastanku sa

generalom Omarom Bredlijem, koji će imati i mandat i autoritet da o tim temama

kompetentno razgovara.

Koliko je susret sa Harimanom bio važan za dalji tok Popovićeve posjete, vidi se po

napretku koji je ostvaren nakon sastanaka sa američkim načelnikom JCS Omarom

Bredlijem i njegovim saradnicima, na kojima su sem vojne pomoći diskutovane i druge

338 Isto, str 3-4. 339 Isto, str 5. 340 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/796, str 6.

165

strateške teme.341 Upoznavši Jugoslovene sa pravilima igre, više nije bilo razloga za njihovo

dalje držanje „na ledu“. General Edlmen je, prema jednom dokumentu koji citira D.Bekić,

izjavio da je tokom ovih razgovora, general Popović prezentirao svojim sagovornicima niz

njima do tada nepoznatih informacija342.

Pred deseti sastanak u Pentagonu, koji je održan 11. juna, Popovića je nakratko

primio i general Tvining (Nathan F. Twining), drugorangirani (vice chief of staff) oficir u

američkoj vazduhoplovnoj hijerarhiji. Iako je ovaj sastanak bio protokolarnog karaktera, na

njemu je ipak pokrenuto nekoliko značajnih pitanja o kojima je Popović upravo pregovarao

sa Edlmenom. Na primjer, Tvining je potvrdio da se, naročito ne u prvom krugu isporuka

vojne pomoći, Jugoslaviji neće isporučivati mlazna avijacija, ali i da prihvata tendenciju da

jugoslovenski piloti od početka uđu sistem obuke na mlaznim avionima, u cilju stvaranja

osnove za kasnije uključivanje ove stavke u program343.

Sama konferencija, koja je počela nakon ovog sastanka, donijela je nastavak

pretresanja podnesenih lista nedostajuće opreme. Američka strana je zauzela čvrst stav da se

Jugoslaviji trenutno mogu isporučiti samo klipni lovci-bombarderi F-47 Tanderbolt,

ponavljajući da mlazni lovački aparati, izviđački i transportni avioni u okviru prvih

programa neće naći svoje mjesto. Ovo je Popoviću predstavljeno bez imalo namjere da se

oko toga vodi polemika, a jedino šire objašnjenje koje je po ovom pitanju dato se odnosilo

na prateću opremu za održavanje, kao i određene tipove bombi koje su sačinjavale

pripadajući borbeni komplet aviona. Iako je odbijena u okviru ovog prvog kruga, isporuka

helikoptera ne samo da je stavljena u izgled, već su Edlmen i pukovnik Bojlen vrlo opširno

iznijeli značaj ovakvog razvoja događaja za JRV344.

341 Iako je iz dokumenata vidljivo da je u ovom periodu došlo do sastanka Koče Popovića sa gen. O. Bredlijem (što je i sam Popović potvrdio u razgovoru sa američkim novinarima nakon sastanka sa državnim sekretarom Ačesonom 18. juna VA, AJNA, inventarski broj 2958, dokument 33, Razgovor u State Departmentu kod Drž. sekretara Achesona 18 juna 1951 godine, str 3.), ona koja smo imali na raspolaganju ne preciziraju kada je, tačno, došlo do tog susreta. Po svemu sudeći, on je održan 11 ili 12. juna, nakon sastanka sa Harimanom, a prije potpisivanja memoranduma o sporazumu (13. jun). 342AJ, AJBT, KMJ I-3-b/796, str 1-4 ( 204-207). D.Bekić, n.d, str 282, 285-286. 343 VA, AJNA, inventarski broj 2958, dokument 25, Zabeleška sa posete generala Popovića generalu Twining-u, 11.VI.1951. 344 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa X konferencije održane 11. juna, str 181-193.

166

Po pitanjima nedostajuće mornaričke opreme je još teže išlo, pošto je ova

problematika za SAD imala sasvim sekundarni značaj. Kada se razgovor vodio o velikim

stavkama poput lučkih dizalica i postrojenja, brodskih motora i određenih tipova

naoružanja, Popović je obično dobijao odgovor da pomenuti artikli trenutno nisu dostupni

i raspoloživi. Sa druge strane, po pitanjima „sitnije“ opreme (rezervne mitraljeske cijevi,

stereodaljinomjeri itd) se otvarala diskusija sa jedinim ciljem pokazivanja jugoslovenskom

generalu da se ona, u takvom obliku, može smisleno voditi samo na tehničkoj konferenciji

sa specijalistima za logistiku.345

General Olmsted je, rezimirajući situaciju u vezi liste traženog materijala za efektive

suvozemnih snaga, pokušao da svoje jugoslovenske sagovornike još jedanput podsjeti na

same postulate američkog gledanja na dalje odvijanje programa. Na traženim listama

opreme se nalazio veliki broj artikala različitog porijekla, čija je nabavka predstavljala

jugoslovensku želju često i bez prevelikog upuštanja u pitanje da li SAD mogu da

obezbijede direktne isporuke. Ovo se, u načelu, najviše odnosilo na trofejni materijal

njemačkog porijekla, a koji se nalazio na stokovima pod kontrolom SAD i njenih evropskih

saveznika. Olmsted je naglašavao da američka strana prepoznaje i prihvata ovakvo

stanovište, ali da njegovo ispunjavanje zahtijeva i odgovarajuće uključivanje i drugih

relevantnih činilaca, u ovom slučaju, vlada i nadležnih tijela u zemljama koje su imale

jurisdikciju nad traženim materijalom. Osim toga, i letimičnim pregledom spiska

nedostajuće opreme je bilo moguće utvrditi da je njena vrijednost mnogostuko veća od

iznosa predviđenog za fiskalnu 1951, godinu, odnosno, da će pitanje udovoljavanja

jugoslovenskom zahtjevu više predstavljati pitanje procesa nego događaja. Kao logistički

stručnjak, on je u takvom scenariju vidio dobru osnovu za utvrđivanje realno izvodljivog

programa za opremanje jugoslovenskih snaga, koji bi mogao dovesti do njihovog

materijalnog ujednačavanja.346

Konkretno, on je ukazao na probleme u obezbjeđivanju potrebne količine pušaka

cal. 7,9mm i odgovarajućih količina municije za njih, PA topova 88mm i haubica 105mm.

Kako je sav pomenuti materijal predstavljao trofejno naoružanje njemačkog porijekla, to je i

pitanje njegove isporuke stavljeno u kontekst međudržavnih dogovora i kombinacija sa 345 Isto, str 194-201. 346 Isto, str 201.

167

Kanadom, Norveškom, Velikom Britanijom i Francuskom. Koča Popović je, međutim,

naglasio da ovaj materijal nema prevashodni značaj za Jugoslaviju, odnosno da on

predstavlja predmet razgovora „... ukoliko se dobije besplatno i ukoliko je prevoz

brodovima besplatan.“347

Međutim, pravo koncepcijsko razmimoilaženje se odnosilo na jugoslovensko

traženje artiljerijskog oruđa za PT borbu. Jugosloveni su i dalje insistirali na i bestrzajnim

oruđima kalibra 57mm, dok su Amerikanci predlagali njihovu zamjenu ručnim raketnim

bacačima („bazukama“), ili čak, ako su jugoslovenski pregovarači baš zahtijevali poziciono

oruđe, pominjali i mogućnost klasičnog lafetnog oruđa u tom kalibru. Ukratko, sva tri

oruđa su, u predviđenim režimima upotrebe, bila efikasna protiv oklopnih sredstava do

nivoa srednjeg tenka, ali su upravo koncepcije njihovih upotreba predstavljale onu

suštinsku razliku u shvatanju PT borbe. Popović je i dalje apostrofirao školski, pozicioni

pristup gdje se sa zadatog položaja djeluje po protivničkim jedinicama, a gdje su preciznost i

domet imali prioritet u odnosu na brzinu i mobilnost. Sa druge strane, Olmsted i Edlmen

su prihvatali da ovakav stav može imati svoje uporište u nekim situacijama, ali da je njegovo

podizanje na nivo opšteg pristupa, naročito u jugoslovenskom slučaju, potpuno nesuvislo.

Oni su izložili da ovakva oruđa pokretljivost u okviru američke trupe duguju tome da

džipovi predstavljaju njihovo regularno vučno sredstvo, dok u jugoslovenskom slučaju to

nikako ne bi bio slučaj. Sa volovskom ili konjskom zapregom, ova oruđa bi potpuno

izgubila na pokretljivosti, što ih je sasvim diskvalifikovalo kao upotrebljiva sredstva za

ovakav tip borbe. Amerikanci u ovom slučaju nisu insistirali na uvrštavanju bazuka u

jugoslovenski arsenal samo na bazi njihove niže cijene i lakše dostupnosti, već je bilo sasvim

jasno da u tom trenutku JA nije imala mogućnosti da drugačija oruđa efikasno upotrijebi.348

Sjutradan je, na 11-om sastanku, nastavljena diskusija o stavkama sa podnijete liste

materijala. Ukazano je na različitost jugoslovenskog gledanja na građevinske i imženjerske

aktivnosti unutar JA, gdje su upravo vojne jedinice bile formirane sa ovakvim zadacima. To

je značilo da se na listama velika količina materijala, koji se inače koristio i u civilnoj

upotrebi, mogla tretirati i kao vojni materijal, budući namijenjen djelovima regularnog

vojnog sistema, a ne civilnim organizacijama angažovanim za ispunjenje određenih vojnih 347 Isto, str 202-203. 348 Isto, str 203-207.

168

potreba. Kako je Popovićeva lista većinom bila sastavljena iz stavki koje su se odnosile na

klasični ratni materijal i opremu, zaključeno je da bi, na tehničkim konferencijama,

predstavnici obje strane trebalo da više pažnje obrate i na ovaj aspekt.349

Rasprava se, međutim, ponovo vratila na pitanje PT oruđa. Bilo je očigledno da se

Popović nije mirio sa zamjenom očekivanih bestrzajnih topova 57 i 75mm standardnim

oruđima istog kalibra, tako da je ponovo pokušao da nađe neko drugo rešenje. Edlmen i

Olmsted su, međutim, ponovili da oni shvataju da navedeni top ne predstavlja idealno

rešenje za Jugoslovene, ali da je ono predstavljalo jedino oruđe iz te kategorije čija se

isporuka mogla realizovati, i po odnosu cijena-namjena, i po stanju na zalihama. Oni su

Popoviću predložili da sada, u okviru prvih tranši, primi ovaj materijal, a da se u kasnijim

programima on zamijeni nekim modernijim oruđem. Videći da se po ovom pitanju ne

može puno učiniti, Popović je ostavio rezervu da jugoslovenska strana može da odustane od

prijema ovih topova, kao što se kasnije i dogodilo350. U nastavku, okvirno su razmatrana

pitanja PT mina, bacača plamena, samohodnih oruđa 105mm, Tenkova Šerman (Sherman)

M4A1, snajperskih pušaka 7,9mm, PA topova 40 i 120mm, topova i haubica 105, 155 i

210mm, tromblona 75mm i različitih artiljerijskih uređaja za kontrolu vatre. Američki

pregovarači su napomenuli da njemačke PA topove 88mm, mogu dobiti iz Norveške, ali da

je diskutabilno bilo pitanje njihove municije.351

Popoviću je predočeno i stanje stvari po pitanju proizvodnih licenci za tipove

naoružanja i opreme koje je proizvođeno u SAD, a bilo u upotrebi u američkoj vojsci.

Američka vlada je bila vlasnik licenci za proizvodnju svih tipova municije, teškog i

sofisticiranog naoružanja, kao i većine tipova lakog streljačkog naoružanja. To je značajno

smanjivalo prostor za njihovo dobijanje van aktuelnog programa saradnje, ali drugačije se

nije ni moglo očekivati. Takođe, Velebit se interesovao i da li ova sredstva sva ulaze u

program za fiskalnu 1951. godinu, budući da se isporuka aviona očekivala tek za 18-24

mjeseca. Olmsted je odgovorio da stvari ne stoje tako kruto, pošto nakon potpisivanja dva

sporazuma po osnovu Zakona o MDA, sporazuma o pomoći i dogovorene liste materijala,

jugoslovenska strana će moći da koristi i sredstva iz programa za naredne fisklane godine za

349 Isto, Zapisnik sa XI konferencije održane 12. juna, str 208-211. 350 Isto, str 211-217. 351 Isto, str 218-225, 228-230.

169

zadovoljavanje potreba koje tada dođu na dnevni red. To je značilo da će se sredstvima iz

tekućeg programa nabavljati trenutno dostupni materijal, dok će se neisporučeni ili novi

materijal nabavljati na osnovu programa za fiskalne periode koji su odgovarali terminima

njihovih isporuka. On je smatrao da nema potrebe zarobljavati trenutno raspoloživa

sredstva čuvanjem za materijal koji će (i to ako bude) biti dostupan tek za jednu ili više

godina.352

General Edlmen je pokrenuo i pitanje tajnosti tekućih isporuka. Kako je već

krenula prva pošiljka, a bile pripremane još dvije, to je postavio i pitanje njihovog daljeg

prikrivanja. Kako su one sadržale materijal većih gabarita, to je njihova kamuflaža iziskivala

trošenje ozbiljne količine novca, a koji se mogao bolje upotrijebiti za nabavku bilo veće

količine postojećeg, bilo dodatnih artikala ratnog materijala. Prikrivanje ovih pošiljki je

moglo imati smisla u vremenu kada su aktivnosti po pitanju američke vojne pomoći

Jugoslaviji bile još u fazi tajnih i nezvaničnih kontakata, ali da ono nije imalo mnogo smisla

kada je javnost već bila upoznata sa time šta, zapravo, Koča Popović radi u Vašingtonu. Ako

su Jugosloveni i dalje željeli da troše cca. 200 000$ po pošiljci radi kamufliranje topova i

vučnih traktora u teretne kamione, američka strana nije imala ništa protiv, ali pitanje

cjelishodnosti takvog postupka se nametalo samo po sebi. Popović je, međutim, odgovorio

„... da je uvek bolje da se vojničke stvari svršavaju uz što manju moguću buku.“ Na

otvorene i neskrivene isporuke američkog oružja Jugoslaviji je, ipak, trebalo još malo

sačekati.353

Poslednji dio ovog sastanka, kao i čitav 12-ti, poslednji sastanak koji je održan

sjutradan, 13 juna, protekli su u usaglašavanju teksta memoranduma o sporazumu. U tim

razgovorima su od posebnog značaja bila pitanja prevoza vojne pomoći do Jugoslavije,

pitanja termina i lokacije dogovorene tehničke konferencije i, neizbježno, pitanje

kontrolnog tijela koje bi nadgledalo distribuciju i upotrebu američkog ratnog materijala u

Jugoslaviji.

Što se tiče prevoza, američka strana je smatrala da je sa jugoslovenskim

pregovaračima, u cilju održavanja tajnosti, dogovoreno da materijal bude spakovan i

dopremljen do američkih luka (za pošiljke A i B u pitanju je bila luka u Nju Orleansu), a da 352 Isto, str 225-228. 353 Isto, str 232-233.

170

odatle u Jugoslaviju bude prebačen jugoslovenskim brodovima. Popović je odlučno odbio

da ovakav mehanizam bude primijenjen na ostale isporuke, navodeći nedovoljnost

jugoslovenskih pomorskih kapaciteta kao osnovni razlog354. Sa druge strane, ovakav stav je

bio u kontradikciji sa njegovim zalaganjem za održavanjem tajnosti isporuka, pošto se

moglo očekivati da SAD na svojoj teritoriji određeni materijal tretiraju pod drugim

imenom, ali bi transportovanje tako tretiranog materijala izvan njenih granica ipak

predstavljalo mnogo komplikovaniju, osjetljiviju i potencijalno neugodniju varijantu.

Amerikanci su smatrali da „... (opremu, prim. I.L) možemo dostaviti u naše luke u velikoj

tišini, i pošto je predamo vašim brodovima, sve ostalo postaje vaša stvar.“355 Ako je,

međutim, tu opremu dalje trebalo transportovati američkim brodovima, onda bi taj

transport bio značajno jednostavniji ako ne bi postojala potreba za njegovom tajnošću. S

obzirom na pominjanu Kardeljevu izjavu od 8 juna, insistiranje na nekoj posebnoj tajnosti

nije imalo nekog naročitog smisla, naročito ako je ona operativno ugrožavala, komplikovala

i poskupljivala realizaciju isporuka.

Popović, takođe, nije prihvatio da u tekst Memoranduma uđe konstatacija da će

tehnička konferencija početi polovinom jula, kao ni da njeno održavanje bude u Beogradu

ili nekoj lokaciji u blizini. On je ponovio, kao čvrst jugoslovenski stav, mišljenje da će

jugoslovenski predstavnici imati sve potrebne informacije i kompetencije za raspravu o svim

pitanjima čije se pokretanje očekivalo, tako da je smatrao da Pentagon predstavlja najbolju

moguću lokaciju za održavanje ovih razgovora356.

Najosjetljivije pitanje kontrolnog tijela je regulisano rečenicom da će „... Ured

vojnih atašea SAD primiti potrebne informacije o toj opremi u duhu bilateralnog

sporazuma koji će se zaključiti... Ured će biti povećan posle uzajamnog sporazuma.“357 To

je otvaralo mogućnost da se ispune formalni uslovi prema američkim zakonima za

realizaciju prvih isporuka pomoći, a nije zadiralo u dalje formulacije kojima će se to pitanje

detaljnije regulisati prilikom zaključenja potpunog bilateralnog sporazuma. Međutim,

jugoslovenskim pregovaračima je već tada postalo jasno da će ovo pitanje doći na dnevni

red, kao i da američka strana neće odustati od njegovog zadovoljavajućeg rešavanja. Nakon 354 Isto, Zapisnik sa XII konferencije održane 13. juna, str 239-242. 355 Isto, str 233. 356 Isto, str 242-245. 357 Isto, str 252-253.

171

ovog sastanka i pauze za ručak, potpisan je dogovoreni tekst sporazuma o isporukama vojne

pomoći Jugoslaviji po listama A i B358.

Nakon potpisivanja sporazuma, jugoslovenskog načelnika Generalštaba je primio i

general Kolins, prvi čovjek američkih kopnenih snaga. Iako je i ovaj sastanak bio

protokolarnog karktera, na njemu je ponovo raspravljana jedna od najvažnijih tačaka

strateškog jugoslovensko-američnog neslaganja u pogledu opšte, balkanske odbrane. Nju je

Kolins sažeo u stavu da je za Zapad važno da se jugoslovenske snage koncentrišu na

odbranu sjeverozapadnog pravca (Ljubljanskih vrata), pa čak i ako to ne odgovara

jugoslovenskoj strani. Međutim, ovo nije bila ni prilika ni mjesto za dublju elaboraciju

teme. Američki general je, jednostavno, iskoristio priliku da Jugoslovenima stavi do znanja

šta predstavlja primarni američki interes i čemu će morati da prilagođavaju svoje

koncepcije. Takođe, Kolins je naglasio značaj italijanskih oružanih snaga za vođenje

zajedničkih operacija, što je jugoslovenskim pregovaračima direktno ukazivalo na još jedno

polje na kojem se očekivala njihova „kooperativnost“ u budućnosti. On je svojim gostima

„sačuvao obraz“ navodom da će„ ... italijanska Armija biti dobra u odbrani, iako je uveren

da u ofanzivnim operacijama neće biti dobra, kao što i nikad nije bila“, ali je i pitanje

buduće saradnje stavio u kontekst pripreme za defanzivu. To je unaprijed stavljalo u prvi

plan uvriježeno mišljenje o defanzivnom kvalitetu italijanske vojske, nasuprot isto tako

prisutnom stereotipu o njenoj napadačkoj beskorisnosti, odnosno, upućivalo Jugoslovene

na postepeno navikavanje na činjenicu da će, ukoliko žele nastavak vojne saradnje sa SAD,

morati da nađu zajednički jezik i sa svojim prekojadranskim susjedom.359

Poslednji susret koji je upriličen tokom Popovićeve posjete je bio sastanak u Stejt

Departmentu sa državnim sekretarom Dinom Ačesonom (Dean Acheson)360. Tom prilikom

je istaknuto da ovi razgovori predstavljaju tek početak u procesu međusobnog vojnog

približavanja, ali da su mnoga pitanja na koja je gen. Popović bio spreman da odgovara

358 Isto, 247-254, 259. VA, AJNA, inventarski broj 2958, dokument bez broja, Konačni tekst memoranduma 359 VA, AJNA, inventarski broj 2958, dokument bez broja, Zabeleška sa posete generala Popovića generalu Collinsu13. juna 1951. 360 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/796, str 1-4 (204-207). Sastanku su prisustvovali i njegov pomoćnik za evropske poslove Perkins, kao i načelnik balkanskog odjeljenja Kempbell, dok je sa jugoslovenske uz K.Popovića bio ambasador V.Popović VA, AJNA, inventarski broj 2958, dokument 33, Zabeleška o razgovoru u State Departmentu kod Drž. sekretara Achesona 18. juna 1951.

172

ovom prilikom ostala netaknuta. Sporazum je postignut po pitanju održavanja tehničke

konferencije361 i parafiranja bilateralnog sporazuma koji je formalizovao ove aktivnosti, ali je

ostalo neriješeno pitanje posjete gen. Kolinsa Jugoslaviji, to jest, istaknuto je jugoslovensko

protivljenje njegovom dolasku u sadašnjem trenutku. Ačeson se interesovao za stanje i

namjere sovjetsko-satelitskih snaga u regionu, na šta je Popović odgovorio da se ne može

sumnjati u volju pomenutih država za agresijom na Jugoslaviju, ali da i pored vidljivog

napretka koji je postignut u podizanju njihove borbene spremnosti, nije se još sa sigurnošću

moglo predvidjeti vrijeme njihovog eventualnog napada362.

Kada je otputovao iz Vašingtona, moglo se reći da je njegova posjeta, tokom koje je

imao nekoliko sastanaka na visokom niovou i realizovana jedna isporuka naoružanja363,

imala pozitivan, i za Jugoslaviju važan učinak. Tih dana je, kako navodi L.Lis, Titova vlada

formalno zatražila vojnu pomoć u skladu sa MDAP-om364, a potpisivanjem sporazuma

Popović-Edlmen, može se reći da je u 13. juna 1951. počeo period zvanične američke vojne

pomoći Jugoslaviji.

Na povratku se Popović zadržao nekoliko dana u Londonu (29.jun-3.jul), gdje je, u

razgovorima sa generalom Grantom i članovima britanskog Generalštaba, takođe

pokrenuto pitanje isporuka ratnog materijala. Njegov put za Beograd je vodio preko Pariza,

gdje je 10. jula imao sastanak sa glavnokomandujućim savezničkih snaga u Evropi

(Supreme Allied Commander in Europe – SACEUR), generalom Dvajtom Ajzenhauerom

(Dwight Ajzenhauer).

361 Tehnička konferencija je trebala da se održi u Vašingtonu jer je, prema jugoslovenskom mišljenju, na taj način bilo moguće obezbijediti najmanje publiciteta koji bi taj događaj izazvao. AJ, AJBT, KMJ I-3-b/796, str 3 (206). Jugoslovenski ambasador i načelnik GŠ ionako nisu bili oduševljeni njenim održavanjem, ali kada se već nije mogla izbjeći, dogovoreno je da bar mjesto tih razgovora ne bude Beograd. Uz trenutno odbijanje Kolinsove posjete, izgledalo je da jugoslovenski vrh još nije posve siguran u perspektive projekta koji je otpočinjao, tako da se željelo dobiti na vremenu radi uspostavljanja jasnije pozicije prije nego događaji krenu svojim neizbježnim tokom. 362 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/796, str 1-4 ( 204-207). 363 NARA, RG 330, E 17, Box 55, f Military Aid to Yugoslavia, First phases of MDAP for Yugoslavia, Anex A, Army report, Inclosure #3, str 1-2. Osim toga, načelnik JCS, general Omar Bredli je 31 maja potpisao saglasnost da prema Jugoslaviji krene i druga isporuka ratnog materijala tzv lista „B“), koja je u Jugoslaviju stigao u dvije tranše. Prva je isporučena 15.avgusta, a ostatak kasnije, tokom oktobra. NARA, RG 334, E 286 A, box 4, f Army Program 1952, Expracts from Department of Army report of MDAP Survey Mission for Yugoslavia, str 1. 364 L.Lis, n.d, str 153.

173

Sastanak sa Ajzenhauerom 10. jula 1951. godine

Organizacija ovog razgovora je, u stvari, otpočela još i prije Popovićevog odlaska u

Vašington. Britanski ambasador u Beogradu, Čarls Pik (Charles Peake) je, 5. maja, na

sastanku sa Edvardom Kardeljem, upoznao svog sagovornika sa činjenicom da je 1943-

1945. godine bio politički savjetnik američkog generala, kao i da i dalje predstavlja osobu

od njegovog povjerenja. Ova izjava je, prema riječima samog Pika, imala za cilj da

jugoslovenskoj strani ukaže na mogućnost kontakta sa Ajzenhauerom „... ako i kada bi ona

to željela“. Kardelj je prihvatio predlog dodajući da bi njegov uticaj bio od velikog značaja

za rezultate planiranih posjeta generala Voje Todorovića Velikoj Britaniji, a naročito Koče

Popovića SAD. Kako organizacija ovih misija još nije predstavljala javnu jugoslovensku

politiku (a kao jedan od razloga za Popovićev put u Vašington su navođeni i medicinski

razlozi), to je stavljanje sastanka sa najuticajnijim američkim generalom na centralni dio

agende putovanja značilo i direktno dezavuisanje zvanične verzije. Zato je Kardelj insistirao

da se taj sastanak ipak organizuje na njegovom povratku, kada će očekivani rezulatati već

uveliko smanjiti potrebu za konspiracijom. Doduše, Pik je predložio i da do tog sastanka

dođe u Londonu na Popovićevom putu za SAD, ali je Kardelj ponovio da smatra kako

povratak predstavlja bolji termin.365 Posjeta Pentagonu je bila dogovorena sa drugim

krugovima američke administracije, tako da nije imalo smisla dovoditi ih u nezgodan

položaj preskačući ih već na samom početku. Sa druge strane, Koča Popović je u Vašington

putovao sa namjerom da razgovara sa predstavnicima američke države i vojske, dok je

Ajzenhauer, bez obzira na svoj rang, reputaciju i uticaj, ipak predstavljao prvog čovjeka

zapadnog vojnog saveza.

Ajzenhauer je, na samom početku pariških razgovora, postavio seriju konkretnih

pitanja vezanih za snagu JA, strukturu tražene pomoći i očekivanim rokovima njenog

pristizanja, potrebu disperzije izvora snabdijevanja i kadrovsko-organizacionu strukturu JA. 365 VA, AJNA, inventarski broj 2958, dokument 4, Zabeleška o razgovoru druga Kardelja sa engleskim ambasadorom gospodinom PEAKE-om. 5.maja 1951, str 1-2. Jugoslovenski general jeste, u sklopu svog boravka, posjetio vojnu bolnicu Valter Rid (Walter Reed) i obavio nekoliko pregleda, ali je bilo jasno da njegovi problemi sa kičmom, koliko god bili neprijatni, nisu bili među razlozima, već među izgovorima za ovu misiju. VA, AJNA, inventarski broj 2958, dokument 5, Dnevnik boravka generala Koče Popopvića u Washingtonu, D.C. od 15.maja do 14. juna 1951, str 1-2, Isto, 14, Zabeleška o poseti medicinskog centra armije SAD „Walter Reed“ 27. maja 1951.

174

Popović je odgovorio da je Jugoslavija trenutno raspolagala sa 30 nepotpunih divizija,

ukupne jačine c.ca 450 000 ljudi366. Dalje je rečeno da tražena oprema predstavlja potrebni

minimum za opremanje ovolikog kontigenta aktivne vojske, kao i za pola miliona obučenih

rezervista, ali nije bio definisan termin do kojeg se ovaj projekat trebao realizovati. On se

saglasio sa potrebom snabdijevanja iz više različitih izvora i obavijestio je Ajzenhauera o

organizaciji jedinica aktivnog i rezervnog sastava JA. Napomenuo je da bi, barem što se tiče

najmodernijeg naoružanja koje se takođe očekuje kroz program pomoći, trebalo

organizovati obuku i kurseve za njegovu upotrebu, ali je iznio i stav da početno

nepoznavanje novog materijala neće dovesti do ozbiljnijih problema u njegovoj

eksploataciji367.

Američki general je potom prešao na kompleks pitanja koja su se ticala

jugoslovenske projekcije vojnih aktivnosti, u smislu koordinacije i savezništva sa zemljama

čije je društveno uređenje izgrađeno na drugačijim ideološkim osnovama, a usmjerenih na

vođenje eventualnih ratnih operacija protiv SSSR-a i zemalja iz njegove orbite.

Jugoslovenski general je neuvijeno odgovorio da doktrinarne razlike ne bi predstavljale

nikakvu prepreku za zajedničko djelovanje, isto kao što ni ideološka sličnost nije mogla da

bude faktor onemogućavanja aktvne oružane odbrane u slučaju sovjetskog napada368. On je

ovom izjavom potvrdio jedno od bitnih načela koje je determinisalo kasniji odnos

Jugoslavije prema zapadnim zemljama. Iako nije odustajala od svoje ideološke koncepcije,

državni i nacionalni interesi su imali prioritet nad, kako se to uopšteno moglo smatrati,

interesima šireg socijalističkog pokreta. Ovaj stav, u koji je na Zapadu trebalo dosta

vremena da se povjeruje, omogućio je efikasno uspostavljanje savezničkih odnosa sa

zemljama grupisanim u NATO. Ajzenhauer je mogao biti zadovoljan dobijenim

odgovorom, tim više što je vrijeme pokazalo da on nije bio odraz trenutne taktike, već

jasnog opredjeljenja jugoslovenskog državnog vrha.369

366 Ovaj podatak ne odgovara cifri koju je V.Velebit prezentirao u Vašingtonu, ali mišljenja smo da veće povjerenje treba ukazati ovoj informaciji. Moguće je da je Velebit, trudeći se da maksimalno zainteresuje planere i operativce SD-a, upotrijebio najavljene i planirane cifre kao već postojeće. I Laković, n.d, str 45. 367 D.Bisenić, Svedočenje Vladimira Velebita, Politika, 27.mart, 2001, vidi dokument. 368 D.Bisenić, n.n, 28.mart 2001, vidi dokument 369 I.Laković, n.d, str 46-47.

175

Njega je dalje interesovao stav JA po pitanju školovanja svog starješinskog kadra u

zapadnoj Evropi, kao i stepen zavisnosti borbenog morala od Titove zdravstvene

sposobnosti da ostane na čelu države i vojske. Koča Popović nije vidio nikakav problem u

mogućnosti školovanja jugoslovenskih oficira na Zapadu, a na drugo pitanje je odgovorio

da Tito nije sam na čelu partije, države i vojske, kao i da ne postoji nikakva njegova lična

politika, koja bi otišla drugačijim pravcem u slučaju njegovog odsustva. Postojeći politički

kurs je bio odraz stava jugoslovenskog rukovodstva, tako da po tom pitanju "... ne postoji

ni jedan razlog zašto bi privremena nesposobnost maršala bilo šta promijenila."370 Iako je

ovakav odgovor bio očekivan, sa današnje tačke gledišta je prilično teško povjerovati da bi

bez Tita jugoslovenska politička linija izgledala isto. Bez obzira na značaj i sposobnosti

partijskih i državnih rukovodilaca iz najužeg vrha, ipak je on držao sve konce jugoslovenske

spoljne i unutrašnje politike, dajući im i usmjerenje i jačinu. Dok je ovako odgovarao

Ajzenhaueru, jugoslovenski general je morao biti svjestan da je njegov odgovor više odraz

poželjne slike nego li realnog stanja.

Potom je razgovor vođen o nivou ozbiljnosti sadašnje bezbjedonosne situacije i

spremnosti jugoslovenskog naroda na uspostavljanje izvjesnog oblika savezništva radi

odbrane od agresije, pošto je bilo jasno da izolovana Jugoslavija ne bi sama mogla da joj se

odupre. Popović je potvrdno odgovorio, navodeći da je njegov narod svjestan opasnosti

pred kojom se nalazi, potvrđujući još jedanput postojanje opšteg koncenzusa da će

Jugoslavija, ako bude dovedena u tu situaciju, zajedno sa ideološki suprotstavljenim

državama pružiti oružani otpor svojim bivšim saveznicima po doktrinarnoj liniji371. Ne

treba se čuditi ovoliko čestom postavljanju istog pitanja, jer je Ajzenhauer želio provjeriti

kod svog sagovornika spremnost na saradnju sa Zapadom na sva tri nivoa jugoslovenske

političke stvarnosti – njenog vrha, "rezervnog ili alternativnog " rukovodstva i šireg javnog

mnjenja. Kao predstavnik prvog segmenta, Koča Popović nije bio osoba od koje bi se

očekivao drugačiji odgovor. Američki general je djelovao zadovoljan dobijenim

odgovorima, tako da se vratio na konkretna pitanja iz domena vojne pomoći i

jugoslovenskih ratnih planova.

370 D.Bisenić, n.n, 28.mart 2001, vidi dokument 371 Isto

176

Popović je pobio uvriježeno mišljenje da će JA izbjeći vođenje klasičnih defanzivnih

operacija i otpor pružiti samo kroz gerilska dejstva. Partizansko ratovanje jeste bilo jedna od

procedura koje su planirane na privremeno zaposjednutom području, ali je bilo daleko od

toga da predstavlja jedinu jugoslovensku odbrambenu taktiku. Ako bi dobili traženu

opremu i naoružanje, jedinice JA bi bile u stanju da zaustave i suzbiju neprijateljsko

napredovanje, naročito ako bi se to odnosilo na satelitski napad bez učešća aktivnih efektiva

Crvene Armije. U tom slučaju bi odbrana Ljubljanskih vrata, kao rejona od posebne

važnosti za odbranu sjeverne Italije i jugoistočne Francuske, barem prema mišljenju

načelnika GŠJA, bila potpuno obezbijeđena. Po pitanju same gerile, on je ukazao na

potrebu opremanja i osposobljavanja jedinica i za ovaj oblik otpora, ponovivši još jednom

da će ova aktivnost biti sekundarna u odnosu na dejstvo regularnih formacija vojske372.

Ajzenhauer je na kraju podvukao značaj jugoslovenskog zbližavanja sa zemljama

Zapada u strogo vojnom smislu, navodeći da bi one svojom materijalnom podrškom mogle

i morale da pomognu stvaranje i održavanje ovako nastrojene oružane sile373. Ovaj razgovor

je označio kraj turneje jugoslovenskog generala, kojom je počeo period otvorenog i

zvaničnog pristupa pitanju vojne saradnje sa Zapadom. Iako je ta inicijativa bila usmjerena i

prema Velikoj Britaniji i Francuskoj, brzo se iskristalisalo da jedino SAD imaju i

mogućnosti i interesa da jedan ovakav eksperiment sprovedu. Hladnoratovska logika da, sve

što Istoku šteti, Zapadu prema definiciji koristi, bila je dovoljno jaka da predvodnika

globalnog antikomunističkog pokreta dovede u situaciju da svojom vojnom podrškom i

potencijalnim savezništvom obezbjeđuje opstanak jedne socijalističke zemlje.374

D.Bekić navodi da je tih dana u Beogradu Tito razgovarao sa pukovnikom Elerijem

Hantingtonom, bivšim šefom američke vojne misije pri Vrhovnom Štabu. Jugoslovenski šef

države nije eksplicitno pomenuo spremnost da prihvati vojnu pomoć, ali se ona dala

naslutiti iz njegovih formulacija375. S obzirom da je Hantington već učestvovao u

372 D.Bisenić, n.n, 29.mart 2001, vidi dokument. 373 Isto 374 I.Laković, n.d, str 45-48. 375 D.Bekić, n.d, str 269-270.

177

pripremama za otpočinjanje programa376, nije isključeno da je tokom ovog razgovora

nezvanično rečeno mnogo više nego što to izgleda.

Prve isporuke vojnog materijala

Osnovi za prve isporuke materijala iz SAD su, kao što je već rečeno, bile liste koje

su predali V.Velebit i K.Popović krajem 1950. i u prvoj polovini 1951. godine. Velebitove

liste, predate u Vašingtonu 1. januara 1951377, sadržale su osnovni nedostajući materijal koji

se najviše odnosio na artiljeriju i artiljerijsku municiju, a pošiljka koja je stigla na osnovu

prve od njih se sastojala od trofejnog naoružanja iz poslednjih faza II svjetskog rata378.

Na osnovu ovih lista, tripartitni komitet (predstavnici SAD, Velike Britanije i

Francuske) je zajedno sa predstavnicima Sekretarijata odbrane SAD formirao listu

materijala koji bi, u slučaju potrebe, bio isporučen Jugoslaviji. U svojoj osnovi, ovaj

dokument je imao pretpostavku da odgovarajući bilateralni sporazum sa SAD neće biti

potpisan prije nego što počnu operacije, zbog kojih bi ova materijalna podrška trebalo da

bude i tražena. Zato je i predviđeno da materijal bude uskladišten negdje u blizini

jugoslovenske granice, pod jurisdikcijom komandanta američkih snaga u Austriji. Za ovu

svrhu je predviđeno cca. 55 miliona dolara, a projekat je dobio naziv Zaliha „C“ (Stockpile

„C“). Prvobitno je planirano da stavke sa Zalihe „C“ budu isporučene Jugoslaviji do kraja

maja 1951. godine, ali je, s obzirom na procijenjenu važnost bržeg djelovanja, već je 26.

aprila odobren iznos od 55 mil.USD za potrebe snaga KoV JA379, pa je ova aktivnost počela

da se realizuje već početkom maja. Kako je prvi sadržaj napravljen na osnovu Velebitove

liste, predate 3. januara u SAD, a 12. januara proslijeđene Velikoj Britaniji, to je do

376 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/789, Zabeleška o razgovoru sa gen.Olmstedom za vreme ručka koji je priredio g.Huntington general u penziji, bivši šef američke vojne misije pri VŠ NOVJ, sada pretsednik korporacije „Equity“ u Njujorku, str 1-7. 377 VA, GŠ-1, k.14, f 7, 1/1, Dvanaest zajedničkih konferencija USA-Jugoslavija u Pentagonu, 17 maj-13 jun 1951. godine, Zapisnik sa I konferencije održane 17. maja, str 19. 378 D.Bekić, n.d, str 255, 263-264. 379 NARA, RG 319, E 2, Box 644, f 091 Yugoslavia, Memo for the Chief of Staff re MDAP status for Yugoslavia,5.11.1951.

178

konačne isporuke prošlo nekoliko revizija, koje su neznatno uticale na broj i vrstu

pobrojanih stavki. 380

Zaliha“C“ nije svoje korijene vukla samo iz pomenutih Velebitovih lista. Još u

oktobru 1950. godine, radna grupa Tripartitnog komiteta je napravila nacrt plana za

formiranje zaliha materijala koji bi se isporučio Jugoslaviji u slučaju napada sa istoka. Ovim

dokumentom je bilo predviđeno uključivanje planiranja pomoći Jugoslaviji u MDAP za

fiskalnu 1952. godinu, odakle bi se cca 160 miliona dolara opredijelilo za ovu svrhu. JCS je

podržao ovaj predlog, navodeći i potencijalne izvore opreme za Jugoslaviju381:

1. Viškovi američke vojne opreme;

2. Sovjetski ratni materijal zarobljen u Koreji. Iako je ovo predstavljalo malu

količinu, smatralo se da je ta oprema u ovom slučaju upotrebljiva, jer su

Jugosloveni u svom arsenalu već imali veliku količinu sovjetskog ratnog

materijala;

3. Trofejni njemački ratni materijal na stokovima u Francuskoj i Norveškoj. On bi

bio slobodan za transfer u Jugoslaviju, nakon što bi te zemlje primile

dogovorenu isporuku modernijeg američkog naoružanja kroz MDAP;

4. Britanski ratni materijal na stokovima u Kanadi.

Na osnovu ovih dokumenata, 5 aprila u Vašingtonu se sastao tripartitni komitet.

Njegov zadatak je bio da dalje definiše poziciju zapadnih sila prema razvoju situacije u

Jugoslaviji, odnosno, već ispostavljenog zahtjeva za isporukama vojnog materijala.

Predstavnici SAD su, međutim, ovaj sastanak više koristili da se pitanje daljeg pomaganja

Jugoslavije kanališe u smislu obezbjeđivanja njihove kontrole nad programom, što se vidjelo

i iz predviđenog dnevnog reda. Tehničke konsultacije su bile ograničene na vojne aspekte

pomenutih lista, eventualne diskusije o stavkama koje su bile s njima u vezi (ali nisu

direktno navedene, poput sirovina ili hrane) prekinute su na samom početku, a tijelu je

uskraćen mandat da koordinira aktivnosti iz ovog programa sa ostalim aktivnostima iz

380 NARA, RG 330, E 17, Box 55, f Military Aid to Yugoslavia, First phases of MDAP for Yugoslavia, Anex A, Army report, str 1. 381 NARA, RG 330, E 18, Box 33, f Agreements Yugoslavia 1952, Memorandum for Mr Lovett re US policy toward Yugoslavia, 31 january 1951. NARA, RG 330, E 18, Box 33, f III-523 Yugoslavia 1951, ECA Interim Report, Weestern Aid to Yugoslavia, March 1951, str 2, 33.

179

sistema MDAP.382 Kako su se u Njujork Tajmsu (New York Times) i još nekim novinama, 9.

aprila pojavili članci u vezi moguće podrške Jugoslaviji, od predstavnika sekretarijata

odbrane je traženo da o ovom pitanju ne daju nikakve izjave.383

Materijal iz prve pošiljke, takozvana Lista“A“, istovaren je u riječkoj luci 28. juna

1951. godine. On je sadržao 65 haubica M-3 od 105mm, 54 oklopna automobila M-3A1

Skaut kar (Scout car), 50 oklopnih automobila M-8 Grejhaund (Greyhound), 500 bazuka,

4000 automata Tompson (Thompson) cal. 11,43mm, kao i određenu količinu municije i

rezervnih djelova. Ovaj materijal, koji je u potpunosti predstavljao opremu iz II svjetskog

rata, primljen je sa ozbiljnim nedostacima, koji su bez potrebnih rezervnih djelova na

samom početku onemogućavali njihovu upotrebu. To se naročito odnosilo na oklopne

automobile M-3A1 i M-8, koji su stizali bez komunikacione opreme, rezervnih guma,

glicerina u kočionim mehanizmima itd, a haubice M-3 su isporučivane bez prateće

transportne opreme.384

Nastavak je trebalo da predstavlja isporučivanje opreme sa tzv Liste“B“, koja je

trebala da predstavlja donaciju vlade SAD nakon jugoslovenskog pristanka na održavanje

tehničke konferencije. Kako je u ovo vrijeme trajala misija jugoslovenskog NGŠ, gen. Koče

Popovića u Vašingtonu, upravo je pitanje održavanja tehničke konferencije predstavljalo

pitanje oko kojeg je bilo najteže postići saglasnost. U tom smislu je isporuka materijala sa

Liste“B“, predviđena za ovaj period prvo odložena, a onda ipak realizovana kao tajna

(covert). Početkom jula 1951. godine, američki Generalštab je naredio hitnu isporuku ovog

materijala, u svijetlu diskusije sa generalom Popovićem gdje je on predočio kako je ta

isporuka već dogovorena i obećana. Sa druge strane, njen sadržaj je bio pod znakom pitanja

do poslednjeg trenutka, pošto su, kao sredstvo pritiska na Jugoslovene po pitanju tehničke

konferencije, Amerikanci dio predviđene opreme izdvojili sa liste, da bi je tek naknadno

poslali u oktobru 1951. godine385.

382 NARA, RG 330, E 18, Box 83, f 091-091,3 Yugoslavia 1951, Cabot to General Scott, Yugoslav military requirements and resumption of the Tripartite discussions on them. 383 NARA, RG 330, E 18, Box 83, f 091-091,3 Yugoslavia 1951, Press Story on Military Assistance Planing for Yugoslavia. 384 NARA, RG 330, E 17, Box 55, f Military Aid to Yugoslavia, First phases of MDAP for Yugoslavia, Anex A, Army report, Inclosure #3, str 1-2. 385 NARA, RG 334, E 286 A, box 4, f Army Program 1952, Expracts from Department of Army report of MDAP Survey Mission for Yugoslavia, str 1.

180

Nezadovoljni kvalitetom haubica M-3, koje su im isporučene sa Liste“A“,

Jugosloveni su tražili da one budu isključene iz narednih programa, tako da je u ovom

turnusu isporučeno još 150 oklopnih automobila, 72 vučna traktora, 5000 automata

Tompson, 400 mitraljeza cal 30 i 50, 25 haubica od 75mm, 30 PT topova 57mm, dio

inćenjerijske opreme, municije i rezervnih djelova386 Zbog količine i gabarita opreme koja je

u okviru ovog projekta trebalo da bude isporučena, sadržaj Liste „B“ je u Jugoslaviju stigao

u dvije tranše. Prva je isporučena 15. avgusta, a ostatak kasnije, tokom oktobra387.

Ova isporuka, koja je ugovorena tokom Popovićevog boravka u Vašingtonu, više je

predstavljala potvrdu dobre volje SAD da odobre funkcionisanje programa pomoći koji je

Jugoslavija tražila. Za vrijeme trajanja operativnih sastanaka u Vašingtonu, gen. Popović je

predao listu tražene opreme, za koju se smatralo da predstavlja spisak urgentnih manjkova

opreme za postojeći sastav oružanih snaga. Ugrubo, traženi materijal je bio pet puta veće

vrijednosti nego što su SAD planirale za ovu svrhu iz postojećih i fondova za fiskalnu 1952.

godinu. Ispunjenje zahtjeva sa nje bi, u tom trenutku, od američkih planera zahtijevalo

ponovnu reviziju Zalihe“C“, što je smatrano krajnje nepraktičnim prije održavanja

očekivanih tehničkih konferencija, s početkom planiranim za 7. avgust 1951. godine388.

Tripartitni komitet se sastao već 28. juna, gdje je general Olmsted obavijestio

francuske i britanske predstavnike o nekim rezultatima razgovora sa Kočom Popovićem.

On je naveo da će jugoslovenska strana i formalno tražiti vojnu pomoć od SAD, kao i da će

potpisati standardni MDAP sporazum. Takođe je obznanio i jugoslovensko prihvatanje

tehničkih konferencija kojima bi, u statusu posmatrača, mogli prisustvovati i britanski i

francuski predstavnici. U isto ovo vrijeme i general Voja Todorović je bio u sličnoj misiji u

Velikoj Britaniji i tamo takođe podnio zahtjev za vojnom pomoći, ali je on bio neuporedivo

manje konkretan od liste sa kojom je Koča Popović došao u Vašington. U svakom slučaju,

britanski predstavnici u tripartitnom komitetu, lord Dželiko (Jellicoe) i puk Vetston

386 Isto, Inclosure #5, str 1-3. 387 Isto. 388 NARA, RG 330, E 17, Box 55, f Military Aid to Yugoslavia, First phases of MDAP for Yugoslavia, Anex A, Army report, str 1-2.

181

(Whetstone) su predali svojim sagovornicima i kopiju Todorovićeve liste, a Amerikanci su

predstavili i listu gen. Popovića.389

Francuski predstavnik De Žunijak (De Juniac) je naveo da je njegova vlada

razmotrila projekat Zalihe“C“, ali da, ako ne dođe do postizanja dogovora u tekućem

finansijskom sporu sa Jugoslavijom, do kraja svog mandata neće biti u mogućnosti da svoju

opremu isporučuje Jugoslaviji.390 Međutim, ovo nije bilo tačno. Francusko-jugoslovenski

ugovor o komercijalnom zajmu, koji je uključivao kompenzaciju za nacionalizovani

francuski kapital u Borskim rudnicima i obeštećenje za oštećene vlasnike mjenica iz perioda

Kraljevine Jugoslavije, konačno je potpisan još 14. aprila 1951. godine. Njime je bio

otvoren kredit od c.ca 5 000 000 franaka, od kojeg je u periodu 1951-1954. godine

isporučivan ratni materijal, namijenjen uglavnom artiljeriji. Svo naoružanje i oprema,

dobijenii na osnovu tog kredita, bili su njemačkog porijekla, odnosno, predstavljali su

trofejni materijal iz poslednjih faza II svjetskog rata391. Prema dokumentu koji citira

D.Bekić, njime je bila obuhvaćena i jedna fabrika municije392.

Francuska je, prema navodima D.Bekića, među prvima planirala da pošalje

određenu količinu vojne opreme u Jugoslaviju u jesen 1951. godine, i ona je obuhvatala

1200 mitraljeza 7,92 mm, 100 haubica 105mm sa 70000 granata i 70 topova 150mm sa

20000 granata393. Kasnija građa donosi korekciju ovih cifara. Naime, puk Rože Leg (Roger

Leguay), francuski vojni ataše u Vašingtonu, poslao je gen. Olmstedu 1. februara 1952.

godine pismo u kojem ga izvještava o obimu francuskog učešća u vojnoj pomoći Jugoslaviji.

Navodeći da u tom programu participira samo trofejno njemačko naoružanje i oprema iz II

sv. rata, on je istakao da ratni materijal francuskog porijekla može biti uključen samo na

osnovu komercijalnog aranžmana. Gore navedene cifre su predstavljale prvobitnu količinu

ove opreme koju je Francuska vlada bila spremna da ustupi Jugoslaviji kroz program vojne

pomoći, a koje je, kao takve, osoblje francuske ambasade u Vašingtonu i prezentovalo

389 NARA, RG 330, Box 83, f 091-091,3 Yugoslavia 1951, Tripartite Comittee on Military Assistance to Yugoslavia Conference, 28 June 1951, Action Summary, str 1-2 390 Isto, str 2. 391 DAMSPRS, str. pov., 1955, f III, 332, Vojna pomoć, str 2 ( I 588 ). 392 D.Bekić Jugoslavija u hladnom ratu, Zagreb 1988, str 279. 393 Isto, str 318.

182

američkim zvaničnicima na sastancima 2. oktobra i 29. novembra (Očigledno je i D. Bekić

došao do tog dokumenta).

U istom periodu je u Francuskoj boravila i jedna jugoslovenska vojna misija, na

osnovu čije je aktivnosti redigovana pomenuta količina opreme koja je trebala da bude

poslata u Jugoslaviju. Prema tom planu, bile su predviđene tri serije isporuka – u prvoj je je

trebalo da bude isporučeno oko 3000 mitraljeza cal. 7.9mm (umjesto prvobitnih 1200),

2000 puškomitraljeza istog kalibra, 80 (umjesto 70) PA topova cal 20mm, kao i

odgovarajuća količina municije (6,5 miliona metaka cal 7,8mm, 500 000 granata 20mm i

10 000 granata 50mm). U drugoj tranši je trebalo isporučiti 13 topova cal 150mm, a u

trećoj 76 (umjesto 100) haubica 105mm sa pratećom municijom (15000 granata za topove

150mm i 70 000 za haubica 105mm)394.

Ovaj materijal, porijeklom sa stokova trofejnog njemačkog naoružanja iz II

svjetskog rata, ni svojim obimom niti sadržajem nije ostavljao utisak velike pomoći.

Međutim, Francuzi su računali da će on otvoriti vrata sklapanju za njih povoljnog ugovora

o zajmu za isporuku naoružanja i vojne opreme, o čemu su pregovori bezuspješno vođeni

od 1949. godine. Osnivanje Tripartitnog komiteta je natjeralo Francusku da svoje planove

dodatno prilagodi savezničkim interesima, što je, u stvari, značilo njihovo podređivanje

američkom viđenju te problematike. Amerikanci su sumnjali da će predmetom isporuka na

osnovama ovog zajma postati i dio naoružanja koje su oni isporučivali Francuskoj za

operacije u Indokini, što bi značilo da je njihova vojna industrija trebala, bar u nekoj mjeri,

da finansira jedan francuski diplomatsko-komercijalni projekat395.

Povlačeći jasnu razliku između pomoći, koju je trebalo distribuirati kroz tripartitni

komitet, a čiji je sadržaj unaprijed bio određen, i komercijalnog ugovora, koji je tretirao

vojni materijal van njegovih okvira i okvira savezničkih obaveza u NATO, SAD su

francusku ponudu učinili mnogo manje atraktivnom za Jugoslovene, posebno u domenu

bazičnog dijela programa. Britanci su, doduše, pokušali da protežiraju francusku poziciju,

smatrajući da su pregovori o nabavci francuskog oružja na ovim osnovama dobar način za

potpuno uvođenje Jugoslavije u zapadnu orbitu, kao i da joj se nametnu zapadni inspektori,

394 NARA, RG 319, E 47, box 188, f 400.13 Yugoslavia, Report form French Military Attache, lt.col Roger Leguay to gen. Olmsted re Data of French Participation in Military Aid to Yugoslavia, 1.feb. 1952. 395 D.Bekić, n.d, str 232.

183

koji bi "... na licu mjesta ispitali jugoslovenske potrebe u oružju i opremi"396. Takođe, ovo

je mogao biti i put za osiguravanje prodora zapadnoevropskog uticaja u mjeri koji bi mogao

parirati američkom. Neosnovanost ovakvih stavova se ubrzo pokazala u vidu odlučnog

američkog odbijanja da sa bilo kim dijeli kontrolu nad programom koji je, shodno

premisama strategije klina, podupirao ostvarivanje njihovih diplomatskih aktivnosti u

istočnoj Evropi.397

Razgovori koje je jugoslovenski načelnik Generalštaba vodio su pokazali još jednu

karakteristiku ovog dijela pregovora o stupanju u program pomoći. Naime, kako je njegov

status bio poluzvaničan, a vođeni razgovori nisu imali utemeljenje u nekom bilateralno

potpisanom sporazumu, to je i mandat njegovih sagovornika imao niz ograničenja. Iako su

bili ovlašćeni da u nekim kategorijama pregovora potpisuju sporazume u ime SAD, za sve

ono što se ticalo sistemske organizacije su mogli samo da usaglašavaju predloge rešenja398.

Dvije teme, oko kojih očigledno nije bio postignut zadovoljavajući dogovor, odnosile su se

na instalaciju MAAG grupe i dalju konkretizaciju traženog materijala kroz organizaciju

tehničkih konferencija. Kako se vidi iz američkih dokumenata, jugoslovenski predlog je bio

da se umjesto klasične MAAG grupe koja bi nadgledala i administrirala programom,

„...mjesečno šalju izvještaji postojećem osoblju vojnog atašejstva, i to sve učestalije nakon

potpisivanja sporazuma.“ Takođe, održavanje tehničkih konferencija, čijem se održavanju

K. Popović toliko suprotstavljao, takođe nije obezbijeđeno na zadovoljavajući način.

Preporuka američkih pregovarača, da se programiranje isporuka realizuje onako kako vidovi

oružanih snaga SAD budu smatrali za shodno, takođe je ocijenjena kao „nebulozna“399.

Ovdje je počela da dolazi do izražaja međuinstitucionalna razlika u gledištima na

pitanje realizacije početka programa, ali i „tehnologija“ pregovaranja sa jugoslovenskim

predstavnicima – uz puno truda i natezanja bi se postigao neki dogovor među direktnim

sagovornicima, zatim bi bio obnarodovan, a onda je tokom ratifikacije njegov tekst

mijenjan do mjere koja na samim razgovorima nije mogla da bude postignuta. Iako se, u

396 Isto, str 233. 397 I.Laković, n.d, str 211-213 398 NARA, RG 330, E 18, Box 33, f Agreements Yugoslavia 1952, Memorandum for the Secretary of Defense re Yugoslav request for MDA, Inclosure #1, str 1. 399 NARA, RG 330, E 18, Box 33, f Agreements Yugoslavia 1952, Memorandum for the Secretary of Defense re Yugoslav request for MDA, str 1.

184

ovom slučaju, razlika odnosila na pitanja na kojima je američka strana sistemski istrajavala,

pa i nije bilo vjerovatno da će prihvatiti bilo kakve improvizacije i nedorečenosti, ona je

kasnije nastavljena i na polju planiranja i realizacije samih isporuka vojne pomoći po

dogovorenim programima.

U isto vrijeme, JCS je dobio ovlašćenje od Sekretarijata odbrane da kroz Stalni

Savjet (Standing Group) NATO pokrene proces pripreme direktne vojne podrške

Jugoslaviji u slučaju napada SSSR i njegovih saveznika400. U okviru samog Sekretarijata

odbrane je formirano istražno tijelo na čelu sa generalom Olmstedom, koje je trebalo da

nastavi posao dalje logističke pripreme za razvijanje programa pomoći. Prvi zadatak ovog

tijela su bili upravo pregovori sa jugoslovenskom delegacijom na predstojećim tehničkim

konferencijama, na kojima je trebalo da izvrši šest zadataka401:

1. Da formira detaljnu listu nedostataka jugoslovenskih oružanih snaga po

rodovima;

2. Da utvrdi njihovu veličinu, sastav i nivo borbene osposobljenosti i spremnosti;

3. Da utvrdi situaciju u vezi njihovih linija snabdijevanja i vojne produkcije;

4. Formira listu posebnih zahtjeva u vezi sa remontom, prevozom, prijemom i

distribucijom materijala;

5. Utvrdi i programira potrebe i zahtjeve jugoslovenske strane za školovanjem i

obukom kadrova koje bi se organizovalo kroz MDAP; kao i

6. Da koordinira aktivnosti u graničnim oblastima programa sa programima

ekonomske pomoći koje dodjeljuje vlada SAD.

Prije nego što su razgovori počeli, general Olmsted je imao relativno jasnu sliku sa

čime raspolaže i šta može da ponudi svojim sagovornicima. U programu za fiskalnu 1951.

godinu je, u okviru „Zalihe „C“, preostalo oko 67000 metričkih tona materijala, u ukupnoj

vrijednosti blizu 100 miliona dolara. Dio artikala je mogao da bude spreman za isporuku

već od 1. avgusta, a ostatak sa početkom od 1. septembra 1951. godine. Međutim, kako se

smatralo da postojeća dinamika pregovora neće rezultirati potpisivanjem bilateralnog

sporazuma prije kraja septembra (a tada je isticalo i 90 dana od formalnog podnošenja 400 NARA, RG 330, E 18, Box 33, f Agreements Yugoslavia 1952, Memorandum for the JCS re position of the US with respekt to Yugoslavia, 13. July 1951. 401 NARA, RG 330, E 18, Box 33, f Agreements Yugoslavia 1952, Memorandum on Appointing General Olmsted for Chief of Department of Joint MDAP Survey Mission for Yugoslavia, str 1-2.

185

jugoslovenskog zahtjeva za vojnom pomoći u okviru kojih je američka strana trebala da

počne sa isporukama), odlučeno je da isporuke počnu od 30. septembra. Prvi kontigent

ovog materijala, koji bi tog datuma mogao da krene prema Jugoslaviji, bio je procijenjen na

oko 25 000 tona, a ostatak je trebao da bude isporučen u narednih pola godine402.

Američka delegacija je raspolagala i podacima o tome sa kolikim, i kako usmjerenim

sredstvima, britanska i francuska strana planiraju da učestvuju u programu. Procijenjena

vrijednost materijala za koji se očekivalo da Velika Britanija isporuči Jugoslaviji se kretala

oko 25 miliona dolara. Sa druge strane, francuski predstavnik u tripartitnom komitetu je

početkom avgusta prenio spremnost svoje vlade da isporuči trofejnu njemačku opremu, u

vrijednosti od oko 35 miliona dolara, sastavljenu prvenstveno od artiljerijskog materijala.403

Tehničke konferencije u Vašingtonu avgusta 1951. godine

Na tehničkim konferencijama u Pentagonu je koncipiran prvi godišnji plan

isporuka ratnog materijala, kao osnovni vid operacionalizacije ove aktivnosti404. Godišnji

programi su se odnosili na materijalno-tehnička sredstva, usluge i školovanje

jugoslovenskog starješinskog kadra iz sredstava odobrenih kroz MDAP u toku jedne

finansijske godine, a koja je isticala u mjesecu julu. To je značilo da će se materijal,

predviđen i odobren programom za tu godinu405, isporučivati u periodu koji će redovno

nadilaziti svoje temporalne okvire406, što će, kako je vrijeme pokazalo, jugoslovenskoj strani

napraviti veliki broj problema. U kombinaciji sa sadržajem § 2. člana 7. sporazuma o vojnoj

pomoći, koji je vladi SAD davao pravo da u svako doba obustavi pomoć, uključujući

predviđene, ali još neisporučene pošiljke materijala, ovaj način planiranja i sprovođenja

402 NARA, RG 330, E 18, Box 33, f Agreements Yugoslavia 1952, Olmsted to Scott, info re Stockpile „C“, 2. August 1951, str 1. 403 Isto, str 2. Treba napomenuti da je cifra, koju je predložila britanska vlada, predstavljala povećanje u odnosu na prethodne razgovore. Ona je podrezumijevala dodatnih 200 PT topova od 6 funti sa 37 000 granata, 40 aviona Moskito (Mosquito), 14 pokretnih radionica, 15 kamiona-kuhinja, 40 kamiona za dezinfekciju i veću količinu komunikacione opreme. Isto, str 2-3 404 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32,str 1. 405 VA, II odjeljenje, S-115, 271/12, f II, 87, str 1. 406VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 5.

186

programa407 je donatoru omogućavao njegovo doziranje prema svojim trenutnim

potrebama, kao i upotrebu njegovog sadržaja kao sredstvo pritiska u rešavanju različitih

pitanja bilateralne saradnje sa Jugoslavijom.

Praksa je pokazala da će Amerikanci relativno lako pristajati na pojavljivanje

određenih stavki u sadržaju programa (što je isprva bilo začuđujuće za jugoslovenske

zvaničnike408), ali pošto se nije podrazumijevala automatska isporuka materijala prema

sačinjenim listama nego se, naprotiv, prolongirala i na po nekoliko godina, to su SAD imale

dovoljno vremena i prostora da rečenu opremu povuku iz proizvodnje, rashoduju,

preusmjere na neku drugu stranu ili da, u sklopu svoje trenutne percepcije odnosa sa

Jugoslavijom, doziraju ili tempiraju njeno dostavljanje. Bez obzira na jugoslovenske proteste

i stalna urgiranja, ovakva praksa je trajala sve do samog gašenja programa.

Prema jugoslovenskom stanovištu, program koji je podnio K.Popović je sadržao

osnovne količine artiljerijskog i inženjerijskog materijala, kao i minimalni broj tenkova,

aviona i motornih vozila. Njegov cilj je bilo popunjavanje postojećih praznina u armijskom

arsenalu, bez pretenzija ka suštinskoj modernizaciji i povećanju oružane sile, ali ni takav

program nije u potpunosti odobren409. Načelnik GŠJA nije bio baš skroman u svojim

traženjima, pošto se zahtjev za momentalnim dobijanjem mlazne avijacije teško mogao

podvesti pod kategoriju nabavke "osnovnih sredstava", naročito ako se zna da jugoslovenska

vojska do tada nije imala nikakvog iskustva u eksploataciji mlaznih aviona. Američka strana

je pred tehničku konferenciju, na osnovu ovog podneska i analize njegove cjelishodnosti,

formirala svoj predlog programa za fiskalnu 1951. godinu, koji je sadržao osjetno manje

količine materijala, čak i po onim stavkama koje su, bar su Jugosloveni tako doživljavali, već

bile dogovorene i obećane. To se naročito odnosilo na tenkove i sredstva veze, jer je, na

primjer, umjesto 300 prvobitno predviđenih i odobernih tenkova Šerman M4A3 dobijeno

svega 100, a jedva se postiglo da to ne bude verzija M4A1 sa topom manjeg kalibra i

slabijim motorom410.

407 M.Stojković, Balkanski ugovorni odnosi III, str 228. 408 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 4. 409 isto, str 1. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 1, str 1. 410 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 1-2.

187

Nakon što je, 28. juna, stigao i formalni jugoslovenski zahtjev za isporukama

američke vojne pomoći, nadležna američka tijela su imale pravno „čist“ teren u pripremama

za zakazane tehničke razgovore. Sekretar odbrane, general Džordž Maršal (George

Marshall), je odredio generala Džordža Olmsteda za šefa američke delegacije, koja je

izvještaje podnosila preko Kancelarije za zajedničku odbranu (Office for Mutual Defense),

na čelu sa pukovnikom Stenlijem Džiubanom (Stanley Dziuban). Pošto su Stejt

Department i ECA (Economic Cooperation Administration) učestvovali u stvaranju zaliha

za isporuke naoružanja jugoslovenskoj vojsci, u svojstvu posmatrača su pozvani i njihovi

zvaničnici.411 Kao što je dogovoreno na sastanku tripartitnog komiteta 28. juna, prisustvo

na razgovorima je ponuđeno i predstavnicima Francuske i Velike Britanije412.

Kao što je predočeno i generalu Popoviću, američka strana je raspolagala određenim

sredstvima koja je odmah mogla da preusmjeri u program pomoći, tako da su tehnički

pregovori trebali da budu način za konkretizaciju jugoslovenskih potreba i američkih

mogućnosti i obaveza. Iako su razgovori u maju i junu rezultirali i konkretnim isporukama

vojnog materijala, iz dalje dokumentacije se vidi da su oni smatrani samo za preliminarne.

Naredni formalni korak je trebalo da budu konkretni razgovori stručnjaka, čiji bi se

sporazum realizovao odmah po potpisivanju bilateralnog sporazuma.413 Izgledalo je da je

jedan uređeni sistem, personifikovan u SAD, uspio da unese formalni i proceduralni red čak

i u jednu, za to vrijeme skoro nezamislivu aktivnost – vojnu pomoć socijalističkoj zemlji.

Tokom ovih pregovora se pokazalo da su, pošto je 1951. godina bila na izmaku, i

dostupne kreditne linije i raspoloživost materijala su bili prilično suženi. Tako se po pitanju

programa iz te godine nije moglo puno uraditi. To što su razgovori vođeni u Vašingtonu je

predstavljalo povoljnu okolnost, pošto se u neposrednim kontaktima sa mjerodavnim

predstavnicima američke vojne industrije i štabnim aparatom, moglo lakše otkriti stvarno

stanje mogućnosti materijalnog snabdijevanja, i time efikasnije uticati na pozitivan ishod

pregovora po nekim pitanjima414.

411 NARA, RG 330, Box 83, f 091-091,3 Yugoslavia 1951, Instructions to General Scott re his Talks with General Kilibarda prior to Technical Coference 412 , RG 330, Box 83, f 091-091,3 Yugoslavia 1951, Tripartite Comittee on Military Assistance to Yugoslavia Conference, 28 June 1951, Action Summary, str 3. 413 NARA, RG 330, Box 83, f 091-091,3 Yugoslavia 1951, Instructions to General Scott re his Talks with General Kilibarda prior to Technical Coference, str 1-2. 414 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 2-3.

188

Na ovim sastancima su delegacije imale veoma precizne i konkretne mandate i

teme za razgovor, sa konačnim zadatkom prečišćavanja Zalihe“C“. Jugoslovenski

predstavnici su pokazali tendenciju da traže materijal koji je značajno nadilazio visinu

predviđenih fondova, ali je na kraju zajednički usaglašen program, koji je za snage KoV

iznosio oko 55 miliona dolara, što je bio i ukupni prvobitni finansijski kapacitet Zalihe“C“.

U stvari, ovo je predstavljalo samo početni plan, čiji veliki dio ili nije realizovan, ili je

preusmjeren prema programu za 1952. godinu. Sam program za 1952. godinu je trebalo da

predstavlja prvu regularno planiranu aktivnost ovog tipa (prema standardima američkog

sekretarijata odbrane), makar što se tiče rokova i prethodno odobrenih fondova.415

U tom periodu su šefovi jugoslovenske delegacije, generali Milo Kilibarda i Miloš

Šumonja, prezentirali svojim američkim sagovornicima niz podataka u vezi organizacione

strukture i materijalno-brojnog stanja u jedinicama KoV JA. Ovi podaci su sakupljeni u

jedan dokument, dostavljani jugoslovenskom vojnom atašeu na provjeru tačnosti i, nakon

njenog dobijanja proslijeđeni nadležnim američkim službama. U vremenu koje je dolazilo,

većina američkih programskih dokumenata je polazilo od ovih podataka kao osnove.416 Bez

obzira koliko je ovaj sumarni pregled nosio nedostataka i netačnosti, on ostaje kao zanimljiv

uvid u to kako je jugoslovenska strana, na samom početku programa vojne pomoći,

zamišljala modernizaciju svog sastava kroz uključivanje zapadnog ratnog materijala, ali i

koje su bile kadrovske, materijalne i organizacione razmjere u kojima su se takvi planovi

stvarali.

Ukupno brojno stanje kopnene vojske je procijenjeno na 450 000, od kojih

aktivnih 400 000 i u rezervi 50 000 vojnika. U stvari, ukupna brojnost ljudi koji bi bili

pozvani pod oružje u slučaju rata je iznosila 1 100 000 – 1 200 000 ljudi, ali osim

prvobitno navedenih 450 000 vojnika ostali ne bi mogli da budu organizovani u standardne

divizije (9-10 000 vojnika, podijeljenih na po tri puka sa dodatnim artiljerijskim,

inženjerskim i ostalim jedinicama) zbog trenutnog nepostojanja potrebne opreme i

415 NARA, RG 330, E 17, Box 55, f Military Aid to Yugoslavia, First phases of MDAP for Yugoslavia, Anex A, Army report, str 3 416 NARA, RG 330, E 17, Box 55, f Military Aid to Yugoslavia, First phases of MDAP for Yugoslavia, Anex A, Army report, Inclosure #1, str 1-4.

189

naoružanja. Američkoj strani je saopšteno da Jugoslavija, u osnovi, raspolaže sa 30.

divizija417

U postojećih 30, kao i u 8-10 novih divizija koje je trebalo formirati, zbog

materijalnih ograničenja je planirano samo po dva bataljona poljske artiljerije, ali je izražena

nada da bi se, ako to kroz program bude moguće, mogao oragnizovati i treći bataljon za

koji bi idealno oruđe bila haubica M-5 cal 105mm. Trenutno stanje artiljerijskog materijala

je bilo nezadovoljavajuće, sa sovjetskim topovima koji nisu bili odgovarajuće rešenje za

potrebe divizijskog artiljerijskog oruđa. Ovi topovi, kalibra 76mm, bili su veoma efikasna

oruđa u direktnoj vatri na otvorenim terenima, ali nepodesni za planinski teren ili

indirektno dejstvo. Jugosloveni su izrazili želju za postepenim izbacivanjem ovih oruđa iz

upotrebe, iako su za njih proizvodili municiju, i to najviše zbog zastarjelosti i problema u

snabdijevanju rezervnim djelovima418.

Od manjih oruđa, planirana je upotreba 2-3 bazuke 2,36“ po streljačkoj četi,(2-3

streljačka voda, ali bez voda sa teškim naoružanjem ). Bazuke od 3,5“ ne bi bile

raspoređivane u okviru njih, već bi na nivou bataljona bio organizovan vod teških oruđa

koji bi njima bio opremljen. Na bataljonskom nivou je bilo predviđeno i osnivanje PT

baterije sa oruđima 57mm, kao bateriju topova 75mm na pukovskom nivou, za koji su bile

predviđene i PA oruđa od 12,7 i 20mm. Teža PT oruđa (topovi M-36 cal 90mm), bila bi

organizovana na korpusnom i armijskom, a ne na divizijskom nivou419.

PA oruđa bi bila, na nivou puka, organizovana u dva vod sa 12,7 i jednim vodom

oruđa od 20mm, a na divizijskom nivou bi trebalo organizovati jednu bateriju od 20 i dvije

od oruđa kalibra 40mm. Sve navedene baterije bi imale po 4 oruđa420.

Što se streljačkog naoružanja tiče, Jugoslavija je svoj vojni sastav opremala sa

puškama starijih tipova, a nedostajalo je materijala za opremanje 8-10 novih divizija.421 Ovo

je, u najmanju ruku, značilo da se za nove divizije ne raspolaže ničim osim ljudstva, te da bi

kroz budući program vojne pomoći trebalo realizovati čitav posao opremanja i

417 Isto, str 2. 418 Isto, str 1 419 Isto, str 1-2 420 Isto 421 Isto, str 3.

190

snabdijevanja.422 Ako je američka strana u projekat ulazila sa namjerom da održi borbeni

kapacitet JA, izgleda sasvim izvjesno da su Jugosloveni počeli od suprotnog kraja, odnosno,

perspektive kompletnog preoružanja svoje vojske.

Oklopne jedinice su bile podijeljene na dvije divizije sa po 180 tenkova, koje su

sastojale od po dva puka (dalje podijeljena na po tri bataljona od po tri čete). Bile su

opremljene sovjetskim T-34 tenkovima, za koje su se već pojavljivali ozbiljni problemi sa

rezervnim djelovima. Planirano je da se dio njih zamijeni američkim modelima, a da se od

dodatnih 300 američkih tenkova formira nova oklopna divizija. General Šumonja nije

mogao da precizira kako bi ta nova divizija trebalo da izgleda, ali je u startu naveo da su

Jugosloveni zainteresovani samo za novija oruđa, a nikako ne za stariju verziju Šermana M-

4A1. U idealnom slučaju, trebalo je zamijeniti sve postojeće tenkove, i sa c.ca 1000 novih

američkih tenkova izvršiti unifikaciju oklopnih jedinica jednim modelom423.

Pojedinačno, na polju inženjerije je početni problem ležao u činjenici da niti su

Amerikanci imali jasnu predstavu o tome koju vrstu i modele opreme treba da isporuče

Jugoslovenima, niti su ovi imali predstavu o tome koje tipove i modele mogu, uopšte, i da

traže od Amerikanaca. Problem je djelimično riješen nakon serije posjeta inženjerskom

centru u Fort Belvoaru (Fort Belvoir), nakon kojih je utvrđeno na koji materijal će se

odnositi taj dio programa. Nakon toga je relativno brzo usaglašena i njegova vrijednost,

koja je za 1951. godinu iznosila 5 879 039 dolara, pa ne samo da je prevazilazila Zalihu“C“,

već je nadilazila i fondove predviđene za taj program. Zato je postignut dogovor da se ova

stavka realizuje kroz tri uzastopna programa, 1951, 52 i 53. fiskalnu godinu.424

Po pitanju opreme i sredstava jedinica veze, polazilo se od toga da je u

jugoslovenskim jedinicama korišćena komunikaciona oprema sovjetskog, njemačkog,

američkog i čehoslovačkog porijekla, da su linije isporuka najvažnijih artikala veoma duge i

da SAD nisu u mogućnosti da u kratkom roku zadovolje osnovne jugoslovenske potrebe.

To je, ukratko, značilo da se budućoj američkoj kontrolno-administrativnoj misiji stavlja u

422 Isto, 1-2 423 Isto, str 3- 4 424 Isto, str 3.

191

zadatak da dublje uđe u problematiku komunikacionih nedostataka JA, kao i da predloži

izmjene trenutno predviđenog programa.425

Na polju artiljerije i protivoklopne borbe su jugoslovenski predstavnici odmah

stavili do znanja da ne žele i da neće prihvatiti programiranje zastarjelog naoružanja, već da,

ako se treba suprotstavljati moderno opremljenom neprijatelju, jedinice je trebalo snabdjeti

tome odgovarajućom opremom. Istaknuti su nedostaci u PT i PA oruđima, ali je do izražaja

došla i koncepcijska razlika u shvatanju samog vođenja borbe protiv oklopnih jedinica.

Problem je predstavljao i nepostojanje dovoljnih količina visokooktanskog pogonskog

goriva za samohodna oruđa koje su Amerikanci planirali da isporuče, kao i odgovarajućih

remontnih centara426.

Najvažniji jugoslovenski prioritet je bilo kako zaustaviti sovjetske tenkove T-34, i za

taj posao su odbacili predlog o isporuci američkog tenka M-4A1 zbog neodgovarajućeg

motora i nedovoljne vatrene moći. Na kraju je dogovorena isporuka 360 modfikovanih

Šermana (Sherman) M-4A3, koji su trenutno bili na ispitivanjima, kao i identičan broj

samohodnih oruđa M-18 Helket (Hellcat). Bilo je predviđeno da sve postojeće

jugoslovenske divizije na nivou bataljona dobiju po 12 ovih oruđa, s tim da ovaj broj nije

predviđao i rezervu. Jugosloveni su odbili topove 57mm (koji su isporučeni preko lista

„A“i“B“)427, tako da je jugoslovenski koncept protivoklopne borbe zasnovan na upotrebi M-

4A3 tenkova, samohodnih oruđa M-18 i M-36 Sladžer (Slugger), bazukama i njemačkim

PA topovima 88mm koje je trebalo nabaviti iz Norveške. Kao dodatak, ostavljena je

mogućnost nabavke britanskih topova od 25 funti koje je trebalo povući iz Kanade428.

Po pitanju PA artiljerije, SAD nisu bile u mogućnosti da nadomjeste jugoslovenske

nedostatke, osim u teoretskoj varijanti nabavke pomenutih flakova 88mm iz Norveške 425 Isto 426 Isto, str 4. 427 General Kilibarda je bio naročito nezadovoljan američkim insistiranjem na uključenju PT topova cal 57mm u program pomoći, tvrdeći da oni već odavno predstavljaju prevaziđenu tehniku na polju protivoklopne borbe. Prema njegovom mišljenju, sa njim ase nije bilo moguće uspješno suprotstaviti ni većini tenkova iz II svjetskog rata, a jedinu primjenu koju bi mogli da imaju se nalazila u njihovoj protivpješadijskoj upotrebi. Kako, međutim, za tu svrhu nije bio adekvatno riješen system njihove vuče, to je ovo oruđe smatrano u potpunosti neadekvatnim za upotrebu u JNA, tim više što je ona već raspolagala velikim brojem generacijski bliskih oruđa različitog porijekla, a sa kojima je bila jednako nezadovoljna. NARA, RG 334, E 286 A, box 4, f Army Program 1952, Expracts from Department of Army report of MDAP Survey Mission for Yugoslavia, str 1-2. 428 NARA, RG 330, E 17, Box 55, f Military Aid to Yugoslavia, First phases of MDAP for Yugoslavia, Anex A, Army report, str 4.

192

preko komande NATO. U svakom slučaju, ovaj artiljerijska komponenta programa za

1951. godinu je trebala da bude spremna za brzu isporuku, dok je za 1952. bila predviđena

cifra tri puta veća od dostupnih sredstava. Zato je on podijeljen u tri prioritetne grupe koje

je trebalo da prouči i odobri osoblje buduće kontrolno-administrativne misije.429

Pregovori o vazduhoplovnom segmentu programa pomoći su započeli još za vrijeme

misije generela K.Popovića u proljeće 1951. godine. Tada je podnesen spisak nedostataka

JRV, poznat kao „Popovićeva lista“, dok su nedostaci, koje je trebalo nadoknađivati u

periodu 1952-53, sumirani na tzv „Listi K“, koju su jugoslovenski predstavnici predali

tokom tehničkih konferencija u Vašingtonu u avgustu iste godine. Nedostaci sa „Liste K“ su

bazirani na pretpostavci da se u 1952. godini planira dostizanje snage JRV od 18

vazduhoplovnih pukova, a u narednoj, 1953, podizanje ovog broja na 24.430

U tom trenutku, Jugosloveni su raspolagali sa 7 lovačkih pukova, 5 pukova lakih

bombardera, 1 izviđački i 1 transportni puk.431 Tvrdeći da su sve navedene formacije

spremne za borbu, iznijeli su podatak da se 75% njih održava u stanju borbene gotovosti

uprkos materijalnim nedostacima. Ukupno brojno stanje se kretalo oko 10 000 ljudi, od

kojih cca 3000 oficira i cca 1000 pilota, a do 1954. se planiralo da taj broj naraste do

75000.432

Jugoslavija nije posjedovala radarsku opremu u svom odbrambenom sistemu, tako

da se služba osmatranja i javljanja oslanjala na vizuelno osmatranje. Podaci koje su

Jugosloveni prezentirali tokom tehničkih konferencija su se odnosili i na proizvodnju

domaćih vazduhoplova. To se, u tom trenutku, odnosilo na proizvodnju i sklapanje

(motori su uvoženi) domaćih lovaca S-49 i nekoliko školsko-trenažnih letjelica.

Jugoslovenski plan je bio da u 1952. godini proizvedu 150 školskih aviona za osnovnu

obuku, 100 za naprednu i 100 aparata S-49. Za 1953. godinu je bila planirana proizvodnja

200 aviona za osnovnu i po 100 aparata za naprednu obuku i S-49. Ako bi se iz stranih

izvora dobili motori i dodatna oprema, Jugosloveni su se nadali da bi u ovoj godini mogli

429 Isto, str 3-4. 430 NARA, RG 330, E 17, Box 55, f Military Aid to Yugoslavia, First phases of MDAP for Yugoslavia, Anex C, Air Force report, str 1. 431 Isto, Tab B, str 1 432 NARA, RG 330, E 17, Box 55, f Military Aid to Yugoslavia, First phases of MDAP for Yugoslavia, Anex C, Air Force report, str 2.

193

da proizvedu i 20 mlaznih lovaca. Kako je u toku bila izgradnja fabrike aviona u Trsteniku,

očekivalo se da ona zaposli 1500-2000 radnika i godišnje proizvodi 150-200 aviona, s tim

da bi do sredine juna 1952. godine mogla da dostigne 75% svog proizvodnog kapaciteta.

Pošto je Jugoslavija uvozila aluminijum, to je iznijet plan da se krene u eksploataciju

postojećih nalazišta boksita, a navedeno je i to da zemlja raspolaže sa dovoljnim količinama

cementa i drveta. Kerozin i potrebna maziva nisu proizvođeni, a uvožene su i ostale

potrebne supstance poput glikola, tetraetila i tečnosti za hidraulične sklopove.433

Kao što je rečeno, JRV se oslanjalo na avijaciju iz doba II svjetskog rata,

dominantno sovjetskog i njemačkog porijekla, što je impliciralo i velike probleme u

održavanju. Uobičajena praksa je bila da se avioni rasklapaju radi djelova, a problemi sa

sovjetskom tehnikom su u ovoj kategoriji bili toliko ozbiljni, da je od Amerikanaca traženo

da, ako je u Koreji bio zarobljen neki takav plijen, i on bude uključen u program pomoći.434

Jugoslovenski predstavnici su predložili da se sav vazduhoplovni materijal iskrcava u

Puli. Tamo je postojao aerodrom u blizini luke, tako da su avioni mogli da budu

osposobljeni za letenje neposredno po iskrcavanju. Jugosloveni su formirali i jedinicu koja

bi se bavila prijemom, klasifikacijom i daljim preusmjeravanjem pošiljki vazduhoplovnog

materijala.435

Po pitanju školovanja jugoslovenskog vazduhoplovnog osoblja, istaknuto je da ovi

programi moraju dobiti prioritet, pošto bi u suprotnom bile ugrožene sve ostale

komponente vazduhoplovnog programa. Jugoslovenski predstavnici su predložili da se

većina kurseva održi na teritoriji SAD iz političkih razloga, ali i da bi, ako je to moguće,

bilo poželjno izbjeći baze u Njemačkoj zbog negativnih reminiscencija na period II

svejtskog rata. Amerikanci su zaključili da na ovaj način nije moguće definisati realan i

plodonosan plan školovanja, pošto je cio sistem podrazumijevao i postepenost i

prilagođavanje novonastalim situacijama. Zato je sugerisano da to bude dio posla

konkretnog MAAG (Military Advisory and Assistance Group) tijela, koje bi u sklopu

433 Isto. 434 Isto. 435 Isto, str 3-4.

194

praćenja realizacije samog programa, dinamike planiranja i isporuka i recepcije materijala

moglo najbolje i da predlaže, usmjerava i realizuje planove školovanja i obuke.436

Uticaj predviđenog vazduhoplovnog dijela programa za 1951. godinu je trebalo da

bude jasno vidljiv, pošto je za kratko vrijeme podrazumijevao isporuke značajnih količina

materijala. Smatralo se, čak, da bi on mogao da bude i veći nego što je to slučaj sa

zemljama-saveznicama u NATO, naročito ako bi se program brzo realizovao. Štab USAF

(United States Air Force – Ratno vazduhoplovstvo Sjedinjenih Država) je program pomoći

Jugoslaviji za fiskalnu 1951. godinu stavilo na svoju listu prioriteta, sa ciljem ubrzavanja

isporuka materijala po ovom programu. Njegova ukupna cijena je trebalo da iznosi oko 20

miliona dolara, a trebalo je da programi za 1952. i 1953. godinu zajedno dostignu cifru od

oko 275 miliona. Jugoslovenski predstavnici su smatrali da je ovaj dio programa

zadovoljavajući, ali su ponovo naglasili urgentnost potrebe za mlaznim lovcima i radarskom

opremom u okviru programa za 1952. godinu i narednih godišnjih programa. 437

Ukratko, američki vazduhoplovni zvaničnici su tokom ovih sastanaka zaključili da

postoji nedvosmislena odlučnost jugoslovenske strane da pruži otpor agresiji sa bilo koje

strane; da JRV mora biti i uvećano i modernizovano, ako se željelo da Jugoslavija postigne

kapacitet potreban za odbranu od snaga njenih istočnih susjeda; da je neophodno instalirati

kontrolno-administrativno tijelo (MAAG) koje bi procjenjivalo kvalitativne i kvantitativne

potrebe i spremnosti zemlje za upotrebu moderne aeronautičke opreme; kao i da to tijelo

preciznije odredi koju vrstu materijala je USAF trebalo da isporuči, kako bi se omogućila

optimalna eksploatacija ostatka vazduhoplovne opreme koja se Jugoslaviji šalje u okviru

programa vojne pomoći.

Autor dokumenta, šef američkog vazduhoplovnog tima na ovim pregovorima

pukovnik Teodor Klinkskejls (Theodore Clinkscales), takođe je preporučio nadležnim

institucijama da se posveti veća pažnja i važnost programima za 1952. i 53. godinu nego što

je to slučaj sa ostalim NATO zemljama, kako bi se obezbijedila isporuke predviđenog

materijala u okviru najkraćih mogućih rokova. Osim toga, on je naveo da bi se u okviru

postojećeg programa ekonomske pomoći od strane SAD, Jugoslaviji mogle isporučiti

potrebne količine avionskih goriva, tetraetila, glikola, maziva za avionska maziva, kao i 436 Isto, str 4. 437 Isto

195

postrojenja, oprema i rezervni djelovi koji bi zemlji omogućili da održava vazduhoplovni

materijal dobijen u okviru MDAP438.

Kasnije jugoslovenske analize programa za 1951. godinu su pokazale da je njime, i

pored ograničenosti predviđenih finansijskih sredstava i kratkoće vremena u kojem je

sastavljen, omogućena isporuka raznovrsnog materijala koji je, iako u nedovoljnim

količinama, uključivao potrebe svih rodova439. Najgore se prošlo po pitanju artiljerije, pošto

je programom omogućena isporuka svega nekoliko desetina pojedinačnih oruđa – 3 PA

topa, 12 topova od 155mm, 10 samohodnih topova od 90mm i 20 samohodnih topova od

105mm. Na konferenciji predviđena isporuka 149 vučnih traktora M5, 120 samohodnih

topova od 76mm i 2000t. baruta je otkazana nakon povratka delegacije u Beograd440. Osim

toga, nije postignut očekivani rezultat ni po pitanju dobijanja trofejnog naoružanja iz

Norveške i Kanade koje je također figuriralo u segmentu artiljerije441.

Ispostavilo se da je kasnije ovo pitanje izgubilo aktuelnost, dijelom i zbog

odugovlačenja i komplikovanja uslova isporuke od strane administracija rečenih zemalja.

Koliko je Jugoslaviji ova oprema bila potrebna, svjedoči i podatak da je postojala spremnost

da se realizuje isporuka ovih kontigenata uprkos nekompletnosti, jer se smatralo da se

navedeni nedostajući djelovi mogu nadomjestiti materijalom sa postojeće rashodovane

opreme, dok bi municiju proizvela domaća vojna industrija442.

Sav materijal, osim radio sredstava, vučnih traktora i kompresora, je predstavljao

remontovanu opremu iz ratnih viškova, a zbog nedovoljnih količina je više upotrijebljen u

nastavne nego li u strogo operativne svrhe. Izuzetak su, sem pomenutih Šermana i

inženjerijskih mašina, predstavljali robusni klipni lovci F-47 Tanderbolt, koji su se uspješno

mogli koristiti za blisku podršku jedinicama kopnene vojske443.

Osim programa koji se odnosio na tekuću kalendarsku godinu, u Vašingtonu je

napravljen i nacrt programa za 1952. U njemu je potencirana upravo problematika

materijala koji svoje mjesto, bar u količinama koje su bile potrebne Jugoslaviji, nije našao u

438 Isto, str 5-6. 439 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 1-2. 440 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,31, str 1-2. 441 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 1, str 1-3. 442 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,31, str 1. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,10, str 1. 443 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 3.

196

prethodnom godišnjem programu. Jugoslovenskim pregovaračima je rečeno da

restriktivnosti iz plana za 1951. godinu ne bi trebalo da se ponove pošto je proizvodnja

ratnog materijala osjetno rasla, a i američke pozadinske službe su imale više raspoloživog

vremena za realizaciju programa. U tom cilju je jugoslovenski predlog sačinjen na osnovu

jednog američkog orijentacionog plana, koji je, iako nije zadovoljavao sva traženja, ipak

nagovještavao veću izvjesnost realizacije444.

Međutim, u JCS je vrijednost ovog preliminarnog programa procijenjena kao

mnogo veća od prvobitno predviđenih 160 miliona dolara. Za 1951. godinu je kroz

„Zalihu C“ bilo opredijeljeno 55 miliona dolara za snage KoV, 2,5 miliona za mornaricu i

20 miliona za vazduhoplovstvo. Iako su se ova dva poslednja vida JA uklapala u budžet,

nakon tehničkih konferencija je bilo jasno da materijal namijenjen kopnenoj vojsci

prevazilazi predviđeni iznos za preko 11 miliona dolara (dostižući cifru od 66 099 041 $).

Za naredne dvije godine (programi 1952. i 53. godinu), na vazduhoplovstvo je trebalo

potrošiti 275 miliona dolara (zajednička vrijednost programa), na snage KoV 361 015 921

$ u 1952. i 26 827 025 $ u 1953. godini, a na mornaricu 25 miliona u 1952. i 58 miliona

u 1953. godini. To je značilo da je ukupno prekoračenje, u odnosu na prvobitno planiranu

cifru, za ovaj period iznosilo čak 674 441 987 $, pošto je dogovorena vrijednost programa

za fiskalne 1951-53. godine izašla na 834 441 987$445. Bilo je potrebno naći dodatne

kreditne linije i sredstva u okviru drugih programa, ali nije bilo vjerovatno da će one pokriti

kompletne programe na način kako je to planirano na tehničkim konferencijama. Nadu da

će se nešto postići je dao načelnik JCS-a, general Omar Bredli, kada je Jugoslaviji odobrio

status zemlje sa prioritetom prve kategorije u okviru MDAP.446

444 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,31, str 3-4. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 4-5. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 1, str 1, 3-4. 445 NARA RG 218, JCS, E 13, box 120, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 14, Department of Defense, Joint MDAP survey report on Yugoslavia, str 4-5 (503-504). 446 NARA, RG 330, Box 83, f 091-091,3 Yugoslavia 1951, General Omar Bradley on MDAP Survey Report on Yugoslavia.

197

Ugrađivanje programa američke vojne pomoći Jugoslaviji u postojeće političke koncepcije

Prema dostupnoj dokumentaciji koja se odnosi na tehničke konferencije u

Vašingtonu, čini se da je jugoslovenski pregovarački tim svojom kompetentnošću ostavio

veoma dobar utisak447. Insistiranjem na savremenoj ratnoj tehnici je stavljeno do znanja da

se Jugoslavija ne misli vraćati na partizanski način ratovanja, čime je potvrđen Popovićev

istup pred Ajzenhauerom. Najviše povoljnih aranžmana je dogovoreno za dobijanje ratne

tehnike na polju avijacije i oklopnih jedinica, a najmanje na polju artiljerije i ratne

mornarice. Treba reći da se po ovim pitanjima kasnilo i u njihovom taktičkom

promišljanju, jer se dešavalo da jugoslovenski oficiri traže modele oružja koji ne samo da se

više nisu proizvodili, već je u potpunosti bila napuštena i koncepcija njihove upotrebe448.

Što se mornarice tiče, nije ni bilo za očekivati da će se pod pretekstom otpora

sovjetskoj agresiji, ionako ograničena sredstva u nekoj većoj mjeri trošiti na segment

jugoslovenskih snaga koji bi u takvom razvoju događaja imao srazmjerno najmanji uticaj i

važnost. Ipak je i ovdje primijenjen pristup širokog i sveobuhvatnog traženja sredstava,

kojima bi se reorganizovale i modernizovale domaće oružane formacije, i od tog principa se

nije odustajalo do samog kraja programa vojne pomoći. Takođe je došla do izražaja

konstruktivnost generala Olmsteda i američkih sagovornika na polju avijacije, tako da je već

na ovoj konferenciji utrt put budućim isporukama mlaznih aviona. Jugoslovenskim

oficirima je stavljeno do znanja da je opremu, koja je bila predmetom trenutnih razgovora,

bilo moguće isporučiti samo u okviru legalnog međudržavnog odnosa, što je značilo

obavezu potpisivanja odgovarajućeg bilateralnog sporazuma koji bi regulisao ovo pitanje449.

447 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/799, str 1 (77). To se naročito odnosilo na nastup šefa delegacije , gen. Kilibarde, koji je van programa razgovora bio pozvan na sastanak sa prvim čovjekom američkih oružanih snaga, generalom Džordžom Maršalom. Ovaj sastanak je predstavljao, u političkom smislu, jedno od najvećih dostignuća konferencije, jer je njime potvrđena spremnost najvažnijih karika u američkoj vojnoj hijerarhiji na nastavak vojne saradnje. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 32. 448 Na primjer, tražeći protivtenkovske topove, naišlo se na odgovor da su oni generalno povučeni iz proizvodnje jer je savremena koncepcija protivoklopne borbe podrazumijevala upotrebu sasvim drugih sredstava. Određena količina ovih oruđa koje su Jugoslovni dobili, predstavljala je materijal sa stokova opreme iz IIsvjetskog rata. 449AJ, AJBT, KMJ I-3-b/799, str 1 (77-78). B.Dimitrijević, n.d, str 21-22.

198

Tokom konferencije je potpisano nekoliko internih dokumenata koji su tretirali

problematiku jugoslovenskih potreba, a koji su, poput memoranduma o programu pomoći

za 1951. godinu450, imali klauzule koje su se odnosile na stupanje na snagu njima

predviđenih rokova od momenta potpisivanja bilateralnog ugovora. Taj ugovor je trebao da

sankcioniše i formiranje tijela za vršenje nadzora nad dostavljanjem vojne pomoći, a koje bi

bilo stacionirano u Jugoslaviji. Ispostavilo se da je ovo pitanje bilo jedno od najteže rješivih

u finalnoj fazi pregovora o pristupanju Jugoslavije programu vojne saradnje sa Zapadom.

Ozvaničenje spremnosti da se oružje nabavlja na Zapadu je pred domaćom javnošću

započelo tek kada je bilo izvjesno da će projekat biti ostvaren. Početkom juna, Tito je na IV

plenumu CKKPJ objelodanio namjeru da prihvati zapadnu vojnu pomoć. Nekoliko dana

kasnije, Kardelj je izjavio da se Koča Popović nalazi u Vašingtonu gdje je istraživao

mogućnosti za nabavku oružja i druge vojne opreme. Sekretarijat odbrane SAD je 19. juna

objavio da je počela isporuka vojne opreme i lakog naoružanja Jugoslaviji, a odnosilo se na

materijal koji je ležao na stokovima ratnih viškova. Ono što je odskakalo je bila informacija

da je taj kontigent dogovoren prije Popovićevog dolaska u SAD451. Tito je 13. jula, na

proslavi dana ustanka u Crnoj Gori, javno objavio da će Jugoslavija sa zapada "...dobiti i već

nešto dobijamo i oružja." U Užicu je, 21. jula takođe rekao da se Jugoslavija obratila

zapadnim zemljama za pomoć u oružju i da je taj zahtjev prihvaćen. Jednom riječju,

traženje vojnog oslonca na obalama Atlantika je prestalo da bude tajna452.

Tokom ljeta 1951. godine se iskristalisala obostrana spremnost da se uprkos otporu

dijela domaće javnosti (koji je bio izraženiji na Zapadu nego u Jugoslaviji) pristupi

finalizaciji dogovora o vojnoj saradnji. Američki stav je karakterisalo nekoliko osnovnih

tačaka – potreba da se putem jugoslovenskog uključivanja obezbijedi južni i jugoistočni

evropski bok, sa posebnim akcentom na Ljubljanska vrata, mogućnost da se putem ovog

programa Jugoslavija čvršće politički veže za zapadni vojni savez i da se u njoj instalira

kontrolna misija koja bi nadgledala dostavljanje, distribuciju i eksploataciju pomoći i

450 Ovaj dokument su potpisali M.Kilibarda i G.Olmsted krajem septembra 1951, a sadržao je odredbu da će sav materijal predviđen programom biti isporučen najkasnije za 6 mjeseci od potpisivanja bilateralnog sporazuma. Ne treba napominjati da je rok probijen, tako da je oprema sa ove liste isporušena tek u drugoj polovini 1953. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 32, str 5. 451 D.Bekić, n.d, str 285-286. 452 J.B.Tito, Govori i članci, knj.6, Zagreb, 1959, str 48, 164-165.

199

koordinirala aktivnosti u vezi njenog daljeg planiranja. Averel Hariman je posjetio

Jugoslaviju na povratku iz Irana u pratnji ambasadora Alena, gen. Lendrija (Landry), p.puk.

Voltersa (Walters) i operativca SD Raundtrija (W. Roundthree). 25. avgusta na Bledu je

razgovarao sa Titom, Kardeljem, Kidričem, Rankovićem i Vilfanom.

Na višečasovnom sastanku je iznesen jugoslovenski zahtjev za mlaznom avijacijom,

tenkovima i bestrzajnom artiljerijom, kao i sirovinama potrebnim jugoslovenskoj vojnoj

industriji za povećanje svoje proizvodnje. Hariman je „...obrazložio razloge zbog kojih SAD

u ovom momentu ne mogu dati sve što mi od naoružanja tražimo – trošenje u Koreji,

povećani efektivi američke armije i ranije obaveze prema drugim državama.“ Neslaganje je

naročito bilo izraženo po pitanju kompetencija i obima kontrolne misije, a u razgovorima je

dotaknuto strateško pitanje dileme između vjerovatnoća opšteg i izolovanog rata, koja je

uslovljavala i različiti nivo angažmana SAD prema Jugoslaviji, ali i različite reperkusije na

ukupne jugoslovenske defanzivne planove. Osim toga, Tito je ponovio svoj stav o tome da

iako je Jugoslavija bila spremna da se uključi u odbranu Evrope čak i ako bi sovjetski napad

krenuo nekim drugim pravcem, zvanična izjava o tome se nije mogla dati, sve dok se

prethodno ne dobije odgovarajuća izjava zapadnih zvaničnika o spremnosti na intervenciju

u slučaju napada na nju453.

Na Zapadu je, takođe, postojao niz neslaganja oko toga koja institucija i koji

predstavnik određene institucije treba da u narednom periodu preuzmu aktivnosti u vezi

vojne saradnje sa Jugoslavijom. Iako je jugoslovenska strana vodila računa da njeno

okretanje Zapadu ne ide kroz institucije NATO, u ovoj organizaciji su itekako pratili tok

događaja i planirali svoje aktivnosti u skladu sa njima. Admiral Džerod Rajt (Jerauld

Wright), zamjenik američkog predstavnika u SG (Standing Group – Stalni savjet) NATO,

obavijestio je ovo tijelo početkom avgusta 1951. godine da je, bez prihvatanja političkih

obaveza, otpočelo planiranje vojne pomoći Jugoslaviji u okviru NATO. Iz Rajtovog

memoranduma se vidi da se pitanje pomoći Jugoslaviji već duže vrijeme nalazilo na agendi

američko-britanskih razgovora. Britanci su, želeći da ovo pitanje što je moguće duže zadrže

van jurisdikcije ostalih članica, smatrali da SG ne treba da se bavi pitanjem planiranja

vojne podrške Jugoslaviji; da Francuska ne treba da učestvuje u ranim fazama pomoći, 453AJ, AJBT, KMJ I-2-a/95, str 7-8. D.Bekić, n.d, str 303-304.

200

pošto će se skoro sav materijal obezbjeđivati iz američkih i britanskih izvora; da Italijane ne

treba upoznavati sa ovim aktivnostima; kao i da se čitav projekat mora realizovati pod

administrativnim okriljem Vrhovne komande savezničkih snaga u Evropi (Suppreme

Headquarters of Allied Powers in Europe – SHAPE). Amerikanci, međutim, nisu željeli da

dozvole ovakvu raspodjelu odgovornosti i važnosti. Rajt je ukazao na čvrstu poziciju svoje

zemlje da pružanje taktičke vazdušne podrške Jugoslaviji, kao i snabdijevanje morskim

putem u slučaju sovjetske invazije itekako mora da bude planirano i pripremljeno od starne

nadležnih agencija NATO.454

Nakon razgovora u Parizu sa Kočom Popovićem, vrhovni komandant savezničkih

snaga u Evropi, Dvajt Ajzenhauer, smatrao je da se jugoslovenski projekat ne može

posmatrati izvan opšeg konteksta evropske odbrane, za koju je njegov SHAPE i bio

nadležan. Zato je bio veoma neprijatno iznenađen kada je JCS za koordinaciju

međusavezničkih aktivnosti(između SAD, Velike Britanije, Francuske i Italije) za pripremu

pomoći Jugoslaviji odredio admirala Karnija (Carney), šefa južne komande NATO

(CINCSOUTH).455

U prepisci koju je vodio sa JCS-om, Ajzenhauer je otvoreno iznio svoje neslaganje

sa Karnijevim imenovanjem za koordinatora NATO aktivnosti prema Jugoslaviji. Smatrao

je da se pitanja evropske odbrane i američke vojne politike u Evropi uopšte, ne mogu

tretirati parcijalno, već da je obavezna njihova usklađenost i subordiniranost u odnosu na

opšti nastup (oličenim u aktivnostima SHAPE). U tom smislu je zahtijevao da Karni svoj

zadatak može obavljati samo kao njegov predstavnik, odnosno, da CINCSOUTH ne može

„preskakati“ SHAPE u komunikaciji sa JCS po pitanju Jugoslavije.456 Po svemu sudeći, ovo

Ajzenhauerovo insistiranje na pozicioniranju njegove institucije u procesu planiranja

podrške Jugoslaviji, nije ni izdaleka proishodilo samo iz njegove povrijeđene sujete. Naime,

izmještanje rukovođenja ovom aktivnošću u Napulj, gdje je bila smještena Karnijeva

454 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 10, Memo from J.Wright, US deputy representative in Standing Group for the Joint staff of NATO, 21 aug 1951. 455 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 10, CS to Ajzenhauer, decision of appointment of adm Carney for aid to Yugoslavia, 16.aug 1951. NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 10, Ajzenhauer to JCS, Ajzenhauer's disagreement with Carney's appointment, 21 aug 1951. 456 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 10, Ajzenhauer to JCS, claiming that Carney must be subordinated to him, 23 aug 1951.

201

komanda, značilo je i stavranje većeg prostora za italijanski uticaj na njih, a time i njihov

dodatni pritisak u domenu Tršćanskog pitanja. S obzirom da su i Britanci, upravo se

rukovodeći nepouzdanošću Italije i predlagali da se njenim predstavnicima u SG čak i ne

pominje ova aktivnost457, ovakav razvoj događaja bi predstavljao nešto upravo suprotno.

Ajzenhauer je morao da vodi računa ne samo o tome šta je, geografski gledano, bilo

najlogičnije, već i o tome koje su političke posledice mogle da uslijede ako se ne bi vodilo

računa o svim aspektima problema.

Admiral Karni, međutim, nije gubio vrijeme. Preko ambasadora SAD u Londonu,

Giforda (Gifford), on je predao agendu planiranih aktivnosti koja se britanskim

zvaničnicima učinila mnogo širom nego što je dogovoreno na SG. Pomenuti dokument je

davao smjernice za sveobuhvatan program političkog nastupa prema pitanju jugoslovenskog

opremanja, pretpostavljajući ulaženje u najsitnije detalje ovakvog projekta. Ako bi se to

realizovalo na predloženom nivou, britanska namjera da sve zadrži na nivou većinski

bilateralnog projekta sa SAD nije mogla da bude ostvarena. Zato su „... naložili svom

predstavniku u Vašingtonu da pokuša da izdejstvuje izvlačenje ovog pitanja ispod

jurisdikcije SG, i pokuša da ga otvori na međudržavnom nivou, kao što je to bio slučaj sa

razgovorima ranije u toku godine.“ U SHAPE-u su takođe negodovali zbog ovakvog

nastupa i tražili su da Karni suzi svoju agendu u skladu sa britanskim zahtjevima, naročito

stoga što je sada čitava aktivnost bila paralisana dok se u Vašingtonu ne riješi na kojem

nivou, preko koga i u kojem obimu će se sprovoditi planiranje pomoći Jugoslaviji.458

U Vašingtonu je, 4 septembra, odlučeno da se izađe u susret Ajzenhauerovim, ali ne

i dijelu britanskih zahtjeva. Karnijevo djelovanje je trebalo da bude usaglašeno sa

instrukcijma koje budu dolazile iz SHAPE, a manjem savezniku je stavljeno do znanja da

ovaj proces ne može da predstavlja „američko-britansku stvar“, već da je u pitanju

neuporedivo kompleksnija aktivnost koja traži punu organizacionu, logističku i operativnu

uključenost čitave strukture NATO. Jednom riječju, JCS je očekivao da NATO u trenutku

kada se za to ukaže prilika, ima spreman plan i razrađen mehanizam procedura i aktivnosti

457 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 10, Memo from J.Wright, US deputy representative in Standing Group for the Joint staff of NATO, 21 aug 1951, str 1. 458 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 11, Gruenther to JCS, Carney's agenda for talks with British re Yugoslavi, 31. aug 1951, str 1-2.

202

za pomaganje Jugoslavije u slučaju napada SSSR i njegovih satelita459. Kao jedini ustupak

Britancima se mogla smatrati ograda da se Karnijeva inicijativa i aktivnosti koje treba da

proisteknu iz nje, odnose samo na preliminarno planiranje najnužnijih mjera u slučaju

napada na Jugoslaviju sa Istoka, dok bi se sveobuhvatni plan donio u okvirima postojećih

institucija i mehanizama NATO460.

Britanci, međutim, nisu odustajali od svoje namjere da se pitanje vojne pomoći

Jugoslaviji prebaci na NATO tek pošto se na bilateralnom planu sa SAD, Francuskom i

Italijom pitanja dodatno preciziraju. Iz SHAPE je 4. septembra javljeno da je general Vest

(West) u Beogradu razgovarao sa Titom, da je gen. Montgomeri obaviješten o sadržini tih

razgovora, ali da nije još bilo jasno da li je tokom njih pokrenuto pitanje „kišobrana“ nad

programom pomoći. Američka strana je pretpostavljala da bi, u slučaju da je ovo pitanje

pokrenuto pred Titom, on favorizovao bilateralnu ili trilateralnu pomoć zapadnih država u

odnosu na njihovu podršku kroz NATO461. Zato je u Vašingtonu brzo dogovoren redosled

koraka koji je predstavljao dodatni ustupak Velikoj Britaniji, a koji je pretpostavljao

nastavak martovskih razgovora između predstavnika SAD i Velike Britanije oko pomoći

Jugoslaviji. Na osnovu tih razgovora bi Karniju i britanskim predstavnicima bile date

instrukcije kako dalje da nastupe u bilateralnim kontaktima sa Francuzima i Italijanima, i

na kraju, nakon njihovog završetka, vojna pomoć Jugoslaviji bi definitivno prešla pod

jurisdikciju zapadnog vojnog saveza. Tek u tom slučaju bi, kao geografski najbliža i

odgovarajuća, Karnijeva Južna komanda mogla da dobije neka šira ovlašćenja za

sprevođenje aktivnosti iz ovog domena462.

459 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 11, JCS 1901 53, US support of Yugoslavia, 4 sept 1951, pgs 424-431. Isto, Enclosures “A”,”B” & “C”. Isto, draft of Memorandum by the Chief of Staff, US Army re JCS 1011/52. 460 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 11, Bilateral conversations re Yugoslavia, pgs 432-433, document reviewed 5.sept 1951. 461 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 11, Gruenther to Carney re aid to Yugoslavia, 04 sept 1951. NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 11, Gruenther to JCS re British view on aid to Yugoslavia, 7 sept 1951 462 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 11, Bradley to Ajzenhauer re competencies over military assistance to Yugoslavia, 7 sept 1951. NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 11, Bradley to Nash re should the Yugoslavia be the NATO or US' matter, 8 sept 1951.

203

Kontra-admiral Lejlor (Lalor) je, u ime JCS, 19. septembra poslao u SHAPE

zvaničnu potvrdu da Karnijeva agenda izlazi iz okvira realno mogućeg, te da se Ajzenhauer

ovlašćuje da dalje usmjerava njegove aktivnosti. Njihov cilj je trebalo da bude utvrđivanje

mogućnosti Fancuske, Velike Britanije i Italije da, uz podršku SAD, pruže odgovarajuću

vazdušnu, pomorsku i logističku pomoć Jugoslaviji u slučaju sovjetskog napada463.

Sumirajući cijelu ovu situaciju u svom izvještaju Sekretarijatu odbrane, gen. Hojt

Vandenberg (Hoyt S. Vandenberg) je naznačio da će, iako je Ajzenhauer bio određen za

formalnog rukovodioca projekta, ovo predstavljati aktivnost izvan njegovog regularnog

mandata kao SACEUR-a (Supreme Alied Comander in Europe – Vrhovni komandant

savezničkih snaga u Evropi). Do postizanja konačnog dogovora na nivou NATO,

Ajzenhauer i Karni je trebalo da u ovome djeluju isključivo kao predstavnici SAD464.

U odgovoru Bredliju na njegovo pismo od 7. septembra, Ajzenhauer je iznio

detaljan opis kako bi ovaj proces trebalo da se odvija. On je smatrao da je neophodno imati

već na početku čvrste garancije svih zainteresovanih strana (uključujući i Tita) da prihvataju

otpočinjanje ovakvog projekta, formulisanje odgovarajućih pripremnih planova i

sprovođenje konkretnih mjera za njihovu realizaciju. Održavanje jugoslovenskog nezavisnog

položaje jeste bilo od izuzetne važnosti, ali ne tolike da mu je trebalo žrtvovati teško

postignutu koheziju unutar NATO. U tom smislu je trebalo dobro voditi računa o

redosledu koraka unutar međusavezničkog dogovaranja, a tek nakon toga pristupiti

realizaciji dogovorenog. Ajzenhauer je insistirao da se program regularnog planiranja

pomoći Jugoslaviji mora sprovoditi na uređen, kontrolisan i predvidljiv način, koji je

sadržao šest koraka:

- jasno definisanu političko-vojnu platformu između SAD i Velike Britanije, koja bi se

postigla na razgovorima u Vašingtonu i gdje bi admiral Karni učestvovao kao Ajzenhauerov

predstavnik;

463 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 12, Lalor to Ajzenhauer re Carney, 19. sept 1951. 464 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 12, Vandenberg to Sec Def re clarification of planning concerning Yugoslavia, 19 sept 1951. NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 12, Military Support to Yugoslavia, 20 sept 1951. NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 12, Clarification of planning concerning Yugoslavia, 21 sept 1951.

204

- kontakt na političkom nivou sa Francuzima i Italijanima na osnovu sporazuma prethodno

postignutog sa britanskom stranom;

- organizacija razgovora sa britanskim, francuskim i italijanskim predstavnicima pod

Ajzenhauerovim vođstvom i gdje bi adm. Karni u njegovo ime artikulisao i prethodno

postignute sporazume. Ovo je trebalo da predstavlja korak ka prelazu sa pojedinačnog na

zajednički nastup kroz NATO;

- institucije NATO bi bile upoznate sa ovim planom i, nakon njihovog pristanka, admiral

Karni bi bio autorizovan da, ispred alijanse i u Ajzenhauerovo ime, rukovodi programom

kontigentnog planiranja pomoći Jugoslaviji;

- Na političkom nivou bi preko NATO ili nekim drugim povjerljivim kanalom trebalo

upoznati Tita sa ovim planom, sa ciljem uspostavljanja osnove za dalje vojne razgovore; i na

kraju

- organizacija sastanka između Tita i admirala Karnija, na kojem je trebalo da raspravljaju

vojne aspekte u vezi koordinacije aktivnosti u slučaju početka neprijateljstava.

Takođe je smatrao da bi tajnost u kontaktima pomenutih strana bila poželjna, ali da

je ovoliki broj aktera takvu mogućnost stavljao pod ozbiljan znak pitanja. S obzirom na

delikatnost i političku osjetljivost čitavog projekta, nekontrolisano objelodanjivanje

podataka je moglo da napravi ozbiljnu štetu, tako da je njegova konačna preporuka bila da

čitav proces bude javan, ali ne i medijski eksponiran. U tom smislu ga je trebalo što ranije

uvesti u regularne tokove odlučivanja unutar NATO. 465

U JCS je, međutim, ovaj Ajzenhauerov odgovor shvaćen kao odstupanje od

dogovorene politike. Tako se čitav proces u potpunosti stavljao pod kišobran NATO, „...

što je u direktnoj kontradikciji sa pristupom JCS, koji predviđa da se mora sprovesti

određeno vojno planiranje, van NATO i bez političkog obavezivanja, sa ciljem da, kakva

god politička odluka bila donijeta nakon vojnog napada na Jugoslaviju, vojne vlasti

najvažnijih sila moraju biti spremne da tu odluku podrže kroz ranije formiran odgovarajući

plan. Da li ćemo mi i u kojoj mjeri pomoći Jugoslaviju, to će biti odlučeno nakon samog

napada. Međutim, sadašnja američka politika prema Jugoslaviji (NSC 18/6) zahtijeva da se

odgovarajući vojni planovi već sada donesu...“ Bredli je, očigledno veoma ljut, zamjerio 465 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 12, Ajzenhauer to Bradley, 20 sept 1951.

205

Ajzenhaueru da se pričom o „tajnosti“ razgovora sa Britancima, Francuzima i Italijanima

ponaša kao da, do tog trenutka, uopšte nije bio u toku sa razvojem događaja, iako je JCS

upravo njega (i na njegovo lično insistiranje) postavio da rukovodi ovom aktivnošću.466

Razlika u ovako definisanim stavovima je vodila u dalje odlaganje predviđenih

anglo-američkih razgovora na ovu temu u Vašingtonu, pošto je zajednički stav Stejt

Departmenta i Sekretarijata odbrane bio da se sa njima ne može početi dok se ne usaglase

pozicije JCS i SHAPE. U svakom slučaju, postizanje koncenzusa unutar NATO o pomoći

Jugoslaviji je bilo poželjno, ali sporo dostižno rešenje, tako da se u JCS polako formirao stav

da, ako se nešto htjelo postići, to je ipak moralo da ide kroz formu tripartitnog, američko-

britansko-francuskog nastupa467. Kako se kasnije i ispostavilo, pitanjima dalje koordinacije

strateških defanzivnih planova sa Jugoslavijom je pristupano upravo na ovakav način.

Američko-britanski razgovori, od kojih se očekivalo razrješenje pitanja

institucionalizacije daljeg zapadnog pristupa pomoći Jugoslaviji, održani su u Vašingtonu

12. novembra 1951. godine. Kako saznajemo iz jednog pisma Džeroda Rajta Bredliju, na

njima nije postignut željeni rezultat, tako da se očekivalo da u narednom periodu Britanci

postepeno prihvate proširenje nadležnosti Karnijeve južne komande i na pitanja daljeg

sadejstva sa Turskom i Grčkom, a samim tim je i pitanje pomoći Jugoslaviji logično ulazilo

u ovaj sklop.468

Kolinsova posjeta Jugoslaviji u jesen1951. godine

Da bi se razriješilo nekoliko spornih pitanja koja su ostala nakon tehničkih

konferencija i Popovićeve misije, Jugoslaviju je u septembru posjetio general Džozef Loton

Kolins (Joseph Lawton Collins), načelnik Generalštaba američkih kopnenih snaga469. Prema

466 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 13, Bradley to Adm Davis re military support to Yugoslavia, 25.sept 1951. Treba napomenuti da se u ovom slučaju radi o general-majoru Dž. Bredliju (J.S. Bradley), takođe članu JCS, a ne o njegovom mnogo poznatijem prezimenjaku, generalu Omaru Bredliju, načelniku JCS, koji je i vodio prepisku sa Ajzenhauerom. 467 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 13, Lalor to Bradley, memo re proposed discussions on Yugoslavia, 6.oct.1951. 468 NARA RG 218, JCS, E 13, box 120, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 15, Wright to Bradley, status of military planning with respect to Yugoslavia, 7 feb. 1952. 469 Američka strana je na njegovom dolasku insistirala još za vrijeme boravka gen. K.Popovića u SAD, a Isto je naglasio i Harriman prilikom svoje posjete Titu na Bledu od 25. avgusta. Očigledno se zaključilo da se niz

206

navodima L.Lis, on se prethodno konsultovao sa Ajzenhauerom o tome šta predstavlja

osnovni vojno-strateški interes SAD na ovom dijelu potencijalnog evropskog ratišta, kao i

šta se od Jugoslavije mora dobiti za pruženu podršku. Ajzenhauer je definisao "... doprinos

koji Jugoslavija može dati za bezbjednost mojih južnih bokova", kao aršin kojim treba

mjeriti američku vojnu pomoć. CIA je, sa svoje strane, očekivala da Kolinsova posjeta

otkloni najveću prepreku u dosadašnjim pregovorima – problem gabarita, mandata i naziva

američke vojne misije u Jugoslaviji470. Sekretarijat odbrane SAD je, uz pitanje kontrolno-

administrativnog tijela kao najvažnijeg, na ovu listu njegovih zadataka dodao i pitanja

obuke i tehničke pomoći.471

Pred odlazak u Jugoslaviju, Kolinsu je predočeno da su u tom trenutku trajali

pregovori o bilateralnom sporazumu sa jugoslovenskom stranom, a koja je odlagala svoj

konačni odgovor. Pretpostavljajući da je to odlaganje vezano za očekivanja da će se upravo

od Kolinsa dobiti određeni ustupci, on je dobio instrukciju da po tom pitanju izjavi da

pregovaranje o sporazumu predstavlja proces na političkom nivou za koji je bio zadužen

ambasador Alen, i čija je istupanja američka vojska podržavala u potpunosti. Takođe je u

pripremnoj dokumentaciji podrobno objašnjen značaj i istorijat američkog insistiranja na

instalaciji kontrolnog tijela472.

Još tokom razgovora koje je Koča Popović vodio u Vašingtonu sa generalom

Edlmenom, obznanjena je jugoslovenska želja da ono predstavlja samo skroman dodatak

osoblju vojnog atašea. Tokom tekućih pregovora, trebalo je da se ambasador Alen izbori za

odgovarajuću promjenu jugoslovenske pozicije, a Kolins da mu u tome pruži podršku kroz

pritisak na svoje sagovornike. Očekivalo se da on dodatno objasni svojim domaćinima šta

spada u mandat i obaveze MAAG-a, kao i da američko insistiranje na ovom pitanju nije

predstavljalo vid nekog posebnog tretmana Jugoslavije, već da je to bila praksa u svim

važnih pitanja vezanih za dalju operacionalizaciju programa (a naročito pitanja kontrolnog tijela stacioniranog u Beogradu ) ne mogu rešavati kroz postojeći sistem posjeta i kontakata ličnosti sa ograničenim mandatom, već da je potrebno u direktnom dijalogu kompetentnih zvaničnika pokušati da se iznađe obostrano zadovoljavajuće rešenje. Osim toga, bilo je važno da se to obznani jugoslovenska spremnost da primi u zvaničnu posjetu visokog oficra američke vojske i time još jednom javno demonstrira spremnost na konkretnu vojnu saradnju sa Zapadom. AJ, AJBT, KMJ I-2-a/95, str7. 470 L.Lis, n.d, str 155-156. 471 NARA, RG 330, E 15, Box 83, f 091-091,3, Yugoslavia 1951, Memorandum for general J.Lawton Collins, Chief of Staff, U.S. Army re his visit to Belgrade, str 1. 472 Isto

207

slučajevima pružanja vojne pomoći. Brojnost ovih grupa je varirala u zavisnosti od zemlje,

od 54 pripadnika u Velikoj Britaniji do 156 u Francuskoj. Za jugoslovenski slučaj se

smatralo da treba angažovati pedesetak ljudi u prvoj godini, a američka strana je

jugoslovenski otpor formalno pripisivala negativnom iskustvu sa sovjetskim instruktorima,

kao i bojazni od pritiska sovjetske propagande. Iz ambasade SAD je jugoslovenskim

vlastima dostavljen zvanični stav da je ovo tijelo apsolutno neophodno, a predat je i spisak

aktivnosti kojima bi ono trebalo da se bavi. Neposredno pred Kolinsovo putovanje, stigla je

informacija da je usaglašen broj od 15 oficira i isto toliko podoficira i službenika, s tim da

američke vlasti još nisu dale svoj pristanak473.

Kako se u dokumentu navodi, SAD su bile voljne da publicitet oko MAAG-a bude

sveden na minimum, da njegovo osoblje nosi civilnu odjeću i da se dolazak osoblja ne

realizuje na neki upadljiv način. Takođe nisu bili protiv toga da, ako Jugosloveni baš žele,

to bude predstavljeno i kao povećanje osoblja vojnog atašejstva pri ambasadi. Međutim, to

je po svojoj organizacionoj strukturi i zadacima moralo da bude autonomno tijelo, pod

jednim šefom i na liniji otvorenih kanala MDAP. Ono je moralo da ima otvoren pristup

jugoslovenskim vojnim zvaničnicima (koji aktuelni atašei nisu imali), kao i pravo da vrše

inspekciju stanja, načina korišćenja i skladištenja američkog materijala, procjenu

sposobnosti jedinica da taj materijal prime i kontrolu da se taj materijal ne preusmjeri na

neku treću stranu474. Naglašeno je da, prema američkom zakonodavstvu, samo SAD imaju

pravo da određuju njegovo brojno stanje, odnosno, da samo američki predstavnici imaju

pravo da određuju koja će oprema biti planirana i isporučena Jugoslaviji. Podrazumijevalo

se da će oni u tom poslu biti „... diskretni, taktični i kooperativni.“475

Drugi dio „tehničkog“ dijela Kolinsovog mandata se odnosio na pitanje školovanja i

obuke jugoslovenskih starješina. Kilibardina i Šumonjina delegacija je, tokom avgustovskih

razgovora, tražila da se obuka organizuje u tri kategorije – standardna vojna obuka,

napredni kursevi u smislu vojnog istraživanja i razvoja, kao i uvid u školovanje i

indoktrinaciju američkog vojnog i civilnog osoblja u domenu metoda i procedura

473 Isto, str 1-2. 474 Isto. NARA, RG 319, E 2, box 644, f 091 Yugoslavia, Lovett to Collins, 11.10.1951. 475 NARA, RG 330, E 15, Box 83, f 091-091,3, Yugoslavia 1951, Memorandum for general J.Lawton Collins, Chief of Staff, U.S. Army re his visit to Belgrade, str 2.

208

industrijske proizvodnje. Tada im je načelno odgovoreno da se ove trenažne aktivnosti

mogu realizovati angažovanjem resursa vojnog establišmenta SAD i Programa za obuku iz

domena tehničke pomoći koje je organizovala Služba za ekonomsku saradnju (Economic

Cooperation Administration – ECA).476

Međutim, Kolinsov zadatak je bio da svojim jugoslovenskim sagovornicima ukaže

da svi ovi vidovi obuke nisu bili dostupni, budući da su zadirali u pitanja bezbjednosti

samih Sjedinjenih Država. Školovanje, koje je za Jugoslovene moglo da bude organizovano,

odnosilo se samo na pravila i procedure upotrebe materijala isporučenog kroz program

vojne pomoći. Put za nadgradnju ovog sistema, oličenoj u školovanju kadrova na poljima

daljeg vojnog usavršavanja, istraživanja i razvoja, morao se tražiti van MDAP, kroz

komunikaciju sa civilnim institucijama pod sponzorstvom ECA. 477

Uputstva koja je Kolins imao, odnosila su se na još jedno polje neslaganja između

američkih i jugoslovenskih predstavnika. Jugosloveni su predlagali da se većina školsko-

trenažnih aktivnosti vrši na teritoriji SAD, dijelom zbog toga što bi tako privlačili manju

medijsku pažnju nego što bi to bio slučaj sa dolaskom američkih instruktora u zemlju ili

odlaskom jugoslovenskih starješina u centre u zapadnoj Evropi. Međutim, američka strana

je stvari posmatrala sa potpuno suprotnog stanovišta, smatrajući da iz ekonomskih razloga

dolazak jugoslovenskih pitomaca u SAD treba ograničiti samo na one slučajeve kada je to

zaista neophodno, a da treba upravo insistirati na većem prisustvu američkih instruktora u

Jugoslaviji i, na sledećoj instanci, slati jugoslovenske pitomce u evropske školsko-trenažne

centre. Ova kategorija je, takođe, bila tijesno povezana sa formiranjem odgovarajuće

MAAG grupe u Beogradu, koja bi na licu mjesta prema uzajamnim potrebama i

mogućnostima osmišljavala, koordinirala i realizovala ove aktivnosti.478

Kolins je 14. oktobra imao dva sastanka u Beogradu sa članovima najvišeg državnog

i vojnog rukovodstva. Prvi je održan u jugoslovenskom Generalštabu, a prisustvovali su mu,

sa jugoslovenske strane, generali Koča Popović, Peko Dapčević, Ljubo Vučković, Milo

Kilibarda, Miloš Šumonja i admiral Sretko Manola. Američku delegaciju su, osim Kolinsa,

sačinjavali general Partridž (F.Partridge) i pukovnici Trokmorton (Throckmorton) i

476 Isto. 477 Isto. 478 Isto, str 2-3.

209

Kondon (Raynolds Condon), vojni ataše u SAD u Jugoslaviji. Dragan Bisenić je u

"Politici" objavio prevod američkog zapisnika sa ovog sastanka, a u VA je sačuvan i

stenogram, tako da je moguće u potpunosti rekonstruisati njegov tok i sadržinu479.

Koča Popović je otvorio sastanak predlažući dnevni red od tri tačke – analiza

jugoslovenske ratne situacije u slučaju izolovanog napada, materijalna pitanja iz domena

vojne pomoći i poslednji segment koji se odnosio na pretresanje ostalih pitanja od interesa.

Prve dvije tačke su predstavljale nastavak razgovora vođenih u Vašingtonu tokom

Popovićeve posjete, a odnosile su se na jugoslovenski elaborat pitanja direktno postavljenih

u Americi, odnosno, zvanični jugoslovenski stav prema njihovoj problematici480.

Jugoslovenski načelnik GŠ je iz Vašingtona donio dvije karte sa ucrtanim varijantama

američkog viđenja satelitskog napada na Jugoslaviju, a koje je na osnovu tada vođenih

razgovora izradio pripadnik planerskog odsjeka JCS pukovnik Kuc (Kutz). General

Edlmen, koji je Popoviću uručio ove karte, izjavio je da one ne predstavljaju oficijelni

američki stav po pitanju moguće agresije na Jugoslaviju, ali je bilo jasno da se

pretpostavkom satelitskog napada bez sovjetskog učešća apostrofira situacija u kojoj

američke obaveze neće ići dalje od materijalnog snabdijevanja481.

Prva karta je sadržala projektovani plan ofanzivnih operacija istočnih zemalja protiv

Jugoslavije. On je polazio od minimuma trupa koje su satelitske države mogle sakupiti,

podrazumijevajući upotrebu 9 mađarskih divizija na sjevernom pravcu ka Zagrebu i Rijeci,

11 rumunskih prema Beogradu i 10 bugarskih prema Skoplju, s tim da bi 4 bugarske

divizije bile zadržane u rezervi prema turskoj, odnosno, grčkoj granici. Iz pravca Albanije se

očekivalo dejstvo 4 divizije482. Amerikanci su očekivali da jugoslovenske odbrambene snage

iznose 35 divizija, što je, prema Vučkovićevom stavu, bilo više nego dovoljno da se odbije

napad izveden pobrojanim trupama, pogotovo što je ofanzivni plan predviđao ovladavanje

jugoslovenskom teritorijom za 24 dana.

Jugoslovenski general se zatim osvrnuo na podnešeni plan odbrane Jugoslavije koji

je pretpostavljao tri linije odbrane, prvu duž linije državnih granica i njihovog neposrednog

479 D.Bisenić, Svedočenje Vladimira Velebita,Politika 30.III 2001, vidi dokument, Isto, 31.III 2001. VA, II odjeljenje, K-14, f VI, 1/1. 480VA, II odjeljenje, K-14, f VI, 1/1, str 1-2. 481 Isto, str 3. 482 Isto, str 3-4.

210

zaleđa, druga je išla rijekom Savom prema Bugarskoj, a treća nije postojala u kontinuitetu,

već je predviđeno razbijanje jugoslovenske teritorije na tri sektora u kojima bi se mogao

organizovati otpor, a nalazili su se, na sjevernom dijelu, sjeverozapadno od Rijeke, u

bosanskim planinama na centralnom i djelovima Makedonije na južnom483. On je odmah

izjavio da se ovakav razvoj situacije, naročito pod pretpostavkom upotrebe snaga navedenih

u planu napada, nikako ne bi mogao očekivati, pošto zaista nije bilo realno da se ovako

dobar rezultat postigne za toliko kratko vrijeme, naročito imajući u vidu da ofanzivne

jedinice nemaju izraženu brojnu nadmoć nad onima u defanzivi.

Vučković se, u načelu, složio sa pravcima prostiranja prve i druge odbrambene

linije, ali je ponovo naglasio da je treća, onako kako su je Amerikanci zamislili, za

jugoslovenski vrh bila potpuno neprihvatljiva i sa vojnog, ali i sa političkog stanovišta jer je

podrazumijevala pristanak na, makar i privremeno, cijepanje državne teritorije484. U stvari,

Kucov plan je predviđao najgoru, ali ipak prihvatljivu varijantu za NATO, jer iako vojnički

poražena i međusobno razdvojena, JA bi nastavila da pruža otpor na onim sektorima koji su

za Zapad bili od vitalnog značaja, a odnosili su se na Ljubljanska vrata i pravac prema

Solunu. Sudbina same jugoslovenske države (a naročito njenog režima) ipak nije

predstavljala dominantnu brigu u američkim planovima.

Jugoslovenski koncept je, međutim, podrazumijevao upotrebu znatno većeg broja

vojnih efektiva i u odbrani i u napadu. Očekivalo se angažovanje 24 bugarske divizije, 33

rumunske i 28 mađarskih, odnosno, ukupno 80 divizija koje bi napadaču dale prednost od

prbližno 2:1. Sa takvim snagama je bilo realno očekivati ovladavanje drugom linijom u

roku 15-30 dana. Vučković, navodeći još jednom svoje neslaganje sa trećom odbrambenom

linijom u vidu nekoliko izdvojenih rejona otpora, rekao da će JA nastojati da sačuva svoju

živu silu od uništenja u ravničarskim krajevima i formirati neprekinutu liniju odbrane duž

centralnog planinskog masiva, ne gubeći ni međusobni, niti kontakt sa saveznicima u Italiji

i Grčkoj. Jugoslavija je trebalo da mobiliše c.ca 45 divizija, koje bi bile okupljene za oko

dvije nedjelje od objave mobilizacije. Trupe bi bile podijeljene u 3 armije sa po tri korpusa,

a svaka armija je imala svoj sektor fronta. Kolinsa je naročito zanimala jugoslovenska vizija

odbrane Ljubljanskih vrata, pa mu je odgovoreno da će 6 pješadijskih i jedna oklopna 483 VA, II odjeljenje, K-14, f VI, 1/1, str 3-5. 484 Isto, str 7.

211

divizija braniti taj sektor. To je zaista predstavljao maksimum snaga koje su se za taj zadatak

mogle odvojiti, tako da američki general nije krio zadovoljstvo dobijenim odgovorom.

Pošto je pohvalio jugoslovenski odbrambeni plan, prešlo se na problematiku materijalnog

snabdijevanja485.

Interesujući se za stanje aerodroma i planove njihove izgradnje, Kolins je potegao

pitanje njihove eventualne upotrebe za dejstva savezničke avijacije. Ovo pitanje je imalo

poseban značaj za jugoslovenske vojno-diplomatske odnose, jer je jedno bilo primati stranu

vojnu pomoć, a nešto sasvim drugo privremeno ili trajno ustupati djelove državne teritorije

na korišćenje stranim oružanim snagama. Kolins je, istina, precizirao da bi se ovo tražilo

samo u slučaju opšteg rata u Evropi i za avione koji bi na dotičnim aerodromima tankovali

gorivo na putu do svojih baza, ali ostaje i fakat da su Jugosloveni dali pozitivan odgovor486.

Koliko god ova mogućnost bila hipotetička, ona je potvrđivala njihovu spremnost da, u

slučaju nekog takvog sukoba, iz svojih razloga i po svojoj odluci ratuju na strani Zapada,

uprkos postojećoj ideološkoj različitosti. Pošto su inače jugoslovenski pregovarači insistirali

na varijanti opšteg rata kao jedino mogućoj u Evropi, Kolins je iskoristio priliku da im stavi

do znanja šta će se, u tom slučaju, od njih očekivati.

Iako bi bilo previše reći da je zapadno nepovjerenje u jugoslovensku kooperativnost

razvejano ovim odgovorom Koče Popovića, bilo je jasno da su članovi Generalštaba JA,

iako svjesni šta je ova vrsta pristajanja značila, zauzeli stav da je sa njihove strane već

određeno gdje će se, ako u Evropi doće do rata zbog sovjetske agresije, tražiti strateško

partnerstvo i savezništvo sa svim svojim reperkusijama. Iako Kollins nije tražio, niti

pomenuo instaliranje stranih baza na jugoslovenskom tlu, ne treba puno mašte da se

pretpostavi šta je značila izgradnja vojnih aerodroma sredstvima američke pomoći sa

unaprijed predviđenom mogućnošću njihovog korištenja od strane vazdušnih snaga

NATO.

Pošto u slučaju izolovanog konflikta trupe zapadne alijanse ne bi direktno

intervenisale, Popović se založio za razvoj jugoslovenske avijacije kroz njeno opremanje

savremenim aparatima, kao i izgradnjom aerodroma sa odgovarajućim poletno-slijetnim

pistama. On je još jednom pomenuo da Jugoslavija smatra kako ta varijanta nije vjerovatna, 485 VA, II odjeljenje, K-14, f VI, 1/1, str 5-11. 486 VA, II odjeljenje, K-14, f VI, 1/1, str 12-13.

212

ali da se, kada su je već Amerikanci toliko potencirali, morala formirati i adekvatna

odbrambena strategija i za njen slučaj, a tada su naročito dolazile do izražaja potrebe za

materijalnim snabdijevanjem iz inostranstva u cilju stvaranja osnove za čvršći otpor

jugoslovenskih snaga487.

Kolins se interesovao i za stav koji bi zauzela Albanija u eventualnom ratu, a

odgovoreno mu je da, ako bi ta zemlja otpočela neprijateljstva protiv Jugoslavije, s obzirom

na slab kvalitet njene armije i trenutnu političku nestabilnost u zemlji, JA bi bez većih

poteškoća mogla likvidirati taj odsjek fronta488. Veći problem je predstavljala perspektiva

gubljenja žitnih oblasti na sjeveru zemlje, tako da bi se morala tražiti pomoć saveznika i u

prehrambenim proizvodima. U tom smislu je apostrofirana važnost održavanja u

operativnom stanju saobraćajne komunikacije prema Trstu i Italiji, pošto je ona

predstavljala glavni logistički pravac. Kolins je potisnuo u drugi plan mogućnost

snabdijevanja preko jadranskih luka zbog navodne veće ugroženosti pomorskih puteva u

Jadranu od vazdušnih i podmorničkih napada489.

Ova floskula, koja se još dugo koristila u kontaktima jugoslovenskih i zapadnih

vojnih zvaničnika, imala je svoju jasnu političku pozadinu. Jugosloveni su, ako su računali

na pomoć u hrani i ratnom materijalu, morali braniti putni pravac kojim bi se to

snabdijevanje vršilo. Na taj način se, kao stvar primarnog jugoslovenskog interesa,

promovisala jedna ozbiljna i dalekosežna vojna aktivnost, koja jeste omogućavala vezu sa

saveznicima, ali je de facto značila sprečavanje sovjetskog prodora u zapadnu Evropu preko

jedne od najlogičnijih linija, a koja se zgodno poklapala sa pomenutim logističkim pravcem.

Zato je, sve do II tripartitno-jugoslovenske konferencije u Vašingtonu u avgustu 1953.

godine, odlučno odbijana svaka druga mogućnost upućivanja materijalne podrške

Jugoslaviji, sem pravcima preko Trsta na sjeveru i Soluna na jugu.

Koča Popović je napomenuo da izneseni Kolinsovi stavovi odudaraju od onoga što

je njemu prezentovano na razgovorima u SAD i Velikoj Britaniji, jer mu je tamo stavljeno

do znanja da će Jugoslavija biti operativno pomognuta putem avijacijskih dejstava i u

slučaju izolovanog rata. Zato je postavio pitanje kakvo se držanje očekuje od Jugoslavije u

487 VA, II odjeljenje, K-14, f VI, 1/1, str 14. 488 Isto, str 15. 489 Isto, str 16-17.

213

slučaju da sovjetski napad krene nekim drugim evropskim pravcem. Kolins je odgovorio da

mu nije poznat zvanični američki stav po tom pitanju, ali da je njegovo mišljenje kako

glavni udar nikako ne može zaobići Jugoslaviju, jer ako osnovni pravac napada bude išao

Dunavskom nizinom ka Beču, Jugoslavija će se naći na neposrednom lijevom boku te linije.

Pošto bi im tada južno krilo ostalo otvoreno, realno je bilo očekivati da Sovjeti na samom

početku likvidiraju takvu prijetnju jednim snažnim satelitskim ili kombinovanim

napadom490.

Američki general je, na kraju sastanka, istakao svoje zadovoljstvo boravkom u

Jugoslaviji, podvukavši da je cilj njegove posjete upoznavanje sa snagom i potrebama JA

kako bi se lakše branio stav o cjelishodnosti njenog vojno-tehničkog pomaganja pred

komitetima Kongresa i Senata. Zato je, po njemu, bilo potrebno instalirati u Beogradu

tijelo koje će raditi isti posao, s tim da njegove aktivnosti neće niukom slučaju

podrazumijevati uplitanje u život i rad vojnih jedinica, već će njegovo postojanje biti samo

u cilju artikulacije razloga za dalje odašiljanje pomoći491. Ovim je sastanak završen, ali je

tema koju je američki general načeo nastavljena sa razmatranjem na razgovorima koji su

neposredno uslijedili, a uključivali su učešće mnogo mjerodavnijih i značajnijih

sagovornika.

Narednom sastanku je predsjedavao sam Tito, uz kojeg su bili Leo Mates, generali

K.Popović i P.Dapčević, kao i admiral S.Manola, dok je američku stranu, sem generala

Kolinsa i Partridža, predstavljao i ambasador Alen. Ovaj sastanak je, u globalu, donio

potvrdu stavova objelodanjenih na prethodnom. Tito je potvrdio kategorijalnu različitost

pristupa pitanjima opšteg i izolovanog rata, iako su oba predstavljala ozbiljnu opasnost za

Jugoslaviju i iziskivala potrebu modernizacije i pojačanog materijalnog snabdijevanja njene

vojske. Kolins je odgovorio da je uslov u oba slučaja držanje otvorenih Ljubljanskih vrata,

kao najbolje veze sa saveznicima koji će obezbjeđivati isporuke hrane i oružja. On je

pohvalio jugoslovenske odbrambene planove i izrazio svoju saglasnost sa njihovim

stavkama, ali je i napomenuo da njihovo sprovođenje zavisi od mogućnosti dotura ratnog

materijala koji bi trebao da se vrši preko pomenutog, kao i preko pravca koji je sa juga

vodio od Soluna dolinama Vardara i Morave. Ovim je ponovio šta Zapad očekuje od 490 VA, II odjeljenje, K-14, f VI, 1/1, str 18-19. 491 Isto, str 20.

214

Jugoslavije i šta je trebao da bude neposredni quid pro quo za traženu pomoć. Tito je

potvrdno odgovorio i time se ovo pitanje, bar što se tiče načelnih jugoslovenskih namjera,

moglo smatrati riješenim492. Zaštita Italije i Grčke je postala dogovorena moneta kojom je

plaćan neophodni ratni materijal.

Potom se prešlo na razgovor o instituciji američke vojske koja bi se bavila

problemom vojne pomoći na terenu, a čiji su sastav, mandat i naziv predstavljali jednu od

ključnih prepreka usaglašavanju sporazuma. Tito je pokušao da pređe preko ovog pitanja

konstatacijom da ono nije bilo od fundamentalnog značaja, ali Kolins i Alen nisu imali

namjeru da ga ostave neraščišćenim. Založivši se za brojno stanje misije od 30 ljudi, Kolins

je naveo odredbu američkog zakona o pružanju pomoći koja propisuje upravo ovu cifru kao

minimum493. Pošto je nekoliko dana ranije u razgovoru sa Alenom Tito odbacio ovaj broj

kao prevelik i predložio trostruko manji sastav494, ovo insistiranje je predstavljalo potvrdu

američke riješenosti da se po ovom pitanju ne odustaje u mjeri u kojoj su Jugosloveni

možda očekivali. Kolins je insistirao na tome da, ako je u ovom trenutku bilo nemoguće

postići konačan dogovor o brojnom stanju budućeg tijela, sama cifra ne bude precizirana,

ali da u praksi ona nikako ne može da bude manja od 30 ljudi. Čak je i predlagao da se

general Džon Harmoni (John Harmony), koji je određen za šefa misije, na dužnost javi sa

svega 6-7 oficira, kako inicijalni veliki broj ne bi privlačio pažnju, ali da se kasnije ta cifra

značajno poveća495.

Kompromis je nađen po pitanju mandata i imena, koje nisu odgovarali ni po rangu

ni po zvanju timovima sa istom namjenom koji su bili instalirani u ostalim zemljama koje

su primale američku vojnu pomoć. Tito se saglasio sa naimenovanjem generala Harmonija

za šefa ove grupe, izjavivši da njegova sadašnja služba u Italiji nije predstavljala problem za

jugoslovenski vrh. Rasprava se potom vodila oko zvanja šefa misije, s tim da je Alenov

predlog, da mu se dodijeli naziv "ataše oružanih snaga", što bi podvuklo njegovu različitost

od ostalih rodovskih atašea, primljen sa najviše odobravanja496.

492 D.Bisenić, n.n, 1.IV 2001. 493 D.Bisenić, n.n, 1.IV 2001. 494 B.Dimitrijević, n.d, str 33. 495 NARA, RG 319, E 2, Box 644, f 091 Yugoslavia, Collins to Secretary of Defense re AMAS, 26.10.1951. 496 D.Bisenić, n.n, 2.IV 2001.

215

Na polju strateške koordinacije između Jugoslavije i NATO, ostavljena je

mogućnost da se u povoljnom trenutku održe pregovori koji bi definisali odgovor na ovo

pitanje. Kolins je, iako navodeći da bi u budućnosti ovakvi razgovori bili nesumnjivo

poželjni, jasno podvukao da on trenutno nema ovlašćenja da o tome pregovara, ističući da

sve što je po ovom pitanju rekao predstavlja njegov lični, a ne oficijelni stav vlade SAD.

Time je, uz konstataciju da nema razilaženja u osnovnim stavovima, kao i da ovako

koncipirani pregovori mogu dovesti do zadovoljavajućeg sporazuma za obje strane, ovaj

sastanak i završen497.

Kolins je, sem razgovora sa najvišim rukovodstvom, tokom svog boravka u

Jugoslaviji obišao Ljubljansku i Skopsku vojnu oblast, a priređena je i vojna vježba kako bi

mu se demonstrirala borbena spremnost jugoslovenskih snaga svih rodova ali i materijalni

nedostaci čije bi otklanjanje popravilo ukupnu sliku. Vježba je održana u septembru, a

podrazumijevala je učešće oklopnih, pješadijskih, inženjerijskih i vazdušno-desantnih

jedinica498. Kako navodi L.Lis, američki general je bio impresioniran "...predstavom koju su

mu Jugosloveni priredili" i po povratku u SAD dao nekoliko izjava o dobrom kvalitetu

jugoslovenske vojske499.

U svakom slučaju, njegova posjeta je otklonila i poslednje ozbiljne prepreke na putu

postizanja sporazuma o daljoj distribuciji opreme koja je tajno i polutajno već stizala u

Jugoslaviju. Štaviše, tenkisti koji su ostavili najbolji utisak na vježbi forsiranja Vrbasa su

vozili upravo američke Šermane, čime su demonstrirali spremnost i sposobnost da prvilno

rukuju novim materijalom, a sam Kolins je, po povratku u SAD, u razgovoru sa

ambasadorom Popovićem ponovio svoje zadovoljstvo onim što mu je demonstrirano na

manevru500.

497 Isto. 498AJ, AJBT, KMJ I-3-b/799, str 1 (78). Jugoslovenski ambasador u SAD, V.Popović je savjetovao u svom pismu od 5.IX da manevri koji budu priređeni ovom prilikom obavezno sadrže upotrebu skoro svih rodova oružja. On je naveo da u američkim vojnim krugovima postoji uvriježeno mišljenje da su jugoslovenske snage prvenstveno upotrebljive u brdsko-planinskim uslovima ratovanja, tako da je jednom vježbom koja bi uključivala forsiranje rijeke i širi dijapazon borbenih postupaka karakterističnih za ravničarski teren trebalo ostaviti utisak spremnosti za uspješno vršenje borbenih dejstava u svim terenskim uslovima. B.Dimitrijević, n.d, str 34-35. 499 L.Lis, n.d, str 157. 500 AJ, AJBT, KMJ I-3-b/799, str 92. On je istakao da je svjestan činjenice da je imao priliku da gleda samo najreprezentativnije jugoslovenske jedinice, ali da je “... u svakom slučaju bio impresioniran, naročito sposobnošću i odlučnošću naših oficira...“.

216

Predsjednik Truman je 9. novembra poslao pismo Kongresu u kojem je najavio

pružanje vojne pomoći Jugoslaviji u cilju podizanja njenih odbrambenih kvaliteta501. Posle

perioda intenzivnih pregovora, 14. novembra 1951. godine je u Beogradu zaključen

sporazum o vojnoj pomoći između vlada SAD i FNRJ. Važnost koju je Jugoslavija

pridavala ovom činu je pokazana time što je sam maršal Tito, u ime svoje države, stavio

potpis na ovaj sporazum502.

Ugovor se sastojao iz 7 članova, od kojih je prvi sankcionisao pružanje, odnosno,

nastavak pružanja opreme, materijala i drugih usluga u vezi sa vojnom pomoći, kao i

obaveze FNRJ da dobijena sredstva koristi u cilju svoje odbrane i unapređenja svjetske

bezbjednosti, da bez pristanka vlade SAD ne može otuđiti ili preusmjeriti pomoć na nekog

drugog i da Sjedinjenim Državama pruži recipročnu pomoć u olakšicama u proizvodnji i

prenosu u SAD sirovina i polufabrikata koji bi, eventualno, u Americi bili deficitarni.

Drugi član je definisao stepen javnosti primjene sporazuma gdje je, iako

podrazumijevajući obavezu postojanja javne dimenzije čitavog procesa, omogućena tajnost

klasifikovanih vojnih materijala ili informacija koje su bile s njim u vezi503.

Treći član je regulisao problematiku zaštite intelektualne svojine i patenata koji su

bili u vezi sa vojnim materijalom kao predmetom sporazuma. Prema njemu, svaka vlada je

preuzimala na sebe obavezu zaštite prava svojih građana i institucija, kao i stranih državljana

čija bi prava mogla biti ugrožena radnjama u okviru njihovih nadležnosti.

Četvrti se ticao jugoslovenskih finansijskih obaveza u ovom odnosu. FNRJ je

trebala da položi dinarski depozit za administrativne i operativne izdatke, kao i da oslobodi

od carine i poreza opremu koja je bila predmet pomoći.

Peti član se odnosio na pitanje funkcionisanja američkog tima za nadgledanje

sprovođenja programa, podvlačeći obavezu FNRJ da mu dodijeli puni diplomatski status i

pruži sve potrebne olakšice u radu, dok je SAD obavezivao da broj njegovog osoblja bude

što je moguće manji, kao i da ovo tijelo djeluje u okviru redovnih aktivnosti ambasade SAD

u Beogradu. Uopštenosti i nepreciznosti ovog člana su predstavljale osnovu čestih kasnijih

501 B.Dimitrijević, n.d, str 36. 502 M.Stojković, Balkanski ugovorni odnosi III, 1946-1996, str 225-228. 503 B.Dimirijević navodi mišljenje R.Petkovića da je ovim Jugoslavija postigla izvjestan stepen zataškavanja čitavog posla, ali su i SAD dobile zadovoljštinu kroz javno objavljivanje jugoslovenskog stupanja u red svojih "klijenata". B.Dimitrijević, n.d, str 37.

217

nesporazuma i gloženja, ali su jugoslovenskoj strani otvorile dovoljno prostora da izbjegne

preveliki upliv koji su članovi odjeljenja pokušali da ostvare na njenu vojnu politiku.

Član 6 je sankcionisao jugoslovensku obavezu da pomogne u razvijanju

odbrambenih snaga slobodnog svijeta u okviru svojih ekonomskih i političkih mogućnosti,

kao i da dobijenu opremu koristi u iste svrhe. To je značilo posrednu obavezu koordinacije

sa NATO, ali bez eksplicitnih odredbi koje bi Jugoslaviju kompromitovale u očima

socijalističkih zemalja kao novog člana zapadnog vojnog saveza.

Poslednji, sedmi član je regulisao tehničku problematiku funkcionisanja sporazuma,

poput datuma stupanja na snagu i prestanka važnosti, uslova pod kojima može biti raskinut

i prava zemalja potpisnica na izlazak iz njegovih okvira. Rečeno je da bilo koja strana može

prema sopstvenom nahođenju prekinuti ugovorni odnos, ali da će odredbe ovog sporazuma

po automatizmu važiti još godinu dana, što je Jugoslaviju osiguravalo od iznenadnog

prestanka svih segmenata pomoći, ali je i SAD ostavljalo mogućnost da u svako doba može

promijeniti mišljenje o sudbini dogovorenih, ali još neisporučenih kontigenata, kao i

kontrole isporučenog materijala nakon otkazivanja programa504.

Ovaj sporazum je ozvaničio već započete aktivnosti na snabdijevanju Jugoslavije

ratnim materijalom iz zapadnih izvora, predstavljajući pravnu osnovu jednog zanimljivog

vojno-diplomatskog eksperimenta. Neodređenost nekih njegovih članova nije bila samo

rezultat žurbe da se do sporazuma dođe, već je odražavala i stanovište da, ako među

partnerima bude raspoloženja (to jest, ako se ukupna spoljnopolitička situacija zbog koje je

i potpisan bude kretala u tom pravcu), njihovo bliže definisanje u smislu podizanja

savezničkih odnosa na viši nivo neće predstavljati nikakav problem. U tom trenutku, on je

predstavljao koncenzus koji je donio mnoge kontroverze na objema stranama, jer je i po

svom duhu i po svojoj sadržini predstavljao nesvakidašnji primjer političkog

sporazumijevanja u vremenu kada je hladni rat već uveliko nametnuo pravila vojno-

diplomatskog razmišljanja i djelovanja. Iako naizgled oprečan u odnosu na ovako utemeljen

sistem, američko-jugoslovenski sporazum je, ipak, bio direktni rezultat hladnoratovske

logike, prema kojoj su dinamika i taktika blokovskog sučeljavanja često dovodili do obrta u

kojima je izgledalo da su njihovi akteri izgubili iz vida proklamovane razloge samog hladnog

504 M.Stojković, Balkanski ugovorni odnosi III, 1946-1996, str 225-228.

218

rata, svodeći njegove visokoparne ciljeve i razloge na mnogo jednostavniju i iskonskiju

strateško-političku osnovu.

Nakon završetka II svjetskog rata, ovo je bio prvi primjer direktne vojne saradnje

dvaju ideološki različitih subjekata koji nije temeljen na komercijalnoj osnovi, već na

savezništvu i osjećaju barem trenutne zajedničke ugroženosti. Sama činjenica da su se, sa

manje ili više čvrstim međusobnim vezama, na istoj strani mogle naći zemlje građanske

demokratije, otvorena diktatura vojnog tipa i jedna komunistička država, daje nam još

jedno saznanje o elastičnosti i svestranosti političkih i istorijskih procesa, koji su poput vode

pronalazili puteve svog razvoja i u vremenu tvrdih i međusobno suprotstavljenih

doktrinarnih koncepcija.505

505 I. Laković, n.d, str 58-60.

219

Glava V Vojna pomoć kao sredstvo učvršćivanja odnosa sa Zapadom 1952. godine Instaliranje i početak rada AMAS

Instaliranje i funkcionisanje američkog tima za nadgledanje i administriranje

programa, bilo je omogućeno petim članom sporazuma vlada SAD i FNRJ o vojnoj

pomoći. U njemu je stajala jedna relativno neprecizna odrednica koja je, u velikoj mjeri,

predstavljala pravnu osnovu za većinu problema koji su izbijali na površinu tokom rada

ovog odjeljenja506. Naime, loše iskustvo sa sovjetskim vojnim instruktorima, kao i

informacije o iskustvima drugih zemalja u kojima su instalirani slični timovi, natjeralo je

jugoslovenski vrh da ovom pitanju priđe dosta ozbiljnije i rigidnije nego što je to inače bio

slučaj sa državama koje su stupale u programe ove vrste. Kontrolne misije, koje su činile

sastavni dio sistema vojne pomoći bilo koje zemje ili sistema donatora, skoro uvijek su

predstavljale neku vrstu "trojanskog konja" kojim je omogućavana infiltracija u armiju

zemlje recipijenta, i pomoću kojeg je obezbjeđivana ne samo bolja informisanost o

operativnom izvršenju programa, već i izvođenje mnogo suptilnijih i značajnijih aktivnosti.

Što je program pomoći bio opsežniji, to jest, što je više različitih i za recipijenta

novih i nepoznatih artikala postajalo njegovim predmetom, to je rasla potreba za

edukativno-kontrolnim radom u vezi njegove upotrebe u jedinicama. Timovi koji su bili

određeni za nadgledanje sprovođenja ovih programa, često su kroz operativno regulisanje

ove problematike uspijevali da na instruktorske ili supervizorske položaje u samoj trupi

dovedu predstavnike svojih oružanih snaga ili civilne stručnjake sa svog platnog spiska, koji

su silom svog stručno-tehničkog autoriteta, u jedinicama dobijali visok status i ovlašćenja.

To im je omogućavalo pristup najraznovrsnijim podacima i informacijama, tako da je na

ovakav način sprovođena obavještajna aktivnost davala odlične rezultate507.

Drugi, i neuporedivo važniji, aspekt njihovog instaliranja je bila uloga koju su, što

zahvaljujući široj političkoj klimi, a što na osnovu prirode samog programa, dobijali u

komandno-operativnom lancu samih jedinica koje su po tom sistemu opremane. 506 M.Stojković, Balkanski ugovorni odnosi, Beograd, 1999, str 227. 507 I.Laković, n.d, str 187-188.

220

Legalizacija i legitimizacija prisustva ovih ekipa je vodila u njihovo čvršće povezivanje sa

primarnim korisnicima novoprimljenog materijala, čineći ih zvaničnim licima sa

kompetencijama koje su nerijetko zalazile u ovlašćenja samih trupnih starješina, slabeći time

njihov autoritet i komandne kapacitete. Jugosloveni su raspolagali podacima da, u slučaju

otpočinjanja ratnih dejstava, velikim brojem satelitskih vojnih formacija bi ili komandovali

ili imali savjetodavnu ulogu na svim nivoima komandnog lanca sadašnji sovjetski vojni

instruktori, kao i da je takva tendencija zapažena i u vrijeme prisustva sličnih sovjetskih

timova u jedinicama JNA508.

Sa druge strane, vojne misije koje su bile zadužene za nadgledanje ostvarivanja

programa i regulisanje njegove administrativne i operativne problematike, po samom svom

sastavu nisu mogle pretendovati na bilo kakve suštinske kompetencije u vezi dotičnog

programa, odnosno, nisu imali ovlašćenja da ga obustave ili kvalitativno i kvantitativno

izmijene.509 Koristeći njegov paravan, ovi timovi su dobijali razlog i opravdanje svog

prisustva na stranoj teritoriji, i to prisustvo je trebalo iskoristiti do svog maksimuma. Taj

maksimum je, međutim, zavisio koliko od prirode samog programa, toliko i od pravno-

diplomatskog okvira u koji je stavljen na početku, odnosno, kasnije spremnosti i

sposobnosti strana učesnica da obim i suštinu tog okvira izmijene. Peti član ugovora o

vojnoj pomoći SAD je predstavljao upravo onakav okvir kojim strana donatora nije bila

zadovoljna, i koji je svo vrijeme ostvarivanja programa pokušavala da izmijeni.

Savjetodavne grupe za američku vojnu pomoć (Military Assistance Advisory Group

– MAAG) pri svim armijama koje su bile korisnici MDAP-a, odlikovale su se nekolikim

važnim karakteristikama. Sačinjavali su ih predstavnici američkih oružanih snaga direktno

subordinisani Pentagonu, a delegirani kod vojnih struktura zemlje recipijenta. To je

uslovljavalo stvaranje direktnih armijskih kontakata i interakcije, koji su počinjali

postepenim informativnim i savjetodavnim uplivom, ali su neumitno vodili ka kontrolnom,

pa čak i komandnom potčinjavanju primaoca pomoći. Na taj način se stvarao svojevrsni

obavještajno-organizacioni mostobran, koji je omogućavao brz i pouzdan sistem dobijanja

podataka o svim sferama vojne stvarnosti, onemogućavajući ograničavanje tog rada

508 Isto, str 188. VA, II odjeljenje, S-8,f IV,1387,8, str 33. 509 VA, IIodjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 32, str 10, isto, str 12, isto, str 16.

221

standardnim metodama. To je značilo da se on odvijao na samom mjestu zbivanja, a da su

eventualne žalbe na njega, koje bi bile poslate redovnim putem, morale da prođu dugu

birokratsku proceduru koja bi njihovu sadržinu ili aktuelnost obesmislilla u priličnoj mjeri.

Jugoslovenski predstavnici su tokom pregovora, izrazito tvrdim stavom koji SAD po

ovom pitanju nisu očekivale, uspjeli da se izbore za relativno povoljno rešenje, budući da je

postavljeni cilj bilo minimalizovanje veličine, mandata i nivoa kontrolnog tijela. Američkoj

strani je bilo veoma stalo do pozitivnog ishoda pregovora o pomoći, videći u samom

ostvarivanju programa dovoljno veliki benefit za svoju stranu, tako da je bila spremna na

ovakav kompromis. Očigledno je preovlađivao stav da će, ako situacija i dalje bude išla u

započetom pravcu, Jugoslavija sve manje imati prostora i mogućnosti za dalji otpor. Zato se

smatralo da je važno za početak obezbijediti bilo kakav pisani osnov postojanja ovakvog

tima, a da će se kasnija nadgradnja njegovog brojnog stanja i kompetencija omogućiti kroz

čvršće vezivanje Jugoslavije za SAD i NATO510. Mlađi partner u ovom poslu je bio svjestan

da mu trenutna situacija ide na ruku, tako da je insistiranjem na ovoj tački postignut

rezultat za koji se, kasnije, ispostavilo da je sasvim dovoljan da onemogući razvoj ove

institucije u mjeri karakterističnoj za ostale učesnike MDAP.

Pomenuti član je, kao što je rečeno, uredio postojanje ovog tijela na bitno

drugačijim osnovama nego što je bilo uobičajeno u savremenoj praksi. Stavljeno je pod

direktnu komandu šefa diplomatske misije u Jugoslaviji, što je značilo promjene u njegovoj

hijerarhiji i subordinaciji, koje su, opet, povlačile sasvim drugačije kompetencije i

mogućnosti djelovanja. Time je onemogućena njegova direktna instalacija u trupu i sistem

JNA, što je moralo dovesti do sasvim drugačijeg pristupa poslu od kojeg se nije odustajalo,

a koji je ovakvim početnim položajem znatno otežan.

Drugo, iz samog imena, American Military Assistance Staff, je izbrisana odrednica

koja ukazuje na određeni stepen autonomije u radu, jer je umjesto termina group ili mission

upotrijebljena riječ staff (osoblje, personal), koja je podvlačila pomoćni i zavisni karakter

ove službe, ne dajući joj težinu nominalnog nosioca svoje aktivnosti. Osim toga, njegovo

brojno stanje, koje je dogovoreno neposredno pred potpisivanje sporazuma, predstavljalo je

510 DAMSPRS,1955, str.pov, f III, 332, I/328-329.

222

ustupak SAD Jugoslaviji, jer je saglašavanjem da ono iznosi 15 oficira511 i isto toliko

službenika, njihov broj sveden na trećinu uobičajenog sastava, a u sporazumu je, čak,

izričito navedeno da on mora biti što je moguće manji. Insistiranje na njegovom kasnijem

povećanju je postalo pravo političko pitanje, jer, iako je bilo jasno da je za obavljanje

predviđenog posla ovaj broj sasvim dovoljan512, pravi razlog postojanja i funkcija ove ekipe

su ležali u mnogo ozbiljnijim aktivnostima od administriranja tehničkim dijelom programa.

Jugosloveni su ovoga bili više nego svjesni, tako da su u kasnijem periodu pristajali samo na

kozmetičke izmjene, a i na njih tek posle dugog i napornog vojno-diplomatskog

natezanja.513

Američko odjeljenje za vojnu pomoć (American Military Assistance Staff – AMAS)

započelo ze svoj rad 12. decembra 1951. kao odjeljenje za vojnu pomoć pri američkoj

ambasadi u Beogradu514. Sastojao se iz pet sektora; štaba, opšteg odsjeka, odsjeka za snage

KoV, mornaričkog i vazduhoplovnog odsjeka i činilo ga je ukupno do 30 ljudi,. Oficiri i

podoficiri su u Jugoslaviji, prosječno, ostajali oko 2 godine, da bi potom prelazili na druge

dužnosti. Prema jugoslovenskim podacima, kroz ovo odjelenje je prošlo 162 ljudi, i to 4

generala, 66 oficira, 84 podoficira i 8 vojnih činovnika515. Brigadni general Džon Harmoni

(John Harmony) je bio njegov prvi načelnik, i na tom poslu je ostao do 4. decembra 1953.

godine, kada ga je zamijenio general-major Piter Hejns (Peter Hains).

Iako je bilo predviđeno da AMAS bude smješten u objektu ambasade,

jugoslovenske vlasti su mu dodijelile posebnu zgradu na oko 1.5 km udaljenosti. Ovo je

bilo pogodno za komunikaciju, pošto bi u slučaju rada u objektu ambasade, svi

jugoslovenski oficiri tokom svojih dnevnih aktivnosti i zajedničkih poslova sa pripadnicima

AMAS-a stalno morali da iznova prolaze procedure kontrole i legitimisanja. Američka

strana je, opet, morala da vodi računa o bezbjednosti dokumenata i predmeta koje je

koristila u posebnoj zgradi, pošto je morala da angažuje posebno ljudstvo za stražarske

511 DAMSPRS, isto. str 2. 512 VA, IIodjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 32, str 12. 513 I.Laković, n.d, str 190. 514 NARA, RG 334, E 292, box 22, AMAS activities report from activation to 31. January 1952, str 1. U naslovu ovog izvještaja doslovno piše „Military Assistance Section, American Embassy, Belgrade“. Termin „Staff“ se prvi put pojavljuje u izvještaju za jun 1952. (NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activities report for June 1952, str 1.) 515 VA, II odjeljenje, K-21, f III, R-3, str 12-13.

223

dužnosti. Zvuči nevjerovatno, ali uobičajene trupe mornaričke pješadije (marinci) koje

čuvaju američke diplomatske objekte širom svijeta, kada ih je general Harmoni tražio, u

prvom periodu nisu bile stavljene na raspolaganje. Problem je rešavan tako što su podoficiri

iz sastava odjeljenja, u doba kada nisu bili na dužnosti, na smjenu obezbjeđivali objekat516.

General Milo Kilibarda je postavljen za prvog šefa jugoslovenskog odjeljenja za

prijem vojne pomoći – tijela koje je predstavljalo najdirektniju adresu za saradnju sa

AMAS-om. Prvi sastanci su, prema Harmonijevim navodima, bili otvoreni i srdačni, a

optimizam je budio i sastanak sa gen. Kočom Popovićem, načelnikom jugoslovenskog

Generalštaba. Harmoni navodi da je njihov prvi sastanak, kada je prvi put došao u

Jugoslaviju, prošao dosta formalno i da se razgovor vodio pomoću prevodioca. Međutim,

već na sledećem je Popović nastupio neuporedivo srdačnije i otvorenije, razgovarajući sa

američkim generalom direktno na engleskom jeziku. Osvrnuvši se na period pregovora,

prokomentarisao je da prepirke i neslaganja treba ostaviti iza sebe, pošto nastupa period

kada takvih situacija ne bi trebalo da bude. Harmoni mu je odgovorio da će neslaganja

sigurno biti i u budućnosti, ali da „... ljudi od međusobnog povjerenja mogu naći

kompromis u svim pitanjima.“517 Kako je kasnija praksa pokazala, teško postizanje

kompromisa po bilo kom pitanju je, izgleda, bilo pokazatelj ne baš prevelikog međusobnog

povjerenja.

Harmonija je primio i sam Tito, kada mu je ovaj uručio i poklon od komandanta

kopnenih snaga američke vojske, generala Lotona Kolinsa. Tom prilikom je ponovo

podvučena potreba prisustva američkih oficira prilikom istovara ratnog materijala iz

programa pomoći, kao i tokom njegovog kasnijeg stavljanja u funkciju. Period stupanja u

rad američkog odjeljenja je proslavljen prijemom koji je organizovao američki vojni ataše, a

na koji je došlo više jugoslovenskih oficira sa svojim suprugama nego ikada do tada. Trend

pokazivanja dobre volje je nastavljen i u sferi rešavanja stambenih pitanja pripadnika

odjeljenja, gdje su se jugoslovenske vojne vlasti zauzele da im se obezbijedi jedna kuća i 21

stan. Ovo je bilo toliko odstupanje od uobičajene prakse da je ostalim članovima stranih

misija bilo teško da povjeruju u to. 518

516 Isto, str 1. 517 Isto, str 2. 518 Isto, str 2-4.

224

Uprkos ovim početnim ohrabrenjima, Harmonija je ubrzo dočekala ne baš

„ružičasta“ stvarnost svakodnevnog posla. Pitanje obima i ranga američkog odjeljenja je

predstavljalo jedno od teže rešivih pitanja tokom pregovaranja o sporazumu o vojnoj

pomoći, a postojeća odredba je svojom neodređenošću trebala da ostavi prostora kako za

njeno personalno uvećanje, tako i za formalno podizanje na viši rang. Harmoni je obje ove

kategorije imao u vidu prilikom dolaska u Jugoslaviju, i bio je spreman da se za njih bori

kod svojih jugoslovenskih domaćina. Međutim, nije očekivao da mu problem u toj

aktivnosti napravi upravo američka strana. Naime, ni dva mjeseca nakon instaliranja

AMAS-a u Beogradu, na novu dužnost se nije javio ni jedan od članova mornaričkog

sektora (stigli su tek tokom marta, i to samo dvojica519). Kako je Harmoni raspolagao sa

prostorom za 30 zaposlenih u odjeljenju i smatrao da priroda posla iziskuje značajno više, to

ga je činjenica da ni taj broj nije popunjen dovodila u vrlo nezavidan položaj pred

jugoslovenskim zvaničnicima520. Priznajući da „... nema logike tražiti od jugoslovenskih

vlasti povećanje brojnosti kada nismo popunili ni mjesta prethodno odobrena nakon dugih

pregovora“521, on je je već na početku prepoznao problem koji će se, kasnije, pokazati skoro

nerješivim. Jugosloveni nikako nisu bili voljni da dozvole povećanje bilo koje kategorije u

vezi AMAS-a, a ovakve situacije su im pružale dodatnu argumentaciju u odbrani takvog

stava. Kako mjesto načelnika pomenutog sektora nije bilo popunjeno ni nakon pet mjeseci,

to je ovakva slika samo dobijala na oštrini.522

Dodatni problem u radu američkog odjeljenja, koji se manifestovao na samom

početku njegovog rada, bila je praksa nadležnih službi i SAD i Jugoslavije da realizuju

aktivnosti u vezi vojne pomoći bez znanja, pitanja ili konsultacija sa osobljem AMAS-a.

Harmoni je u martu zahtijevao da bude informisan o stvarima koje se tiču rada ove službe,

a koje su predstavljale predmet ranije postignutih dogovora između državnih predstavnika

dvije zemlje. Takođe je insistirao na tome da, ako se ima namjera da njegovo odjeljenje

uspješno radi svoj posao „...ono mora biti jedina agencija preko koje jugoslovenska strana

podnosi svoje zahtjeve, i od koje mora biti traženo mišljenje u vezi značajnih izmjena prije

519 NARA, RG 334, E 292, box 22, AMAS activities report for March 1952, str 2 520 NARA, RG 334, E 292, box 22, AMAS activities report for February 1952, str 2. 521 Isto. 522 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for April 1952, str 3.

225

nego se one unesu u programe.“523 Šef američkog tijela je takođe imao zamjerki na

ponašanje dijela američkih službi koje su, naročito u domenu isporuka, njegovo osoblje

snabdijevale netačnim informacijama i tako prouzrokovale ne samo blamažu pred

jugoslovenskim predstavnicima, već i ozbiljne zastoje u poslu. Na primjer, kada je na

sastanku u vezi isporuka materijala JRV, potpukovnik Breht ustvrdio da su Jugoslaviji

isporučeni Tanderboltovi F-47 bez rezervnih djelova i pripadajućeg alata, takva informacija

se kosila sa zvaničnim podacima koje je AMAS imao. Međutim, kada je nakon interne

istrage utvrđena njena istinitost, odnosno, netačnost američkih zvaničnih podataka,

Harmoni je shvatio da takva praksa značajno narušava i ugled odjeljenja, i mogućnost da

ono izbori renome pouzdanog partnera.524

Ovo pitanje je, u stvari, otišlo dalje od uobičajenog logističkog problema. Jugoslaviji

je do aprila 1952. godine isporučeno 104 aparata F-47, od kojih je, zbog nedostatka

pratećeg alata za održavanje, poletio samo jedan. Iz JRV su tražili da Tanderbolti lete

tokom majske parade, ali je već tada bilo jasno da to neće moći da se realizuje. Osjećanje

američkog prestiža je tada dodatno povrijeđeno podatkom da će 20 od 120 isporučenih

Moskitosa britanske proizvodnje učestvovati u vazduhoplovnom dijelu programa parade, a

jugoslovenski predstavnici to nisu zaboravili da naglase. Što je još gore, 23. aprila je u

vazduhoplovnoj bazi u Puli došlo do pada upravo jedinog F-47 na kojem se letjelo, dijelom

zbog greške pilota, ali dijelom i zbog mehaničkog kvara. Pogibija pilota, školovanog u

okviru MDAP-a, pad aviona dobijenog kroz taj program zbog njegove neispravnosti i

nedostatak materijala za otklanjanje ovakvih nedostataka su imali veoma negativan efekat

na doživljaj američke pomoći.525 Na ovoj paradi, osim Moskitosa, u vazduhu nije bilo aviona

dobijenih kroz zapadnu vojnu pomoć. Harmoni je, za utjehu, navodio podatak da su osim

motocikala i konjskih zaprega, sva ostala transportna sredstva iz defilea poticala iz

američkog dijela MDAP.526

Uopšte, u prvom periodu AMAS-ovog rada se jasno prepoznavalo uključivanje još

jedne pregovaračke instance na američkoj strani, i to predstavljene u zvaničniku koji nije

učestvovao u prethodnim fazama. General Kilibarda je, za razliku od gen. Harmonija, 523 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for March 1952, str 2. 524 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for April 1952, str 2. 525 Isto, Air Section Report, str 2-3. 526 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for May 1952, str 1.

226

predvodio jugoslovensku delegaciju na tehničkim konferencijama u Vašingtonu u avgustu

1951. godine, učestvovao u postizanju dogovora i nalazio se mnogo bliže hijerarhijskom

vrhu odlučivanja u vezi programa vojne pomoći. Iako je izgledalo da on i Harmoni

održavaju zadovoljavajući nivo komunikacije, bilo je jasno da američki general „nije u toku“

sa svim onim aspektima koje je Kilibarda pokretao. Ovo ne samo da je predstavljalo

problem za Harmonija kada je trebalo odgovoriti na neku jugslovensku inicijativu, već ga je

stavljalo i na muke kada je u pitanju bio neki nedovoljno raščišćen problem iz prošlog

perioda, a on uopšte nije bio upoznat sa njegovim kontekstom.527

Pitanje povećanja brojnosti američkog odjeljenja, koje je Harmoni neprestano

postavljao, odbijano je pod pretekstom „političkih razloga“. Uporan u namjeri da se za

njega izbori, on je predlagao da se uvede praksa po kojoj bi, tokom pregovora o planiranju

programa za 1953. godinu, pozitivan odgovor na jugoslovenska traženja određenih tipova

visoko sofisticirane opreme, bio uslovljen prethodnom preporukom AMAS-ovog osoblja.528

Ono što je, takođe, počelo da nalazi mjesta u izvještajima od polovine 1952. godine, bilo je

i odbijanje jugoslovenskih vlasti da daju izvještaje o upotrebi novodobijenog materijala.

Iako je Harmoni ispočetka navodio kako „... nema sumnje da se isporučena oprema dobro

koristi, previše je zahtjeva za detaljnijim izvještajima odbijeno pod pretekstom „političkih

razloga““529

Programi za fiskalne 1951 i 1952. godine, koncipirani na tehničkim konferencijama

u Vašingtonu prije zvaničnog potpisivanja sporazuma o vojnoj pomoći, naknadno su

pretrpjela u Pentagonu niz izmjena. Sa finansijske strane, „Zaliha C“ se pokazala kao

nedovoljna da pokrije sve troškove finansiranja programa za 1951. i 1952. godinu, tako da

je iz JCS naloženo odgovarajućim službama da iz predloženog programa izvuku priopritete

(prema svom nahođenju i bez dodatne konsultacije sa jugoslovenskim predstavnicima), te

da prema njima realizuju i isporuke.530 „...Drastično smanjenje u dijelu kopnenih snaga i

povećanje preko očekivanja u domenu avijacije i mornarice je predstavljalo pravi šok, koji

527 NARA, RG 330, E 18, Box 83, f 333 visits Yugoslavia, Memorandum for General Olmsted, points raised by General Harmony, 12. April 1952. 528 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for May 1952, str 2. 529 Isto, str 3. 530 NARA RG 218, JCS, E 13, box 120, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 14, Department of Defense, Joint MDAP survey report on Yugoslavia, str 1 (501).

227

nije bilo moguće na zadovoljavajući način objasniti jugoslovenskim vlastima, a ni razumjeti

od strane ove službe“, upravo su riječi kojima je general Harmoni, šef AMAS-a u Beogradu,

opisao svoju reakciju prilikom prispijeća konačne verzije plana za 1952. godinu.531

Jugosloveni su „... smatrali projektovani i planirani program za 1952, koji je formiran

tokom tehničkih konsultacija u Vašingtonu, kao obavezu SAD“532 i njihovo nezadovoljstvo

se nije moglo sakriti. Harmoni je na razgovorima o daljem planiranju pomoći pokušao da

metodologiju rada izmijeni iz korijena. Smatrao je da treba primijeniti princip

snabdijevanja tačno određenih jedinica svim potrebnim naoružanjem i opremom, umjesto

što se pokušavalo da se pojačaju sve jedinice rešavanjem specifičnih problema u svakoj

pojedinoj od njih533. Kako je, međutim, ova njegova aktivnost dolazila ne na početku, već u

toku jednog procesa, šanse da se uspostavljene navike promijene nisu bile prevelike.

Jugoslovenski predlog programa za 1951. godinu je pretrpio manje izmjena, a one

su se odnosile na pomenuto smanjenje artiljerijskog materijala, dok je program za 1952,

iako na licu mjesta planiran i usaglašavan sa američkim zvaničnicima, redukovan u mnogo

većem obimu. Završni oblik, koji je sačinjen bez jugoslovenskog učešća, predstavljao je

dokument bitno različit od onog koji je podnio general Kilibarda534. U njemu je bilo jako

malo artiljerijske, inženjerske i opreme za jedinice veze, a bio je vidan i nedostatak

transportnih sredstava. Ovo je za Jugoslaviju značilo odbijanje isporuka najvažnijeg

materijala za jedinice KoV, tako da je odmah pokušano da se preko upravo instaliranog

AMAS-a utiče na njegovu reviziju535.

Ova nastojanja nisu dala nikakvog rezultata, pa je najavljena posjeta generala

Edlmena i Olmsteda u julu 1952. godine otvorila mogućnost da se ipak djelimično isprave

navedeni nedostaci. Harmoni je mjesec dana ranije naveo da polaže velike nade u njihov

dolazak, naročito jer se očekivalo da tada budu raščišćene nepoznanice koje su nastale na

osnovu pregovora, koje su upravo sa ovim američkim generalima vodili jugoslovenski

531 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for March 1952, str 2. 532 Isto 533 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for April 1952, str 2. 534 isto, str 1 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 4. 535 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for March 1952, str 2. I.Laković, n.d str 150-151.

228

predstavnici u Vašingtonu u ljeto prethodne godine. Takođe se nadao i da ovu posjetu

može iskoristiti kako bi promovisao potrebu povećanja svog odjeljenja.536

Kao što je rečeno, prva godina AMAS-ovog angažovnja je prolazila u pokušajima da

se realizuje program za fiskalnu 1951. godinu, razrade programi za 1952. i 1953, izgrade

odnosi sa jugoslovenskim oficirima i učvrsti sopstvena pozicija u hijerarhiji ambasade SAD

u Beogradu537. Po ovim pitanjima su postignuti različiti rezultati, a naročito je naglašen

nedostatak odgovarajućeg nivoa i kvaliteta komunikacije sa svojim jugoslovenskim

domaćinima. Međutim, u toku 1952. je i u ovoj oblasti zabilježen značajan napredak,

naročito u poređenju sa početkom godine.

Jugoslovenska strana je svoj doživljaj američkog odjeljenja u ovom periodu

izgrađivala kroz direktne kontakte personala svog tijela nadležnog za pitanja vojne pomoći,

kao i kroz klasični obavještajni rad. Ovako dobijena saznanja su često bila u međusobnoj

koliziji, ali kasnijem istraživaču ipak omogućavaju stvaranje slike o AMAS-u. Prema

dokumentima koja potiču iz jugoslovenskog odjeljenja za prijem vojne pomoći, na samom

početku je uočeno neslaganje između njegovih stvarnih i proklamovanih kompetencija i

mandata. AMAS-ovi predstavnici su stalno isticali svoju važnost u planiranju i realizaciji

strukture, sadržaja, obima i dinamike isporuka vojne pomoći, ali je praksa pokazivala da

njihova uloga ne prelazi posrednički i administrativni nivo. Primijećeno je da slabo poznaju

tehničku problematiku svojih rodova oružja, ne daju specifična stručna objašnjenja, kao i da

im poznavanje taktičko-operativnih pitanja nije jača strana. Stoga je, među trupnim

oficirima, većinom izvlačen zaključak da ovo osoblje većinom pripada obavještajnom

sektoru.538

536 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for June 1952, str 1. NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for July 1952, Inclosure 1, Report of visit of generals Eddleman and Olmsted, and Mr Frank Nash, Special Assistant to the Secretary of Defense, str 23. Harmonijeva očekivanja su samo djelimično ispunjena, pošto je postignut dogovor o prihvatanju jugoslovenskog dopunskog plana za 1952, u koji je ušlo 156 haubica 155mm, 37 samohodnih haubica M7, 300 bestrzajnih topova od 75mm, sredstva veze za 13 artiljerijskih diviziona, 2000 tona baruta, kao i radionice za opravku tenkova, automobila i komunikacionih uređaja. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 3. VA, II odjeljenje, S-115, 271/12, f II, 87, str 1-2. 537 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for December 1952, str 1. 538 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 32, str 13. I.Laković, n.d, str 193.

229

Sa druge strane, profesionalni obavještajci JNA su drugačije procjenjivali svrhu

odjeljenja. U jednom izvještaju KOS JNA koji opširno analizira rad predstavnika AMAS u

periodu 1952-1953. godine, zaključuje se da je„...ovo odelenje u prvom redu štab

stručnjaka (možda i srednjih kvaliteta) koji imaju određene vojničke i političke zadatke

vezane za vojnu pomoć.“ Ne isključujući mogućnost da se u sklopu ovih aktivnosti nisu

realizovali i obavještajni zadaci, ipak se jasno prepoznavalo da suštinska svrha ovog

odjeljenja nije ležala na toj strani. Pretpostavljalo se da među njima ima nekoliko

obavještajaca koji im „daju liniju po obaveštajnoj službi“, te da se takva njihova aktivnost

može sprovoditi na tehničkom armijskom nivou. Kroz kontakte sa jugoslovenskim

kolegama i posjete jedinicama po pitanjima planiranog i primljenog materijala, mogla se

stvroriti slika potreba i nedostataka JNA, ali onih koje predstavljaju opšte poznata mjesta i

koji su, kao takvi, američkoj strani više puta prezentovani. Procijenjeno je da bi za

otkrivanje krupnijih vojnih tajni, dostupnim samo određenim licima u JNA, trebalo

formirati posebnu agenturu, ali da takva nastojanja do kraja 1953. godine nisu

primijećena539.

Ako se izuzme nekoliko ispada, ponašanje pripadnika ovog američkog odjeljenja

prema trupnim starješinama JNA je bilo korektno, nisu započinjali niti prihvatali političke

diskusije, a o jugoslovenskoj vojsci i državi uopšte su u javnim istupanjima iznosili

generalno pozitivno mišljenje. Ostavljali su utisak štedljivosti koja se, prema

jugoslovenskim nazorima, graničila sa škrtošću, jer su kada god je to bilo moguće,

izbjegavali trošenje čak i najminimalnijih suma novca. Na primjer, kada je isporuka nekog

kontigenta opreme iz programa MDAP vršena američkim brodovima, bilo je ptredviđeno

da oficir AMAS-a obavezno prisustvuje i nadgleda istovar i prijem. U tom periodu,

stanovao je u nekom od hotela u luci, ali dok god bi brod bio na sidrištu, odjavljivao bi

sobu i spavao u nekoj od kabina540. Pošto je istovar trajao svega dan ili dva, a procedura

kontrole primljenog materijala znatno duže, neki veliki novac se ovim putem, vjerovatno, i

nije mogao uštedjeti, ali je ova praksa ostala tokom čitavog perioda trajanja programa541.

539 Arhiv Vojno-bezbednosne agencije Vojske Srbije (u daljem tekstu AVBA), Izvještaj KOS JNA za 1953, 29-6.3. 02. 2, Odeljenje za vojnu pomoć pri Ambasadi SAD, str 208. Dobijen ljubaznošću dr Dmitra Tasića. 540 AVS, II odjeljenje, K 21, f III, R-3, str 8. 541 I.Laković, n.d. str 193.

230

Ovakva različitost u viđenju AMAS-a, ustvari govori mnogo više o predrasudama i

očekivanjima jugoslovenskih oficira ne samo prema ovom tijelu, već i o samom programu

pomoći. Formirani u službi bez kontakta sa predstavnicima zapadnih vojnih sistema i

ideološki vaspitani da u njima vide neprijatelje, jugoslovenski oficiri su svojim gostima

davali jako malo „kredita“. Od njih su očekivali da budu „špijuni“ koji hoće da trenutnu

nevolju iskoriste za svoje ciljeve, a svako neslaganje sa idealnom slikom, kakva bi trebala da

ide uz oficira na njihovom mjestu, tumačili su kao potvrdu svog stava. Nekako se

zaboravljalo da ti američki oficiri ne predstavljaju sam krem američke vojske koji sve zna, a

želi i u svemu da pomogne. Sastav AMAS-a jeste selektovan prema određenim

kriterijumima službe, ali je jasno da se za misiju u Beogradu svakako nisu birali predstavnici

vojne elite. Oficiri, podoficiri i civilna lica na ovom poslu su, naročito od strane svojih

direktnih kolega na drugoj strani, posmatrani kroz veoma oštru prizmu koja je sve njihove

nedostatke i greške drastično uvećavala. Koliko god nesumnjiv bio njihov antikomunistički

stav, njihovo nesnalaženje ili nekompetencija, oni su predstavljali samo dio uobičajenog

društvenog i psihološkog background-a svih struktura američkog vojnog establišmenta,

nimalo imanentnih samo pripadnicima odjeljenja u Beogradu.

Praćenje AMAS-ovog rada u Jugoslaviji su kao svoj stalni zadatak imale KOS i

UDB. KOS je kasnije formirao „referentstvo“ za ovo američko tijelo, dok je UDB od samog

početka vršila njegovu obradu. Orijentacija u radu je bila dvojaka, „...s obzirom da ovakva

ustanova daje pogodne mogućnosti za obaveštajni rad, pronaći među njima obaveštajce i

pristupiti njihovom razrađivanju, a za ostali sastav (za koga se smatra da nisu obaveštajci)

pribavljati političke informacije.“542 Agentura UDB oko AMAS-ovog personala je bila

periferna. Sačinjavale su je, uglavnom, kućne pomoćnice, šoferi, haus-majstori – jednom

riječju osobe koje su mogle da pruže informacije o manje značajnim stvarima. Od njih se

saznavalo ko ih posjećuje, kada idu na put (ali najčešće ne i gdje), kakve su im lične i

porodične navike i sklonosti, ali je ovaj nivo obavještajnog rada drastično sužavao

mogućnost dobijanja važnijih informacija o Amerikancima. UDB je pokušala da nađe

pogodne osobe za „poturanje“, ali kako je krug njenih viših veza, bar onih otkrivenih, bio

jako uzak, a njihove ličnosti nepogodne, sve se svelo na njihovo lociranje, nekoliko

542 Izvještaj KOS JNA za 1953, 29-6.3. 02. 2, Odeljenje za vojnu pomoć pri Ambasadi SAD, str 207.

231

razgovora i izbor nekolicine saradnika sa kojima se i nije moglo nešto naročito uraditi. KOS

je naknadno uveden u ovu aktivnnost, i krajem 1953. godine je formirao nukleus agenture

od 5 saradnika (mimo osoblja iz odjeljenja za prijem vojne pomoći) koji su se bavili AMAS-

om543.

Tokom prve godine AMAS-vog rada, došli su do izražaja i pojedinačni nivoi

stručnosti i spremnosti njegovog personala za ovaj tip zadataka. Na primjer, pukovnik Bid

(Bead), na čiji je rad general Harmoni iznosio veliki broj zamjerki i označavao ga kao

glavnog krivca za veliki broj zakašnjelih isporuka, zamijenjen je pukovnikom Nortonom

(Northon). Ovaj je, po zajedničkom sudu, predstavljao neuporedivo bolje rešenje, budući

da je bio kompletan generalštabni oficir i imao potrebno specifično iskustvo kroz svoj

prethodni rad u Pentagonu.544

Harmonijeva uloga je često bila da spaja nespojivo – sa jedne strane je bio suočen sa

neobjašnjivom birokratskom indolentnošću američkih logističkih službi, a sa druge je stajala

uvriježena svijest jugoslovenskih oficira da MDAP predstavlja neiscrpni izvor svega što

nedostaje JNA, kao i da se sve može dobiti samo ako se uporno traži. Na primjer, kada ni

krajem 1952. nije odobren program obuke za JRM, Harmoni u svom izvještaju nije skrivao

ljutnju. Kako su tada završavale i fiskalna i kalendarska 1952. godina, ovaj propust je

uzrokovao i probleme u planiranju i realizaciji programa za narednu godinu, a kako razloge

ovog kašnjenja nije mogao ni sam da razumije, to nije teško zamisliti kako se osjećao kada

bi ga jugoslovenski zvaničnici pritisli po ovom pitanju.545

Sa druge strane, objašnjavanje jugoslovenskoj strani da neka rešenja, prosto, nemaju

smisla, je takođe trošilo poprilično vremena i energije. Suočeni sa hroničnim nedostatkom

PA i PT artiljerije, jugoslovenski planeri su često pokušavali da rešenje nađu u upotrebi

oruđa koja su mogla da posluže u obje svrhe. Kao takvo se najčešće koristio njemački PA

top kalibra 88mm, koji se svojom preciznošću, ubojitošću i brzinom vatre još tokom II

svjetskog rata pokazao efikasnim višenamjenskim oruđem. Kao dio ratnog plijena, veliki

broj ovih topova je dospio u JNA, a kako se MDAP u početku većinski odnosio na

materijal sa stokova trofejne opreme iz minulog rata, to je logično da je ovo oruđe

543 Isto. 544 Isto, str 198 545 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for December 1952, str 3.

232

predstavljalo predmet ozbiljnog interesovanja jugoslovenskih predstavnika. Krajem 1952.

godine, prilikom revizije programa za fiskalnu 1953. i planiranja njegovog sadržaja za

fiskalnu 1954, upornost jugoslovenske strane da dobije ove topove je dovodila i do

svojevrsnih paradoksa. Tada je raspravljano o mogućnosti da se pomenuta oruđa dobiju iz

Norveške, i Jugosloveni su se složili da im se ona isporuče546. Kada je Harmoni saznao da su

topovi neispravni, nekompletni, montirani na fiksne lafete (što je za PT oruđe bila

eliminišuća osobina), kao i da uz njih ne ide odgovarajuća količina municije, predložio je da

se od ovog posla odustane kao neisplativog. Međutim, jugoslovenska strana je vjerovala da

može da osposobi ova oruđa, prebaci ih na mobilne lafete i pokuša da za njih negdje drugo

nađe uređaje za kontrolu vatre. Iako su i od te ideje potom odustali, saznavši da se u Grčkoj

može dobiti 3000 odgovarajućih granata, ipak su se vratili na nju. Tek su saznanje da se

pomenuta municija već četiri godine skladištila na otvorenom, da je bila u više nego

sumnjivom stanju, kao i činjenica da nije postojao domaći program za njenu proizvodnju,

uspjeli da malo ohlade jugoslovenski entuzijazam547.

Logistički problemi su, na ovom nivou programa, i dalje tražili svoja sistemska

rešenja. U teoriji je jugoslovenski sistem snabdijevanja vojnih jedinica bio dosta sličan

američkom, ali u praksi po Harmonijevim riječima „...nikakav sistem nije postojao.“548

Kako je u toku prethodne godine pristigla znatna količina novog materijala, to je postao

vidljiv i napor jugoslovenskih pozadinskih službi da uspostave odgovarajuće procedure

njegovog prijema, skladištenja i slanja u jedinice. Način koji se činio najlogičniji je

podrazumijevao upotrebu američkih skladišnih signatura, i to sa neskrivenom namjerom da

kroz usklađivanje sa američkim pravilima rada omoguće i olakšaju planiranje i prijem

budućih isporuka549. Međutim, izgledalo je da jugoslovenska strana ovom poslu pristupa na

teži način. Iako nisu skrivane namjere da se usvoje američke logističke šeme, samo usvajanje

je sprovođeno sa najvećim mogućim osloncem na sopstvene snage. Učenje „putem pokušaja

i pogrešaka“ je uvijek imalo prednost nad angažovanjem američkih tehničara kao

546 O ovome je raspravljano i na tehničkim razgovorima u Vašingtonu 1951, kao i prilikom posjete generala Edlemana i Olmsteda 7. jula 1952. NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for July 1952, Inclosure 1, Report of visit of generals Eddleman and Olmsted, and Mr Frank Nash, Special Assistant to the Secretary of Defense, str 3 547 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for December 1952, str 4. 548 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for January 1953, str 1 549 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for January 1953, str 1.

233

instruktora, i trošilo je prilično vremena i energije. Sa druge strane, Harmoni je bio svjestan

da ovako izgrađen metod ima veće šanse da zaživi, tim više što bi iza njega stajali ponos i

podrška svih učestvujućih ešelona i što bi, kao takav, predstavljao sistem koji ne bi u tolikoj

mjeri bio doživljavan kao strani.550

Posjeta generala Edlemana i Olmsteda 7 – 14.jula 1952. godine

Iako je dolazak američkih generala Klajda Edlmena i Džordža Olmsteda, koji su

1951. godine bili sagovornici Koči Popoviću, odnosno, delegaciji predvođenoj Milom

Kilibardom i Milošem Šumonjom, u istoriografiji zapamćen po Titovom pristanku na

otpočinjanje strateških pregovora o koordinaciji defanzivnih planova, postizanje ovakvog

rezultata nije bilo u osnovnoj agendi njihove posjete. Prema navodima D.Bogetića, ona je

više pružala povoljan pretekst za javno obznanjivanje dogovora, postignutog između Tita i

ambasadora Alena, nego što su tokom nje vođeni razgovori koji su rezultirali Titovim

prihvatanjem ulaska u pomenuti proces strateških pregovora.551 Ipak, ova posjeta je bila

dovoljno važna i na dovoljno visokom nivou da bi poslužila toj svrsi, a stvarni cilj radnog

dijela američkih generala je bilo upravo usaglašavanje očekivanih, dogovorenih i ispunjenih

obaveza po pitanju planova za fiskalne 1951, 1952 i 1953. godinu. Harmoni je više puta

navodio u svojim izvještajima da je upravo zbrka oko toga ko je kada, šta i sa kim

dogovarao i dogovorio po pitanju vojne pomoći, pravila ozbiljne probleme u radu njegovog

odjeljenja552. Zato je trebalo načiniti korak kojim bi se podvukla prethodna aktivnost na

planiranju MDAP i objediniti sve naredne pod okriljem posla koji je radio AMAS.

Američka delegacija je doputovala 7. jula i, nakon brifinga sa gen. Harmonijem i

personalom AMAS-a, tokom poslepodneva je održan sastanak sa generalom Pekom

Dapčevićem, zamjenikom načelnika Generalštaba JNA. Sa jugoslovenske strane su bili

prisutni još i general Šumonja iz Generalštaba, glavni i odgovorni oficir za pitanja MDAP u

550 Isto, str 1-2. 551 D.Bogetić, n.d, str 32-33. D.Bekić, n.d, str 417-119. B.Dimitrijević, n.d, str 67-68. I. Laković, n.d, str 62-64. 552 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for March 1952, str 2. NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for June 1952, str 1.

234

JNA, general Mile Kilibarda sa svojim zamjenikom, generalom Francom Poglajenom, kao i

general Danilo Lekić, jugoslovenski vojni ataše u Vašingtonu, koji je specijalno za ovu

priliku doputovao u zemlju. Američku stranu su, osim generala Edlemana i Olmsteda,

predstavljali pukovnik Sivers i potpukopvnik Torkelson553.

General Dapčević je otvorio sastanak i na samom početku naglasio jugoslovensku

potrebu za američkom vojnom pomoći. Prema njemu, Jugoslavija je bila na prvoj liniji

udara sa istoka, pošto je SSSR naoružao snage satelitskih zemalja na njenim granicama.

Prema Harmonijevom izvještaju, on je garantovao da će „američka oprema biti

upotrijebljena protiv ruske agresije“554 i zahvalio se prisutnim generalima na svemu što su

do sada uradili na pomoći Jugoslaviji. Naveo je da je američka pomoć bila pravovremena i

veoma cijenjena, kao i da Jugosloveni traže samo ono što sami ne mogu da proizvedu,

naglasivši da je u pitanju oružje, a ne hrana, odjeća ili lična oprema. Ratni materijal iz

programa za 1951. i 1952. godinu je značajno popravio situaciju u pogledu izjednačavanja

sa opremljnošću susjednih država na sjeveru i istoku, ali je naglasio i da SSSR nastavlja da ih

oprema sve savremenijim ratnim materijalom. U tom smislu je istakao da je jugoslovenski

zahtjev za mlaznom avijacijom dijelom podstaknut činjenicom da su sovjetski mlazni avioni

već isporučeni satelitskim armijama. Do tog trenutka su, prema njegovim saznanjima, u

Rumuniji mlaznim lovcima bile opremljene dvije vazdušne divizije, a u Bugarskoj je bilo u

toku opremanje jednog vazduhoplovnog puka.555

General Kilibarda je zatim prezentovao pet najvažnijih nedostataka programa za

fiskalnu1951 godinu:

1. Za vrijeme tehničkih razgovora u Vašingtonu, jugoslovenska delegacija je tražila

isporuku PA, PT i lake artiljerije američke proizvodnje. Shvatajući probleme

trenutne produkcije u SAD, prihvaćena je sugestija domaćina da se prihvate

njemački PA od 88mm i PT topovi sa zaliha u Norveškoj, kao i britanski topovi od

25lbs (u tom trenutku na stokovima u Kanadi). Osim što ni jedno od ovih oruđa

nije isporučeno, dobijena je informacija da se topovi iz Norveške ne mogu

adekvatno servisirati, da su bez municije i instrumenata za kontrolu vatre.

553 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for July 1952, Inclosure 1, Report of visit , str 2. 554 Isto. 555 Isto, str 2-3.

235

Jugoslavija je, i pored svega, bila zainteresovana za ta oruđa, i Kilibarda je tražio da

se SAD angažuju po ovom pitanju;556

2. Na istim razgovorima je jugoslovenskim zvaničnicima savjetovano da prihvate

samohodni top M-18 kao PT oruđe za pješadijske divizije, jer drugih trenutno nije

bilo na raspolaganju. I ovo je prihvaćeno, pa je 120 M-18-ica planirano za isporuku

kroz program za 1951, a 240 za 1952. godinu. Prema poslednjim podacima, ova

oruđa su izbrisana iz programa za 1951, ali je ostao predviđeni broj za 1952.

godinu. Kako je u jugoslovenskim snagama postojala urgentna potreba za

artiljerijom, traženo je da se svih predviđenih 360 oruđa što brže isporuči;557

3. Pošto je jugoslovenska potreba za municijskim barutima ocijenjena kao akutna, a

kako na razgovorima u Vašingtonu nije bilo stručnjaka za ovu oblast, odlučeno je

da se uzorci različitih vrsta baruta pošalju u Jugoslaviju da bi se odredilo koje tipove

treba isporučiti. 2000 tona baruta je trebalo isporučiti kroz program za 1951.

godinu nakon sprovođenja testova. Pošto testovi nisu sprovedeni, barut je izbrisan

iz programa za 1951, a nije uključen ni u program za 1952. godinu U

međuvremenu su uzorci stigli, pa su u Vašington poslate specifikacije za 1300 tona

baruta. Zato se tražilo da, ako je za to postojala mogućnost, ova količina bude

isporučena kroz programe za 1951. ili 1952. godinu.558

U stvari, ova priča o barutu nije bila baš ovako jednostavna, odnosno, njen

ishod nije proisticao samo iz neodgovarajućeg odnosa američkih pozadinskih službi.

Neposredno nakon završetka pregovora, postojala je mogućnost da jedan američki

pozadinski oficir, stručnjak za municiju, koji je tada bio angažovan u evropskoj

komandi američkih snaga (EUCOM), dođe u Jugoslaviju i pomogne u testovima.

Jugosloveni su to odbili smatrajući da su domaći stručnjaci sasvim kompetentni da

taj posao sami završe. Međutim, već u junu su tražili da im bude odobren put u

SAD na dalje testiranje jer su potrošili skoro sve uzorke, a da potrebnu odluku nisu

556 Isto, str 3. 557 Isto 558 Isto

236

donijeli. Harmoni je ovo smatrao tipičnom manifestacijom prevelikog pouzdanja u

sopstvene sposobnosti i nespremnosti da se prihvati savjet od nekoga sa strane;559

4. Pregled do sada prispjelih pošiljki je ukaizvao da je značajan dio isporuka, koje su

sadržale transportna i sredstva veze, bestrzajne i samohodne topove od 90mm i

slično, predviđenih programom za 1951, odložen najmanje do juna 1953. godine.

Jugoslovenska vojska je svoje planove bazirala na pretpostavci prijema ove opreme,

pošto je u Vašingtonu naznačeno da će sredstva iz plana za 1951. biti isporučena do

kalendarskog kraja te godine; 560

5. Poslednja jugoslovenska primjedba se odnosila na činjenicu da je veliki dio artikala

isporučen bez odgovarajućih tehničkih uputstava, rezervnih djelova i odtalog

pratećeg alata, što je pravilo probleme i u eksploataciji i održavanju. Zato je tražena

paralelna isporuka i ovakvog materijala zajedno sa odgovarajućim oružjem i

oruđima561.

General Olmsted je razloge ovih primjedbi vidio u problemima sa kojima se

američka vojna industrija sučeljavala zbog potrošnje opreme u korejskoj kampanji,

teškoćama u proizvodnji i nedostatku dostupnih finansijskih linija. Naveo je da je u

Vašingtonu dogovoreno da program za 1952. godinu, izraženo u novcu, bude dvostruko

veći od programa za 1951, a dostigao je njegovu trostruku vrijednost. Raspolagao je

informacijom da je Kongres ukupnim programima vojne pomoći SAD za 1953. odobrio

sumu koja je bila jednaka zbiru programa za 1951. i 1952. godinu, kao i da je preporučio

da Jugoslavija dobije prednost prilikom njenog raspodjeljivanja. Međutim, i takva cifra je

bila za 25% manja od one koju je vojska tražila, tako da je na JCS bilo da odredi kako će se

vršiti distribucija.562

Kilibarda je tada prešao na pitanje programa za 1952. godinu. Zbog male količine

opreme koja je uključena u prvobitni program za 1952, on je naveo da je zajedno sa

AMAS-ovim personalom razrađen dopunski program koji je predat, ali na koji još nije

odgovoreno. On se odnosio na ratni materijal koji je trebao da pojača onaj dio vojske koji

neće biti obuhvaćen planom za 1953. godinu i budućim programima, pa je zamolio da se u 559 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for June 1952, str 2. 560 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for July 1952, Inclosure 1, Report of visit., str 3. 561 Isto. 562 Isto, str 4.

237

rezervama ili nekim drugim njemu nepoznatim fondovima nađu sredstva za realizaciju ovog

dopunskog programa. Drugo pitanje koje je želio da pokrene se odnosilo na isporuke

samohodnih topova i mlazne avijacije predviđenih planom za 1952. godinu. Kako je njemu

saopšteno, oko 60% predviđenih samohodnih topova iz ovog programa neće biti

isporučeno do prve polovine 1953, a smatrao je da se cio posao može završiti do kraja

tekuće godine. Pitanje mlazne avijacije je, već, bilo znatno ozbiljnije. On je bio zadovoljan

tipovima i količinom planiranih aviona, ali ne i predviđenim rokovima isporuke. Prema

njima, prvi trenažni aparati su trebali da stignu između aprila i septembra 1953, a lovački

tek u toku 1954. godine.

Ponavljajući da SSSR oprema mlaznom avijacijom vazduhoplovstva satelitskih

zemalja, on je naveo nekoliko razloga zašto smatra da se predviđeni rokovi mogu i trebaju

skratiti. Naveo je da postoji spremno ljudstvo za put u SAD na obuku od šest mjeseci čim

to bude moguće. Drugo, trenažni T-33 avioni, čija je isporuka predviđena za ljeto 1953.

godine, mogli bi biti isporučeni i ranije jer je program obuhvatao njihov veoma mali broj.

Ako ova čitava isporuka F-84G ne bude mogla da bude realizovana bez kašnjenja, on je već

sa Harmonijem i Rigenom razradio plan prijema jednog broja ovih aparata, dok bi ostatak

čekao neki sledeći krug. Osim toga, general Lekić je u Vašingtonu, kao jugoslovenski vojni

ataše, dobio zvaničnu informaciju da će T-33 biti isporučeni tokom jeseni, a nekoliko

Tanderdžeta do kraja godine.563

Olmsted se, za kraj prvog sastanka, nadovezao da podatak o sovjetskom opremanju

još jedne rumunske avio-divizije predstavlja novost za SAD. Podatke o dvije vazduhoplovne

divizije sa mlaznom avijacijom u Rumunije, jednim pukom u Bugarskoj i nepoznatim

brojem ovih aparata u Mađarskoj je trebalo predati generalu Harmoniju, kako bi što

relevantnije zastupao jugoslovenski slučaj u vezi ranije isporuke američkih mlaznjaka

Jugoslaviji564.

Razgovori su nastavljeni sjutradan, sa istim učesnicima. Olmsted je na samom

početku naglasio da na niz specifičnih pitanja, koja je juče postavio gen. Kilibarda, u tom

trenutku nije bilo moguće precizno odgovoriti. Zamolio je za strpljenje do finalnog

563 Isto, str 4. 564 Isto.

238

sastanka predviđenog za kraj njihove posjete, kada se nadao da će i pomenuta problematika

tada biti razjašnjena.565

Kilibarda je zatim obrazložio jugoslovensku poziciju u vezi programa za 1953.

godinu. Shvatajući da je kroz MDAP bilo nemoguće opremiti ukupan sastav oružanih

snaga, jugoslovenska strana je smatrala da se dalji logistički problemi mogu izbjeći i ako se

napusti praksa parcijalnog opremanja različitih jedinica. Zato je Generalštab odlučio da

zatraži opremanje jedne armije od tri korpusa (12 divizija), stacionirane u dijelu zemlje od

najveće strateške važnosti za Zapad. Kilibarda je apostrofirao aspekte značaja odbrane

Ljubljanskih vrata i naveo da ovako opremljena armija na ovom sektoru može odbiti napad

do 30 neprijateljskih divizija. Takođe je napomenuo da nijedna od satelitskih zemalja

trenutno sama ne raspolaže ovakvom snagom. Traženi asortiman ratnog materijala, kojim

bi ova armija bila opremljena, pravljen je na osnovu odgovarajuće logističke strukture

američke vojske, ali je znatno redukovan i po ukupnom kvantitetu, i po pojedinačnim

traženim stavkama. Traženi materijal se, kao što je već više puta ponavljano, odnosio samo

na naoružanje i opremu koje Jugoslavija nije bila u stanju sama da proizvede, kao i na one

artikle koji su mogli biti relativno brzo isporučeni566.

Olmsted je upitao zašto bazuke nisu bile uključene u ovaj spisak, a odgovoreno mu

je da Jugoslavija proizvodi svoju verziju, koja iako inferiornija u odnosu na američki model,

ipak zadovoljava osnovne potrebe. Kilibarda je dodao i da same bazuke ne koštaju mnogo,

ali da je njihova municija dosta skupa. Jugoslovenske bazuke su, po njegovim riječima,

imale dosta kraći domet od američkih i zbog slabijih baruta korišćenih u punjenjima

njihovih granata, kao i da bi korekcije u tom dijelu značajno popravile stanje. Jugosloveni

nisu tražili artiljeriju do pukovskog nivoa, pošto su odgovarajuća oruđa i sami proizvodili,

ali jesu tražili bestrzajne topove od 75mm. U principu, traženja za ovu armiju su se svodila

na artiljeriju, transportna sredstva i tenkove. Iako jugoslovenskim planerima nije bilo

poznato koliki će biti odobreni budžet za 1953. godinu, smatrano je da ovo traženje treba

565 Isto, str 5. 566 Isto.

239

da ima prioritet i da se većina navedenog materijala može naći u programima za 1953 i

1954567.

Traženja za ratno vazduhoplovstvo su bila zasnovana na potrebi opremanja dvije

lovačke divizije sa ukupno 240 aparata, jedan izviđački puk, 50 F-47 za djelove, helikoptere

i avione za vezu, kao i odgovarajuću prateću i opremu za održavanje. Kao i po pitanju

kopnenih snaga, realizacija ovog zahtjeva je očekivana kroz programe za 1953 i 1954.

godinu. Mornarički program na ovom sastanku nije diskutovan, iako je bio pripremljen,

već je samo uopšteno pomenuto kako on prati praksu iz programa za 1951. i 1952. godinu,

kao i da sadrži opremu namijenjenu postojećim i plovilima u izgradnji.568

Istaknut je i značaj pravovremenog informisanja o količini i vrsti materijala koji će

biti dostavljen kroz ovaj program, sa naročitim naglaskom na rokove isporuka. Plan

ovakvog opremanja jedne armije je bio u suštinskoj zavisnosti od režima isporuka

pripadajuće opreme, u odnosu na koju je trebalo organizovati ne samo skladištenje i

održavanje, već i obuku i trening jedinica koje su njome trebale da budu opremljene.

Kilibarda je ponovio da razumije američke probleme zbog obaveza isporuke materijala

saveznicima širom svijeta, ali smatrao je da Jugoslavija treba da ima prioritet jer se nalazi na

prvoj liniji udara. General Lekić se nadovezao da je Jugoslavija, upravo uvažavajući ove

razloge, na primjer, ograničila svoja ukupna traženja u oblasti vazduhoplovstva na tri

divizije, dok su satelitske zemlje već u tom trenutku raspolagale sa tim brojem. Iako je

izgledao veliki, jugoslovenski zahtjev je, prema njemu, „... bio najmanji mogući, dovoljan

samo da je održi na istom nivou sa njenim potencijalnim neprijateljima.“

Edlemen je na to odvratio da dinamiku čitavog posla diktira dostupnost

odgovarajućih fondova, kao i da će teško od kraja 1954. godine biti realizovano opremanje

čitave armije od 12 divizija. Smatrao je da će biti dobro ako uopšte bude opremljeno 6-9

divizija, i u čemu nije pomoglo ni ponovno Lekićevo podsjećanje da se Jugoslavija nalazi na

prvoj liniji projektovanog napada.569

567 Isto. Zanimljivo je da je Kilibarda napomenuo da u nekoj kasnijoj iteraciji na red može doći i zahtjev za opremom za izgradnju aerodroma, ali ga je Dapčević prekinuo riječima „... Ne, mi hoćemo topove. U slučaju rata ćemo građevinsku opremu uzeti ili od neprijatelja ili iz civilne upotrebe...“ 568 Isto, str 6. 569 Isto, str 7.

240

Olmsted je dalje pojasnio da priča o „svega“ 12 divizija u američkim očima ne

izgleda uopšte mala. Naveo je da su SAD prije intervencije u Koreji raspolagale sa 10

aktivnih divizija, i to ne u punoj ratnoj snazi. Njihovo opremanje je predstavljalo ozbiljan

logistički problem po sebi, tako da jugoslovenski slučaj, gdje je trebalo opremiti 12 divizija

zajedno sa ratnim vazduhoplovstvom i mornaricom, apsolutno nije smatran za jednostavnu

aktivnost. On je ponovio stav da će nadležni u armijskom odsjeku sekretarijata za odbranu

SAD u potpunosti podržati jugoslovenski predlog, ali da to ne znači i da će jugoslovenski

plan proći u potpunosti. Realno je bilo da se veći dio isporuka, planiranih programom za

fiskalnu 1953, realizuje do kalendarskog kraja te godine, ali da će 1954. biti godina

isporuka vazduhoplovnog dijela pomenutog programa. 570

Američka strana je tokom ovih razgovora dotakla i suštinsko pitanje jugoslovenskog

naoružavanja. Iako su Jugosloveni predstavljali ovaj svoj projekat kao aktivnost iznuđenu

opasnošću od sovjetskog napada, predstavnici SAD nisu „nasjeli“ na priču. Na primjer,

kada su Kilibarda i Dapčević insistirali na tenkovima, kao jednoj od osnovnih stavki

programa, odgovoreno im je da tenk predstavlja skupo ofanzivno oruđe, zahtjevno za

održavanje i „nezgodno“ za planiranje u okviru programa pomoći. Očigledno smatrajući

mogućnost sovjetskog napada samo zgodnim pretekstom za aktuelnu politiku, Edlmen i

Olmsted su zauzeli stanovište da ona ne treba da proizvede još i dodatne logističke

komplikacije. U tom smislu su predlagali isporuku bestrzajnih topova, bazuka i samohodne

PT artiljerije, kao stavki neupordivo jeftinijih i lakše dostupnih od tenkova.

Dapčević je kao protiv tezu naveo svoje iskustvo sa školovanja u SSSR,

objašnjavajući da sovjetska napadačka doktrina podrazumijeva maksimalno snažan početni

udar, nešto poput njemačkog „blickriga“ sa početka II sv. rata. Da bi se takvom napadu

suprotstavilo, neophodno je raspolagati snagama za brz i efikasan kontranapad, a koje su

bez tenkova nezamislive. Prema njemu, 1948. je u Moskvi procijenjeno da bi za takvu

kampanju bilo potrebno angažovanje 60-70 divizija, te da je upravo to predstavljalo

odlučujući razlog odustajanja od napada.571

Zamjenik jugoslovenskog načelnika Generalštaba je, u tom trenutku, intervenisao i

iz jednog drugog razloga. Iako je zadatak konferencije bilo rešavanje, uslovno rečeno, 570 Isto. 571 Isto, str 7-8.

241

određenih tehničkih pitanja, on je dobro znao da jugoslovenska strana ne smije da dozvoli

potpuni silazak sa političkog terena. Samo njegovo prisustvo ovim razgovorima je

predstavljalo potvrdu da Jugoslavija u MDAP-u vidi aktivnost od najvećeg značaja, kao i

riješenost da se kroz njega dobije najviše moguće. Osim toga, Dapčević je, očigledno,

smatrao da i dalje treba naglašavati političko-diplomatsku dimenziju pitanja zapadne vojne

pomoći, smatrajući da se zvanični razlozi za njegovo otpočinjanje ne smiju tek tako

razvodniti u birokratsko-administrativnim kombinacijama. On je sumirao opštu

jugoslovensku poziciju kroz navode da zemlji treba pomoć u modernim mašinama,

specijalnim čelicima, bronzi, licencama i stručnim savjetima. Tada je izjavio da, ako bi

Jugoslavija dobila licencu za izradu mlaznog lovačkog aviona, on bi u sastav RV bio uveden

za tri godine. On je shvatao američki stav da nova oružja značajno komplikuju pitanja

pozadine i rezervi, ali da Jugoslavija u slučaju rata ne bi imala nikakvu pozadinsku oblast jer

bi čitav njen prostor predstavljao ratno poprište.572

Edlemen je amortizovao ovo Dapčevićevo istupanje time da on nije imao namjeru

da kritikuje jugoslovensko viđenje programa, ali da njegovi sagovornici moraju znati da i

američki program ima svoje limite, tako da pokušaju da na realnim osnovama iz njega

izvuku ono što mogu dobiti. Takođe je, izražavajući slaganje sa iznesenim tumačenjem

sovjetske vojne doktrine, pozvao Dapčevića da mu pomogne u prezentiranju američkom

vojnom vrhu situacije sa kojom se Jugoslavija suočavala. Ona bi se sastojala od informacija

o oružju, taktičkim postupcima i metodama pomoću kojih bi bilo odgovoreno na napad

SSSR i zemalja pod njegovim uticajem.573

Nakon ovih razgovora, američkim generalima su organizovane posjete različitim

jedinicama i ustanovama jugoslovenskih oružanih snaga, koje su ili primale materijal iz

MDAP-a ili bile predviđene za opremanje američkom opremom i naoružanjem. Ove

posjete su potvrdile potrebu JNA za standardizovanim logističkim sistemom. Na primjer, u

Beogradskoj vojnoj oblasti je obiđena jedna pješadijska divizija, nakon koje je glavna

impresija bila da je „..velika raznolikost naoružanja koje koriste jedinice ove divizije jasan

dokaz potrebe za MDAP-om, velikih problema u snabdijevanju i jugoslovenskog napora da

572 Isto, str 8. 573 Isto, str 9.

242

koriste svu raspoloživu vojnu opremu...“574 U Batajnici je obiđena vazduhoplovna baza gdje

je trebalo da bude formiran trenažni centar za letenje na očekivanim mlaznim avionima.

Zatim je u Sarajevskoj vojnoj oblasti obavljena posjeta ljetnjem kampu škole pješadije i

fabrici municije na Vogošći, a u Splitskoj brodogradilištu u Splitu i Pomorskoj Akademiji u

Divuljama. U Zagrebačkoj oblasti je organizovana posjeta tenkovskom centru u

Jastrebarskom, jednom skladištu transportnih sredstava, inženjerske i opreme za jedinice

veze, kao i bazi za remont i održavanje opreme i naoružanja. U oblasti koja je strateški

najviše interesovala Amerikance, u blizini Ljubljane, za američke generale je organizovana

vojna vježba, sa upotrebom vojne opreme najrazličitijeg porijekla. Iako planirana, posjeta

vazduhoplovnoj bazi u Puli je otkazana u poslednjem trenutku575

Tito je primio članove ove američke delegacije nakon njihovog obilaska

vazduhoplovne baze u Batajnici, 6. jula tokom poslepodneva. Ovaj sastanak je prvobitno

zamišljen kao kraća, kurtoazna posjeta od petnaestak minuta, ali se, u stvari, otegao na

preko sat i po. Tita je brinulo odlaganje programiranih isporuka, kao i naznake da će se to

ponavljati i u budućnosti. On je shvatao američke proizvodne probleme uzrokovane željom

i potrebom opremanja i svojih trupa i saveznika, ali je izrazio bojazan da određeni politički

razlozi takođe leže u korijenu ovog problema. Prema njemu, bilo je od velike važnosti

obezbijediti opremanje jugoslovenskih oružanih snaga za kratko vrijeme, pošto je SSSR

naoružavao svoje saveznike tempom bržim od onog kojim je Jugoslavija dobijala zapadni

materijal. Ne slažući se sa mišljenjem da je vrhunac neposredne opasnosti od sovjetskog

udara prošao, napomenuo je da broj incidenata na granicama raste, kao i da ne treba

licitirati kada će tačno doći do napada, već biti spreman za njega. Zato bi, naročito u

svijetlu sovjetskog opremanja ratnih vazduhoplovstava svojih saveznika mlaznim lovačkim

avionima, što skorije isporuke mlazne avijacije Jugoslaviji postigle značajan psihološki

efekat. Njegovi sagovornici su na to primijetili da, i kada bi sjutradan mlazni avioni bili

isporučeni, njihova puna upotreba bi kasnila zbog jugoslovenske nespremnosti da dozvole

američkim vazduhoplovnim stručnjacima da dođu u zemlju radi obuke pilota i mehaničara.

Na to se Tito „napravio nevješt“ i izjavio kako ne vidi „...razlog zašto američko osoblje ne bi

574 Isto, str 11. 575 Isto, str 11-19.

243

moglo da asistira u obuci jugoslovenskog osoblja ovdje, u Jugoslaviji, ako bi to doprinijelo

bržoj isporuci mlaznih aviona.“576

Edlemen je, takođe, prezentovao zvaničnu stranu američke priče. Demantovao je da

postoje ikakvi politički razlozi koji usporavaju ili onemogućavaju isporuke, već da razloge

kašnjenja treba tražiti isključivo u birokratiji i napregnutosti američke logistike zbog rata u

Koreji. Takođe je naveo da će se sve jugoslovenske primjedbe, koje su diskutovane tokom

ove posjete, pažljivo razmotriti i na njih će biti dat konačan odgovor na finalnom sastanku

planiranom za kraj njihovog boravka. Prema Harmonijevom svjedočenju, Tito je ove

Edlemenove izjave primio sa vidnim raspoloženjem577.

U stvari, i pitanja angažovanja dodatnog američkog personala u Jugoslaviji, i pitanja

planiranja i realizacije isporuka pomoći su bila prvorazredna politička pitanja.

Jugoslovenska strana je oko stava da dozvoli prisustvo samo minimumu neophodnih stranih

stručnjaka, formirala svoju ukupnu radnu politiku prema programu pomoći, vezujući je

usko za predstavu o svojoj sopstvenoj nezavisnosti. Na drugoj strani, sve u vezi američkog

programa pomoći je predstavljalo „političko pitanje“, i na njega je uticao nemjerljiv broj

različitih faktora koji su određivali američku politiku uopšte. U tom smislu, Titovu izjavu

treba tumačiti kao spremnost da se zbog određene naročite koristi napravi izuzetak od

uobičajenog pravila, a Edlemenovu da postoji nepromijenjena volja na američkoj strani da

se program nastavi i unaprijedi. Ova izjava, kao i kasnije prezentiranje spremnosti da se u

skraćenom roku isporuče prvi mlazni avioni, upravo je imala za cilj da pruži

jugoslovenskom vrhu pretekst pod kojim će lakše obznaniti svoju spremnost da neka druga

„politička pitanja“, nominalno povezana sa programom pomoći, pokrenu u skladu sa

očekivanjima Zapada.

13. jula je održan i poslednji radni sastanak članova američke delegacije i

predstavnika jugoslovenskog Generalštaba. Sagovornici su bili isti kao i prije desetak dana, a

na njemu je trebalo da se prezentiraju odgovori američke strane na prethodno postavljena

jugoslovenska pitanja, sumiraju rezultati posjete i predstavi dalji plan rada na pitanjima

vojne pomoći. Jedno od prvih pitanja sa kojima je razgovor počeo je bilo proširenje AMAS-

a. Amerikanci su, kroz zabrinutost za jugoslovensku sposobnost da prime, održavaju i 576 Isto, str 12. 577 Isto, str 13.

244

adekvatno koriste sofisticirani ratni materijal, pokušavali da izbore proširenje svog

kontrolno-savjetodavnog tijela, ali Dapčević nije želio da daje neka konkretnija obećanja.

Uopšteno je naveo da odnosi sa Harmonijevim odjeljenjem „stalno napreduju“, da

uspostavljanje traženog sistema kontrole zaliha za rezervne djelove neće biti nikakakav

problem i da je i sam Tito rekao da se problem specijalizovanog vazduhoplovnog osoblja

može riješiti. Takođe je napomenuo da je tačno kako Jugoslaviji nedostaje tehnički

obrazovanog kadra, ali u manjem opsegu nego u nekim drugim zemljama na Balkanu. Kao

primjer je naveo Tursku, saveznika SAD u NATO i primaoca američke vojne pomoći, u

kojoj je preko 80% stanovništva bilo nepismeno.578

General Olmsted je zatim dao odgovore na šest prethodno definisanih problemskih

kategorija – automobilskih rezervnih djelova, tehničkih i priručnika za obuku, municijskih

baruta, artiljerije iz Norveške i Kanade, samohodnih topova M-18 i procjenu realnih

mogućnosti određenih isporuka. Po pitanju prve dvije kategorije, njegov stav je bio da

birokratsko-administrativni razlozi od ovoga prave bespotreban problem, ali da on zbog

toga nije ništa manji ili lakši. Oko municijskog baruta je situacija bila značajno

komplikovanija, pošto jugoslovenska strana na ovom pitanju i nije odigrala baš „čisto“.

Naime, kada je Olmsted pitao da li su dostavljene specifikacije za potrebni barut, dobio je

odgovor da su Harmonijevom odjeljenju predate specifikacije za 1300 tona. Harmoni se

našao u nezavidnom položaju jer je ispalo da njegovo odjeljenje koči posao, ali se kasnije

ispostavilo da su Jugosloveni pomenutu listu predali samo dva dana ranije, znajući da

Harmoni neće biti u mogućnosti da je pogleda. Kako god, ona je u predatom obliku

proslijeđena u Vašington.579

Oko artiljerijskih oruđa sa stokova u Kanadi i Norveškoj se malo toga moglo

uraditi, a za američku stranu je naročitu blamažu predstavljalo pitanje samohodnih topova

M-18 Helket (Hellcat) kalibra 76mm. Nakon njihovog brisanja iz programa za 1951, kao

dodatni problem njihove isporuke u 1952. godini se ispostavila potreba njihovog

prethodnog remonta u SAD. Jugoslavija je tražila da se umjesto 240, sada isporuči 360 ovih

oruđa, a Olmsted je predložio da se to pitanje riješi kroz njihovo uključivanje u plan za

1953. Kilibarda je, međutim, odbio ovu mogućnost jer je plan za 1953. godinu predstavljao 578 Isto, str 20. 579 Isto, str 20-21.

245

programsku cjelinu koju ne bi trebalo opterećivati dodatnim stavkama, čija je isporuka

predstavljala obavezu donatora po prethodnim programima.580 Edlmen se složio i predložio

bestrzajne topove kalibra 75mm kao zamjenu za ovih 120 M-18-ica koje su izbrisane iz

programa za 1951. godinu.581

Olmsted se nakon ovog dijela rasprave, osvrnuo i na progam off shore nabavki.

Napomenuo je da je i sam Tito pokazao za njega interesovanje tokom njihovog sastanka 6.

jula, a kao mogućnost praktične primjene ovog programa je naveo slučaj fabrike municije

kod Sarajeva. Tokom posjete ovoj fabrici, ustanovljeno je da ona radi sa 50% kapaciteta,

dok bi ostatak mogao da bude angažovan na osnovu ugovora sa SAD. Predložena je

pristupna procedura koja je podrazumijevala odgovarajući jugoslovenski zahtjev EUCOM-

u, nakon čega bi odatle bila poslata delegacija u Beograd da sa jugoslovenskim zvaničnicima

i AMAS-om detaljno razrdi ovo pitanje i potpiše ugovor. Nakon toga, Harmonijevo

odjeljenje bi preuzelo sve aktivnosti u vezi ovog pitanja.582

Dapčević se složio sa ovim i izrazio želju da grupa jugoslovenskih pozadinskih

stručnjaka posjeti SAD radi proučavanja tamošnjih metoda proizvodnje municije. Dodatno

pojašnjavajući kako bi još Jugoslavija mogla da se uključi u ovaj sistem, naveo je da će

tokom 1953. godine biti proizvedeno nekoliko miliona metaka cal 7.9mm preko

jugoslovenskih potreba, a mogla bi se proizvoditi municija 12,7, 20 i 37mm za PA oruđa.

Na raspolaganju je bila i artiljerijska municija 76mm, punjenja za minobacače 82 i 120mm,

različiti tipovi protivtenkovskih i protivpješadijskih mina i ručnih bombi, kao i raketna

punjenja za bazuke. Što se tiče oružja, Jugoslavija bi kroz off shore nabavke za godinu dana

mogla da ponudi puške 7,9mm, za godinu i po PA topove 20-40mm i laku artiljeriju, kao i

topove bilo kojeg kalibra preko 100mm nekih dvije godine nakon početka proizvodnje.

Jugoslavija bi mogla da proizvodi i dio vazduhoplovne opreme, poput stajnih trapova,

padobrana, nekih instrumenata i lične opreme.583

580 Tokom trajanja programa vojne pomoći, Jugoslaviji je ukupno isporučeno 240 ovih oruđa, kao je predviđao i plan za 1952. Od njih je formirano 28 diviziona sa po 8 oruđa. VA, II odjeljenje, K-21, f III, R-3, 22, str 1, I.Laković, n.d, str 243. 581 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for July 1952, Inclosure 1, Report of visit, str 21. 582 Isto, str 22. 583 Isto, str 22-23.

246

Kada je već razgovor došao do vazduhoplovstva, Edlmen je izjavio da će on i gen.

Olmsted pokušati da izdejstvuju ubrzanje isporuka mlazne avijacije584. Indikativno je da je

po ovom pitanju naglasio da problem ne leži u dostupnosti sredstava, već u prioritetu

isporuka, što je ukazivalo da se rešenje, odnosno, adekvatan quid pro quo nalazi u domenu

političkih pitanja. Titov pristanak na otpočinjanje strateških vojnih pregovora sa Zapadom

je, formalno gledano, uslijedio kao odgovor na ovu spremnost SAD da ubrza isporuku

prvih mlaznih lovaca Jugoslaviji. U svakom slučaju, da se ne bi ponovili problemi kao sa F-

47, potrebne tehničke priručnike je trebalo isporučiti 3 mjeseca prije aviona, a rezervne

djelove, alate za održavanje i prateću opremu prije ili zajedno sa avionima.

Na kraju sastanka, Edlmen je na zadovoljstvo svojih domaćina, objavio odobravanje

dodatnog programa za 1952. godinu, sa 156 haubica 155mm, dvoipotonskim kamionima

itd.585 Nakon ovog sastanka, Tito je primio američku delegaciju na večeru.586 Nju su, osim

generala Edlmena i Olmsteda, u ovoj prilici sačinjavali i Frenk Neš (Frank Nash), američki

podsekretar odbrane koji je upravo tih dana boravio u posjeti Jugoslaviji, i ambasador

Džordž Alen. Kako se ispostavilo, višednevna posjeta dvojice generala Jugoslaviji je

omogućila odličan paravan za pokretanje jednog mnogo važnijeg procesa – otvaranje

pregovora o koordinaciji defanzivnih planova sa Zapadom587.

Liste i programi koji su predstavljali osnovu sprovođenja pomoći za 1951. i 1952.

godinu su bili više odraz želje i spremnosti američke strane da kroz njega sprovede tješnje

vezivanje Jugoslavije za svoj odbrambeni koncept, nego što se kroz njih moglo uticati na

neki naročit stepen modernizacije njenih oružanih snaga. Pomenuti programi su se odnosili

isključivo na materijal sa stokova opreme iz II svjetskog rata, a tek su u programu za 1952.

godinu stavljene u izgled isporuke savremene ratne tehnike poput mlaznih aviona, i to uz

ogradu da se njihovo uključivanje u sastav JRV ne može očekivati prije 1954. Isporučujući

Jugoslaviji relativno zastarjelo, mada sa zadovoljstvom i zahvalnošću primljeno naoružanje i

584 Isto, str 23. 585 Isto. 586 Isto, str 2. 587 S obzirom na delikatnost i značaj planiranih razgovora, velika pažnja u pripremi je posvećena terminu i lokaciji. Britanski ambasador I.Mallet je savjetovao svojoj vladi i State Departmentu da se vrijeme održavanja sastanka tempira za jul ili avgust, pošto ,, ... su članovi vlade zajedno sa Titom lično tada mnogo pristupačniji, bilo na Bledu ili njegovoj okolini, nego tokom ostalog dijela godine...“. NA, FO 371, 102165, Minutes to telegram Ministry of Defence to British Joint Services Mission Washington ELL 407, str 2.

247

opremu, Zapad je davao i nagovještaje nadgradnje i drugačije perspektive ovih programa,

ali ih je vezivao za dalje jugoslovensko približavanje i preuzimanje obaveza u sistemu

zajedničke odbrane588.

Procjenjujući kapacitete i mogućnosti jugoslovenskih oružanih snaga, zapadnim

vojnim analitičarima su jasno padale u oči njihovi glavni materijalno-tehnički nedostaci –

skoro potpuno odsustvo upotrebljive teške artiljerije i više nego zastarjela klipna avijacija.

Daleko od toga da su ova dva segmenta bile jedine komponente koje su "škripale" u

čitavom vojnom mehanizmu, ali su i kvalitativno i kvantitativno najviše uticale na njegov

nizak nivo efektivne spremnosti za otpor u slučaju eventualnog sovjetsko-satelitskog

napada. Osim toga, u svim kontaktima sa zapadnim vojnim i političkim zvaničnicima koji

su se ticali vojne pomoći, sami Jugosloveni su ova dva pitanja apostrofirali kao svoje

najozbiljnije vojno-tehničke hendikepe589. Program vojne pomoći za 1952. godinu, koji je

formiran u Pentagonu tek djelimično uzimajući u obzir jugoslovenske predloge sa tehničke

konferencije iz avgusta 1951, otvorio je vrata postepenoj modernizaciji vazduhoplovstva, ali

je u potpunosti minimizirao jugoslovenske zahtjeve po pitanju artiljerije. Iako nezadovoljni,

jugoslovenski planeri nisu imali uticaja na američku stranu u smislu unošenja naknadnih

izmjena u njegov sadržaj, tako da je izgledalo da će kopnena vojska, kao osnova

jugoslovenske oružane sile, ostati na maltene istom nivou kao i prije ulaska u MDAP.

Međutim, Amerikanci su, bar na početku, imali mnogo jasniju sliku šta se želi postići ovim

programom, kao i kako bi to trebalo ostvariti.

Na osnovu izvještaja NSC iz jula 1952. godine i, prema D.Bekiću i D.Bogetiću,

lične Trumanove intervencije, Jugoslaviji je u sekretarijatu odbrane SAD odobrena dodatna

pomoć od 63 miliona dolara, prvobitno predviđena kao akontacija programa za 1953.

godinu, a onda redefinisana kao poseban mini-program590. Ovim je trebalo omogućiti

djelimičnu konsolidaciju artiljerijskih i oklopnih efektiva JNA i izbalansirati dotadašnji

pristup koji je kopnene snage potiskivao u sasvim drugi plan. Šire gledano, ova sredstva su,

uz ubrzavanje planiranih isporuka mlazne avijacije, trebala da predstavljaju katalizator

588 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32. 589 D.Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, Zagreb, 1988, str 419-419. 590 D.Bekić, n.d, str 417. D.Bogetić, Jugoslavija i Zapad, Beograd, 2000, str 32.

248

jugoslovenskog uključivanja u seriju strateških pregovora kroz koje bi se postiglo njeno

čvršće vezivanje za NATO i stvaranje zajedničke defanzivne koncepcije.

Gledano sa stanovišta jugoslovenskih vojnih potreba, najvažnije je bilo da je serija

sastanaka u Generalštabu JNA, kojima su prisustvovali američki generali, rezultirala

formulisanjem "Dopunskog programa vojne pomoći za fiskalnu 1952. godinu", koji je

djelimično otklonio najveće nedostatke dotadašnjih programa. Jugoslovenskim oficirima se

činilo da ni novoodobrena sredstva nisu zadovoljavjuća, ali njihov stav je predstavljao više

odraz svijesti o gabaritima vlastitih materijalno-tehničkih nedostataka nego li potvrdu neke

američke "škrtosti" i nezainteresovanosti za ozbiljnije opremanje i modernizaciju JNA.

Jasno je da su prvi programi imali funkciju "probnog balona" kao i da je njihova dalja

nadgradnja direktno zavisila od razvoja jugoslovenskih odnosa sa Zapadom i zaista nije bilo

realno očekivati da se već na prvom koraku zadovolje sve jugoslovenske potrebe za

nedostajućim ratnim materijalom. Jugosloveni su pravilno procjenjivali da do sada

odobrena pomoć ne predstavlja preveliki izdatak za SAD, kao i da bi količine i specifikacija

odobrenih artikala mogle biti više u skladu sa jugoslovenskim potrebama, ali ni Amerikanci

nisu imali razloga da se istrčavaju591. Jugoslovenska kooperativnost u izgradnji zajedničke

evropske odbrane od opasnosti sa istoka je već jasno definisana kao mjera i cijena vojne

pomoći, a postepenost čitavog procesa je diktirala i dinamiku eventualnog zadovoljavanja

jugoslovenskih zahtjeva.

Posjeta Pejsa i Tejlora

Sledeću važnu posjetu Jugoslaviji, takođe realizovanu u okvirima programa vojne

pomoći, učinili su državni sekretar SAD za kopnenu vojsku, Frenk Pejs i general Maksvel

Tejlor, zamjenik načelnika Generalštaba Armije SAD. Sam boravak ovih zvaničnika nije bio

u cilju rešavanja nekog konkretnog pitanja ili postizanja dogovora. Međutim, kako D.

Bekić navodi, obećanje povećanja vojne pomoći, kojim su Jugoslovene „obradovali“

Edlmen, Olmsted i Neš, uticao je da se i njihovom dolasku da značajan publicitet, a sam

591 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32.str 3, 18. VA, II odjeljenje, S-115, 271/12, f II, 87, str 1-2. I.Laković, n.d, str 61-64.

249

boravak učini neuporedivo sadržajnijim.592 U stvari, ni američka strana nije bas olako

shvatila ovu posjetu. Harmoni je odletio za Frankfurt da Pejsa i Tejlora, tokom njihovog

leta do Beograda, „brifuje“ o sadržaju i implikacijama najvažnijih tema koje se očekivalo da

mogu biti pokrenute. To su bile isporuke mlazne avijacije, off shore nabavke, odlaganja u

isporukama određene opreme iz programa za 1951. i 1952. godinu, osnove planiranja i

odgovarajuća oprema u programu za 1953, Titova bojazan da sporost isporuka proističe iz

promjene spoljnopolitičkog stava SAD prema Jugoslaviji, kao i rad AMAS-a. Nakon

dolaska u Beograd i svečanog dočeka na aerodromu, ovaj brifing je ponovljen tokom

radnog ručka sa pukovnikom Rejnoldsom Kondonom (Raynolds Condon), američkim

vojnim atašeom u Beogradu.593 Sve ove teme su obrađivane na prethodnim razgovorima, ali

izgledalo je kao da objema stranama treba još koja potvrda onoga što je već rečeno i

dogovoreno.

Iste večeri, članovi američke delegacije su, u pratnji ambasadora Alena, američkih

vidovskih atašea i gen Harmonija, bili gosti na večeri čiji je formalni domaćin bio

jugoslovenski sekretar za narodnu odbranu, general Ivan Gošnjak. Sa jugoslovenske strane

su bili prisutni generali Peko Dapčević, Otmar Kreačić i Ljubo Vučković, kao i admiral

Josip Manola. Iako na ovoj večeri nije vođen nikakv naročito ozbiljan razgovor o temama

od značaja za tekući program saradnje, ovako visok renome zvanica je jasno podvlačio želju

domaćina da na svaki način demonstrira svoje namjere u tom pravcu. Sjutradan, 13.

avgusta, je upriličena posjeta vježbi djelova pješadijske divizije na manevarskoj prostoriji u

blizini Beograda, a dan kasnije je obiđena i fabrika „Litrovica“ u predgrađu Ljubljane594.

Pejs i Tejlor su istog dana imali sastanak sa Titom na Brdu kod Kranja, a u toku

kojeg je dotaknuto nekoliko pitanja. Pejs je zatražio da u SAD dođe jedan jugoslovenski

oficir koji je školovan u SSSR-u, kako bi u američkim vojnim školama održao niz

predavanja o sovjetskim metodima obuke, ali i da bi pružio materijal za uporednu analizu

oba vojno-obrazovna sistema. Tito se sa ovim složio, navevši da bi se kao jedini problem

592 D. Bekić, n.d, str 421-422. B.Dimitrijević, n.d, str 68-69. I.Laković, str 64-65. 593 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for August 1952, Report on visit to Yugoslavia by Secretary of the Army Frank Pace,Jr and Lieutenant General Maxwell Taylor, str 1. 594 Isto, str 2-4.

250

mogla ispostaviti selekcija takvog oficira595. U dokumentima u koje smo imali uvid, nema

svjedočanstava da je ova aktivnost i realizovana u narednom periodu. Sa druge strane, ne

treba sumnjati da, iako možda nije sprovedeno na ovako transparentan način, upoznavanje

predstavnika SAD sa sovjetskim metodama školovanja i obuke kadrova svakako nije

izostalo. Na sastanku se govorilo i mogućnostima Off shore nabavki municije, gdje je Tito

iznio poznati stav da Jugoslavija može da proizvede više američkih tipova municije nego što

su njene potrebe, kao i da treba naći neki način da se ti viškovi kroz off shore ponude

drugim armijama koje ih koriste. Pejs nije dublje zalazio u ovo pitanje, ali je kasnije, u

razgovoru sa generalom Harmonijem, došao do zaključka da ovakav Titov stav ipak

predstavlja pretjerivanje596. Takođe je pokušao da, insistiranjem na korisnosti i

performansama bazuka, ukaže na značaj snaženja efektiva za protiv-oklopnu borbu kroz

upotrebu efikasnih oruđa koja ne koštaju mnogo597.

Tito je, u stvari, kroz odgovor generalu Tejloru u sklopu pitanja o moralu sovjetskih

vojnika, odbio ovu inicijativu. Rekao je da sovjetski vojnici u ratu sa Finskom nisu imali

onaj stepen uvjerenosti u opravdanost svoje borbe kao što je to kasnije bio slučaj sa

operacijama tokom II svjetskog rata. Heroizam iz bitaka kod Moskve, Lenjingrada i

Staljingrada je, prema Titovom mišljenju, proisticao iz svijesti da brane svoju otadžbinu,

dok za Finsku nisu vjerovali ni da napada, niti da ima plan da napadne SSSR. Ovo bi

moglo imati značaja i u jugoslovenskom slučaju, pošto je Tito iznio stav da trenutna

sovjetska propaganda ne može do kraja ubijediti ruskog vojnika u opravdanost rata protiv

Jugoslavije598.

Sa druge strane, smatrao je da Crvenu Armiju krase hrabrost i naglost u ofanzivi,

dok prilikom povlačenja veoma brzo napušta dostignute položaje i u uzmicanju gubi veliki

prostor. Zato je smatrao da je Jugoslaviji, kao defanzivno sredstvo u slučaju sovjetskog 595 Isto, str 4. 596 U stvari, krajem jula je AMAS ugostio nekoliko američkih pozadinskih stručnjaka koji su na preporuku gen. Olmsteda došli u Jugoslaviju da rekognosciraju njene mogućnosti za off shore produkciju. Razmatrane su mogućnosti uključivanje prizvodnje transportnih sredstava, vazduhoplovnih instrumenata, komunikacione opreme i municije za američke tipove i modele naoružanja. Zaključeno je, međutim, da je Jugoslavija trenutno u stanju da bude uključena u ovaj sistema samo u ovoj poslednjoj kategoriji. NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for August 1952, Report on visit of Off Shore Procurement Survey Team, 23-31 July 1952, str 1. 597 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for August 1952, Report on visit to Yugoslavia by Secretary of the Army Frank Pace,Jr and Lieutenant General Maxwell Taylor, str 4. 598 Isto, str 4-5.

251

napada, potrebno isporučiti značajnije količine tenkova kako bi upravo nakon zaustavljanja

prvog udara, iskoristili ovu sovjetsku osobinu i u protivnapadu postigli značajnije rezultate

u odbijanju agresora599. Šta god Tito zaista mislio o ofanzivnim i defanzivnim

mogućnostima Crvene Armije, to u ovom slučaju nije imalo naročitog značaja. Dok je Pejs

u argumentaciji logističko-tehničke prirode tražio opravdanje jeftinijeg i, za američku

stranu, lakšeg rešenja, Tito nije dozvoljavao da se izgubi iz vida jedna šira, strateška

komponenta koja je i dovela do ovakvog toka saradnje. Bio je svjestan da, ako bi se priča

svela na statističko prebrojavanje i utvrđivanje teoretski mogućih rešenja od slučaja do

slučaja, materijalna strana MDAP-a bi za Jugoslaviju bila drastično smanjena. Ono što je

omogućavalo protok ozbiljnih količina ozbiljnog materijala i opreme kroz ovaj program je

bila svijest o njegovoj uključenosti u jedan široki geopolitički proces, gdje se prave veliki

koraci, troši veliki novac i dobija ili gubi mnogo. Da li je i koliko to sve odgovaralo

najkonkretnijoj mogućoj stvarnosti, za jugoslovenskog lidera je predstavljalo samo tehničko

pitanje. A takva pitanja, prema hijerarhiji svog značaja, dolaze tek posle onih na koja je Tito

davao odgovore. Zadržavajući razgovor u domenu strateškog planiranja i djelovanja,

naglasio je značaj koordinacije vojnih planova sa susjedima i naveo da će jedna

jugoslovenska vojna delegacija u septembru posjetiti Grčku600.

Harmoni je primijetio u svom izvještaju da je ova, treća uzastopna, posjeta visokih

američkih zvaničnika imala značajan uticaj i na samu komunikaciju koju su do tada imale

jugoslovenska i američka strana. Dočekujući tri visoke američke delegacije u toku samo

jednog mjeseca, Jugosloveni su stalno pitani za iste stvari, a odgovori koji su na njih davani

su bili sve manje odbojni, konkretniji i sadržajniji601. Osim toga, izvještaj za ovaj mjesec po

prvi put donosi ocjenu o vidljivoj koristi i efektu koji je MDAP imao na jugoslovensku

vojsku. Navodeći da su četiri brigade opremljene srednjim tenkovima Šerman M4A3, a

dvije trećine lovačko-bombarderskih pukova Tanderboltima F47, Harmoni je konstatovao

da je dobijeni rezultat mali, ali očigledan. Tako je, prema mjerilima njihovih pozadinskih

599 Isto, str 5. 600 Isto, str 4. 601 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for August 1952, str 1.

252

službi, tek nakon godinu dana američke vojne pomoći uloženi trud postao vidljiv i

mjerljiv.602

Jesen 1952. godine i dalji rad na programima pomoći

Kada je u septembru 1952. godine general Franc Poglajen zamijenio Mila Kilibardu

na mjestu načelnika jugoslovenskog odjeljenja za prijem vojne pomoći, u Vašingtonu je

smatrano za shodno da se i novom načelniku organizuje kraći boravak u SAD, kao što je to

bio slučaj i sa njegovim prethodnikom. Ova posjeta, koja je realizovana tokom ovog

mjeseca, ujedno je predstavaljala i uzvratnu posjetu generalima Edlmenu i Olmstedu. 603

Poglajen je otputovao za Vašington 5. septembra u društvu generala Harmonija, a u

Americi je bio angažovan na finalizovanju plana isporuka za 1953, godinu604.

Ovaj boravak je, međutim, Harmoniju donio dosta „glavobolje“, pošto je njen

direktni rezultat predstavljao kršenje prakse koju je AMAS pokušavao da uspostavi. Naime,

američko odjeljenje je insistiralo da se planiranje i programiranje sadržaja i količine vojne

pomoći vrši u skladu sa iznosom odobrenog novca za datu fiskalnu godinu, dok su

Jugosloveni insistirali na tome da ono bude vršeno na osnovu prioritetnih potreba

sopstvenih oružanih snaga. Nakon Edlmenove i Olmstedove posjete Jugoslaviji početkom

ljeta, kao i ove uzvratne Poglajenove posjete SAD, Jugoslaviji su odobrena dopunska

sredstva za 1952, a na isti način su se očekivala i za 1953. godinu. Zato je Harmoni

negodovao, znajući da Poglajen više neće biti spreman da prihvati programiranje pomoći

unutar striktno određenih finansijskih okvira. Njegova rezigniranost je bila tim veća, jer se

ispostavilo da jugoslovenska strana čitav proces pregovaranja o ovom pitanju, koji je vođen

sa članovima njegovog odjeljenja, nije smatrala za odlučujući, koristeći prvu priliku da

nezadovoljstvo njegovim rezultatom predstavi na sledećem hijerarhijskom nivou. Dobivši

602 Isto, str 2. U stvari, to što je situacija počela da se popravlja i dalje nije davalo razlog za zadovoljstvo. Na primjer, u jednoj procjeni vazduhoplovnog sektora AMAS se decidno tvrdi da bi JRV, opremljeno sadašnjom zastarjelom i prevaziđenom tehnikom, moglo da se suprotstavi samo neprijatelju koji bi raspolagao isto takvim ratnim materijalom. U slučaju da napadač, kao što se i očekivalo, u svom arsenalu bude imao i moderne, mlazne avione, JRV bi najkasnije za 30 dana bilo potpuno zbrisano. NARA, RG 334, E 295, box 1, f TSP00050 52, Evaluation of the Air Force MDA in Yugoslavia 24 July 1952, str 13-14. 603 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for September 1952, str 1. 604 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for September 1952, Army Report, str 1.

253

na njemu pozitivan odgovor, Harmonijeva pozicija je pretrpjela značajan udarac, koji je on

pokušao da ublaži kroz iznošenje ovog pitanja direktno pred prvim čovjekom

jugoslovenskih oružanih snaga, general-pukovnikom Kočom Popovićem.605

Saslušavši Harmonija, Popović je uzvratio stavljanjem ovog pitanja u širi kontekst.

Prema njegovim riječima, sam kvalitet programirane opreme za jugoslovensku stranu nije

imao toliku važnost kao rokovi njene isporuke. Nakon serije sastanaka na svim nivoima,

koji su ordžani u proteklih nekoliko mjeseci, stekao se utisak da planirani režim isporuka

umnogome poništava aktuelnu vrijednost određenog artikla iz asortimana pomoći. Kako je

za dio opreme predviđene programom za 1952. godinu isporuka predviđena teka za

1955/56, Popović je iznio da veliki broj jugoslovenskih zvaničnika ne može da razumije i

prihvati ovakva odlaganja, kao i da to ozbiljno ugrožava proces uspostavljanja povjerenja u

zajedničkom radu na planiranju pomoći. Ovo je značilo da Jugosloveni ne planiraju da

prihvate praksu po kojoj bi se programiranje pomoći svelo na selekciju trenutno

raspoloživih modela (po trenutno važećim cijenama), koji će biti isporučeni ko zna kad, i to

kada njihove vrijednosti budu značajno umanjene. Ako su se dugi rokovi isporuke morali

prihvatiti, onda se rešenje moralo tražiti u izboru modernih tipova i modela vojnog

materijala, koji bi tokom dužeg vremena ipak zadržali određeni stepen savremenosti606.

Harmoni nije mogao da odbije ovu argumentaciju. U svom izvještaju je naveo da

američka politika „.... preuzimanja obaveza preko i izvan mogućnosti ispunjavanja

predviđenog plana isporuka može imati efekat bumeranga, prouzrokujući optužbe i

nepovjerenje umjesto zahvalnosti.“607 Savjetujući da se ovaj Popovićev stav ozbiljno

razmotri, naglasio je preporuku da bi uz program za 1954. godinu zaista trebala da ide i

realna procjena isporuka predviđenog materijala. Da je ova njegova intervencija shvaćena

ozbiljno, svjedoči i navod iz izvještaja za decembar 1952, gdje potvrđuje prijem potpune

liste raspoloživog materijala za programe za 1951. i 1952. godinu, koja je značajno trebala

da ubrza njihovu konačnu realizaciju.608

605 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for October 1952, str 1. 606 Isto. 607 Isto, str 2. 608 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for December 1952, str 2.

254

Iz AMAS-ovih izvještaja se vidi da „balkanska sumnjičavost i komunistički um“609

njihovih domaćina nisu bili jedine sfere posla koje nisu razumjeli. Iako u spoljnoj

komunikaciji to nisu pokazivali, njihova interna prepiska pokuzaje priličnu dozu kritičnosti

i prema radu odgovarajućih američkih službi. Sporost, neažurnost i nekompetentnost

američke strane je u Beogradu često ocjenjivana mnogo negativnije nego što je to bila u

svojoj srži, a AMAS-ovom personalu je takva slika otežavala ionako nezgodnu poziciju. Oni

su, naravno, u svim situacijama branili američke pozicije i stavove, ali su, kao u maloprije

pomenutom primjeru, dolazili i u situacije da neke stvari ne mogu ni argumentovati, niti

opravdati.610

Harmoni je, u isto vrijeme, polako formirao sliku o rezultatima prve godine

šklpovanja i obuke jugoslovenskih starješina u SAD i bazama u Evropi. Navodeći da je do

kraja 1952. godine 237 jugoslovenskih oficira i podoficira završilo ili otišlo na razne kurseve

u okviru MDAP, on je konstatovao i ozbiljnu promjenu u jugoslovenskom stavu po ovom

pitanju. Prema njemu, početno jugoslovensko stanovište je bilo „...Dajte nam opremu, mi

znamo kako se ona koristi i ne treba nam obuka u američkim školama.“ Dosta je truda

trebalo da se ono izmijeni, a navedeni broj polaznika u toku prve godine programa je

predstavljao dokaz da je on urodio plodom.611

Harmoni je u decembru 1952. godine vodio zanimljiv razgovor sa generalom

Vojom Todorovićem, načelnikom Treće uprave Generalštaba, nakon njegovog povratka iz

SAD, gdje je obišao nekoliko vojno-obrazovnih institucija poput Štabnog koledža oružanih

snaga pri Armijskoj Vojnoj Školi (Armed Forces Staff College at Army War College) i

Komandnog i Generalštabnog koledža (Command and General Staff Colledge) u Fort

Levenvortu u Kanzasu. Takođe je prisustvovao i izvođenju obuke u bazi u Fort Diksu, u

blizini Nju Džersija, gdje je na njega naročit utisak ostavio potpuno drugačiji pristup u

609 Isto, str 1 610 Kao još jedna ilustracija se može navesti i odsustvo programa školovanja mornaričkih kadrova kroz MDAP za 1952. Harmoni je u decembru 1952 naveo da je prošla ne samo fiskalna, već i kalendarska 1952 godina, a da on nije donesen. Navodeći da svojim jugoslovenskim domaćinima ne može objasniti ono što ni sam ne razumije, on je urgirao da nadležne službe američke mornarice urade svoj dio posla kako bi se „..izbjeglo ponavljanje ovog komentara i u prvom mjesečnom izvještaju za 1953..“ Isto, str 3. Međutim, kako ni tokom narednog mjeseca po ovom pitanju ništa nije učinjeno, američki general je ispunio obećanje, i u izvještaju za januar 1953, od riječi do riječi ponovio svoj komentar iz decembra. NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for January 1932, str 3 611 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for December 1952, str 1.

255

odnosu na onaj koji je praktikovala sovjetska strana. Uočio je da prikazani sisitem treninga

odlikuju potpunost i temeljitost, sa naglašenim akcentom na ofanzivne procedure. Velika

pažnja je posvećivana praktičnom radu u odnosu na teorijsku pripremu, kao i neočekivano

velikom fizičkom angažovanju samih vojnika. Nasuprot uvriježenim stavovima o

prekomjernoj upotrebi automobila i mehanizovanih sredstava u svim sferama američkog

načina života, u ovom slučaju je odmah padalo u oči insistiranje da vojnici teren savlađuju

pješke i to konstantno pod punom ratnom opremom. Todorović je primijetio i za njega

nezamislivu upotrebu bojeve municije u velikim količinama koja je doprinosila realnosti

obuke, a svojim domaćinima je dao kompilment opaskom da je trening koji sprovode

možda i preoštar.

Upitan da uporedi viđeno sa sovjetskim metodama, Todorović je prednosti

američkog sistema obuke vidio u sveobuhvatnijem i kompleksnijem pristupu, koji vojniku

omogućava da ovlada većim brojem vještina. Sa druge strane, sovjetska pješadija je imala

potpuniju obuku u upotrebi zaklona prilikom realizacije napada, ali je to proisticalo iz

činjenice da najveći dio sovjetske pješadijske obuke otpadao na ovu nastavnu temu.

Todorović je naglasio da je sovjetski vojnik u ovome naročito dobar jer se, prosto, od njega

ni ne očekuje da razmišlja o drugim kategorijama, niti postoji plan drugačije obuke. Sa

druge strane, čvrsta disciplina u Crvenoj Armiji je nešto što stalno gura naprijed, dok je u

američkoj vojsci, iako nivo discipline nikako nije dolazio u pitanje, neuporedivo veći

procenat obuke otpadao na uvježbavanje konkretnih borbenih postupaka nego na klasičnu

strojevu obuku. Tu je jugoslovenski general pomenuo primjer prilikom operacija za

oslobođenje Beograda, oktobra 1944. godine, kada su na manje od kilometar od prve

borbene linije, rezervne jedinice Crvene Armije sprovodile upravo ovaj tip vojničkog

drila.612

Program za 1952. godinu je, kako se ispostavilo na kraju, predstavljao veliko

razočarenje za jugoslovenske vojne planere. Prvobitna američka ideja je bila da se za ovaj

program izdvoji oko 160 mil. USD, ali je nakon misije Koče Popovića u maju i junu, kao i

tehničkih konferencija u avgustu 1951. godine, bilo jasno da vrijednost traženih sredstava

probija ovaj limit. Iz JCS-a su tražili da se program uravnoteži sa onima koje su bile

612 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for December 1952, str 3.

256

namijenjene zemljama koje su imale isti nivo prioriteta kao Jugoslavija, a što je značilo i

redukovanje liste koja je dogovorena sa jugoslovenskim pregovaračima. Od ukupnog

kredita, na opremu i naoružanje kopnenih formacija je otpadalo svega 7%, na mornaricu

10%, a 75-80% na ratno vazduhoplovstvo.613

Ti procenti su značili, na primjeru KoV, dobijanje 200 tenkova M4A3, 240

samohodnih protivtenkovskih topova od M18 od 76mm, 400 mitraljeza M2 od 12,7mm i

207 vučnih traktora za artiljeriju. Intervencija koja je učinjena tokom posjete američkih

generala Edlmena i Olmsteda u julu 1952. je djelimično popravila ovo stanje, ali je JA ipak

morala da odloži konačno rješavanje problema teške i srednje artiljerije, PT i PA odbrane,

transporta i veze, što je remetilo defanzivnu koncepciju koja je, na pretpostavkama američke

materijalne pomoći, pravljena radi odbrane od očekivanog napada sa istoka. Jedini vid JA

koji je dobro prošao je bilo vazduhoplovstvo, koje u planu za ovu godinu prvi put bilo

zastupljeno sa predviđenim isporukama mlazne avijacije614.

Na ovom primjeru je prepoznatljiv dio američkog shvatanja vojne pomoći, koje je

modernizaciju i jačanje efektiva JA tretiralo ne kao cilj programa, već kao usput postignuti

rezultat koji niti je morao, niti je trebao da bude naročito visok. Gledano iz vizure

jugoslovenske oskudice u savremenom ratnom materijalu, dobijanje mlazne avijacije je

predstavljalo veliki korak naprijed i hvatanje koraka sa standardima modernog. Međutim,

jugoslovensko zaostajanje nije bilo posledica samo trenutnih tokova u državi i vojsci, već je

proisticalo iz koncepcijske inkompatibilnosti sa jedinim vojno-privrednim sistemima koji su

omogućavali sveobuhvatno i konstantno modernizovanje svojih armijskih efektiva. Zato je

dobijanje bilo kog segmenta nedostajuće opreme izgledalo kao veliki i važan čin, bez obzira

koliko on za donora ne predstavljao naročit izdatak, i koliko god iziskivao korekciju

domaćih stavova i aktivnosti.

Na taj način je moguće razumjeti nedostatak entuzijazma jugoslovenskih analitičara,

koji su, iako svjesni da će predviđeni Thunderdžetovi u velikoj mjeri promijeniti sliku o

JRV, također znali i da je ta mjera velika samo po aršinima jugoslovenske nemaštine, kao i

da je potrebno još puno toga da bi se materijalno-tehničko stanje vojske dovelo na nivo čiju 613 NARA RG 218, JCS, E 13, box 120, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 14, Department of Defense, Joint MDAP survey report on Yugoslavia, str 1-2 (501-502). 614 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 4. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,31, str 2-5.

257

je refleksiju predstavljalo uvođenje u upotrebu rečenih mlaznih lovaca. Njima je, bar tako

izgleda, veći problem predstavljalo izostajanje u željenim količinama onog bazičnog

materijala koji nije imao toliku medijsku težinu, ali koji je predstavljao osnovu za

operativno i taktičko funkcionisanje armijskog sklopa, jer je tek kroz njegovu distribuciju

jačana sama vojska, a ne samo spoljašnja predstava o njoj. Tim više što su programi za 1951.

i 1952. godinu imali još jednu zajedničku karakteristiku, a koja se odnosila na koncepcijsku

upotrebu artikala dobijenih kroz njihove sadržaje. Rečeno naoružanje i oprema su bili

namijenjeni isključivo opremanju postojećih jedinica ili njihovih djelova, odnosno,

pretpostavljali su najnužniju količinu ratne tehnike neophodne za normalno obavljanje

standardnih aktivnosti i nisu podrazumijevali stvaranje osnova za reorganizaciju čitave

vojske. 615

Što se tiče rokova u kojima su programi sprovedeni, tu je do izražaja dolazila sporost

administrativnog aparata zemlje donatora, a bilo je i indicija da ta sporost nije uvijek

posledica birokratije, nestašice materijala i udaljenosti recipijenta. U memorandumu, koji je

potpisan septembra 1951. sa generalom Olmstedom na kraju tehničke konferencije, stajalo

je da će se program pomoći za tu godinu realizovati najkasnije u roku od 6 mjeseci od dana

potpisivanja bilateralnog sporazuma. Prema jugoslovenskim dokumentima, ovaj posao je

završen tek sredinom 1953, to jest, sa zakašnjenjem od godinu dana616. Pošto se odnosio na

najjednostavniji i najjeftiniji program u okviru sistema vojne pomoći, podrazumijevajući

opremu i oružje iz zaliha ratnih viškova, moglo se pretpostaviti da sa njegovom isporukom

neće biti većih problema. Međutim, ispostavilo se da isporuke namjerno kasne, stvarajući

kod recipijenta sistem navika i uhodavajući mehanizam za dalje funkcionisanje posla po

dinamici koja je prvenstveno odgovarala donoru. Odobravajući mlaznu avijaciju u

programu za 1952. i prolongirajući ispunjavanje svojih obaveza iz 1951. na 1953. godinu,

američka strana je stavljala svom manjem savezniku do znanja da Ti-berdove i Tanderdžetove

neće dobiti prije 1954617.

615 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 39, str 2. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f II, 87, str 1 I.Laković, n.d, str 152-153. 616 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V,39, str 6. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,31, str 4. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 5-8. 617 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,31, str 4.

258

Prema jednoj prilično sumornoj analizi jugoslovenskog odjeljenja za prijem vojne

pomoći, računalo se da pomoć iz 1951. godine ne predstavlja za SAD neki naročit gubitak

niti, u borbenom smislu, neku izrazitu vrijednost za Jugoslaviju. "...Oprezni da ne zagaze u

dublje pružanje pomoći dok ne ispitaju kako će se dalje razvijati naši odnosi, rezervom u

rokovima se osiguravaju za svaki slučaj...Sada imaju do realizacije programa 1952. i 1953.

dovoljno vremena da ispitaju odnose i sprovedu svoju politiku infiltracije, insistiranja na

kontroli, izvještajima, informacijama i slično. Ako se stvari ne budu odvijale onako kako

žele, ništa ih ne veže da jednog dana odreknu dalje isporuke, pošto ono što su dali ne

predstavlja posebni gubitak. Međutim, da se ne bi postavilo pitanje šta će u tom vremenu

raditi Harmonijeva grupa, udešeno je da pristiže ponešto materijala iz 1951. i 1952. tek

toliko da nešto stiže..."618

Ovo je prilično zabrinulo jugoslovensku stranu jer ih je suočavalo ne samo sa

problemom isporuka po dotadašnjim programima, već i sa jednom ozbiljnom teškoćom za

budući rad. Konkretno, postavilo se pitanje planiranja isporuka trenažnih i borbenih

mlaznih aviona koji su bili planirani za 1952, a koje je ovakav američki stav mogao otegnuti

u nedogled. Znajući da se uobičajenim putem, preko odjeljenja generala Harmonija ne

može ništa završiti, predloženo je preduzimanje koraka putem jugoslovenskih diplomatskih

predstavnika619. Te aktivnosti su očigledno urodile plodom, pošto su prvi T-33A i F-84G

primljeni u martu, odnosno, junu 1953. Do kraja te godine, isporučeno je 9 od

predviđenih 20 Ti-berdova i 54 od 301 Tanderdžeta620. Tršćanska kriza, koja je potom

uslijedila, bila je za dio američkih službi isuviše dobar razlog za prekid i usporavanje

isporuka, iako nadležne strukture u Pentagonu to nisu tražile621.

Kada je počelo pravljenje programa za fiskalnu 1953. godinu, jugoslovenska strana

nije znala da će njihov predlog već na samom startu imati veoma slabe izglede za potpunu

realizaciju. Naime, još je u jesen 1951. JCS tražio da samo oprema najvažnijih borbenih

VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 7-8, 16-18. 618 Isto, str 18. 619 Ovi rokovi su tri puta pomjerani. Prilikom kontakata sa gen, Olmstedom je predviđena njihova isporuka za početak 1952, zatim je gen. Ulepiću saopšteno da se isporuka T-33A može ošekivati u septembru a F-84G u decembru, da bi na kraju i ti rokovi bili pomjereni. Isto, str 8, VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,31, str 3. 620 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V,39, str 7. 621 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 44, str 1.

259

jedinica ulazi u sastav pomoći koji se realizovala kroz MSP (Mutual Security Program).622

Kada je jugoslovenski predlog dostavljen u maju 1952. godine, predočeno im je da on

značajno nadilazi finansijska sredstva za koja je AMAS smatrao da su po ovom pitanju bila

na raspolaganju. Na izraženo neslaganje sa ovakvim američkim stavom, Harmoni je

predložio da ponovo podnesu revidiranu verziju. Imajući u vidu da novi jugoslovenski

predlog nije stizao, američko odjeljenje je u dva navrata podnijelo dva međupredloga koji su

imali za cilj da preduprijede novo jugoslovensko traženje koje bi nadmašivalo očekivani

budžet.

Ti predlozi su, što se tiče kopnenih snaga, bili više namijenjeni odlaganju dobijanju

revidiranog jugoslovenskog predloga, pošto su sadržali ideje da se planom za 1953. godinu

potpunije opremi neki određeni rod oružja, odnosno, da se isporuče jedino potrebna

artiljerijska oruđa i prateći materijal.623 Tokom pregovora o vazduhoplovnom dijelu

programa za ovu godinu, najveći problemi su bili vezani za izbor tipa aviona i rokove

njihovih isporuka, a najveće dileme američkog osoblja su bile da li na ovom nivou

Jugosloveni uopšte mogu da imaju neke koristi od mlazne avijacije624. Prostije rečeno, njih

je interesovao odgovor da li su piloti JRV u stanju za bilo šta više od pukog letenja na

mlaznim avionima625.

Kao problem se ispostavilo i jugoslovensko nepoznavanje jednog od osnovnih

logističkih postulata američke vojske, gdje je organizacioni pregled jedinica bio praćen

pregledom njima pripadajućeg materijala. Jugosloveni su pokušali da prema svom iskustvu

prerade američke modele, ali su samo postigli da Harmoni u svom izvještaju da negativnu

karakteristiku kako „nemaju iskustva sa ovako organizovanim jedinicama.“626 U tom smislu

je planiranje ovog programa za jedinice kopnenih snaga, koje je sprovođeno na korpusnom

i divizijskom nivou, zamišljeno tako da ne prati nužno američku postavku pod pretekstom

622 NARA RG 218, JCS, E 13, box 120, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 14, Department of Defense, Joint MDAP survey report on Yugoslavia, str 3 (503). 623 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activities report for May 1952, str 2 Isto, Army Branch activities report, str 1. 624 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activities report for May 1952, str 2 625 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activities report for June 1952, str 1 626 Isto.

260

da „...Jugosloveni nisu u stanju da iskoriste svu komunikacionu i transportnu opremu koju

koriste odgovarajuće američke jedinice.“627

U ovom periodu se iskristalisala još jedna teškoća u radu sa novim materijalom.

Najveći broj primljenog oružja je predstavljao potpuno nove artikle u jugoslovenskom

arsenalu, što je podrazumijevalo nepostojanje kapaciteta za proizvodnju municije i bilo

kakvih zaliha rezervnih djelova. Zato su ove dvije kategorije predstavljale neodvojivu

komponentu svih programa i od njihove isporuke je zavisila operabilnost isporučene

opreme. Jugosloveni su ubrzo postali svjesni činjenice da fragmentacija pošiljki ne znači

samo odlaganje rokova za dobijanje nedostajućeg materijala, već i način da se postojeća

sredstva "zarobe" u skladištima i depoima. AMAS-u je krajem 1952. godine dostavljen

detaljan izvještaj o neisporučenoj, nekompletnoj i neispravnoj opremi, koja nije

predstavljala problem samo po tome što se osjećao njen nedostatak za sebe, već i što je bez

nje dobar dio primljenih artikala takođe bio neupotrebljiv.

Statistički gledano, veliki procenti primljenog materijala su imali za cilj da prikažu

jednu stranu priče, ali upravo su vrste, količine i dinamika pristizanja nedostajućih djelova

mnogo preciznije opisivale koliko je novog materijala zaista moglo biti stavljeno u

upotrebu. Tada su, na primjer, pristigli svi programirani topovi 155mm i municija za njih,

ali bez upaljača, što ih je sve zajedno činilo neupotrebljivim. Isporučeni tenkovi su stigli bez

radio-stanica za komunikaciju sa pješadijom, a njihove SCR-528 stanice su stigle ili bez, ili

sa neispravnim kristalima. Nekompletni ili neispravni radio-uređaji su pratili i sva do tada

isporučena samohodna oruđa 76, 90 i 105mm. Takođe je pristigao i 201 sanduk rezervnih

djelova za motocikle Harli-Dejvidson (Harley-Davidson), ali takvih motocikala nije bilo u

programu pomoći za Jugoslaviju. U okviru MDAP-a, njoj su isporučivani motocikli

Indian.628

Jugoslovenski izvještaji dalje navode da je do polovine 1953. godine isporučeno 7%

granata za bestrzajne topove, 50% za topove 76mm, 10% municije za mitraljez 12,7mm,

simbolična količina rezervnih djelova za sva motorna vozila itd. Rezervni djelovi za

bestrzajne topove kalibra 57 i 75mm, PA topove 40mm, topove 155mm, mitraljeze

12,7mm, automate 11,43mm, tenkove M4A3 i sličnu opremu iz programa 1951 i 1952, su 627 Isto, str 2. 628 NARA, RG 334, E 286A, Box 5, f Counterpart staff 1951, Memo for gen. Harmony, str 2-4.

261

počeli da pristižu tek u poslednjem kvartalu 1953. godine. Primijećeno je naročito po

pitanju radioničkog, inženjerijskog i građevinskog materijala da je redovno dolazio

nekompletan, odnosno, da su prvo stizali oprema i alati, a tek u nekom drugom kontigentu

i sredstva kojima su pripadali i obrnuto. Što je najgore, vremenski razmaci potrebni za

kompletiranje navedenih setova, a koji su uslovljavali nemogućnost njegove upotrebe, su

ponekad bili isuviše dugi za jugoslovensko shvatanje. Također se zatezalo sa isporukom

kataloga rezervnih djelova koji su kasnili uprkos čestim intervencijama kod osoblja AMAS-

a, a stekao se utisak da je ovo tijelo, umjesto da utiče na ubrzavanje i olakšavanje isporuka,

dodatno komplikovalo i kočilo njihovu realizaciju, pokušavajući da kroz ovo pitanje stvori

uslove za dolazak američkih stručnjaka za pozadinska pitanja. Problem je riješen tek krajem

godine kada su isporučeni traženi katalozi, a dotok rezervnih djelova ušao u jedan

kontinuirani ritam629.

Po ugovoru o prevozu materijala, Jugoslavija je bila dužna da preveze polovinu

svojim brodovima ili nekim drugim putem o vlastitom trošku, a druga polovina je išla

američkim brodovima na teret kredita vojne pomoći. S obzirom na nedostatak

jugoslovenskih brodova, dogovoreno je da veći dio bude transportovan brodovljem SAD,

ali je to automatski značilo i smanjenje odobrenih sredstava za nabavku materijala. Do

polovine 1953, Amerikanci su obavijestili generala Poglajena da je njihovim brodovima

prevezeno 85% ukupnih pošiljki, po cijenama koje su, na primjer, iznosile 1000 dolara za

tenk, 700-800 dolara za kamion, 11000 za avion i sl, odnosno, ulazile u okvir od 25-30

dolara po kubnom metru. Poseban prevoz baruta, municije i minsko-eksplozivnih sredstava

je bio znatno skuplji. Iako su ove cijene odgovarale tarifi prema kojoj je vršen prevoz i

domaćim brodovima, jugoslovenska strana je pokušavala da nađe način za njihovim većim

angažovanjem i po cijenu posezanja u devizni budžet DSNO, kako se predstavnicima SAD

ne bi davao dodatni izgovor za smanjivanje sredstava za naoružanje i opremu630. Cijena

prevoza stavki iz programa za 1951. godinu je iznosio 5 700 000 dolara631, dok je

procijenjena vrijednost programa je iznosila oko 108 331 000 dolara632. Međutim, ni

629 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 44, str 1-2, 4, 6. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V,1, str 3-5. 630 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 8-9. 631 Isto, str 9. 632 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f II,87, str 7.

262

kasnije nije mogao biti uspostavljen paritet u prevozu iz prostog razloga što je

neblagovremenost u dobijanju podataka o raspoloživosti materijala onemogućavala

planiranje zakupa jugoslovenskih brodova od mjesec dana unaprijed, tako da su

Amerikanci, pravdajući se da ne mogu dozvoliti nagomilavanje materijala u svojim lukama,

nastavili da većinu materijala prevoze svojim brodovljem633.

Sam kvalitet primljene opreme po ovim programima je bio u granicama

zadovoljavajućeg. Pošto je u pitanju bio materijal koji se već nalazio u aktivnoj upotrebi, a

koja je u velikom broju slučajeva podrazumijevala klasična ratna dejstva, bilo bi iluzorno

očekivati da će novoprimljena vojna tehnika izgledati kao da je upravo sišla sa fabričke

trake. Ipak je bilo vidljivo da je izvršena što generalna, a što super revizija, kao i da među

novopristiglom opremom figurira značajan broj neupotrebljavanih artikala. Oni su, prema

dostupnoj dokumentaciji, najviše spadali u kategoriju inženjerijske i građevinske opreme,

kao i na dio sredstava veze. Na primjer, kod suvozemne vojske su najkrupniji nedostaci

primijećeni kod tenkova M4A3, na kojima je dio topovskih cijevi bio u potpuno

neupotrebljivom stanju, zatim, svih 12300 primljenih poteznih upaljača M2 je bilo

neispravno, a samohodni topovi od 90 i 105mm su isporučeni sa radio-stanicama bez

kristala i adaptera. Što se tiče avijacije, kvalitet primljenih Tanderbolta je ocijenjen kao

osrednji. U prosjeku su imali po 250 sati utrošenog resursa, a većina je tokom transporta

pretrpjela oštećenja usled korozije. To je dovelo do toga da je, tokom 1953. godine, 5

aviona ležalo neupotrebljivo u hangarima, pošto su oštećenja bila tolika da ih bez novih

djelova, čija se isporuka stalno odlagala, nije bilo moguće dovesti u operativno stanje634.

Novopridošla mornarička oprema je uglavnom bila savremena, odnosno, odlikovala se

taktičko-tehničkim karakteristikama koje su odgovarale savremenim standardima, dok u

pogledu stanja u kojem je primljena nije bilo nekih ozbiljnijih primjedbi635.

Građa američkog porijekla potpunije osvjetljava ovo pitanje na polju avijacije.

Nakon misije generala Edlmena i Olmsteda, u vazduhoplovnom odsjeku AMAS-a je

sačinjen polugodišnji presjek aktivnosti, koji je sadržao i detaljan izvještaj o uticaju MDAP

na JRV, kao i mogućnosti, probleme i perspektive jugoslovenske vojne avijacije u svijetlu 633 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V,39, str 15. 634 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V,1, str 12. 635 Isto, str 23-26. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V,39, str 13.

263

primanja američke vojne pomoći. Prema tom dokumentu, materijalni dio vazduhoplovnog

programa za 1951. godinu je dostizao vrijednost od 24 531 643$, i odnosio se na

pomenutu avijacijsku opremu sa stokova korišćene ratne opreme. Prve isporuke su počele

da pristižu u bazu u Puli tokom januara 1952, a do sredine maja je stiglo 104 Tanderbolta

F-47D. Međutim, ove isporuke nisu pratile isporuke odgovarajućih rezervnih djelova, alata

i potrošnog materijala, tako da je tek u junu počelo njihovo operativno korišćenje prema

ranije utvrđenom planu.

Koristeći sredstva obezbijeđena ovim programom, 62 jugoslovenska pilota i

mehaničara su prošla obuku u američkim vojnim bazama. Ovaj kadar je, po povratku u

zemlju, predstavljao instruktorsko osoblje koje je rukovodilo daljom obukom

jugoslovenskih pilota i mehaničara za rad sa ovim avionima. Do juna je 60-tak

jugoslovenskih pilota osposobljeno za letenje na F-47, a u ovom prvom periodu njihove

upotrebe su zabilježene i dvije nesreće sa fatalnim ishodom. Uprkos tome, u AMAS-u je

obuka jugoslovenskih pilota ocijenjena kao potpuna i efikasna, a dato je i povoljno

mišljenje o zalaganju i trudu ukupnog vazduhoplovnog osoblja. U to doba, planovi za

raspored vazduhoplovnih jedinica opremljenih Tanderboltima su podrazumijevali

organizaciju i stacioniranje po jednog puka sa 25 aviona u bazama Niš, Petrovac (Skoplje),

Pleso (Zagreb), Cerklje (Ljubljana) i Zemunik (Zadar), kao i 10 helikoptera S-51

Dragonflaj (Dragonfly) u bazi na zemunskom aerodromu. 636

Program za sledeću, fiskalnu 1952. godinu je na vazduhoplovnom planu donio

povećanje od oko 500%, odnosno, predviđao je sumu od 122 314 936 dolara. Toliko

povećanje je poticalo iz činjenice da se ovim programom predviđala i isporuka neuporedivo

skupljih, mlaznih aviona, odnosno školsko trenažne Ti-berdove T-33A i 100 lovaca

Tanderstrajk F-84F. Komanda USAF je tokom 1952. godine odlučila da ovaj plan izmijeni,

predviđajući umjesto Tanderstrajkova isporuku lovaca-bombardera Tanderdžet F-84G. To

je istovremeno značilo i mogućnost ranijih isporuka, pošto je F-84G već bio predviđen za

povlačenje iz operativne upotrebe u USAF, ali i ozbiljno kvalitativno zaostajanje, jer on nije

mogao da se ravnopravno suprotstavi sovjetskim lovcima MIG-15 kojima su bila

opremljena vazduhoplovstva zemalja-saveznica SSSR. Iz AMAS-a je zato traženo da se 636 NARA, RG 334, E 295, box 1, f TSP00050 52, Evaluation of the Air Force MDA in Yugoslavia 24 July 1952, str 1-5.

264

pitanje odgovarajućeg lovca-presretača adekvatno riješi u programu za narednu fiskalnu

godinu.637

U SAD je otišlo na školovanje 136, a u američke baze u Evropi 77 pripadnika JRV,

a Tito je, u razgovoru sa generalima Edlmenom i Olmstedom, mogućnost dolaska

američkih instruktora koji bi realizovali obuku jugoslovenskog letačkog i mehaničarskog

osoblja, označio kao moguću samo u slučaju brze isporuke mlaznih aviona. Pukovnik Rigen

(Regan), šef vazduhoplovnog sektora AMAS-a, smatrao je da bi, u svijetlu odluke o

promjeni F-84F za F-84G, prema predviđenom ritmu isporuka bilo sasvim realno da piloti,

obučeni na T-33A, brzo pređu na Tanderdžetove, imajući u vidu male razlike u upravljanju.

Sa druge strane, uvođenje posebnog lovca-presretača će zahtijevati i posebno kocipiran

program školovanja za njega određenog pilotskog kadra.638

U trenutku pisanja ovog izvještaja, u Jugoslaviji su postojale samo dvije betonske

piste, pogodne za polijetanje i slijetanje mlaznih aviona, na aerodromima Pleso i Batajnica.

Jugoslovenski plan je bio da se do početka 1953. godine završe piste na aerodromima u

Petrovcu i Zemuniku, a da se pola godine kasnije završi i betoniranje piste u Puli. U

kasnijem periodu je trebalo izgraditi ovakve piste i u bazama u Tuzli, Bihaću i Mostaru. Po

njemu bi u Batajnici bilo stacionirano svih 10 T-33A, kao i puk od 25 Tanderdžetova; na

aerodromu u Zemunu bi bili transportni C-47 Skajtrejn (Skytrain), a u bazama Pleso,

Petrovac i Zemunik po puk Tanderdžetova F-84G. Rezervna varijanta se sastojala u tome

da, umjesto da po jedan puk Tanderdžetova bude stacioniran u četiri navedene baze, a u

Batajnici i Zemuniku budu raspoređena po dva puka. To bi smanjilo i troškove i probleme

u snabdijevanju, a na ovaj način bi američkoj strani bila olakšana i njihova kontrola. Rigen

je naveo da ovakav plan razmještaja mlaznih avijacijskih efektiva ima nekoliko ozbiljnih

nedostataka. Prvo, izgradnja ovolikog broja vazdušnih baza sa infrastrukturom i logistikom

za eksploataciju mlaznih aviona je predstavljala izuzetno skup posao, koji se nije mogao

završiti bez finansijske pomoći spolja. Kao drugo, i sa strateške strane mnogo značajnije, on

je pozicioniranje skoro svih baza u neposrednoj blizini granice smatrao rizičnim zbog

izloženosti eventualnom neprijateljskom udaru. Po njemu je bilo mnogo cjelishodnije

637 Isto, str 5-6. 638 Isto, str 6-7.

265

izvršiti njihovo formiranje duž jadranske obale, gdje bi ne samo bili zaštićeniji, već i

dostupniji za snabdijevanje potrebnim materijalom preko jugoslovenskih luka.639

Izgradnja baze u Zemuniku pored Zadra je, vjerovatno, bilo rezultat ovakvog

logičkog rasuđivanja, a možda i kompromis na koji je jugoslovenska strana pristala.

Međutim, bilo je jasno da američka koncepcija i na ovom primjeru forsira „povlačenje u

planine sa zaleđem prema Jadranu“ kao realno izvodljivu defanzivnu strategiju, dok su

Jugosloveni insistirali na frontalnoj odbrani cjelovitosti državne teritorije. Iako svjesni da bi

u tom naporu ipak morali da se povuku na linije južno i zapadno od Save i Morave, za

jugoslovensku stranu je bilo kakvo pominjanje odustajanja od klasičnih operacija

predstavljalo političko samoubistvo, kako na unutrašnjem, tako i na spoljno-političkom

planu. Razmještaj vojnih avio-baza je trebalo da predstavlja još jednu u nizu potvrda da će

zemlja biti branjena u svojoj cjelovitosti.

Nacrt avijacijskog dijela programa za 1953. godinu je podrazumijevao cifru od 131

286 910 dolara, odnosno, donosio je povećanje od oko 6,5% u odnosu na 1952. U njemu

su mjesto našli i 20 Ti-berdova i 109 Tanderdžetova, ali je Rigen ponovo insistirao da se

adekvatno riješi i pitanje lovca-presretača, čije nedostatak predstavljao najveću prazninu u

jugoslovenskoj vazdušnoj odbrani. Prema njegovom mišljenju, standardizacija do koje će

doći opremanjem efektiva JRV Tanderdžetovima je, gledano sa logističke strane, bila

aktivnost koja će brzo pokazati da li je ono spremno za eksploataciju komplikovanijih i

modernijih mlaznih lovaca640.

Program za 1953. godinu je, ukupno gledajući, koncepcijski odudarao od svoja dva

prethodnika. Kao što je rečeno, oni su se odnosili na popunjavanje materijalnih praznina u

postojećim formacijama i nisu podrazumijevali mogućnost formiranja novih jedinica ili

temeljnog preoružanja postojećih efektiva. U tom smislu se može reći da je kroz njihovu

primjenu ostvaren bazični oblik saradnje Jugoslavije i SAD, koji se odnosio na onu vrstu

vojne pomoći koja je više imala za cilj demonstraciju spremnosti na održavanje savezničkih

odnosa, nego li neko fundamentalno reorganizovanje i modernizovanje vojnih efektiva.

Činjenica da su oba svoje konačne oblike dobili u Pentagonu, uz tek djelimično uzimanje u

obzir želja i potreba prezentovanih u jugoslovenskim predlozima, pokazuje da su SAD, 639 Isto, str 8-9. 640 Isto, str 9-10.

266

čineći prve korake na jednom novom i nesigurnom vojno-diplomatskom polju, željeli da se

obezbijede za slučaj ako događaji krenu nekim drugačijim tokom. Zato je program za

fiskalnu 1953. godinu karakterističan i zanimljiv, pošto je manje uključivao ove

komponente, a više se odnosio na prihvatanje jugoslovenskih inicijativa ka suštinskoj

izmjeni forme i sadržaja dijela svojih jedinica.641

Sam program je, na polju efektiva KoV, sadržao predlog preoružanja jedne

kompletne armije od tri korpusa u okviru aktivnosti koje bi trajale narednih nekoliko

godina. Čitav dokument je sastavljen u odjeljenju za prijem vojne pomoći, a njegovi autori

su se rukovodili stavom da se akcenat stavi na opremanje suvozemnih formacija, dok bi

mornarički i vazduhoplovni program ostao na prošlogodišnjem nivou642. To je trebalo da

omogući ujednačenost u armijskom opremanju bez zapostavljanja najbrojnijeg vida

jugoslovenskih oružanih snaga, odnosno, otpočinjanje procesa njegove modernizacije ne

samo putem opremanja zapadnim vojnim materijalom, već i kroz formacijsku

reorganizaciju po modelu američke armije643. Kompletan sadržaj programa je detaljno

prodiskutovan sa pripadnicima Harmonijevog tima kako bi, bar prema američkim

mjerilima, predstavljao realan i sprovodljiv plan koji bi bio što cjelovitije prihvaćen644. Ne

treba sumnjati da je ova "kooperacija" predstavljala svojevrsan test uticaja AMAS-a na

problematiku sopstvenog posla, ali i taktički pokušaj da se, kroz isticanje zajedničkog rada

na dokumentu, američka strana privoli na veću izdašnost. Naime, smatralo se da bi neko

veće odbijanje ovako koncipiranih jugoslovenskih predloga moglo dodatno dezavuisati rad i

kompetencije njihovog beogradskog tima, koji ionako nije uživao naročit ugled među

jugoslovenskim planerima i koji su sa njim sarađivali više po liniji političkog moranja.

Harmoniju je, naravno, bila potpuno jasna ova jugoslovenska namjera, pa je njegovo

641 I.Laković, n.d, str 156-157. 642 S obzirom na zastupljenost RV u osnovnom i dopunskom programu za 1952. od c.75%, to nije značilo smanjenje ukupnog broja predviđenih sredstava, već je samo predloženo proširenje isporuka za jedinice KoV. Mornarica je ostala na istom nivou iz prostog razloga što za njenu modernizaciju nije postojala niti minimalna zainteresovanost u Pentagonu, tako da se u startu odustalo od insistiranja po ovom pitanju jer se odgovor znao unaprijed. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,10, str 3. 643 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 5. VA, II odjeljenje, S-115, 271/12, f II, 87, str 2 644 Isto, str 4.

267

osoblje u radu na pripremi ovog programa imalo prilično restriktivan stav, strožiji u

mnogim slučajevima i od linije koju su zauzimali planeri u Vašingtonu645.

Reorganizacija pomenutih efektiva se odnosila na preoružanje dijela jedinica V

armijske oblasti, odnosno, djelova Ljubljanske armije. Prema izjavi generala Edlmena,

odobrena novčana sredstva za KoV u 1953. godini su bila dovoljna za potpuno opremanje

jednog korpusa prema američkoj formaciji i na šta bi otpalo 70-75% sredstava, dok je

ostatak mogao ići na ostale armijske potrebe. Osim toga, ako bi se išlo na nešto skraćeniju

formaciju a ostatak također bio usmjeren na ove jedinice, mogao se opremiti novim

materijalom znatno veći procenat Ljubljanske armije646. Američki strateg je bio vođen

suštinski različitim motivima od svojih jugoslovenskih kolega, čije uvažavanje njegove

argumentacije nije bilo plod želje da se dostigne isti cilj, već da se, idući ka njemu, usput

postigne najbolji mogući rezultat na ostalim poljima.

Imajući kao svoj interes zaštitu pravca prema sjevernoj Italiji, logično je da su

Amerikanci stavljali akcenat na opremanje jedinica predviđenih za taj posao, tako da su

stalno potencirali potrebu usmjeravanja sredstava ka njima. Jugoslovenska strana je, znajući

da to čini neodvojivi vojni conditio sine qua non programa, načelno je prihvatala (mada nije

ni imala izbora) ovako koncipiran način planiranja i odvijanja saradnje, ali se i trudila da

kroz nju obezbijedi najveći mogući priliv sredstava i materijala kojim bi se mogao ojačati

ostatak armijskih snaga. Pošto vazduhoplovni i mornarički program nisu bili ovako striktno

teritorijalno definisani, planerima na polju suvozemnih snaga je trebalo neuporedivo više

diplomatske spretnosti i umješnosti kako bi postigli najviše od oba cilja kroz isti posao647.

U tom smislu je prihvaćen dio Edlmenovih i Harmonijevih sugestija, pa se

pristupilo formiranju jednog funkcionalnog vojnog sklopa koji je baziran na američkoj

organizacionoj korpusnoj osnovi, ali prilagođenog jugoslovenskim materijalnim

mogućnostima648. Te korekcije su se odnosile na jedan drugačiji oblik sklapanja

formacijskog mozaika nego što je obično bio slučaj. Po nekoj uobičajenoj logici, materijalno

opremanje treba da bude posledica koncepcijske podjele zadataka i aktivnosti na nivou

645 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 9-10 646 Isto. 647 I.Laković, n.d, str 158 648 Isto str 9. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32, str 5.

268

određene formacijske jedinice, to jest, predstavlja sekundarni segment njenog planiranja.

Jugosloveni su, svjesni da je opseg materijalnih sredstava na koja mogu računati bio više

nego konačan i određen ( i niukom slučaju dovoljan ), pokušali da svoju organizacijsku

šemu jedinica predviđenih za preoružanje prilagode količini dostupnog materijala, to jest,

uzeli su količinu predviđenog naoružanja i opreme za osnovu organizacionog planiranja. To

je uslovio veliki broj naizgled začuđujućih rokada, ali je i omogućilo da više jedinica uđe u

proces reorganizacije i modernizacije, kao i da se podizanje vatrene moći na nivou širih

formacijskih sklopova postigne u mnogo kraćem roku.649

Koliko je ova aktivnost bila temeljna svjedoči veliki broj organizacionih pomjeranja

i po horizontali i po vertikali hijerarhije, a o fleksibilnosti i prilagodljivosti govori i serija

realnih rezervnih kombinacija, koje su se odnosile kako na dispoziciju i grupisanje

predviđenog materijala, tako i na različite logističko-operativne postupke kroz koje bi se

raspoloživa tehnika najbolje iskoristila650. Jednom riječju, izgleda da je jugoslovenski vojni

vrh imao jasnu predstavu o tome da je perspektiva modernizacije šireg vojnog organizma

vezana za konkretnost i jasnoću pristupa opremanju snaga V armijske oblasti, kao i da od

fleksibilnosti na tom polju zavisi u kojoj mjeri i do kog vremena će čitav ovaj proces biti

završen. Sve ovo je omogućilo da se iz sredstava, odobrenih na konto ovog programa, izvrši

preoružanje jednog korpusa od 4 pješadijske divizije i dopunskih korpusnih djelova. Sam

program je, prema jugoslovenskim dokumentima, realizovan u procentu od 92%, s tim da

se nerealizovani dio uglavnom odnosio na municiju651.

Programi za 1952. i 1953. godinu su, na polju vazduhoplovstva, predstavljali mjeru

prelaska sa upotrebe klipnih na eksploataciju mlaznih aviona652. Tanderdžetovi i Ti-berdovi,

koji su u programu za 1952. predstavljali najatraktivniju stavku, sledeće godine su dobili

nešto drugačiji tretman. Jugoslovenima je naročito teško palo brisanje školsko-borbenih T-

33A iz programa za 1953. godinu653, pošto je taj postupak prejudicirao umnožavanje

problema na polju školovanja i obuke pilotskog kadra, ali taj problem ni do kraja trajanja

649 I.Laković, n.d, str 158-159. 650 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,10, str 3. VA, II odjeljenje, S-115, 271/12, f II, 87, str 2. 651 DAMSPRS, PA, 1956, f 83, 29, 423631, str 1. 652 VA, II odjeljenje, S-115, 271/12, f II, 87, str 4. 653 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V,1, str 10.

269

MDAP-a za Jugoslaviju nije odgovarajuće riješen. Ako se izuzmu 9 aparata ovog tipa, koji

su po programu iz prethodne godine, 1953. stigli u zemlju, do 1958. je dobijeno još svega

14 Ti-berdova654. Međutim u plan za 1953. godinu su ušli 20 transportera C-47 i, što je

predstavljalo još jednu novinu u ratnom vazduhoplovstvu, kao i 10 helikoptera S-51.

Koliko se vidi iz dokumenata, njihove isporuke su bile izvršene prema planu655.

Mornarica je također doživjela smanjenje predviđenih isporuka. Programom za

1953. godinu su bile predviđene nabavke 3 kompletna minolovca od 250 BRT, ali do

njihove isporuke nije došlo656. Što se tiče ostalog materijala, on se nije odnosio na gotove

plovne jedinice već je bio namijenjen osavremenjavanju postojećih brodova i obalskih

instalacija, a također nije u potpunosti realizovan. Do kraja 1954. godine, isporučeno je

c.ca 80% predviđenog materijala657.

Karakteristično je za mornaricu da je njoj namijenjen materijal najsporije ulazio u

režim aktivne eksploatacije. Prema odgovarajućim izvještajima, ova pojava je često bila

prouzrokovana nekompletnošću isporučenog materijala, nepostojanjem odgovarajuće

tehničke dokumentacije i neiskustvom zaposlenih u brodoremontnim zavodima u radu sa

materijalom zapadnog porijekla, ali i začuđujućom neažurnošću nadležnih službi. U vrijeme

kada su iz jedinica kopnene vojske i ratnog vazduhoplovstva stizali detaljni izvještaji o

stanju, kvalitetu i taktičko-tehničkim performansama novog materijala, prilično disonantno

zvuči argumentacija mornaričkih zvaničnika da oni takve izvještaje ne mogu da podnesu jer

novu tehniku još nisu instalirali658. S obzirom na zaista zanemarljiv kvantitativni i

procentualni udio, barem u odnosu na druga dva vida oružanih snaga, koji je mornarica

imala u sistemu vojne pomoći, ova pojava se čini još nejasnija.

Treba istaći da je Harmonijev tim, naročito tokom planiranja i programiranja prvih

isporuka mlazne avijacije, zaista pokušao da konstruktivno i, po jugoslovenske interese

pozitivno, utiče na nadležne u Vašingtonu. Naime, tokom svih razgovora na kojima je

654 VA,II odjeljenje, K-21, f III, R 3, str 14. 655 DAMSPRS, PA, 1956, f 83, 29, 423631, str 1-2. 656 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V,39, str 12. DAMSPRS, PA, 1956, f 83, 29, 423631, str 5. Treba napomenuti da je mornarički program za 1953. odobren tek u aprilu te kalendarske godine, nakon ogromnog kašnjenja i stalnog urgiranja i nadležnih jugoslovenskih službi, i osoblja AMAS-a. NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for April 1932, str 4. 657 VA, II odjeljenje, S-115, 271/12, f II, 87, str 6. 658 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 1, str 22-26.

270

koncipiran projekat uvođenja mlaznih lovačkih aviona u sastav JRV, osnovna polazišna

tačka je bila da Jugosloveni treba da dobiju avione koji su sposobni za uspješno sprovođenje

koncepta vazdušne odbrane. Kako je bilo poznato da vazduhoplovstva satelitskih zemalja u

jugoslovenskom okruženju dobijaju od SSSR mlazne lovce MIG-15, to je JRV trebalo da

dobije onakve aparate koji bi sa pomenutim MIG-ovima bili koliko-toliko ravnopravni.

Vodeći računa o tome, ali imajući u vidu i dostupnost, cijenu i kompatibilnost obuke i

logistike sa ostalim aparatima predviđenih za JRV, izabran je lovac F-84F Tanderstrajk

(Thunderstreak). Ta odluka je saopštena gen. Ulepiču, prvom čovjeku JRV, tokom njegove

posjete SAD 13.februara-6.marta 1952.659

Tokom tih razgovora, Ulepiču je ponuđena i mogućnost izbora između pomenutog

F-84F i aparata F-84G Tanderdžet, koji se već nalazio pred prestankom svoje serijske

proizvodnje660. Rečeno mu je da bi se na isporuku verzije F-84G trebalo čekati nekih 6-8

mjeseci manje nego na F-84F, kao i da, ako hitnost isporuka ima prioritet u odnosu na

659 NARA, RG 334, E 295, box 1, f TSP00050 52, Efect on the YAF of the Headquarters USAF decision to furnish Yugoslavia F-84G 5 dec 1952, str 1-3. 660 Jedan od prvih posleratnih mlaznih lovaca, F-84 Tanderdžet, uveden je u sastav američkog ratnog vazduhoplovstva ( USAF ) polovinom 1947. godine, a vatreno krštenje je doživio tokom Korejskog rata. Pošto je u vazdušnim duelima protiv sovjetskog lovca MIG-15 bio potpuno inferioran, dobio je ulogu lovca-bombardera za dejstvo po ciljevima na zemlji i podršku kopnenim snagama. Njegova robusna konstrukcija i snažan motor su došli do punog izražaja tokom ovih zadataka, tako da je, uz F-80, predstavljao nosioca jurišnih dejstava američkog vazduhoplovstva. Novembra 1950, taktička komanda USAF (TAC-Tactical Air Command), započela je razvoj verzije ovog aviona sposobne za nošenje taktičkih atomskih bombi, ali samo u međuperiodu dok vojna industrija ne počne proizvodnju namjenskog jurišnog aviona strelaste geometrije krila. Standardna, pod pravim uglom u odnosu na trup postavljena krila, nisu omogućavala potrebne letne performanse, što je naročito došlo do izražaja u okršajima na nebu iznad Koreje. Pošto je uvođenje u upotrebu takvog aviona ( F-84F Tanderstrajak ) očekivano tek 1953, klasični F-84 je dobio jači motor i nosač za nuklearni teret LABS (low altitude bombing system), te je pod oznakom F-84G uveden u serijsku proizvodnju u junu 1951. Do jula 1953, kada je poslednji avion sišao sa proizvodne trake, izrađeno je ukupno 3025 aparata ove verzije koja je, predstavljajući privremeno rešenje u matičnoj armiji, nakon uvođenja Tanderstrajaka u aktivnu upotrebu, postala predmetom vojne pomoći savezničkim državama. F-84G se najviše razlikovao od ranijih Tanderdžetova po snažnijem motoru Allison J35-A-29, koji je omogućavao maksimalnu brzinu od 1000 km/h, plafon leta od 12350m i dolet od 3200km. Imao je mogućnost tankovanja goriva u vazduhu i ugrađenog autopilota koji je trebao da olakša upravljanje avionom tokom dugih misija. Ove karakteristike su posebno bile važne za njegovu ulogu pratioca teških bombardera na dugim letovima, gdje je gorivo tankovano u vazduhu i po nekoliko puta. Kada je 1953. okončana njegova serijska proizvodnja, 1936 ovih aparata je direktno proslijeđeno saveznicima koji su bili korisnici programa MDAP, tako da je njima opremljen 21 NATO wing, a statak aviona je preusmjeravan u sistem vojne pomoći prema dinamici kojom je zamjenjivan Tanderstrajkom. Tanderdžetovi F-84G su, iz tih razloga, predstavljali relativno malo korišćenu vazduhoplovnu tehniku koja je još bila na početku svojih operativnih resursa, što je bilo od naročitog značaja za zemlje koje su ih primale kao vojnu pomoć i planirale njihovu upotrebu tokom dužeg vremenskog perioda. I.Laković, n.d str 264-265.

271

karakteristike isporučivanih artikala, ova kombinacija bi mogala da bude interesantna za

Jugoslovene. Ulepič je tada rekao da JRV može da sačeka.

Kasnije je, tokom posjete delegacije koju su predvodili generali Edlmen i Olmsted,

ponovo pokrenuta mogućnost zamjene Tanderstrajka Tanderdžetom, ali je i tada

jugoslovenski stav ostao da je, u cilju bržeg dobijanja i standardizacije lovačko-presretačke i

lovačko-bombarderske avijacije, prihvatljivo da prvih 50 (od 119) aparata budu F-84G, a

da ostalo budu F-84F. Međutim, 5.decembra 1952. je iz Vašingtona stiglo obavještenje da

će se F-84F isporučivati samo zemljama članicama EOZ (Europan Defense Community -

Evropska Odbrambena Zajednica), a da će Jugoslaviji biti isporučeni F-84G.661

Harmoni i šef vazduhoplovnog odjeljenja AMAS-a, pukovnik Rigen (Regan), ne

samo da se nisu slagali sa ovom odlukom, već su i reagovali sa vrlo oštrim pismom sa

analizom zbog čega smatraju da ovakva odluka predstavlja samo korak unazad. Insistirajući

na tome da je osnova programa vojne pomoći za Jugoslaviju ležala u namjeri da se ojača

njen kapacitet da se odupre napadu sa Istoka, u segmentu vazdušne odbrane je bilo sasvim

besmisleno opremati njene efektive avionima koji ne mogu da se suprotstave sovjetskim.

Korejsko iskustvo je potvrdilo inferiornost Tanderdžeta u odnosu na MIG-15, tako da ovaj

avion u suštini nije predstavljao nikakvo suštinsko pojačanje JRV. Ovo je naročito dolazilo

do izražaja u slučaju makar i približne izjednačenosti u obučenosti pilota, što je značilo da

će i dugotrajan i skup proces obuke jugoslovenskog letačkog kadra biti uzaludan, ako oni

budu morali da lete na inferiornijim avionima. Osim toga, sama isporuka aviona F-84G,

pod formulacijom „avion za dnevnu borbu“ je predstavljala iskrivljavanje istine, pošto je u

pitanju bio, i kao takav se koristio, klasični lovac-bombarder, odnosno, avion za podršku

snagama na zemlji662.

Kako je osoblju AMAS-a bilo jasno da njihovi jugoslovenski domaćini ionako

nemaju nekog naročitog povjerenja u dogovore koje sa njima formulišu, to je u ovom

slučaju naročito naglašeno kako ovakva promjena dogovorenog ima veoma nepovoljan

efekat. Navodeći niz slučajeva u kojima sa američke strane nije ispoštovan dogovor (prateći

alati i dokumentacija za F-47, rezervni djelovi za tenkove, neispravnost i nekompletnost

661 NARA, RG 334, E 295, box 1, f TSP00050 52, Efect on the YAF of the Headquarters USAF decision to furnish Yugoslavia F-84G 5 dec 1952, str 3. 662 Isto, str 3-4.

272

isporučene komunikacione opreme i opšti trend kašnjenja isporuka za sve vidove JNA),

Harmoni i Rigen su smatrali da ovakva praksa kod Jugoslovena stvara utisak da se američka

„...obećanja daju da bi se kršila.“ U ovom slučaju su decidno naveli da, ako se ne želi

izgubiti jugoslovensko povjerenje, odluka o zamjeni mora biti obrazložena isključivo prema

kriterijumu trenutne dostupnosti i mogućnosti brže isporuke Tanderdžetova u odnosu na F-

84F, kao i da se odmah pristupi planiranju isporuka standardnog lovca-presretača koji bi

popunio ovako nastalu prazninu u JRV.663

Sa druge strane, Jugosloveni nisu dizali naročitu prašinu oko ovog pitanja, svjesni

da u potpunosti zavise od stepena američke „voljnosti“ da im po ovom pitanju izađu u

susret. Isporuke Tanderdžetova su bile predviđene u programu pomoći za 1952/53. godinu,

a dinamika njihove isporuke je trebala da obuhvati period 1954-1955664. Kako, međutim,

Tanderstrajkova produkcija još nije dostigla nivo koji bi omogućio njihovu dostavu u

dogledno vrijeme, uprkos tome što je u pitanju bio bolji avion, jugoslovenski planeri su

odlučili za „vrapca u ruci“665. Prvobitnim planom je bilo predviđeno da Jugoslavija dobije

301 avion ovog tipa666, ali pošto on nije rešavao problem nedostatka presretačke avijacije,

kasnije je (na II tripartitno-jugoslovenskoj konferenciji u Vašngtonu avgusta 1953. godine),

odlučeno da se dio ovog kontigenta reprogramira u korist traženih lovaca-presretača. Tako

je ukupan broj odobrenih Tanderdžetova smanjen na 255667, a plan njihove isporuke je

sačinjen od strane AMAS-ovog personala na osnovu realne procjene jugoslovenskih

recepcionih mogućnosti668.

663 Isto, str 1, 3, 4-5. NARA, RG 334, E 295, box 1, f TSP00050 52, Evaluation of the Air Force MDA in Yugoslavia 24 July 1952, str 10. 664 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 32, str 4. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 39, str 10. 665 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f III, 18. 666 DAMSPRS, PA, str.pov, 1955, f III, 332, I/318. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 39, str 7. 667 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap E, str 26-28. 668 DAMSPRS, PA, str.pov, 1955, f III, 332, I/318. I.Laković, n.d, str 265-266.

273

Početak strateških pregovora

Nakon potpisivanja sporazuma i početka njegove operacionalizacije, na Zapadu se

nije željela ispustiti inicijativa u pogledu vojne saradnje sa Jugoslavijom. Liste i programi

koji su predstavljali osnovu sprovođenja pomoći za 1951. i 1952. godinu su bili više odraz

želje i spremnosti američke strane da pristupi ovom poslu i da kroz njega sprovede tješnje

vezivanje Jugoslavije za svoj odbrambeni koncept, nego što se kroz njih moglo (ili htjelo)

uticati na neki naročit stepen modernizacije njenih oružanih snaga. Pomenuti programi su

se odnosili isključivo na materijal sa stokova opreme iz II svjetskog rata, a tek su u

programu za 1952. stavljene u izgled isporuke savremene ratne tehnike poput mlaznih

aviona, i to uz ogradu da se njihovo uključivanje u sastav JRV ne može ošekivati prije 1954.

godine. Isporučujući Jugoslaviji relativno zastarjelo, mada sa zadovoljstvom i zahvalnošću

primljeno naoružanje i opremu, Zapad je davao i nagovještaje nadgradnje i drugačije

perspektive ovih programa, ali ih je vezivao za dalje jugoslovensko približavanje i

preuzimanje obaveza u sistemu zajedničke odbrane669.

Međutim, perspektiva te “nadgradnje” nije bila jasno definisana ni među samim

zapadnim saveznicima. Ako je bilo jasno od koga se očekuje da najviše „potegne“ u smislu

finansiranja vojne pomoći Jugoslaviji, ta slika je postajala sve maglovitija kako se ulazilo u

domen pitanja ko od takvog programa treba najviše da profitira. Unutar američkih vojnih

krugova je, na početku, preovladavalo mišljenje da se ovo pitanje treba postepeno uvoditi u

redovne kanale odlučivanja odgovarajućih institucija NATO670. Sa druge strane, britanski

udio u programu nije bio ni približno ekvivalentan američkom, ali je bio dovoljno veliki da

omogući potrebnu težinu njihovom stavu da, koliko je god moguće, ovu aktivnost treba

držati pod internom, američko-britanskom jurisdikcijom. Kada je, nakon razgovora Koče

Popovića u Vašingtonu u maju i junu 1951. godine, utvrđen redosled koraka – održavanje

tehničkih konferencija, formulisanje planova za pomoć Jugoslaviji u slučaju napada sa

istoka i prelazak na fazu operativnih razgovora o koordinaciji jugoslovenskih i zapadnih

669 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,32. 670 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 10, Memo from J.Wright, US deputy representative in Standing Group for the Joint staff of NATO, 21 aug 1951

274

defanzivnih planova, britanska strana je uložila vidljiv napor da se čitava ova aktivnost drži

što je moguće dalje od sistema kolektivnog odlučivanja i djelovanja, oličenom u NATO671.

U periodu avgust-novembar 1951, britanske inicijative su imale za cilj da se

program neposredne podrške Jugoslaviji prvo definiše na bilateralnoj bazi sa SAD, da bi tek

onda bilo izvršeno postepeno uključivanje Francuske i Italije, a tek nakon toga i ostalih

članica NATO. Sekretarijat odbrane i JCS su, imajući u vidu i nejedinstvenost unutar

američkih vojnih krugova po ovom pitanju, postepeno prihvatali britansko stanovište i

proces se sve više udaljavao od regularnih organa NATO kao nadležnih foruma za

odlučivanje. Kako se vidi iz komunikacije na liniji Ajzenhauer-Karni, određenih da kroz

SHAPE i CINCSOUTH pokrenu pripremu planova za pomoć Jugoslaviji, u Vašingtonu je

bilo sve jasnije da u situaciji nepostojanja širokog koncenzusa, ova organizacija nije bila u

stanju da dotični problem i tretira na efikasan način. U martu 1952. godine, general Bredli

se u ime JCS složio sa britanskim predlogom da se aktivnosti na planiranju pomoći

Jugoslaviji izmjeste van mandata NATO, s perspektivom vraćanja pod njega kada to bude

„politički praktično“.672 Ovako široka i neodređena formulacija je, prema potrebi, mogla

značiti i za mjesec dana, i nikad.

Procjenjujući kapacitete i mogućnosti jugoslovenskih oružanih snaga, zapadnim

vojnim analitičarima su jasno padale u oči njihovi glavni materijalno-tehnički nedostaci –

skoro potpuno odsustvo upotrebljive teške artiljerije i više nego zastarjela klipna avijacija.

Daleko od toga da su ova dva segmenta bile jedine komponente koje su "škripale" u

čitavom vojnom mehanizmu, ali su i kvalitativno i kvantitativno najviše uticale na njegov

nizak nivo efektivne spremnosti za otpor u slučaju eventualnog sovjetsko-satelitskog

napada. Osim toga, u svim kontaktima sa zapadnim vojnim i političkim zvaničnicima koji

671 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 10, Memo from J.Wright, US deputy representative in Standing Group for the Joint staff of NATO, 21 aug 1951, str 1. NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 11, Gruenther to JCS, Carney's agenda for talks with British re Yugoslavi, 31. aug 1951, str 1-2. NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 11, Bradley to Eisenhower re competencies over military assistance to Yugoslavia, 7 sept 1951. 672 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 16, Bradley to JCS re politico military talks with regard to Yugoslavia, 18 march 1952

275

su se ticali vojne pomoći, sami Jugosloveni su ova dva pitanja apostrofirali kao svoje

najozbiljnije vojno-tehničke hendikepe673.

Program vojne pomoći za 1952. godinu, koji je formiran u Pentagonu tek

djelimično uzimajući u obzir jugoslovenske predloge sa tehničke konferencije iz avgusta

1951, otvorio je vrata postepenoj modernizaciji vazduhoplovstva, ali je u potpunosti

minimizirao jugoslovenske zahtjeve po pitanju artiljerije. Iako nezadovoljni, jugoslovenski

planeri nisu imali uticaja na američku stranu u smislu unošenja naknadnih izmjena u

njegov sadržaj, tako da je izgledalo da će kopnena vojska, kao osnova jugoslovenske oružane

sile, ostati na maltene istom nivou kao i prije ulaska u MDAP. Međutim, Amerikanci su,

bar na početku, imali mnogo jasniju sliku šta se želi postići ovim programom, kao i kako bi

to trebalo ostvariti.674

Na osnovu izvještaja NSC iz jula 1952. i, prema D.Bekiću i D.Bogetiću, lične

intervencije predsjednika Trumana, u ministarstvu odbrane je odobrena dodatna pomoć od

63 miliona dolara, prvobitno predviđena kao akontacija programa za 1953. godinu, a onda

redefinisana kao poseban mini-program675. Ovim je trebalo omogućiti djelimičnu

konsolidaciju artiljerijskih i oklopnih efektiva JNA i izbalansirati dotadašnji pristup koji je

kopnene snage potiskivao u sasvim drugi plan. Na širem planu, ova sredstva su, uz

ubrzavanje planiranih isporuka mlazne avijacije, trebala da predstavljaju katalizator

jugoslovenskog uključivanja u seriju strateških pregovora, kroz koje bi se postiglo njeno

čvršće vezivanje za NATO i stvaranje zajedničke defanzivne koncepcije.

Sa svoje strane, jugoslovenski vrh je bio daleko od želje za pristupanjem zapadnoj

vojnoj alijansi, ali je isto tako postojala i svijest da će, ako se bude insistiralo na strogo

neutralnoj poziciji, položaj zemlje prema Istoku biti i dodatno otežan, na stranu to što je

željeni nivo neutralnosti zavisio od toga kako će se na nju gledati sa druge strane Alpa i

Atlantika. Ako je ta neutralnost značila neupotrebljivost u zajedničkoj odbrani, onda je

jasno da takav stav nije mogao imati bilo kakvu podršku Zapada. Zato je početna

pregovaračka pozicija i definisana kroz spremnost da se prihvati perspektiva zajedničkog

ratnog napora i pristupi razgovorima o njenoj operacionalizaciji, čime se trebala osigurati 673 D.Bekić, n.d, str 419-419. 674I.Laković, n.d, str 61-62. 675 D.Bekić, n.d, str 417. D.Bogetić, Jugoslavija i Zapad, Beograd, 2000, str 32.

276

materijalna podrška i barem uslovna zaštita NATO. Jugoslovenski zvaničnici su znali da će,

čak i ako eventualna sovjetska ofanziva krene nekim drugim evropskim smjerom, zemlja

neminovno morati da se suoči sa njenim drugim talasom i svime što on nosi sa sobom, tako

da se jedino rešenje za takav razvoj događaja moglo tražiti u produbljavanju saradnje sa

Zapadom. Na ovom stepenu je samo od američke taktičke umješnosti zavisilo kako će se

kapitalizovati ovakva jugoslovenska spremnost na dalje produbljivanje saradnje.

Kada je 13.jula 1952, Tito primio na oproštajnu večeru generale Edlemana i

Olmsteda, zajedno sa Nešom i Alenom,676 predstavljena mu je američka namjera da se

odobrena pomoć realizuje kroz isporuku 200 tenkova i nedostajućeg osnovnog artiljerijskog

materijala, kao i da se ubrza isporuka predviđenih mlaznih aparata. Zauzvrat, od Jugoslavije

bi se očekivalo stacioniranje efektiva opremljenih ovim naoružanjem u sjeverozapadnom

dijelu zemlje, kako bi, u slučaju sovjetske agresije, bile dostupne za odbranu Ljubljanskih

vrata i sjeverne Italije.

Ovakav pristup je usvojen na Alenov predlog kojim se američki ambasador

suprotstavio Nešovoj koncepciji uslovljavanja pomoći jugoslovenskim pristankom na

strateške razgovore. Upoznavši već psihologiju svojih domaćina, on je znao da će bilo kakvo

političko uslovljavanje izazvati negativnu Titovu reakciju, tako da je kao američki quid pro

quo predložio samo dispoziciju primljenog materijala. Jednom riječju, navodna otvorenost

je fingirala namjeru da se jugoslovenski predstavnici navedu na bliže povezivanje sa

Zapadom i da im se, naizgled, prepusti inicijativa u tom pravcu677.

Kada su razgovori počeli, i kada je predočena američka spremnost da se dodatno

pojača program za 1952. godinu i ubrzaju isporuke mlaznjaka, Tito je sam napravio

očekivani iskorak naglasivši da je obim pomoći već postao toliki, da je došlo vrijeme za

razgovore tokom kojih bi bili usaglašeni modaliteti zajedničke odbrane i optimalne 676 Jedno od prvih sondiranja vezanih za ovu posjetu je bio susret ove dvojice generala sa ambasadorom Popovićem 15. februara 1952, kada je u okviru jednog neformalnog razgovora pomenuto kako „...je došlo vreme za normalne razgovore o operativnoj saradnji jer pomanjkanje toga pravi poteškoće u stvaranju opštih planova i pojačava sumnju kod mnogih...“. Prema ocjeni jugoslovenskog ambasadora, njih dvojica su predstavljali struju naklonjenu vojnom pomaganju Jugoslavije. S obzirom da je ovo bio prvi put da je američka strana pomenula potrebu ovakvog razvoja vojnih odnosa, ambasador Popović je javio u Beograd da se može uskoro očekivati i zvaničan predlog za razgovore o operativnoj saradnji. AJ, AJBT, KMJ I-3-b/804, str 1-2 (3-4). 677 B.Dimitrijević, Jugoslavija i NATO, Beograd, 2003, str 67-68. D.Bogetić, n.d, str 32-33. D.Bekić, n.d, str 417-419.

277

upotrebe ostvarenih vojnih kapaciteta. Američki pregovarači su ovim mogli biti više nego

zadovoljni, naročito Alen koji je u ovom Titovom nastupu dobio potvrdu pravilnosti svoje

projekcije američkog nastupa. Pošto je naglašeno postojanje ozbiljnih odbrambenih veza

između SAD i Velike Britanije i Francuske, Tito se saglasio da i njihovi predstravnici uzmu

učešće u očekivanim razgovorima, tim više što je bilo jasno da će njihovo prisustvo

predstavljati samo dekor jednog čisto američko-jugoslovenskog aranžmana. Koliko su se

ovim Amerikanci formalno zadržavali u okviru savezničkih obaveza prema NATO, toliko

su i Jugosloveni izbjegavali kompromitaciju koju bi im, istočno od njihovih granica,

donijelo još jedno direktno bilateralno sporazumijevanje sa SAD na vojno-strateškom

planu. Iako je suština ostajala ista, forma vezivanja za "tri sile" umjesto samo za najvažniju

od njih je, ipak, bila od dovoljnog uticaja na moguću reakciju zemalja socijalističkog

bloka.678

Kako je ovaj sastanak predstavljao “krunu” boravka dvojice pomenutih generala u

Jugoslaviji, to se i jugoslovensko pristajanje na početak strateških pregovora o koordinaciji

vojnih planova sa Zapadom često smatra kao najvažniji rezultat njihove misije. Međutim,

na osnovu uvida u građu britanskog porijekla, Dragan Bogetić smatra da je Alen je ranije

postigao nezvaničan dogovor sa Titom o otpočinjanju širih vojnih pregovora, ali pod

uslovom da on ostane u strogoj tajnosti. Pošto je ovako postignut sporazum bio neformalan

i neobavezan, razgovori na Bledu su spiskom učesnika i raspravljanih tema pužili pretekst

pod kojim ga je bilo bezbjedno i politički oportuno objaviti. On je time prestajao da bude

rezultat tajnog dogovora sa Alenom, postajući proizvod regularnog vojno-diplomatskog

procesa. U tom smislu Alenu nije bilo teško da ubijedi Neša i generale u ispravnost svog

pristupa, pošto je sastanak na Bledu samo trebao da ozvaniči rezultat do kojeg je on već

došao. Koliko god bili važni, odobreni tenkovi i topovi, kao i najavljeni avioni, ipak su

mogli da budu samo zgodan pretekst, a nikako razlog Titovog stava o početku strateških

razgovora679.

678 I.Laković, n.d, str 61-64. 679 D.Bogetić, n.d, str 32. Pomenuta britanska građa, naročito telegram koji u NA nosi signaturu PRO, FO 371, 102 157, 19th July 1952, unijela je i malu zabunu u vezi datuma održavanja ovih razgovora. Kako je ovaj telegram predstavljao jedan od najvažnijih izvora za ovo pitanje, to se i datovanje ovog sastanka vršilo prema njemu, odnosno, prema datumu koji je naveden u njegovom sadržaju (19. jul). Međutim, izgleda da se taj datum odnosio samo na vrijeme kada je britanska diplomatska služba došla do saznanja o njihovom održavanju ili kada je o tome izvijestila FO, pošto u to vrijeme ni generali Edlmen i Olmsted, niti podsekretar

278

Kao što je već rečeno, tokom avgusta su Jugoslaviju posjetili Frenk Pejs (Frank

Pace), američki sekretar odbrane, i general Maksvel Tejlor (Maxwell Taylor), nastavljajući

kontakte koji su stvarali osnovu za buduće razgovore o zajedničkim odbrambenim

planovima i odvijanju vojne pomoći. Oni su potvrdili da Jugoslavija pravilno i efikasno

koristi primljenu vojnu opremu, kao i da, uprkos svojoj veličini, dosadašnja vojna pomoć

nije bila dovoljna da podmiri sve njene potrebe. Ovom prilikom je istaknuto da Jugoslaviji,

pošto planira izvođenje samo striktno defanzivnih dejstava, više trebaju protivoklopna

oruđa od samih tenkova, kao i da je, umjesto stavljanja akcenta na razvoj PVO,

cjelishodnije razmotriti mogućnost oslanjanja na vazdušne snage NATO koje bi Jugoslaviji

pružile zaštitu680.

Iako je jasna taktičko-operativna neodrživost ovih Paceovih stavova, bilo je očito da

oni predstavljaju odraz jednog šireg viđenja koncepcije međusobnih odnosa čije su glavne

karakteristike bile veće oslanjanje na zapadni savez, a manje razvoj sopstvenih snaga.

Razgovori koji su uslijedili koji mjesec kasnije su potvrdili da ovi stavovi zaista predstavljaju

početnu pregovaračku poziciju Zapada, ali se nije očekivalo nepristajanje na prilagođavanje

nekih njihovih aspekata trenutnim uslovima, uprkos evidentnoj neprimjenjivosti i

nerealnosti. Sporost i konzervativizam sa kojima se ovim razgovorima pristupilo su dodatno

doprinijeli gubljenju američke inicijative, tako da njena pregovaračka pozicija, koja je

Neš, nisu više bili u Jugoslaviji. Harmonijev izvještaj donosi detaljnu agendu misije, sa preciznim datumima kada se šta odigravalo, a Titovu oproštajnu večeru datira sa 13. julom. NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for July 1952, Inclosure 1, Report of visit …, str 2. Ovaj izvještaj se u potpunosti slaže sa izvještajem generala Edlmena o svom boravku u Evropi, koji takođe navodi i aktivnosti po odlasku iz Jugoslavije. Naime, naredne dane je general proveo u radnoj posjeti američkim bazama i komandnim centrima NATO i američkih snaga u Italiji, Francuskoj i Njemačkoj, a konkretno 19 jula, kada je prvobitno smatrano da je održan ovaj sastanak sa Titom, imao je sastanak sa generalom Ridžvejem u Parizu, na kojem ga je informisao o rezultatima svoje misije u Jugoslaviji. NARA, RG 319, E 26, box 860, f 091 Yugoslavia, General Eddleman's report on his visit to Yugoslavia 7-14 july 1952, str 24. Pošto dostupna američka dokumentacija ne otkriva sadržaj prethodnih kontakata Tita i ambasadora Alena po ovom pitanju, to se ne može isključiti Bogetićeva teza da su razgovori od 13. jula bili samo paravan za već ranije postignut sporazum. Međutim, D.Bogetić navodi da je upravo 13. jula (oslanjajući se na jugoslovenske diplomatske izvore (DAMSPRS, PA, str.pov, 1952, f-14, 2802) i postignut njegov suštinski sporazum sa Titom, pa se, u svijetlu poklapanja tog datuma u njegovoj tezi i navedenim američkim dokumentima, ipak vidi da su i neformalni (ako ga je uopšte bilo) i formalni sastanak predstavljali dio jedne zajedničke diplomatske aktivnosti, koja se odigrala tokom 13. jula. 680 B.Dimitrijević, n.d, str 69-70. D.Bekić, n.d, str 421.

279

prilično obećavala sredinom ljeta 1952. godine, u daljoj operacionalizaciji nije mogla biti u

potpunosti iskorišćena681.

Sa druge strane, uvidom u dio dokumenata zapadne provenijencije stiče se utisak da

je početak strateških pregovora predstavljao isto toliko delikatno i kompleksno pitanje za

atlanske saveznike, u smislu njihovih geostrateških interesa i odnosa, kolika je bila i važnost

jugoslovenskog prostora za popunjavanje praznine u južnoj liniji evropske odbrane. Jedno

od prvih pitanja koje se postavljalo prilikom formiranja platforme za pregovore sa

Jugoslavijom, bilo je ko te pregovore treba da vodi - predstavnici tri sile, kao reprezenti

svojih država ili NATO saveza, kao njihove bezbjedonosne strukture682. Britanci su, uz

francusku podršku, ovdje insistirali na zaobilaženju NATO instanci bilo kroz izbor članova

delegacije, bilo kroz sadržaj njenog mandata i instrukcije koje je imala po određenim

pitanjima koja su se očekivala da mogu biti postavljena sa jugoslovenske strane. Naime, ako

je priroda društvenog i državnog uređenja predstavljala jednu od formalnih osnova zapadne

alijanse, bilo bi, u najmanju ruku, problematično sa tog nivoa voditi pregovore o

savezništvu sa zemljom potpuno drugačije ideološko – društvene koncepcije. To je moglo,

na primjer, implicirati otvaranje i nekih pitanja poput potencijalnog španskog učešća u

NATO ( za šta je Španija za razliku od Jugoslavije bila i spremna i voljna ), a što Britancima

nikako nije odgovaralo jer bi u tom slučaju mogla biti ugrožena njihova pozicija na

Gibraltaru683.

Drugo, neriješeni jugoslovensko-italijanski spor oko Trsta bi, također, ograničavao

bilo kog nominalnog predstavnika NATO684, ne samo zbog formalne obaveze zaštite

interesa jednog svog člana, već i zbog pritiska kojem bi bio izložen od strane italijanske

vlade i javnog mnjenja, a koje bi u ovakvom razvoju događaja imale mnogo više prostora za

djelovanje. Iz dostupnih dokumenata se, čak, može naslutiti i da je svaka reminiscencija na

Trst i njegovu problematiku predstavljala nešto što se ovaj put mora izostaviti, želeći da se

681 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for August 1952, Report on visit to Yugoslavia by Secretary of the Army Frank Pace,Jr and Lieutenant General Maxwell Taylor, 682 NA, FO 371, 102165, Minutes to telegram Ministry of Defence to British Joint Services Mission Washington ELL 407, str 1-2. 683 NA, FO 371, 102165, Minutes to telegram Ministry of Defence to British Joint Services Mission Washington ELL 407, str 1-2. PRO, FO 371, 102180, str 1-4. 684 NARA, RG 218, E 13, box 120, CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec.18, Note by the Secretaries to the Joint Chiefs of Staff on Discussion of Trieste by general Handy JCS 1901/94, str 2.

280

na taj način i onako osjetljivo pitanje početka pregovora relaksira svih onih potencijalnih

spornih tačaka koje su mogle predstavljati kamen spoticanja, a nisu spadale u krug

najvažnijih tema koje je trebalo pokrenuti na konferenciji685. Na primjer, jedan od

zamjenika državnog sekretara, Frimen Metjuz (Freeman H.Matthews), tražio je 7.

novembra od Sekretarijata odbrane da šef zapadne delegacije iskoristi svaku priliku da pred

Titom istakne značaj rešenja ovog pitanja, i to što je to prije bilo moguće. Reakcija JCS na

ovu inicijativu je bila više nego negativna, tako da je odlučeno ne samo da se ovo pitanje ne

pokreće, već i da u slučaju da ga postavi jugoslovenska strana, uslijedi samo diplomatski

uopšten odgovor kako bi „... efekat ranog i obostrano prihvatljivog rešenja problema Trsta,

sa vojne tačke gledišta bio od nesumnjive koristi.“686

Admiral Robert Karni (Robert B. Carney), glavnokomandujući NATO snaga na

jugoistoku i sa sjedištem štaba u Napulju, bio bi prema logici stvari nadležan da vodi

pregovore sa jugoslovenskim predstavnicima o koordinaciji defanzivnih planova, makar

zbog toga što je teritorija Jugoslavije spadala u njegov rejon dejstva, ali ga je, u očima

zapadnih planera, upravo njegov trenutni mandat činio nepodobnim za ovu misiju687. Osim

toga, lokacija njegove komande je značila i mogućnost pojačanog italijanskog upliva i

pritiska, što je već u startu ocijenjeno kao potpuno nepoželjno, tako da je uprkos težini

Karnijevog autoriteta i njegovog mjesta u komandnoj hijerarhiji, postojao potpuni

koncenzus oko njegovog isključivanja iz ovog dijela pregovaračkog procesa688. Ličnost koja

685 Britansko ministarstvo odbrane je krajnje negativno reagovalo na američku namjeru o uključivanju savezničkih snaga stacioniranih u Trstu u kampanju odbrane Ljubljanskih vrata, odnosno, njihovo uklapanje u zajedničku defanzivnu koncepciju koja bi po ovom pitanju eventualno bila dogovorena sa Jugoslavijom. Navodeći seriju operativnih razloga kao razlog ovakvog stava, Britanci su ponovili da su njihove snage u Trstu više u funkciji obezbjeđivanja evakuacije savezničkog osoblja, kao i da bi u situaciji trenutnog odsustva bilo kakve koncepcije zajedničkog operativnog djelovanja sa jugoslovenskim snagama, njihov angažman bio potpuno beskoristan. Iako je bilo jasno da tim trupama neće biti stavljeno u zadatak nikakvo angažovanje u periodu koji nebi bio dovoljan za prevazilaženje pomenutih teškoća, pokazalo se da je britanski stav po ovom pitanju dovoljno rigidan da onemogući bilo kakvo preklapanje pitanja iz oblasti Tršćanskog pitanja i usklađivanja strateških planova sa Jugoslavijom. PRO, FO 371, 102165, Telegram Ministry of Defence to British Joint services Mission Washington CoS(W) 240. 686 NARA, RG 218, E 13, box 120, CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec.18, Note by the Secretaries to the Joint Chiefs of Staff on Discussion of Trieste by general Handy JCS 1901/94, str 2. NARA, RG 218, E 13, box 120, CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec.18, 01 Bradley to Sec. Def. re discussion of Trieste by Gen. Handy, 14. nov.1952. 687 NA, FO 371, 102165, Minutes to telegram Ministry of Defence to British Joint Services Mission Washington ELL 407, str 1-2. 688 isto

281

će voditi pregovore sa Jugoslovenima nije smjela „... nositi NATO kapu“689, to jest, morala

je biti izabrana iz onih vojnih struktura direktno subordinisanih Pentagonu.

Prva opcija je bio general Dž.L. Kolins, načelnik štaba KoV oružanih snaga SAD,

koji je godinu dana ranije vodio poslednju rundu pregovora pred potpisivanje sporazuma o

vojnoj pomoći. U junu 1952. godine je izgledalo da je njegovo naimenovanje već gotova

stvar, dobijen je britanski i francuski pristanak, a sam Kolins je već i pokrenuo pripremne

radnje za svoju misiju.690 Iz dostupnih dokumenata, međutim, nije bilo moguće utvrditi

zbog čega je došlo do promjene ovog plana.

General Tomas Hendi (Thomas Troy Handy), komandant američkih snaga u

Njemačkoj i zamjenik glavnokomandujućeg američkih snaga u Evropi, u potpunosti se

uklapao u ovaj profil. U stvari, njegov izbor je u potpunosti odslikavao atmosferu

delikatnosti i opreza u kojoj je pripreman početak pregovora, jer iako njegov trenutni

položaj nije bio toliko zvučan i politički atraktivan, radilo se o osobi čiji su autoritet i uticaj

u vrhu komandne strukture američke armije bili na najvišem nivou. Naime, general Hendi

je u junu 1942. godine naslijedio gen. Ajzenhauera na mjestu pomoćnika načelnika

Generalštaba zaduženog za operativno planiranje, septembra 1943. je postao zamjenik

načelnika Generalštaba, da bi avgusta 1945, zamjenjujući u odsustvu generala Džordža

Maršala (George C. Marshall), u svojstvu načelnika Generalštaba potpisao naredbu za

upotrebu atomske bombe nad japanskim gradovima Hirošimom, Kokurom, Niigatom i

Nagasakijem691. U septembru 1947. je zvanično preuzeo komandu nad IV armijom

američke vojske sa štabom u Fort Sem Hjustonu u Teksasu, a dvije godine kasnije je

naslijedio generala Luciusa Kleja (Lucius D. Clay) na mjestu glavnokomandujućeg

američkih snaga u Evropi, sa izuzetkom jedinica stacioniranih u Austriji i Trstu. Nakon

naimenovanja generala M.Ridžveja (Matthew B. Ridgeway) za vrhovnog komandanta svih

savezničkih snaga u Evropi u avgustu 1952, Hendi je postao njegov zamjenik, a na tom

689 NA, FO 371, 102180, str 1. 690 NARA, RG 218, JCS E 13, box 19, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 16, Collins to JCS re tripartite talks with regard to Yugoslavia, 25 jun.1952. 691 NARA, RG 77, Records of the Office of the Chief of Engineers, Manhattan Engineer District, TS Manhattan Project File '42 to '46, f 5B "(Directives, Memos, Etc. to and from C/S, S/W, etc.)." Robert J. Maddox, "The Biggest Decision: Why We Had to Drop the Atomic Bomb," American Heritage, vol.46 (May-June 1995), no.3, 70.

282

poslu je ostao sve do penzionisanja februara 1954. godine.692Nalazeći se na onim

komandnim mjestima gdje su se donosile odluke od najveće važnosti693, gen. Hendi je

postao jedna od „sivih eminencija“ američkog strateškog planiranja, ali i osoba kojoj su se

povjeravale najdelikatnije misije na operativnom planu694.

Hendijev prostor za djelovanje na konferenciji je, pri ovakvom viđenju situacije,

sam po sebi morao biti veoma mali i ograničen isključivo na vojni segment odnosa, bez

mandata za bilo kakav vid formalnog prihvatanja obaveza sa svoje strane695. Od njega se

očekivalo da sazna jugoslovenske planove odbrane i ubijedi svoje sagovornike u potrebu

njihove integracije u NATO šemu, kao najboljeg načina za dobijanje pomoći od zapadnih

sila. Osim toga, trebalo je da pokuša ubijediti Tita u potrebu stvaranja takve baze

jugoslovenskih defanzivnih planova, koji bi kao osnovne premise imali povlačenje pod

borbom na položaje u planine središnjeg dijela zemlje uz zatvaranje Ljubljanskih Vrata na

sjeveru i Vardarske doline na jugu696.

Na osnovu dostupnih dokumenata nije jasno zbog čega je pripremljena ovako

rigidna koncepcija nastupa zapadne delegacije. Bilo je jasno da bi u slučaju stvarnog

sovjetsko-satelitskog napada jugoslovenski državni i vojni vrh ionako bio prinuđen na

prihvatanje ovakvog pristupa jer bi u potpunosti zavisio od Zapada i njegove pomoći, ali

dokle god je ta opasnost bila samo hipotetička, nije bilo vjerovatno da bi se iko u Beogradu

složio sa ovim planom. Iako ovo jeste predstavljalo zvanični stav tri sile i NATO, za

jugoslovenski pristanak na njega je, ipak, trebalo ponuditi mnogo više od klasičnog

692 www.generals.dk/general/Handy/Thomas_Troy/USA.html www.arlingtoncemetery.net/tthandy.htm I.Laković, n.d, str 67-68. 693 www.uniformsinhistory.com/handy 694 Čak i ako se posmatra period 1947 - 1949, koje je proveo kao komandant IV armije u Teksasu, pada u oči da je to njegovo naimenovanje koincidiralo sa djelimičnim objavljivanjem podataka u vezi do sada najpoznatijih i još nerazjašnjenih incidenata sa neidentifikovanim letećim objektima za koje se pretpostavljalo da su vanzemaljskog porijekla, odnosno, navodnim rušenjem dva NLO u blizini gradića Rozvel (Roswell) 3.jula 1947. Bez obzira na stvarnu prirodu ove afere, činjenica je da se sve događalo u zoni dejstva IV armije, a jedan FBI dokument iz tog perioda indicira da je upravo sam general Hendi bio nadležan za njeno dalje procesuiranje. Ako se zna da je njegovo zvanično naimenovanje za komandanta IV armije uslijedilo neposredno po izbijanju afere, onda se može pretpostaviti da je postojala namjera da se jedan ovako delikatan zadatak povjeri nekome ko je uživao apsolutno povjerenje i autoritet. www.majesticdocuments.com/official.documents.foia.php, Roswell Teletype, 8 July 1947, str 4. I.Laković, n.d, str 68. 695 NA, FO 371, 102165, Minutes to telegram Ministry of Defence to British Joint Services Mission Washington ELL 407, str 2. 696 NA, FO 371, 102180, str 1-2.

283

kontigentnog planiranja pomoći sa minimumom političkih obaveza, a što ni u kom slučaju

nije moglo biti nepoznato zapadnim planerima i analitičarima. Možda je preovladalo

mišljenje da i Jugosloveni na predstojeću konferenciju gledaju kao na „ ...još jednu dobru

priliku da istaknu zahtjeve za većom količinom oružja i pomoći, dolazeći na razgovore sa

podužom „shopping listom“ vojne opreme za koju misle da im je potrebna“697, tako da je

eventualni pozitivan odgovor trebalo usloviti u skaldu sa glavnim ciljem NATO odbrane u

ovom dijelu Evrope698.

Međutim, samo održavanje konferencije je u Jugoslaviji doživljavano kao pitanje od

velikog političkog značaja, i bilo je više nego jasno da ovaj čin može imati potencijalno

mnogo dalekosežnije implikacije nego što je to puka mogućnost nabavke nedostajućeg

ratnog materijala. Ako je dio sadržaja programa vojne pomoći iskorišćen kao zgodan povod

za otpočinjanje ove vrste pregovora, ipak njegov značaj za jugoslovensko rukovodstvo nije

bio toliki da bi samo zbog njega uveli zemlju u zonu formalne bliskosti sa NATO. Zato se i

nameće zaključak da je na samom početku Jugoslovenskoj strani trebalo staviti do znanja da

u trenutnoj političkoj konstelaciji nije poželjno njeno formalnije priključenje institucijama

zapadnog saveza, i to putem ispoljavanja jednog potpuno krutog i odbojnog stanovišta, za

čiju modifikaciju nije bilo ni namjere, ni mandata, ni raspoloženja.

Prva tripartitno-jugoslovenska konferencija u Beogradu, 15-19.novembra 1952. godine699

U Beogradu je 15. novembra 1952. Tito primio generala Hendija i vojne atašee

SAD, Velike Britanije i Francuske u posjetu kojom su otpočeli dogovoreni strateški

razgovori o planiranju i koordinaciji aktivnosti vezanih za suzbijanje eventualne agresije

istočnih zemalja na ostatak Evrope i mjesto Jugoslavije u takvom razvoju događaja. Posjeta

je trajala kratko, ali je njen sadržaj, kao što navodi D.Bekić700, označio suštinu petodnevnih

pregovora koji su uslijedili, jer se već u tih nekoliko razmijenjenih rečenica pokazalo da

dvije strane ne samo da nisu imale ista očekivanja od njihovog toka i ishoda, već i da je nivo

697Depeša kanadske ambasade u Beogradu ministarstvu spoljnih poslova br 887, NAC, RG 25, Acc. 1985-86/019, vol.324, 9623-40, str 1. 698 I.Laković, n.d, str 68-69. 699 Prema I.Laković, n.d, str 69-101. 700 D.Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, Zagreb, 1988, str 439

284

kompetencija za davanje određenih informacija i primanje obaveza u skladu sa njihovim

sadržajem, bio potpuno različit.

Pregovaračku poziciju tripartitne delegacije je otežavalo nekoliko momenata, od

kojih se posebno isticao nedostatak mandata za vođenje bilo kakvog dijaloga koji je

nadilazio nivo informativnog, i to shvaćenog u smislu prikupljanja, ali ne i davanja

podataka. Pošto delegacija nije imala ni ovlaštenje da predlaže ili dogovara bilo kakve

strateško-operativne koncepcije, kao i da na toj bazi parafira ikakve sporazume, ovi

razgovori su za jugoslovensku stranu već od početka gubili na svojoj atraktivnosti. Posle

razgovora sa Edlmenom, Olmstedom, Nešom i Pejsom, izgledalo je da jugoslovenski stav ka

većem otvaranju prema NATO počinje sve više da dobija na snazi, tako da se ovim

razgovorima pristupilo sa namjerom da se kroz njih dođe do jasnih garancija njenog

bezbjednosnog položaja i sveobuhvatnog plana vojnog sadejstva sa zemljama Zapada. Svijest

da se, u slučaju rata u Evropi, Jugoslavija ne može držati neutralno i jasno formulisan stav

da bi njeno angažovanje bilo na strani Zapada, navelo je jugoslovenski vrh da pomisli kako

je to dovoljno da direktno rezultira širom nadgradnjom vojne saradnje.

Tu se, međutim, gubilo iz vida nekoliko bitnih činjenica. Jugoslovensko odvajanje

od SSSR-a nije ni izazvano, niti u startu podstrekivano od strane SAD ili NATO. Za njih

je ovakav razvoj događaja bio nesumnjivo povoljan, ali ih je i iznenadio u dovoljnoj mjeri

da prema njemu zauzmu stav opreznosti i iščekivanja, karakterističan za velike i

birokratizovane sisteme kada je trebalo reagovati na neki neočekivani događaj. Nemajući

inicijativu ili kontrolu nad događajima od njihovog početka, NATO se ograničio da prati i

odgovara na poteze, gubeći na taj način mogućnost da tok događaja još više okrene u svoju

korist. Njihova delegacija je bila sastavljena od predstavnika tri sile, a ne od zvaničnika

NATO koji bi po strateškim pitanjima mogli kompetentno da primaju na sebe dogovorene

obaveze.

Osim toga, nastup zapadnog pregovaračkog tima nije ulivao Jugoslovenima nikakvu

nadu u neki naročito povoljan ishod, pošto je odavao utisak da uopšte ne uvažava njihovu

trenutnu poziciju i perspektive, odnosno, da za podatke i spremnost na sadejstvo ne nudi

ništa čak ni približnog nivoa reciprociteta. Insistiranje na informativnom karakteru ovih

razgovora je, sa stanovišta opipavanja pulsa nesigurnog saveznika i širih planova za njegovo

285

postepeno uvođenje u svoju orbitu, imalo je rezone u samo ranijim fazama ovog procesa.

Međutim, uzimajući u obzir poslovično jugoslovensko nepovjerenje u Zapad i iskustvo

dotadašnjih kontakata sa njihovim predstavnicima, gdje su konstruktivniji pristup i

stavljanje u izgled ispunjavanja dijela njenih potreba omogućili postizanje velikog broja

političkih poena, ovo je bila prilika u kojoj se tražila mnogo konkretnija i probitačnija

aktivnost.

Sakupljanje operativnih podataka, onako kako je to gen. Hendi zamišljao, nimalo

nije koincidiralo sa jugoslovenskim pogledom na problematiku. Pregovarački tim

jugoslovenskih snaga je raspolagao velikim brojem informacija zanimljivim za NATO, i

može se reći da je njihovo otkrivanje bilo i planirano za ovu priliku. Ono što se tražilo

zauzvrat je bilo okvirno upoznavanje sa planovima uptrebe zapadnih oružanih snaga u

slučaju bilo sovjetskog, bilo satelitskog napada, plan koordinacije sa jugoslovenskom

armijom i plan njenog snabdijevanja ratnim materijalom. Jugosloveni su polazili od

poznatog stava da je izolovani rat u Evropi nemoguć, odnosno, da bi napad na bilo kom

dijelu kontinenta označio početak svjetskog sukoba. U toj koncepciji je njen značaj za

zapadne saveznike bio od velikog značaja, jer je odbrana pravca koji vodi u Italiju i južnu

Francusku, kroz tzv. "Ljubljanska vrata", kao i pravca prema Grčkoj kroz Moravsko-

Vardarsku dolinu, bila, maltene, nemoguća u slučaju zaposijedanja tih teritorija od strane

napadača.

Međutim, sve o čemu su zapadni pregovarači htjeli da diskutuju je bilo

obezbjeđivanje uslova za odbranu Ljubljanskih vrata, a i to ne kroz sadejstvo snaga iz

Austrije i sjeverne Italije, već samo putem pružanja materijalne pomoći. Ovo je za

Jugoslaviju bilo dvostruko nepovoljno, ne samo zato što ju je ostavljalo bez garancije

zapadnog učešća, neophodnog za ostvarivanje plana odbrane čitave državne teritorije, već

nije omogućavalo ni materijalno-tehničku reorganizaciju kompletnog sastava JNA.

Shvativši ovo na samom početku, jugoslovenska strana se na ovim razgovorima ograničila

samo na davanje osnovnih podataka i insistiranje na nemogućnosti scenarija izolovanog

sovjetskog ili satelitskog napada.

Postojalo je još jedno tehničko pitanje koje je, donekle, uticalo na rezervisanost

jugoslovenskog stava. Pošto je zapadna delegacija insistirala na svojoj tripartitnoj osnovi,

286

odlučeno je da se zahtijeva zadržavanje iznesenih podataka i planova na tom nivou, to jest,

da se da garancija od strane vlada SAD, Velike Britanije i Francuske da pomenute podatke

neće iznositi ostalim članicama NATO, kao i da će čitava konferencija u javnosti biti

pokrivena pretekstom tehničkih razgovora o vojnoj pomoći. Tražena garancija je stigla

trećeg dana rada, ali izgleda da je njeno traženje više imalo za cilj dobijanja još jednog

izgovora za tvrd i nepopustljiv stav prema zapadnoj delegaciji. Osim toga, atmosfera u kojoj

su razgovori vođeni od samog početka nije naročito obećavala, jer je Hendijev tim bio

uvjeren da se oni prisluškuju, a to je potvrđivalo i stalno slanje poruka šefu jugoslovenske

delegacije preko jednog ađutanta. Ispostavilo se da je tok diskusije često mijenjan upravo

nakon ovakvih intervencija, pa je ostao utisak da je i sam Tito posredno učestvovao u radu

konferencije701.

Razgovori u Generalštabu JNA su počeli 16.novembra, a pregovaračke timove su

predvodili generali Hendi i Peko Dapčević. U sastavu tripartitne delegacije su bili još i vojni

atašei Velike Britanije i Francuske Berd (Bird) i De Šezele (De Chezelles), zatim

kontraadmiral Gud (Good), brigadni generali Gifin (Giffin) i Braun (Brown), kao i

prevodioci pukovnik Osmanski, potpukovnik Gelovej (Galloway) i kapetan Lord.

Jugoslovensku stranu su sačinjavali, osim Dapčevića, viceadmiral Josip Černi kao

predstavnik mornarice, general-major Miloš Šumonja iz Generalštaba, pukovnik

Vlaisavljević iz komande RV i PVO, pukovnik Bosnić iz II uprave Generalštaba i pukovnik

Đukanović iz uprave pozadine702.

Pitanje koje je obilježilo prvi dan konferencije, odnosilo se na sagledavanje

strateških i taktičkih planova, naročito planova za odbranu Ljubljanskih vrata i mogućnosti

koordinacije sa snagama susjednih zemalja članica NATO ili pod NATO uticajem, a sve u

cilju određivanja najpodesnije forme savezničke pomoći703. Rasprava se pretvorilo u

cjelodnevno izlaganje brojnog stanja satelitskih država i njihovih materijalno-organizacionih

mogućnosti. Članovima tripartitne delegacije su prezentovane ne samo cifre koje su

odudarale od onih za koje su izjavili da sa njima raspolažu, već i jugoslovensko viđenje

operativnih mogućnosti satelitskih i sovjetskih armija, koje su iz tih cifara proizilazile.

701 D.Bekić, nd, str 439. 702 VA, II odjeljenje, S-8, f IV, 1387, 8, str 1. 703 DAMSPRS, 1952, str.pov, f XIV, 2802, 2-119, str 662-663.

287

General Šumonja, koji je taj raspored izlagao, istakao je da satelitske zemlje

organizuju svoje kopnene divizije slično sovjetskoj formaciji, to jest, da imaju 10-13000

vojnika704. Mađari su raspolagali sa 20 divizija, od kojih 15 pješadijskih, 2 tenkovske, 1

moto-mehanizovana i 2 protivavionske. Oni su, međutim, u sastavu svojih pješadijskih

divizija imali i po jedan tenkovski bataljon, opremljen modernim sovjetskim T-34

tenkovima. Rumuni su imali 24, od čega 15 pješadijskih, 3 planinske, 3 tenkovske 3

artiljerijske i 1 moto-mehanizovanu, kao i 6 konjičkih pukova predviđenih za konverziju u

oklopno-mehanizovane jedinice. Bugarsko brojno stanje je podrazumijevalo 14 divizija, i to

12 pješadijskih i 2 tenkovske, s tim da su i oni svoja 3 konjička puka planirali za pretvaranje

u mehanizovane. Albanija je raspolagala sa 3 divizije i 1 tenkovskim pukom. Ovim snagama

je trebalo pridodati još 10 sovjetskih divizija, stacioniranih što u pomenutim zemljama, a

što u Austriji. Tu je došlo do razmimoilaženja sa američkim podacima, jer je Hendi izjavio

kako Sovjeti, prema njihovim saznanjima, u zemljama neposrednog jugoslovenskog

okruženja imaju svega 6 divizija, ali mu je predočen njihov trenutni raspored i mogućnosti

dejstva te se morao složiti sa jugoslovenskim stavom. Zaključeno je da ukupne kopnene

snage, koje bi mogle biti angažovane u napadu na Jugoslaviju, iznose 71 diviziju, 10

sovjetskih i 61 diviziju satelitskih snaga705. Taj broj bi, bar što se tiče satelitskih država, već

šest dana nakon objeve mobilizacije znatno porastao, jer je procijenjeno da, recimo,

Mađarska za to vrijeme može formirati 10-15 divizija od rezervnog sastava, a Bugarska još

12706. General Dapčević je ukazao da je raspored tih snaga, naročito divizija prvog ešalona i

oklopno-mehanizovanih jedinica, neposredno orijentisan ka jugoslovenskoj, odnosno,

prema granicama Grčke i Turske. Podvučeno je da, s obzirom na povoljan reljef i dobro

stanje saobraćajnih komunikacija susjednih zemalja, postoje velike mogućnosti brzog

angažovanja i logističkog podržavanja ovih trupa, što je dodatno usložnjavalo jugoslovensku

situaciju707.

Na Hendijevo pitanje o njihovoj materijalnoj snabdjevenosti, Dapčević je

odgovorio da su Sovjeti preuzeli taj posao na sebe i da ga, prema podacima kojima on

raspolaže, rade više nego dobro. Kao ilustraciju je naveo primjer fabrike lokomotiva u 704 VA, II odjeljenje, S-8, f IV, 1387, 8, str 12. 705 Isto, str 13-15. 706 Isto, str 16-17. 707 Isto, str 18.

288

Čepelu (Czepel) pored Budimpešte, koja je pretvorena u fabriku tenkova T-34708, što je u

zaista velikoj mjeri olakšalo njihovo snabdijevanje ovim, za ofanzivna dejstva najvažnijim

oruđem. Šumonja se nadovezao sa konstacijom da je značajan porast zabilježen i u broju

aktivnih vojnika pod oružjem, potkrepljujući to podatkom da je Mađarska 1948. godine

imala c.ca 64000 vojnika, a da je taj broj 1952. iznosio c.ca 266000, dok je u Rumuniji u

istom intervalu ta cifra porasla sa c.ca 168000 na c.ca 482000709. Dapčević je još dodao da,

ako se slika koju ovakvi brojevi daju pojača primjedbom da satelitske države imaju više

tenkova, tešku artiljeriju i mlaznu avijaciju, koje su skoro potpuno deficitarne u

jugoslovenskom arsenalu, onda se konstatacija "apsolutna premoć" nametala sama od

sebe710.

U nastavku razgovora su Dapčević i Šumonja prezentirali saznanja o inženjerijsko-

građevinskim radovima koji se sprovođeni u blizini jugoslovenske granice, a koji su, prema

njihovom mišljenju, za cilj imali pravljenje tzv. "placdarma" za napad, odnosno, logistički

pripremljene terenske prostorije sa koje bi se mogao izvršiti prvi ofanzivni udar711.

Novoizgrađene komunikacije su, uglavnom, bile orijentisane ka jugoslovenskoj granici, i to

prema pravcima koji su predstavljali linije očekivanog udara. Padalo je u oči da je makar

jedna pruga, čiju je izgradnju preduzimala neka od zemalja saveznika SSSR-a, bila građena

prema sovjetskim dimenzijama kolosjeka, kao i da su te pruge bile u očito vojnoj funkciji

obezbjeđivanja direktnog prebacivanja ljudstva i materijala sa teritorije SSSR-a na

eventualno jugoslovensko ratište. Izgradnja ostalih željezničkih saobraćajnica prema

evropskim standardima je samo naglašavalo vojni karakter maloprije pomenutih712. Što se

aerodroma tiče, rečeno je da ukupan broj iznosi 222, od čega je operativnih 95, pomoćnih

88, a da su 23 u izgradnji. Aerodroma, čije su piste bile prilagođene polijetanju i slijetanju

mlaznih aviona, satelitske zemlje su imale 17 u odnosu na 1 jugoslovenski713.

Jugoslovenski generali su apostrofirali visok borbeni kvalitet mađarskih i bugarskih

jedinica, kao i njihovu spremnost da se bore protiv Jugoslavije. Za Rumune su smatrali da

708 Isto, str 21. 709 Isto, str 21. 710 Isto, str 22. 711 Isto, str 23. 712 Isto, str 26. 713 Isto, str 27-28.

289

bi ih, pošto nemaju naročito izraženih teritorijalnih aspiracija, trebalo natjerati na akciju714.

Međutim, nisu gajili nikakve sumnje da će Sovjetima biti naročito teško da to izvedu, s

obzirom na nivo discipline koji su sproveli među svojim saveznicima, ali i na činjenicu da

će, u slučaju napada na Jugoslaviju, većinom ovih jedinica ili komandovati, ili imati

kontrolnu ulogu u komandnom lancu, sadašnji sovjetski vojni instruktori715.

Po pitanju borbenih rezervi, iznesen je podatak da njihov nivo korespondira sa

sovjetskom ofanzivnom taktikom, odnosno, da "borbeni komplet" za jednu armijsku

operaciju podrazumijeva ljudsko-materijalne resurse za udar u dubinu od 150-200km.

Prema jugoslovenskim podacima, svakoj armiji su na raspolaganju bile rezerve materijala za

3-4 ovakve operacije716. Za obezbjeđenje pozadine, koje je zanimalo Hendijev tim, bilo je

predviđeno angažovanje policijskih snaga i jedinica NKVD-a, koje su samo u Rumuniji

iznosile oko 110 000 ljudi, ali se nije isključivala mogućnost angažovanja i striktno vojnih

efektiva. Pad borbenog morala i eventualna pojava "pete kolone" se mogla očekivati tek i

samo u slučaju da vojne operacije poprime nepovoljan tok, i da se na postojanje nekih

tajnih, ilegalnih organizacija koje bi na sebe preuzele ovakve aktivnosti, u ozbiljnoj mjeri

nije moglo računati717.

General Braun je upitao za perspektivu razvoja materijalno-tehničke konstelacije

snaga na Balkanu, na što mu je odgovoreno da situacija od 1950. godine ide naveliko u

korist satelitskih država zahvaljujući obilnoj pomoći SSSR-a, koja i svojim kvalitetom i

obimom nadmašuje zapadne isporuke Jugoslaviji. Dapčević je posebno naglasio da ta

razlika dolazi do izražaja po pitanju savremene ratne tehnike, odnosno, mlaznih lovaca i

teškog naoružanja, to jest, onih artikala u kojima je jugoslovenski arsenal najviše

oskudijevao. Osim toga, u poslednje dvije godine je snabdijevanje satelitskih armija ušlo u

sklop redovnog snabdijevanja sovjetske vojske, tako da se u logističkom smislu gubila

razlika između njih. Kako će izgledati njihova konačna slika na dan otpočinjanja operacija,

to se nije sa sigurnošću moglo reći, ali je bilo izvjesno da će se postojeće jedinice opremiti

714 Isto, str 31. 715 Isto, str 33. 716 Isto, str 34. 717 Isto, str 38.

290

po već uhodanom sistemu koji je, integracijom u sovjetski, omogućavao rešenje svih onih

problema koje nameće razlika u materijalu i procedurama njegove upotrebe718.

Hendi je iznio konstataciju da "... ovo svakako nije ružičasta situacija" i da je

obaveza vojne industrije Zapada da na svim ugroženim rejonima plasira nedostajući ratni

materijal, ali da to podrazumijeva jedan dug vremenski period i nemogućnost da se ta

oprema odjednom distribuira svim zainteresovanim recipijentima. Na to je Dapčević

odvratio da, kao što Sovjeti prvo naoružavaju prednje ešalone, dajući im najmodernija

borbena sredstva, tako bi i Amerikanci trebali da imaju u vidu da na Balkanu prvu liniju

otpora drži Jugoslavija. Prema njemu, bilo je nelogično da se od Jugoslavije očekuje

odbrana prostora koji zatvara prolaz ka Italiji, a da moderna borbena sredstva idu

Italijanima, a ne Jugoslovenima. Američki general je na ovu provokaciju odvratio da je

svrha njegove posjete upravo skupljanje informacija i mišljenja, kao i da kroz tu prizmu

posmatra i Dapčevićevu opasku719.

Razgovor se dalje poveo o spremnosti Jugoslavije za vođenje rata, posebno u smislu

raspoloženja narodnih masa. Rečeno je da Jugoslavija izdvaja 20-25% nacionalnog dohotka

za odbranu, kao i da narod to u potpunosti podržava. Spremnost na pružanje otpora

stranom agresoru, kao i nepostojanje ozbiljne "pete kolone", čiju je mogućnost pojavljivanja

u sličnoj situaciji smatrao vjerovatnijom u slučaju nekih zapadnih država, Dapčević je

ocijenio kao jedan od najvažnijh faktora jugoslovenskog optimizma720.

Drugi dan konferencije, a naročito njen prvi dio, je karakterisala različitost u

samom prilazu razgovorima. Prezentiravši prethodnog dana svoju procjenu vojne snage

zemalja istočnog bloka i njihovih logističkih mogućnosti, jugoslovenska delegacija je

očekivala da i predstavnici triju sila iznesu svoje mišljenje o toj problematici721. To se

naročito odnosilo na podatke o sovjetskim snagama, jer je bilo logično da Amerikanci,

obzirom na njihovu globalnu poziciju, sa takvim podacima raspolažu. Hendi je, međutim,

odbacio takvu mogućnost, ograničivši se da članovi njegovog tima mogu kasnije iznijeti

jedan sumaran pogled na pomenuta pitanja, ali da je cilj njegovog dolaska više u

prikupljanju nego u davanju informacija, kao i da nadgradnja razgovora, u smislu 718 Isto, str 39. 719 Isto, str 41-44. 720 Isto, str 44-45. 721 Isto, str 47.

291

donošenja izvjesnih zaključaka na osnovu zajednički iznesenih procjena, nije u okviru

njegovih kompetencija. Dapčević je na to odvratio da Jugoslavija ovu konferenciju

doživljava kao suštinski nastavak razgovora koji su vođeni sa Edlmenom, Olmstedom,

Nešom, Pejsom i Tejlorom, tako da ne vidi zašto bi sad trebalo ići od početka722.

Ovo cjepidlačenje je nastavljeno Hendijevom primjedbom da su pomenuti

razgovori predstavljali kontakte sa zvaničnicima SAD, sa kojima saveznici u NATO nisu u

potpunosti upoznati, dok konferencija u toku ima karakter tripartitno-jugoslovenskih

pregovora, čiji je cilj bilo proširenje jugoslovensko-zapadnih vojnih odnosa u smislu

povećanja informativne baze o Jugoslaviji, njenim mogućnostima i njenoj procjeni

političko-bezbjednosne situacije u regionu723. Jugoslovenski general se sa tim nije složio,

smatrajući pitanje međusobne komunikacije zapadnih saveznika njihovim, i to više

tehničkim problemom, apostrofirajući značaj donošenja zajedničkih procjena za ukupnu

valjanost planiranja akcija u budućnosti. Jednom riječju, nije želio da se izlijeće sa

otkrivanjem jugoslovenskih odbrambenih planova bez ikakvih naznaka o zapadnom viđenju

tog tematskog kompleksa, a želju svojih gostiju da, ne dajući, pa čak ni ne nudeći ništa

zauzvrat, dobiju podatke o jugoslovenskim strateškim koncepcijama, nije imao namjeru da

ispunjava. Ćorsokak, u koji su razgovori prijetili da zapadnu već tada, jedva je izbjegnut

posle duge, kako D.Bekić kaže, skoro akademske rasprave o suštini tačaka dnevnog reda i

viđenju tih tačaka od strane obeju delegacija.

Hendi je naglasio da ovi razgovori predstavljaju tek početak procesa zajedničkog

planiranja, kao i da se postojeća pitanja moraju rešavati na više nivoa, od oficira za vezu i

vojnih atašea, do predstavnika generalštabova. Što je bitnije, rekao je da Jugoslavija, osim

materijalne pomoći koju trenutno dobija, u slučaju satelitskog napada (bez javnog

angažovanja sovjetskih trupa), može računati samo na vazdušnu i podršku mornarice

zemalja članica NATO, a da on nema mandat niti ovlašćenja da prima ikakve obaveze za

podršku u operacijama sjeverno ili južno od Jugoslavije724. Dapčević se pomirio s tim da ne

722 Isto, str 49-53. 723 Isto, str 50-55. 724 Isto, str 61.

292

može pomjeriti svoje sagovornike sa tih pozicija, ali je naglasio da će takav njihov stav

umnogome suziti dalje pregovore725.

Nastavak razgovora je, ipak, bio malo sadržajniji. General Šumonja je otkrio karte

sa različitim varijantama sovjetsko-satelitskog napada726, s ogradom da u projektovanim

pravcima dejstva ne može sa sigurnošću govoriti o aktivnostima savezničkih snaga u

Austriji. Na to mu je odgovoreno da iznese kako bi on upotrijebio te snage, a što je bilo na

tragu tripartitnog stava da Jugosloveni do kraja iznesu svoje planove i kombinacije.

Postojalo je nekoliko različitih strateških pretpostavki mogućeg napada, koje su se kretale u

rasponu od serije parcijalnih udara na različitim ratištima, do jednovremene, frontalne

ofanzive na čitavom evropskom sektoru. Sumirajući iskustva iz dva prethodna rata, iznio je

stanovište da će napadač imati nesumnjivu početnu prednost, kao i da će koordinacija

defanzivnih aktivnosti imati ključni značaj za njegovo suzbijanje727.

Priča o istorijskom zaleđu je, u ovom slučaju, iskorištena kao osnova za pitanje da li

postoji mogućnost evakuacije jugoslovenskih snaga na tragu srpskog iskustva iz I svjetskog

rata, ali je Dapčević to odlučno odbio728. Slika jedne komunističke vlade i njene vojske u

izbjeglištvu kod svojih zapadnih saveznika nije bila varijanta od ikakve privlačnosti za

tadašnji jugoslovenski vrh, da stavimo na stranu paradoksalnost takve situacije uopšte.

Hendi je dodao da je pominjana sporost američkog djelovanja, karakteristična za I i II

svjetski rat, stvar prošlosti i da je sada stanje takvo da bi reakcija SAD, bilo prema

savezničkim ugovorima, bilo prema sili dnevnih događanja, bila skoro momentalna729.

Nakon ovog uvoda, Šumonja je prikazao jednu od varijanti moguće satelitske

ofanzive. Osnove su bile postojeći broj od 61 divizije, koje su prema mobilizacionoj

procjeni za 7-10 dana mogle biti udvostručene, odnosno, dostići broj između 120 i 130.

Pošto napad na Jugoslaviju ne bi bio cjelishodan bez napada na Tursku i Grčku, to jest,

pošto Jugosloveni nisu smatrali da je moguće izvođenje politički isplativog izolovanog

napada, pošlo se od računice da je za nju potrebno odvojiti 60-70 kopnenih divizija, dok bi

ostatak bio angažovan prema Turskoj, Grčkoj i Austriji. To znači da je postojeće snage

725 Isto, str 63. 726 Isto, str 64. 727 Isto, str 65-67. 728 Isto, str 67. 729 Isto, str 68.

293

trebalo pojačati sa 30 rezervnih divizija, bilo svojih, bilo sovjetskih, ali da, s obzirom na

logističke, komunikacione, saobraćajne i organizacione mogućnosti, njihovo aktiviranje i

vjerovatnoća pravovremene upotrebe na jugoslovenskom ratištu nije dolazila u pitanje730.

Pravci napada na Jugoslaviju bi bili ljubljansko-zagrebački, beogradski, niški i

skopski. Njima su se pridruživali pravci Solun-Grčka i Trakija-Turska. Na zagrebačkom

pravcu bi djelovala 3 korpusa, snage 10-11 divizija, iz Mađarske prema Beogradu 9-10, dok

bi rezerve prvog ešalona iznosile 6-7 divizija. Na beogradskom pravcu bi iz Rumunije

napadale 12-13 divizija sa 12 divizija rezerve. Iz Bugarske bi, pravcem Niš-Beograd, napad

vršile 10-11 divizija, prema Skoplju 9-10, dok bi u rezervi bilo 4-6 divizija. Iz Albanije je

moglo biti pokrenuto 5 divizija, angažovanih ka Kosovu ili Crnoj Gori, s tim da bi se dio

tih snaga mogao upotrijebiti prema Grčkoj. Različite kombinacije, posebno u smislu

preorijentacije jedinica iz Mađarske na pravce prema Austriji ili njihova zamjena sovjetskim

trupama, kao i mogućnosti rokade snaga iz Bugarske i Rumunije prema Turskoj i Grčkoj,

davali su veliku mogućnost izbora napadaču, ali ne i snagama u defanzivi731.

Jugosloveni su istakli da bi glavni zadatak napadača, sem prodora u dubinu, bilo

uništenje žive sile branioca, i to zato što su, bez obzira na dominantnu liniju udara, zbog

povoljnog reljefa i brojne nadmoći, mogli da preduzmu opšti napad na čitavoj liniji granice,

odnosno, da prisile JNA na kordonski sistem odbrane732. To je značilo da postoji mala

vjerovatnoća masiranja snaga samo na određenim sektorima, jer bi u slučaju uspješne

odbrane na susjednim, tim jedinicama bili otkriveni, postajući tako podložni kontranapadu,

bokovi i pozadina. Kao primjer je navedeno da, bez obzira na dubinu prodora kroz

Ljubljanska vrata prema Trstu, uspješna odbrana na centralnom pravcu daje mogućnost

kontraudara ka Mađarskoj i opkoljavanja trupa u ofanzivi733.

Zato je u interesu istočnih zemalja bilo izvršenje jednog opšteg i široko izvedenog

napada, koji bi u potpunosti angažovao jugoslovenske snage odbrane na svim sektorima, ne

ostavljajući im mogućnost pregrupisavanja i prebacivanja većih snaga rezerve. Na ovaj način

se otvarala mogućnost relativno brze likvidacije otpora na čitavom ratištu, kao i zauzimanja

državne teritorije u cjelini, što je u političkom smislu bilo od nesumnjivog značaja. 730 Isto, str 69-71. 731 Isto, str 71-73. 732 Isto, str 74. 733 Isto, str 75-77.

294

Projekcija tripartitnih pregovarača, da bi koncentracijom sovjetsko-satelitskih jedinica na

sjevernom pravcu, njihovim izlaskom na sjeverni Jadran zauzimanjem Trsta i Rijeke i

uništenjem ili odsijecanjem sjevernih snaga JNA od glavnine, takođe bili postignuti

zadovoljavajući rezultati koji bi opravdali napad, osporena je upravo sa stanovišta da bi se,

uz sadejstvo NATO trupa u Austriji, ove snage mogle brzo naći u okruženju734. S obzirom

na teren, početne uspjehe jeste najlakše bilo postići na tom pravcu, ali susjedni sektori, na

kojima bi se vodile operacije, ni izbliza nisu garantovali takvu brzinu napredovanja, što ne

samo da je značilo otkrivanje bokova i pozadine, već i razvlačenje linija snabdijevanja. A

one u Jugoslaviji, zbog veoma loših saobraćajnica, nisu bile nimalo povoljne, naročito pod

predpostavkom vršenja ratnih operacija u neposrednoj blizini. To je sve, prema

jugoslovenskim gledištima, trebalo da potvrdi njihov stav da već sam pogled na geografsku

kartu isključuje mogućnost izolovanog i ograničenog napada735. Takva aktivnost bi dovela

do isuviše velike promjene u evropskoj strateškoj ravnoteži, a njeni rezultati, ako ne bi bili

uskoro nadgrađeni nekim većim zahvatom, ne bi mogli da opravdaju toliko vojno

angažovanje.

Prema D.Bekiću, zapadna delegacija je tada zaključila da Jugosloveni ne daju

značajnije informacije i ne otkrivaju svoje planove odbrane iz dva razloga: zato što još nisu

stigle garancije tajnosti razgovora i zato što njihov psihološki profil "balkanske tajnovitosti"

zahtijeva striktan reciprocitet u pogledu davanja i otkrivanja podataka. Pošto taj reciprocitet

nije mogao, a nije ni imao namjeru da obezbijedi, Hendijev tim je sa prilično smanjenim

aspiracijama ušao u drugu polovinu konferencije. Pomenuta garancija je, konačno, stigla

18. novembra.

U razgovoru sa Kardeljem, ambasadori tri zapadne zemlje su, međutim, stekli utisak

da bi u ovom trenutku čak i nepridržavanje ovog dogovora, odnosno, objavljivanje

informacije o postojanju razgovora, u neku ruku odgovaralo Jugoslaviji736. Istina je da bi

njihova javna objava izazvala novu seriju napada u satelitskoj štampi i još jedanput pružilo

povoda za izlive neprijateljstva od strane vladajućih struktura socijalističkih zemalja, ali

činjenica je da takvo stanje za Jugoslaviju nije predstavljalo ništa naročito novo i

734 Isto, str 77. 735 Isto, str 78. 736 D.Bekić, n.d, str 441.

295

nesvakidašnje. Od objavljivanja Rezolucije Informbiroa, takvi napadi su, skoro

svakodnevno, lansirani sa manje ili više razloga, pa se na njih u određenoj mjeri

jugoslovenski vrh i navikao, tako da je vjerovatno procijenjeno da u čitavoj atmosferi koja

se na taj način formirala, još jedan takav incident ne bi bio od prevelikog značaja. Sa druge

strane, ovako bi se ostavio utisak jačanja važnosti Jugoslavije za Zapad, što bi umnogome

osnažilo njenu poziciju kako u odnosu na SSSR, tako i prema njegovim saveznicima.

Treći dan konferencije je počeo dugo očekivanim i odlaganim izlaganjem

tripartitnih predstavnika o zapadnom viđenju planova i mogućnosti istočnih zemalja za

napad na Jugoslaviju. General Braun je na nekoliko mapa starijeg datuma (sa granicama od

prije II svjetskog rata, što na jugoslovensku ekipu nije ostavilo dobar utisak) skicirao

raspored, obim i moguće pravce dejstva. Njegove procjene su se dosta razlikovale od onih

koje su ranije prezentirali generali Dapčević i Šumonja, pošto je naveo da, recimo, kopnene

snage satelitskih država raspolažu sa ne više od 42 divizije sastava 7-9000 ljudi, kojima bi se

moglo pridružiti najviše 6 sovjetskih divizija. U odnosu na jugoslovensku procjenu (61+10

od po 10-13000 vojnika) ovo je predstavljalo značajno drugačiji pogled koji je imao

nekoliko različitih implikacija. Nije bilo moguće da je zapadna delegacija mogla imati u

tolikoj mjeri krivu sliku o stanju vojnih snaga istočnog bloka, ali se njihovo minimiziranje

moglo koristiti za suzbijanje ozbilnijih jugoslovenskih zahtjeva, a moglo je poslužiti i kao

način da se u kasnijoj diskusiji od Jugoslovena izvuče više informacija kojima bi se to

stanovište oborilo.

U svakom slučaju, izneseno je da sadašnje brojno stanje satelitskih armija iznosi

809000, s tim da bi 30 dana nakon objave mobilizacije taj broj porastao na 1380000

vojnika737. Što se tiče njihove materijalne opremljenosti, Braun je izjavio da su pomenute

divizije daleko od nivoa sovjetskih jedinica, kao i da ta razlika proističe iz neujednačenosti

logističkih koncepcija738. Ako se sjetimo da je gen. Dapčević ranije iznio podatak da su od

1950. godine ove trupe integrisane u sovjetsku logističku šemu, onda se i ova tvrdnja

američkog generala može smatrati potvrdom sasvim drugačijeg doživljaja i promišljanja

vojne spremnosti istočnih armija. Također je rečeno da je oficirski kadar ovih snaga, što

zbog ideoloških čistki, a što iz drugih razloga, na veoma niskom stručnom nivou i da to 737 VA, II odjeljenje, S-8,f IV,1387, 8, str 79-81. 738 Isto, str 81.

296

stanje ne može brzo biti ispravljeno739. Što se tiče njihovih linija snabdijevanja, u slučaju

napada bi došle do izražaja važnost prohodnosti plovnog puta Dunavom, kao i zavisnost od

rječne flotile koja se trenutno nalazila na Rajni740.

Rasprava koja je uslijedila se, opet, najviše ticala prirode eventualnog napada741.

Šumonja je upitao Browna da li, s obzirom da izlaže parametre za izolovani napad na

Jugoslaviju, smatra da je to i najvjerovatniji scenario, našta se otvorila diskusija, koja je,

barem u generalnim naznakama, vodila ka priznanju da takva varijanta nije nešto što se

najviše očekuje. Međutim, opet je podvučeno da priroda ovih razgovora nije bila takva da

omogućava prelazak na politička pitanja, kakvim su okarakterisani pokušaji jugoslovenskih

predstavnika da, u slučaju otpočinjanja operacija, saznaju nešto više o namjerama

savezničkih sanga u Austriji i sjevernoj Italiji. Na kontra pitanje šta bi Jugoslavija preduzela

u slučaju sovjetskog napada na zapadnu Evropu, Dapčević je odgovorio da bi u njegovom

suzbijanju Jugoslavija aktivno učestvovala742.

Zanimljivo je pomenuti da su zapadni pregovarači često koristili korejski primjer

kao dokaz mogućeg izolovanog satelitskog napada, i da su smatrali mogućim takav razvoj

događaja i u Jugoslaviji. Međutim, iskristalisalo se da bi takva mogućnost otpala direktnim

sovjetskim angažovanjem743, odnosno kada bi u slučaju da izolovani satelitski napad, koji ne

povlači obavezu intervencije NATO, prerastao u kombinovanu sovjetsko-satelitsku

ofanzivu, ponašanje zapadnog saveza bi bilo sasvim drugačije. Analogija sa Korejom je ovdje

imala još jedan važan momenat, koji možda nije bio poznat jugoslovenskom vojnom i

političkom vrhu. Iako se SSSR zvanično nije angažovao u tom sukobu, njegove regularne

jedinice su itekako učestvovale u operacijama (pomenimo samo angažman 64-og korpusa

lovačke avijacije tokom čitavog ratnog perioda744) i to učešće nije moglo ostati nepoznato

američkim vojnim krugovima. Zato su u pravljenju strategije za bilo koji sledeći slučaj

pojavljivanja ovakve opasnosti izjednačavali faktičko učešće snaga SSSR sa njihovim

zvanično objavljenim stavom, predupređujući na taj način mogućnost da im se iz ruku

739 Isto, str 82-83. 740 Isto, str 85. 741 Isto, str 85-90. 742 Isto, str 87. 743 Isto, str 90. 744 www.aeronautics.ru/nws002/migs_in_local_conflicts_part_i.htm

297

izbije razlog za intervenciju. Takođe, u Evropi bi njen povod ili izgovor bio tražen i u

neuporedivo manje ozbiljnim manifestacijama sovjetskog angažovanja, ali na razgovorima u

Beogradu o tome nije dozvoljena rasprava. Dapčević je i ovim bio zadovoljan, pa je izjavio

da je situacija, u kojoj je stav Jugoslavije da će na eventualnu agresiju u zapadnoj Evropi

odgovoriti opštom mobilizacijom, "...još evoluirala" i da stoga očekuje evoluciju u

zapadnom pristupu problematici o kojoj se raspravlja745. Ponovljeno je da su Jugoslaviji bili

potrebni što precizniji podaci o zapadnim namjerama i s obzirom na skoro otpočinjanje

strateških pregovora sa Grčkom i Turskom, ali se, osim ohrabrenja da se sa tim razgovorima

što prije počne, od zapadne delegacije nije dobilo ništa746.

Konferencija je nastavljena izlaganjem tripartitnog viđenja satelitskih vazdušnih

snaga i njihove dispozicije. Rečeno je da te snage sačinjavaju 1696 aviona, a oko čije

eksploatacije je angažovano 38630 ljudi, s tim da je trenažnih i neidentifikovanih aparata

bilo 203, mlaznih lovaca MIG-15 342, klipnih lovaca različitih tipova 365, 17 mlaznih

bombardera, 387 klipnih bombardera, po 68 izviđačkih i transportnih aviona i 246

jurišnika. Ukupan broj aerodroma je iznosio 124, od čega su 12 spadali u prvu klasu i

omogućavali dejstvo mlazne avijacije. Pukovnik Vlaisavljević je, izrazivši sumnju u tačnost

ovih podataka, iznio da ovaj broj mora biti znatno veći i kao ilustraciju naveo nesrazmjerno

mali broj školsko-trenažnih vazduhoplova u odnosu na ukupnu cifru747.

Što se tiče mogućih pravaca napada, Braun se ograničio na dva za NATO

najvažnija, ljubljansko-zagrebački, u cilju ovladavanja sjevernim dijelom zemlje i stvaranjem

uslova za dalje napredovanje ka Italiji, i vardarski, koji bi u slučaju opšteg rata otvorio

napredovanje prema Grčkoj748. Šumonja se interesovao za plan aktivnosti NATO

vazduhoplovstva u slučaju ovakvog razvoja situacije, ali konkretan odgovor nije dobio749.

Razgovor je dalje išao u pravcu razglabanja mogućnosti pomorskog snabdijevanja

jugoslovenskih snaga, gdje je do izražaja došla još jedna koncepcijska razlika. Tripartitna

delegacija je insistirala na tome da se kvalitetno snabdijevanje može vršiti samo preko Trsta

i Soluna, s tim da bi se do Trsta materijal prevozio od luka u Tirenskom moru željeznicom,

745 VA, II odjeljenje, S-8,f IV,1387, 8, str 92. 746 Isto, str 93. 747 Isto, str 96-98. 748 Isto, str 98-100. 749 Isto, str 99.

298

a do Soluna morskim putem750. Jugoslovenske luke na Jadranu su imale sekundarni značaj,

što zbog svog nedovoljnog pretovarnog kapaciteta, a što i zbog loših komunikacijskih veza

sa zaleđem.

Fokusiranjem svoje pažnje na tršćanski, odnosno, solunski pravac, zapadni planeri

su od Jugoslavije tražili da se koncentriše na zaštitu onih sektora koji su bili od neposrednog

značaja za članice NATO, to jest Italiju i Grčku, podređujući tim interesima interese zemlje

koja je odbranu na rečenim pravcima trebala da ostvari. Koliko god da su se Jugosloveni

upinjali da dokažu kako je aktivna odbrana na tim sektorima uz defanzivu na ostalim i

taktički i politički nemoguća, njihov stav je ostao nepromijenjen. Jugoslaviji je stavljeno do

znanja da se njena vrijednost i važnost posmatraju samo u onoj mjeri u kojoj doprinose

ostvarivanju globalnih interesa NATO, dok njeni specifični interesi nisu ni izbliza dolazili u

prvi plan. Drugo, diskvalifikacija jadranskog pravca snabdijevanja vodila je lakšem

ostvarenju jednog mnogo prozaičnijeg cilja – smanjivanju, pa čak i minimiziranju značaja

jugoslovenske ratne flote. Samim tim vrijednost sredstava, koja su ovom vidu oružanih

snaga trebala da budu isporučena u okviru programa vojne pomoći, nije morala da bude

naročito visoka. Može se zato reći da je naknadno isticanje nepovoljnosti Jadranskog mora,

pod pretekstom izloženosti podmorničkoj aktivnosti iz albanskih luka i vazdušnim

napadima iz baza u Mađarskoj i Austriji, imalo više svrhu verbalnog opravdavanja ili

izgovora, a nikako težinu pravog razloga.

U nastavku je kapetan Lord izložio dispoziciju sovjetskih i satelitskih pomorskih

snaga, i to sovjetske Crnomorske flote i ratnih mornarica Rumunije, Bugarske i Albanije.

Jačina sovjetskog brodovlja je procijenjena na 358 plovnih jedinica različitih tipova, od

kojih je bilo 2 bojna broda, 7 krstarica, 21 razarač, 58 podmornica, 143 patrolna broda, 3

polagača mina, 68 čistača mina, 16 desantnih i 40 pomoćnih brodova raznih namjena.

Rumunija je raspolagala sa 49 ratnih brodova ili brodova koji su se mogli koristiti za

borbena dejstva. To su bila većinom stara i tehnološki prevaziđena plovila, koja u

operativnom smislu nisu predstavljali snagu sa kojom je trebalo ozbiljno računati. U njih su

spadali 4 razarača, 1 podmornica, 3 goniča podmornica, 3 topovnjače, 3 rečne topovnjače,

6 torpednih čamaca, 1 prerađena jahta, 2 čistača mina, 2 pomoćna broda, 13 manjih

750 Isto, str 100.

299

patrolnih brodova, 13 tegljača i 2 čistača mina čija izgradnja nije još nije dovršena.

Bugarska je imala 53 ratna broda: 1 razarač, 31 gonič podmornica, 2 polagača mina, 16

čistača mina i 3 pomoćna broda. Albansku ratnu mornaricu je sačinjavalo 14 torpednih

čamaca, 3 čistača mina, 12 patrolnih čamaca i 2 pomoćna broda, ili ukupno 31 plovna

jedinica751.

Sve u svemu, ove cifre su potvrđivale mišljenje da je priča o nebezbjednosti

jadranskog pravca snabdijevanja, pogotovu što se tiče opasnosti sa mora, bila više političke

nego ozbiljne taktičko-vojne prirode. Ako se uzme u obzir snaga brodovlja VI flote

američke mornarice, stacionirane u vodama Sredozemlja, kao i raspoloživo brodovlje ostalih

mediteranskih članica NATO, onda se lako može pretpostaviti da ovakva flota

istočnoevropskih zemalja u bilo kakvim otvorenim operacijama ne bi imala ozbiljnih

izgleda za uspjeh. Ako dodamo da je preduslov za otpočinjanje takvih operacija bio

neometan prolazak pomenutog brodovlja kroz Bosfor i Dardanele, što s obzirom na

orijentaciju Turske i Grčke nije bilo za očekivati, onda je ovako koncipirana akcija gubila

svaki smisao. Njena cjelishodnost bi, eventualno, postojala u slučaju kopnenog napada na

cijelu teritoriju Balkanskog poluostrva, ali je to onda značilo otvaranje koncepcije opšteg

rata, koncepcije na čijoj su mogućnosti kao jedino realnoj, jugoslovenski pregovarači

insistirali od samog početka. U svim ostalim situacijama, jedina snaga u Mediteranu, koja

bi mogla praviti neprilike pomorskim linijama snabdijevanja Jugoslavije jadranskim putem,

bila je albanska mornarica, a ona, prema navedenim ciframa, teško da je mogla odgovoriti

tom zadatku. Što se tiče pomorske snage zapadnih saveznika u Sredozemlju, uprkos

direktno postavljenom pitanju gen. Dapčevića, nisu izneseni nikakvi podaci752.

Admiral Černi je, nakon toga, počeo izlaganje o jugoslovenskom shvatanju vojno-

strateške problematike u Jadranu i Sredozemlju. Na početku je ponovio stav da svaki napad

na Jugoslaviju, bilo od strane samih satelita, bilo uz sovjetsku asistenciju, predstavlja

neposredno ugrožavanje mediteranskog prostora i otvaranje tog prostora kao ratišta koje

neposredno angažuje savezničke snage. Tu tvrdnju je potkrijepio maritimnim

karakteristikama obale, položajem Jadranskog mora u odnosu na ostatak Sredozemlja,

kapacitetima brodograđevinske industrije na jugoslovenskoj obali i povezanošću te 751 Isto, str 106-108. 752 Isto, str 108.

300

industrije sa komunikacionim pravcima koji vode kroz zaleđe u centralnu i istočnu Evropu.

Smatrao je da postojeći raspored snaga može imati "...samo intenciju da se što prije prodre

do Jadrana, odnosno, Mediterana, pogotovu kad se uzme u obzir da je Italija jedna od

najslabijih tačaka na Mediteranu. Dokazan je slab kvalitet njihove vojske i mornarice i zato

to predstavlja jednu slabu tačku koja je lako pristupačna... Ja mislim da će jedna od prvih

namjera Rusa biti da izbiju na Jadran, ovladaju Apeninskim poluostrvom i razviju Jadran u

svoju operacijsku bazu za pomorske operacije u Mediteranu."753

Osvrnuo se i na pominjane pravce snabdijevanja preko Trsta i Soluna, istakavši

njihov periferan karakter, što je značilo i neupotrebljivost za snage odbrane u centralnom

dijelu. Ako bi ti pravci bili definisani kao osnovni, a operacije u neposrednoj blizini dovele

do njihovog zatvaranja, to bi u potpunosti onemogućilo logističku podršku jugoslovenskim

snagama. Ukazao je da je veći nivo opasnosti za transportne konvoje postojao u Egejskom

moru, s obzirom na blizinu bugarskih aerodroma u dolini Marice, nego na Jadranu. Ako bi

se obezbijedila adekvatna zaštita od podmorničkog dejstva, put kroz Otrant i Jadransko

more je mogao biti smatran za jednako odgovarajući754.

Što se tiče prihvatnih centara, jugoslovenska obala je raspolagala sa 10 dobrih luka

(Trst, Pula, Rijeka, Bakar, Zadar, Šibenik, Split, Kardeljevo, Dubrovnik i Zelenika),

povezanih željeznicom sa unutrašnjošću. Njihov pretovarni kapacitet (bez Trsta) je iznosio

oko 15000 tona dnevno (dok su procijenjene materijalne potrebe iznosile 315000 tona

mjesečno), što je značilo da dnevni pretovar ne mora da prelazi 10500 tona. Raštrkanost tih

luka je omogućavala disperziju konvoja i njihovu manju ugroženost od strane vazdušnih ili

podmorničkih napada. Njihova odbrana je predstavljala posao za koji je tražena pomoć, pa

je Černi ponovio zahtjev za ovom vrstom asistencije u plovnim objektima i pripadajućem

materijalu. Tu je posebno naglasio da prioritet predstavljaju eskortni i patrolni brodovi,

goniči podmornica, minolovci, razarači i mornarička avijacija755. Po pitanju ove poslednje,

objasnio je da ona, naravno, ne bi bila stacionirana na nosačima, već na aerodromima na

čvrstom tlu, što na obali, a što po ostrvima756.

753 Isto, str 109-110. 754 Isto, str 112. 755 Isto, str 112-114. 756 Isto, str 126.

301

Hendi je postavio nekoliko pitanja u vezi komunikacija za dotur materijala. Pošto

su i Dapčević i Černi kritikovali koncepciju snabdijevanja preko ljubljanskog i solunskog

pravca, upitao je da li zapadni planeri, možda, imaju pogrešnu sliku o kvalitetu

komunikacija koje vode preko tih pravaca, odnosno, da li bi Jugosloveni više voljeli da im

se materijal dotura preko luka na Jadranu i da li se iz tih luka pomenuta oprema, na

zadovoljavajući način, može distribuirati trupama na frontu. Na to je ponovljen odgovor da

pomenute komunikacije u mirnodopskim uslovima predstavljaju najbolje saobraćajne trase

u zemlji i da se one odlikuju najvećom protočnoću. Međutim, one su ujedno i glavni pravci

očekivanog napada, pa će u slučaju ratnih operacija biti izložene borbenim dejstvima u

tolikoj mjeri da će njihovo korištenje u svrhu strateškog snabdijevanja biti, u najmanju

ruku, ozbiljno dovedeno u pitanje. Luke na dalmatinskoj obali nisu imale tako dobre veze

sa zaleđem, ali su komunikacije u njihovoj pozadini sasvim zadovoljavale potrebu

transportovanja 10500 tona materijala dnevno jedinicama u unutrašnjosti757. Admiral Gud

je, opisujući korejsko iskustvo, istakao da, ako postoji valjana koncepcija odbrane, nije

nemoguće održati upotreljivost pozadinskih komunikacija i pod neprijateljskom vatrom.

Ova njegova primjedba je potvrđivala da zapadni pregovarači neće odustati od

koncentracije bilo odbrane, bilo snabdijevanja na dva pomenuta pravca, a da ih ostale

varijante skoro i ne zanimaju. 758

Sa druge strane, ni jugoslovenska delegacija nije htjela da popusti, pa je rasprava

nastavljena izlaganjem pukovnika Osmanskog i pitanjem da li, s obzirom na potrebnu

količinu materijala, jugoslovenske luke imaju kapacitet da prime 21 teretni brod tipa liberti

(liberty) sa vojnom pratnjom i da li se u Jadranu može garantovati bezbjednost tolikom

broju brodova759. Ono što je admiral Gud smatrao za nemoguće, za generala Dapčevića je

bilo sasvim realno. Jasno je da su obojica izražavali maksimalističke stavove, jer su bili

svjesni da oko ovoga ne može biti postignut nikakav kompromis, a ni kompetencije

zapadne delegacije nisu omogućavale neko dugoročnije planiranje po ovim pitanjima. Zato

su obje strane ostajale čvrsto na svojim pozicijama, čineći da njihov razgovor više predstavlja

neki vid retoričke gimnastike, nego konstruktivno sučeljavanje argumenata.

757 Isto, str 115-116. 758 Isto, str 116-117. 759 Isto, str 118.

302

Vazduhoplovni segment razgovora je otvorio pukovnik Vlaisavljević pregledom

mirnodopskog i potencijalnog ratnog rasporeda sovjetskih i satelitskih avio-formacija u

regionu. Mirnodopski sastav mađarskih snaga je iznosio 7 vazduhoplovnih divizija, Rumuni

i Bugari su raspolagali sa po 6, a Albanija je imala jedan nepotpun puk. Te formacije su, u

ratnim uslovima, mogle biti udvostručene, pa su Mađari mogli imati 10, Rumuni 17,

Bugari 13, a Albanija jednu kompletnu avio-diviziju, s tim da bi onda ove snage bile

pojačane sa 6 sovjetskih avio-divizija iz baza u Austriji i Mađarskoj. To je ukupno izlazilo

na 47 vazduhoplovnih divizija, od kojih bi prema Jugoslaviji trebalo angažovati njih 33,

ukupne jačine 111 avio-pukova. U mirnodopskom periodu procenat mlazne avijacije je

iznosio oko 20%, dok je procijenjeno da bi u slučaju ratnih dejstava išao do c.ca 40%.

Računalo se da jedna divizija u ratnoj formaciji broji 140 aviona, i da je njena mirnodopska

popunjenost u armijama satelitskih država c.ca60%, a u sovjetskim c.ca70%. S obzirom na

prosječni dolet njihovih aparata, koji je iznosio oko 900km, te snage su sa sadašnjih

aerodroma mogle dejstvovati po čitavom Jadranu, pa čak i po teritoriji Apeninskog

poluostrva. Vlaisavljević je iznio jugoslovensku želju da, u slučaju otpočinjanja

neprijateljstava, vazdušne snage NATO koordiniraju sadejstvo sa jugoslovenskim

vazduhoplovstvom izvršavajući strateško-operativne zadatke, dok bi taktičko-operativnu

podršku trupama na zemlji na sebe preuzela domaća avijacija760.

General Gifin je napomenuo da veliki dio pomenutih aviona predstavlja, u stvari,

prvu defanzivnu liniju SSSR-a, jer ga čine formacije lovaca-presretača, isturenih što je

moguće dalje naprijed, a u cilju zaustavljanja ili nanošenja gubitaka NATO bombarderima

prije nego što dosegnu sovjetski vazdušni prostor. Taj stav je uvažen bez diskusije, ali po

osnovnom pitanju, šta bi trebalo da predstavlja osnovni zadatak avijacije NATO a šta JRV,

osim što je saopštena jugoslovenska želja, rasprava je odbijena sa već poznatim

obrazloženjem da tripartitna delegacija nema ovlaštenje za takvu vrstu razgovora.

Pukovnik Đukanović je u nastavku otvorio kompleks logističkih pitanja. Objasnio

je da Jugoslavija raspolaže sa izvjesnim materijalno-tehničkim rezervama, ali da one nisu ni

izbliza bile dovoljne za vođenje operacija. Kao glavni problem je naveo nedostatak tenkova,

teške artiljerije, radara, PT oruđa, municije, goriva, transportnih sredstava i rezervnih

760 Isto, str 124-126.

303

djelova. Od zapadnih saveznika je primljena pomoć koja je, donekle, popravljala tu sliku,

ali čak ni ta pomoć još nije u potpunosti isporučena. Nadovezujući se na izlaganje gen.

Brauna, iznio je stav da bi JNA bila zadovoljna kada bi, kao satelitske armije, mogla

raspolagati rezervama za tri mjeseca, ali da bi optimum bilo postizanje šestomjesečnih

rezervi761. Situaciju je dodatno otežavala suša, što je uticalo i na veliko smanjenje rezervi

hrane za vojsku. Očekivano snabdijevanje od strane saveznika je trebalo da uključuje ona

materijalna sredstva koja jugoslovenska vojna industrija nije bila u stanju da sama

proizvede762.

Osvrćući se na prethodno vođenu diskusiju o pravcima snabdijevanja, Đukanović

se založio za stavljanje naglaska na jadranske luke u Dalmaciji, a to je potkrijepio studijom

o razgranatosti jugoslovenskih željeznica u njihovom zaleđu, kao i o njihovoj propusnoj

moći. U tom smislu je postavljen zahtjev za opremom koja bi omogućila bilo modernizaciju

lučkih postrojenja, bilo saniranje pomenutih pruga i kolskih saobraćajnica, ali i za

kamonima kao osnovnom sredstvu drumskog transporta materijala od luka do trupe763. S

obzirom na ugroženost komunikacija Trst-Lubljana-Zagreb-Beograd i Solun-Skoplje-Niš-

Beograd u slučaju ratnih dejstava, tražena je i isporuka montažnih mostovnih konstrukcija.

Đukanović je najavio izgradnju pruge od Kardeljeva do Sarajeva i potvrdio postojanje

planova o izgradnji pruge Beograd-Bar. Po njemu, veliki problem je ležao u činjenici da su

željezničke saobraćajnice većinom uskog kolosjeka, što prilično smanjuje njihovu propusnu

moć. Poseban značaj je dat pruzi Beograd-Bar, za koju je rečeno da bi, ako se dobije pomoć

u mašinama, šinama, mostovnim konstrukcijama i drugom specifičnom materijalu, njena

izgradnja mogla biti završena za nešto više od tri godine. Finansijska konstrukcija ovih

radova je procijenjena na oko 100 milijardi dinara764.

Hendi je, na sve ovo, rekao da baza za stvaranje rezervi mora biti procjena vremena

potrebnog za ponovno snabdijevanje. Ako savezničke snage budu u mogućnosti da

konstantno doturaju ratni materijal jugoslovenskim jedinicama, onda je gomilanje rezervi

beskoristan posao765. Ovo se jugoslovenskim oficirima, bar sa operativne tačke gledišta,

761 Isto, str 129. 762 Isto, str 130. 763 Isto, str 131-132. 764 Isto, str 133. 765 Isto, str 134.

304

činilo potpuno neodrživim, pošto je uspostavljanje konstantnog snabdijevanja bilo moguće

samo u kasnijim fazama operacija, kada se ostvari premoć u vazduhu i potpuno obezbijede

pozadinske linije. Na početku akcija, vojska je morala imati materijal pri ruci, kako bez

njega ne bi ostala u tom za nju najkritičnijem periodu.

Dapčević je pokušao da objasni kako sama priroda očekivanog napada diktira

projekciju obima rezervi, ali i da je koncepcija opšteg rata podrazumijevala angažovanje

trupa NATO, što bi Jugoslaviji, kao zapadnom savezniku, automatski obezbijedilo veću

ažurnost u snabdijevanju vojske na frontu. Nakon toga se povela rasprava o raznorodnosti

jugoslovenskog naoružanja i logističkim problemima koji proističu iz šarenila opreme

njemačkog, američkog, sovjetskog, britanskog i domaćeg porijekla. U tom pogledu se

smatralo da opremanje jedinica Ljubljanske armije isključivo američkim oružjem ima za cilj

likvidaciju te raznolikosti, kao i da jugoslovenska vojna industrija vrši unifikaciju po

kalibru kompletnog streljačkog naoružanja i lakog artiljerijskog oruđa766. To je trebalo da

omogući lakše planiranje pomoći, gdje bi se stavio akcenat na teško i visoko sofisticirano

oružje, dok bi domaća proizvodnja konvencionalnog materijala trebala biti dovoljna za

zadovoljenje tekućih potreba.

Četvrtog dana konferencije, general Šumonja je uzeo riječ i obrazložio brojno

stanje, kapacitete, organizaciju i mogućnosti jugoslovenskih oružanih snaga. Po pitanju

jedinica kopnene vojske, istakao je manjak naoružanja u odnosu na divizije satelita,

posebno naglasivši formacijski nedostatak tenkovskih bataljona. Ista, ako ne i gora situacija

je bila u pogledu snabdjevenosti teškom artiljerijom i modernom avijacijom. Što se brojnog

stanja tiče, iznijeto je da su mirnodopsku formaciju JNA sačinjavale 35 divizija, od čega su

6 vazduhoplovnih, 3 oklopne i 26 pješadijskih, kojima je trebalo pridodati i gardijsku

diviziju, a koje bi u ratnoj situaciji bile pojačane sa još 16 divizija rezervnog sastava. Ako se

izuzmu jedinice KNOJ-a i milicije, pod oružjem se nalazilo c.ca 450 000 ljudi, a taj broj bi

nakon mobilizacije mogao biti povećan na nešto preko milion vojnika. Takođe je

napomenuto da bi van rasporeda ostao još skoro milion obučenih rezervista767.

766 Isto, str 137. 767 Isto, str 141. D.Bekić, n.d. str 442 .

305

Ni on ni Dapčević nisu željeli da daju odgovor na pitanje mirnodopske armijsko-

korpusne organizacije, izgovarajući se da to nije bitno jer u ratnim uslovima biva podložno

velikim promjenama768. Po pitanju jedinica KNOJ-a, rečeno je da one, iako obezbjeđuju

granice, zbog svog brojnog stanja nemaju zadatak da prime prvi udar, već je to posao

regularnih vojnih jedinica769. Podatke o organizaciji artiljerije, streljačkih i oklopnih

jedinica, Dapčević također nije htio da da. Oko toga se povela duga i žučna rasprava iz koje

je proizašlo da jugoslovenski pregovarači nisu željeli da svojim gostima izađu u susret u

oblasti koja ih se naročito ticala770. Dok se govorilo o informacijama vezanim za stanje i

namjere satelitskih armija, još je i postojala mogućnost davanja podataka jer se smatralo da

bi, prije ili posle, sveznici i sami došli do njih. Međutim, kada je predmet razgovora postala

sama JNA, njena organizacija i ustrojstvo, "zakopčana" tripartitna ekipa se nije mogla

nadati bilo čemu naročito zanimljivom. Dapčević se ograničio da izjavi kako mogućnost

apsorbcije materijala znatno prevazilazi nivo isporuka, kao i da JNA raspolaže vojnim i

oficirskim kadrom koji tim materijalom može brzo ovladati.

Pukovnik Berd je upitao za domaće izvore opremanja vojnih snaga, kao i za

mogućnost dobijanja širih informacija o tome, ali mu je oštro odgovoreno da na takve

podatke ne može računati771. Insistiranje da su ti podaci neophodni radi preciznog

planiranja pomoći, takođe nije naišlo na razumijevanje. Šumonja je suvo odvratio da on

može iznijeti spisak jugoslovenskih želja, ali da ni to ne predstavlja dobar osnov za

planiranje, jer je ono čega nema ili se ne može dobiti, sasvim uzaludno i tražiti, a

Jugoslovenima u ovim razgovorima nije čak ni nagoviješteno na šta su mogli računati772.

Ukratko, jugoslovenska strana je pretpostavljala izvjesnu inicijativu zapadne delegacije, a

kad je ona izostala, smatrali su da bi iznošenjem decidne liste svojih potreba ugrozili sliku o

svojoj trenutnoj snazi, jer bi ti podaci jasno govorili o svim njenim slabostima. Znajući da

im sagovornici u tom trenutku ne mogu ništa ponuditi, oni su uskratili čak i ovu vrstu

informacija.

768 VA, II odjeljenje, S-8,f IV,1387,8, str 143. 769 Isto, str 144 . 770 Isto, str 145-147. 771 Isto, str 147. 772 Isto, str 148-150.

306

Priča je nastavila da se vrti oko raspodjele materijala na pukovskom nivou, a na

Hendijevu upadicu kako se procjenjuje ukupna opskrbljenost, rečeno je da sadašnje stanje

nije zadovoljavalo ni četvrtinu projektovanih potreba773. Zatim je elaborirano jugoslovensko

gledanje na pojam vojne tajne, kao i zapadne varijante tog pitanja, što je iskorišćeno kao još

jedan argument da se promoviše potreba za reciprocitetom u obavezama, jer je

jugoslovenski stav bio da je primanje informacija također vrsta obaveze koja podrazumijeva

i njihovo davanje774.

Po pitanju vazduhoplovstva, ponovo je rečeno da JNA ima kapacitete za održavanje

i opravku, kao i da je odnos prema do sada primljenom materijalu potvrda njene

sposobnosti za recepciju većih količina775. Osim toga, Šumonja je dodao da Jugoslavija ima

tri puta više pilota nego aviona776, pa je izrazio nadu u njihovo skoro dobijanje. Od

postojećeg sastava, četvrtina su bili američki avioni, trećina britanski, a ostatak su

predstavljali sovjetski,njemački i domaći avioni raznih tipova777.

Razgovor se, potom, vratio na mobilizacijsko-pozadinsku tematiku. Dapčević je

objasnio da jugoslovenski plan mobilizacije podrazumijeva 4 dana popunjavanja osnovnih

jedinica, a za 7-10 dana završava formiranje rezerve. Nakon tog perioda, Jugoslavija bi

mogla imati pomenutih nešto preko milion ljudi pod oružjem778. Šumonja se nadovezao

primjedbom da za svo to ljudstvo prethodno treba obezbijediti odgovarajuću opremu, i da

na zadovoljavanje tih potreba odlazi veliki dio nacionalnog dohotka. Po čijem će se sistemu

taj posao vršiti nije bilo od prevelikog značaja, bio on američki, sovjetski, francuski ili neki

drugi, važno je bilo da on funkcioniše u datim uslovima i da omogućava adekvatno

snabdijevanje779.

Posle pauze, Šumonja je iznio jednu od varijanti dejstva jugoslovenskih snaga.

Hendi mu je sugerisao da, kad dođe do dijela koji se odnosi na moguće dejstvo NATO

jedinica iz Austrije, sam iznese kako bi želio da to dejstvo izgleda780. Jugoslovenski general je

773 Isto, str 150. 774 Isto, str 151. 775 Isto, str 152-153. 776 Isto, str 152. 777 Isto, str 154-155. 778 Isto, str 155. 779 Isto, str 155-157. 780 Isto, str 158.

307

naglasio da je jugoslovenska koncepcija odbrane takva da je izolovani napad satelita

nemoguć, i da su sve kombinacije usmjerene na rešavanje problematike opšteg napada na

Balkan. One su podrazumijevale elastičnu odbranu na svim pravcima, koju bi trebalo

sprovesti sa 80 divizija, i to 50 jugoslovenskih, 20 grčkih i 10 turskih, pojačanim NATO

snagama iz Austrije i Italije781. Samo vođenje operacija na jugoslovenskom tlu je

podrazumijevalo tri pravca, ljubljanski, beogradski i skopski782.

Na ljubljanskom pravcu, koji je za NATO bio najvažniji, bile bi stacionirane veoma

jake snage pojačane rezervama Vrhovne komande, a koje bi iznosile 12 divizija783. Pošto je

ovaj pravac imao veliki i strateški i logistički značaj, njegova odbrana je predstavlljala jedan

od glavnih jugoslovenskih prioriteta, a sa odbranom ljubljanskog pravca je bila tijesno

vezana i odbrana centra. Šumonja je iznio stav da bi, s obzirom na snagu i veličinu jedinica

koje na ovom dijelu ratišta nastupaju, velika koncentracija odbrambenih snaga bila

kontraproduktivna, jer bi te jedinice bile izložene isuviše jakom udaru, koji bi vjerovatno

doveo do njihovog uništenja784. Zato bi kombinacijom elastične odbrane na sjevernom i

kontraofanzive iz centra i Austrije na bokove i pozadinu napadačevih snaga, prodor ne samo

mogao da bude zaustavljen, već bi se ostvarila i značajna taktička inicijativa.

U logističkom pogledu, ovakva koncepcija je afirmisala jugoslovensku zamisao o

dalmatinskim lukama kao bazama za snabdijevanje, jer bi pruga od Đenove do Trsta i dalje

ka Zagrabu i Beogradu, bila ne samo neposredno ugrožena, već bi njena operabilnost, kao

jednog od primarnih ciljeva vazdušnih udara, bila ozbiljno dovedena u pitanje785. On je

identifikovao dvije opcije; pružanje garancija Jugoslaviji da će svaki napad na nju značiti

aktiviranje snaga NATO, jer u tom slučaju postoji mogućnost odbrane čitavog Balkana, ili

prihvatanje mogućnosti izolovanog udara, gdje će se Jugoslavija morati sama suočiti sa

napadom koji će teško moći suzbiti, a koji bi dugoročno naudio koncepcijama odbrane

Mediterana i zapadne Evrope. Od saveznika se, takođe, očekivalo da preduzmu

bombardovanje ciljeva u satelitskim zemljama, kao i da mornaričke snage u Sredozemlju

781 D.Bekić, n.d, str 442. 782 VA, II odjeljenje, S-8,f IV,1387,8, str 158. 783 Isto, str 161. 784 Isto, str 161-162. 785 Isto, str 162-163 .

308

stupe u akciju u skladu sa svojim mogućnostima786. Hendi se saglasio da će napad, ako do

njega dođe, najvjerovatnije biti opšti, ali da se s obzirom na korejsko iskustvo i druga

varijanta mora uzeti u obzir787.

Međutim, ono što više nije mogao da istrpi je bilo stalno pominjanje Italije u

pežorativnom smislu, pa je prilično žučno izrazio svoje nezadovoljstvo takvim ispadima

jugoslovenskih oficira. To je Dapčević, maltene, jedva dočekao i povela se rasprava u kojoj

su pljuštale bilo izjave krajnjeg nipodaštavanja italijanske vojske i politike, bilo pokušaji da

se, sa stanovišta savezničkih odnosa, preduprijedi dalje davanje takvih kvalifikacija. Bilo je

jasno da Jugoslovenima, u situaciji kada imaju neriješen teritorijalni spor oko Trsta i loše

iskustvo sa politikom italijanskih aspiracija na Dalmaciju, Istru i slovenačko primorje, teško

pada da dio svojih snaga stave upravo u funkciju odbrane te i takve Italije, a da na svim

ostalim, za njihovu državu mnogo važnijim ratnim sektorima, moraju preći u neki oblik

manje aktivne defanzive.

Ukoliko je cilj domaće delegacije bio da pitanje snabdijevanja i davanja prioriteta u

odnosu na Italiju zaoštri, može se reći da joj je to pošlo za rukom, jer ako je tripartitni

pregovarački tim u nešto mogao biti siguran nakon ovih razgovora, to je bio maksimalno

neblagonaklon jugoslovenski stav prema izjednačavanju nivoa pomoći njoj i Italiji. Ostaje

nejasno kako je jugoslovenski vrh i mogao očekivati da dobije prioritet u odnosu na jednog

punopravnog člana NATO, tim više što su i domaći političko-ideološki sistem i neskrivena

rezervisanost prema zapadnom vojnom savezu teško mogli da doprinesu promjeni takvog

stava. Vjerovatnije je da je ovo bilo iskorišćeno kao sredstvo pritiska na tripartitnu

delegaciju koja je, lišena mandata da vodi raspravu na političkom nivou, bila prinuđena da

odćuti na iznošenje čvrstih vojno-operativnih argumenata788.

Šumonja se vratio na svoje izlaganje primjedbom da JNA nema u planu

maksimalno čvrsto držanje prve borbene linije, jer bi tako rizikovala svoje potpuno

uništenje u ravničarskim krajevima789, i naznačio da bi glavni otpor, uz vršenje kontraudara,

bio organizovan na liniji Sava-Morava, dok je eventualna treća linija išla obodom bosanskih

786 Isto, str 164. 787 Isto, str 165. 788 Isto, str 165-172. 789 Isto 161-162.

309

i slovenačkih planina790. Međutim, on je odbio da ide dalje u razglabanje ove teze, u skladu

sa namjerom da se tripartitnoj delegaciji samo stavi do znanja postojanje neke mogućnosti

od značaja za NATO, ali da se dalje ulaženje u detalje ostavi kao predmet pregovora

pregovaračkih timova sa većim kompetencijama791.

Hendi je reagovao pokušajem da dobijanje tih podataka stavi u kontekst pravljenja

baze za buduće pregovore792, ali je uz podužu argumentaciju, koja je više imala funkciju

"tvrđenja pazara" ponovo bio odbijen. Jedino mu je odgovoreno da Jugoslavija nema ni

namjeru, niti mogućnosti da stvara neki sistem fiksnih odbrambenih utvrđenja, poput

Mažino (Maginot) ili Sigfrid (Siegfrid) linije. Njeni vojni rukovodioci su smatrali

neefikasnom bilo koju defanzivnu strategiju baziranu na takvom načinu odbrane, kao i da

je jugoslovenska koncepcija tražila kreativnost i elastičnost u odbrambenim operacijama

koje je pomenuti sistem isključivao793.

Ni zapadna strana nije propuštala priliku da provokativnim pitanjima izvede iz

takta članove jugoslovenske delegacije. Jedno od karakterističnih je bilo Hendijevo pitanje

da li će se divizije na sjevernom pravcu povlačiti ili će pružiti otpor do poslednjeg

čovjeka794. Isprva je odgovoreno da to zavisi od ukupne savezničko-jugoslovenske

koncepcije sadejstva u odbrani, odnosno, nivoom savezničkog angažovanja i primljenih

jugoslovenskih obaveza795. Kasnije se, međutim, često vraćalo na to pitanje i koristilo

njegovo postavljanje kao dokaz nedostatka otvorenog savezničkog pristupa jugoslovenskom

pitanju. U svakom slučaju, da li će se snage JNA povlačiti na zapad ili jug, zavisilo je od

akcija jedinica NATO u Austriji, jer ako bi zapadni savez prihvatio izvođenje aktivne

odbrane na svom dijelu ratišta, Jugosloveni bi bili spremni da svoje trupe angažuju za

kontraofanzivu u pravcu Balatona796. Ovo je bilo ključno pitanje jugoslovenske odbrane, jer

bez aktivizacije NATO snaga nije bilo moguće planirati neki ozbiljniji kontraudar iza linija

državne grance, a bez otvaranja te mogućnosti nijedna koncepcija odbrane nije mogla imati

trajniji karakter.

790 Isto, str 171-172. 791 Isto, str 172. 792 Isto, str 174. 793 Isto, str 172, 175. 794 Isto, str 176. 795 Isto, str 178. 796 Isto, str 181.

310

Posle pauze je počela duga i zamorna prepirka između Dapčevića i Hendija o

prirodi i dometima dosadašnjih razgovora, kao i o njihovoj daljoj perspektivi. Očigledno je

tokom odmora jugoslovenska delegacija odlučila da zauzme maksimalno čvrst stav da, ako

zapadni pregovarači konačno nešto ne ponude, bude spremna da ide i na prekid

konferencije. Dosadašnji razgovori nisu ispunili očekivanja, tako da njihov nastavak u istom

maniru, najvjerovatnije, ne bi donio ništa novo. Zato je odlučeno da se zapadna delegacija

još jednom pokuša natjerati na konstruktivniji pristup, koji bi se ogledao u iznošenju barem

ličnih stavova njenih članova o snazi, rasporedu i namjerama NATO jedinica u regionu.

Rasprava je trajala skoro dva sata. Dapčević i Šumonja su istakli da je, što se njih

tiče, tripartitni tim dobio neuporedivo više informacija nego što je pružio, a da su te

informacije više nego dovoljne za formiranje njihove baze podataka. Ako general Hendi nije

imao neki drugi predlog za nastavak razgovora, oni su mogli da budu i prekinuti797.

Jugoslovenska delegacija je dozvolila samo da joj se podnese lista pitanja koja najviše

zanimaju zapadne planere, ali su na njih odbili da daji trenutni odgovor. Lista je sadržala 24

pitanja iz oblasti strateških i taktičkih planova jugoslovenske odbrane798, ali njihovo

raspravljanje za Jugoslovene u ovom trenutku nije dolazilo u obzir bilo zbog principijelnog

stava da ona zalaze u oblasti o kojima tripartitna delegacija nema ovlaštenja da pregovara, a

dijelom jer su se za njihovo elaboriranje tražili specifični tehnički podaci koji u tom

momentu nisu bili dostupni799.

Ovakvo zahlađenje i podizanje tona nisu bili neočekivani. Jugoslovenska delegacija

je očekivala da će razgovore karakterisati izvjestan nivo razmjene informacija, na kojem se

podrazumijevalo da će ona većinom pružati podatke, ali da će i dobiti određene informacije

od bitnog značaja. Kada se ispostavilo da zapadna delegacija računa samo na upoznavanje sa

jugoslovenskim željama i da približavanja ovako definisanih stanovišta neće biti, pokušalo se

tokom odvijanja pregovora iskoristiti vrijeme i ostvariti neki napredak. Međutim, kako su

se stvari odvijale, stekao se utisak da Jugosloveni sve više dolaze u nepovoljnu poziciju

molioca pomoći, a da njihova koncepcija partnerstva u istom poslu zapadne predstavnike

uopšte ne zanima. Direktive koje su tokom pregovora stizale Dapčevićevom timu su,

797 Isto, str 184-185. 798 Isto, str 186-188. 799 Isto, str 189-190.

311

očigledno, upućivale da se sa ovakvom praksom prekine po bilo koju cijenu, pa makar to

dovelo i do prekida pregovora. Hendiju je bilo jasno da ovakav razvoj situacije ne bi bio

povoljan ni za njegovu misiju, tako da je odlučeno da se, makar u simboličnoj mjeri,

udovolji jugoslovenskim zahtjevima.

U nastavku konferencije, general Braun je naveo da je u Trstu stacionirana jedna

američko-britanska brigada i jedan američki puk, ukupne snage od 5 000 ljudi. U Austriji

su bile po jedna francuska i britanska brigada, kao i jedan američki protivtenkovski

odred800. Na Šumonjino pitanje, da li ove snage, koje predstavljaju ekvivalent jednoj

ojačanoj diviziji, trebaju, i u kojoj mjeri, da budu povećane u slučaju ratnih operacija,

odgovoreno je da to zalazi u sferu političkih pitanja. Posle uobičajenog natezanja, Braun je

priznao da ne postoje najave njihovog povećanja, a da bi u slučaju sovjetskog napada one

vjerovatno bile povučene na planinske položaje, ostavljajući lijevi jugoslovenski bok

otvorenim801. Dapčević je ovo iskoristio da istakne kako sve to znači da ili NATO nema

strategiju odbrane Austrije, ili ne želi uspostavljanje bližih veza sa Jugoslavijom i

koordinaciju sa njenim snagama u odbrani802. Hendiju je postalo jasno da dalji nastavak

razgovora neće odvesti nikuda, pa je predložio da se za taj dan završi.

Petog i poslednjeg dana, razgovori su trajali svega 40 minuta. Hendi je govorio o

perspektivama daljih pregovora i ponudio šemu za njihovu dalju organizaciju. Ona je

podrazumijevala nekoliko nivoa, od sadašnjih bilateralnih kontakata, preko tripartitno

koordiniranog planiranja do kombinovanog i regionalno-operativnog planiranja803. To je

značilo da se pretpostavlja uspostavljanje čvršćih veza koje bi omogućile uklapanje

Jugoslavije u standardnu NATO koncepciju materijalno-operativne saradnje.

Dapčević je odmah izjavio da su ovo politička pitanja i da, ako se na nivou vlada

postignu dogovori u vezi njih, vojne delegacije će lako regulisati njihovu operacionalizaciju.

Ocijenio je da su petodnevni razgovori pružili zapadnim oficirima dobru priliku da se

upoznaju sa jugoslovenskim stanovištima, kao i da su prezentovane informacije dovoljne za

uobličavanje slike o sadašnjoj situaciji, potrebama i planovima JNA804. Hendi se saglasio da

800 Isto, str 197-198. 801 Isto, str 204. 802 Isto, str 205. 803 Isto, str 208-209. 804 Isto, str 209-211.

312

su razgovori bili korisni i uspješni, kao i da će njegova delegacija ispoštovati dogovor o

čuvanju njihove tajnosti805. Posle uobičajenih kurtoaznih izjava i poziva na buduću

saradnju, konferencija je završila sa svojim radom.

Neposredni dometi i rezultati konferencije su različito protumačeni od strane

njenih učesnika. Amerikanci su, neposredno nakon završetka konferencije, pripremili za

grčku, tursku i talijansku stranu jedno šturo saopštenje, u kojem se navodio samo fakat

održavanja razgovora i osnovne teme koje su na njima tretirane. Prema njemu,

jugoslovenska strana se pozitivno izrazila o „poželjnosti“ koordinacije odbrambenih

planova, iznijela svoju namjeru da glavninu svojih trupa usmjeri na odbranu Ljubljanskih

vrata, Vardarske doline i centralnog, planinskog regiona, i prihvatila održavanje daljih

razgovora ovog tipa806.

Britanski analitičari su bili mišljenja da jugoslovenski stavovi, u svijetlu trenutne

spoljnopolitičke situacije i italijanskog protivljenja vojnoj saradnji sa Jugoslavijom, neće

voditi njenom približavanju zapadnom vojnom savezu, već naprotiv, zadržavanju što

neutralnijeg stava, a sam ambasador Ajvo Malet (Ivo Mallet) je neposredno po okončanju

konferencije izrazio skepsu u uspješnost ove misije. Odajući priznanje Hendiju za način na

koji je izvršio svoj zadatak, on je ipak naznačio da je sa jugoslovenskim zvaničnicima ovim

putem bilo nemoguće postići zadovoljavajući rezultat. Po njegovim riječima, „...bilo je

previše očekivati od ovih ljudi ovdje da izlože svoje najtajnije vojne tajne bez dobijanja

nečeg solidnog zauzvrat.“ Osim toga, da bi se u sledećoj rundi pregovora napravio

napredak, zapadna strana je morala voditi računa o tome da Jugosloveni očekuju izvjesnu

garanciju da neće biti ostavljeni sami u slučaju napada, informacije o NATO planovima o

odbrani njihovog sjevernog i sjeverozapadnog krila, kao i koliko-toliko precizan program

vojne pomoći. On je preporučio da ako se želi uspjeh, sa jugoslovenskim sagovornicima se

mora razgovarati kao sa partnerima u zajedničkom poslu odbrane, bez ignorisanja ovih

njihovih potreba807.

805 Isto, str 212. 806 NARA, RG 218, E 13, box 121, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec.19, Substance of proposed dispatch for the release to Greeks, Turks and Italians after Approval by Tripartite Powers and Clearance by Yugoslav Government 807 NA, FO 371, 102168, Letter Mallet to Cheetham with Report on Handy-Mission dated 16. and 19. November 1952, 1.

313

Njegov američki kolega Džordž Alen je u kratkom izvještaju Stejt Departmentu 20.

novembra naglasio da Jugosloveni nisu ni izbliza bili otvoreni u mjeri u kojoj se to od njih

očekivalo, kao i da je ton na konferenciji na momente bio često povišen, naročito kada se

razgovor doticao Italije, ali i da su ostali veoma nezadovoljni, budući da je od njih traženo

neuporedivo više informacija nego što se nudilo zauzvrat. Po njegovoj ocjeni, Hendi je na

ovim „teškim pregovorima“ demonstrirao sve kvalitete koji se traže za ovu vrstu posla, kao i

da je njegov nastup znatno pridonio podizanju američkog ugleda808.

Mjesec dana kasnije je, nakon razgovora sa Kardeljem, izvijestio svoju vladu o

jugoslovenskom stavu da pregovori nisu donijeli napredak prvenstveno zato što prethodno

nije postojao precizan politički dogovor o tome šta je, zapravo, i bilo željeni rezultat

razgovora, tako da su „...učesnici sa obje strane izgledali kao da ne znaju kakav cilj traže.“

Međutim, on nije mogao da predvidi da li se, i u kojoj mjeri iskristalisao jugoslovenski stav

po ovom pitanju, odnosno, koja je vrsta „...političkog razumijevanja uslov za plodonosan

nastavak Hendijevih razgovora .“809

Sam Hendi je u svom izvještaju napisao da razgovori nisu bili neuspješni, kao i da

su otvorili nekoliko novih aspekata u međusobnoj saradnji. Takođe je naveo da Jugoslavija

neće automatski ući u rat u slučaju sovjetskog napada negdje drugdje u Evropi, da nije dala

jasan odgovor po pitanju ulaska zapadnih trupa na njenu teritoriju, da neposredna podrška

trupama angažovanim za odbranu sjevernog pravca može biti efikasna samo pod uslovom

njihovog potpunog preoružanja zapadnim vojnim materijalom, da insistiraju na vazdušnoj i

pomorskoj podršci kao uslovu njihovog nastavka i da pristaju na saradnju u operativnom

planiranju. Također je preporučio da se prema Jugoslaviji zauzme prilično restriktivan stav

u vezi daljih isporuka naoružanja, s tim da se predviđene vrše po planu, ali da se sve

vanredne ili sledeće uslovljavaju dodatnim vojno-političkim ustupcima.

Na osnovu tog izvještaja, američki Generalštab je donio odluku o daljem načinu

buduće koordinacije vojnih planova sa Jugoslavijom. Ona je uključivala osnove na kojima

bi se to planiranje sprovodilo i podrazumijevala je snažno savezničko angažovanje u slučaju

napada, podršku koja bi sadržala vazduhoplovna i mornarička dejstva, garanciju sigurnosti

njenih krila i dostavljanje materijalne pomoći. Modus operandi koordinacije operativnog 808 FRUS 1952-1954, Vol. VIII, p.1320-1321, no.661. 809 FRUS 1952-1954, Vol. VIII, p.1322-1323, no.663.

314

planiranja se bazirao na pretpostavci da će Jugosloveni prihvatiti zajedničko planiranje

dejstava sa snagama savezničke komande u Austriji i Trstu na sjeverozapadnom, kao i

grčkim snagama na jugoistočnom pravcu, a oba plana bi omogućila indirektnu vezu sa

adm. Karnijem i NATO planovima. Takođe se pretpostavljalo da ne bi postojala averzija

prema zajedničkom planiranju sa predstavnicima Karnijeve komande (CINCSOUTH), sve

dok bi se ti razgovori vodili isključivo sa pregovaračima iz američke, britanske i francuske

armije, kao i ako bi bio obezbijeđen isti nivo tajnosti ovih razgovora pred ostalim NATO

saveznicima (a naročito Italijanima) kakav je postojao tokom Hendijeve posjete.

Kao mjesto održavanja ovakvih sastanaka su predloženi Malta, Austrija i Izmir,

pošto iz poznatih razloga sjedište CINCSOUTH u Napulju nije moglo biti prihvatljivo.

Posebne operativne konferencije bi kasnije bile održane u Salcburgu između nadležnog

američkog komandanta, kao tripartitnog predstavnika, i jugoslovenskih delegata sa

mandatom za detaljno operativno planiranje operacija na sjevernom sektoru (Austrija-

Ljubljana). Ista takva konferencija bi se održala u Atini između jugoslovenskih, grčkih i

turskih predstavnika (a po potrebi odvojeno sa turskim) po pitanju dejstava na južnom

pravcu810.

D. Bekić je bio s pravom rezervisan prema, kako su neki zapadni izvori indicirali,

"povoljnom jugoslovenskom stavu" o upravo završenoj konferenciji. Taj stav je, u stvari,

teško mogao biti negativniji, bilo što se tiče neposrednih reagovanja, bilo dugoročne

projekcije koja se na osnovu njenih rezultata počinjala formirati. Ocijenjeno je da su

zapadni pregovarači ovim razgovorima prišli "...jednostrano sa pozicija velike sile, težeći da

nam u okvire ove saradnje nametnu jednostrane obaveze, a nisu pokazali spremnost da se

ovo pitanje razmatra sa tačke gledišta obostranih interesa i recipročno jednakih obaveza."811

Prema tom dokumentu, zbog oprečnih stavova koji su na njoj dominirali, konferencija je

završena bez ikakvih rezultata. Osim toga, činjenica da Tito nije primio Hendija u

oproštajnu posjetu, a da američki general to nije ni zatražio, svjedoči o lošoj atmosferi u

kojoj su ovi razgovori okončani. Tito je na sjednici Politbiroa CKSKJ, održanoj 27.

810 NARA, RG 218, E 13, box 120, f CCS 092 Yugoslavia (7-6-48) sec.18, JCS Decision on JCS 1901/95 on Report of Tripartite exploratory Military Discussions with Yugoslavia, str 650-654. 811 DAMSPRS, 1955, str.pov, f 3, 332, str I/559-600 (1-2).

315

novembra 1952. ove pregovore potpuno negativno ocijenio, okvalifikovavši Hendija kao

reakcionara i napominjući da su zapadni pregovarači Beograd napustili nezadovoljni812.

Sa stanovišta potencijalnih jugoslovenskih integracija u zapadni vojni sistem, može

se reći da je ova konferencija dovela do njihovog stopiranja još prije nego li je neki ozbiljniji

korak u tom pravcu i učinjen. Jugoslovensko razočaranje nije bilo izraženo samo u smislu

izostanka nekog konkretnog strateško-operativnog dogovora, već i da je ostala nezadovoljna

pokazanim nivoom razumijevanja ili podrške njenoj poziciji na Balkanu. Odluka da se

ovako koncipiranim razgovorima pristupi nije lako donesena, ali je sam čin njenog

donošenja predstavljao jasan poziv na dalje unapređenje saradnje. NATO, koji je, istini za

volju, institucionalno bio i isključen iz pregovora, i vojne strukture SAD, ipak nisu ispoljili

naročit entuzijazam i želju da već kroz ove razgovore čvršće vežu Jugoslaviju, već je i dalje

zauziman stav iščekivanja i procjenjivanja njenih namjera i budućih aktivnosti. Nedostatak

kompetencija delegacije koja je dobila zadatak da vodi ovako važne razgovore je bio skoro

uvredljiv za suprotnu stranu, tako da je više štetio ostavljanjem lošeg utiska i stvaranjem

senzibiliteta nepovjerenja i postojanja zadnjih namjera, nego što je njenom konkretnom

aktivnošću naškođeno jugoslovenskim interesima.

Kada se pogleda tok razgovora, vidi se da im je jugoslovenska strana prišla dosta

široko, kao i da je bila spremna na razgovore o velikom broju pitanja od zajedničkog

interesa, ali nije ni mogla ni smjela da dozvoli pretvaranje konferencije u puko referisanje

zapadnim oficirima. Poene, koje su u prethodnim kontaktima uspjeli da postignu Alen,

Edlmen, Olmsted, Pejs, Neš, Tejlor i ostali američki predstavnici, Hendi nije iskoristio za

produbljivanje zapadnog uticaja, a Alenovo stanovište da se u Beogradu do cilja lakše dolazi

podilaženjem sujeti sagovornika, odnosno, da se ucjenjivanje i nadmenost koriste samo kad

se mora, još jednom se pokazalo kao ispravno. Način na koji je on brifovao pomenute 812 D.Bekić, n.d, str 444-445. Gen. Hendi je i u narednom periodu potvrdio svoj restriktivan stav prema Jugoslaviji i pitanju njenog vojnog snabdijevanja. Tokom Tršćanske krize, naredio je potpuno obustavljanje svih ugovorenih isporuka vojnog materijala iz programa pomoći, iako je u Pentagonu taj njegov potez okarakterisan kao potpuno bespotreban. Znajući da je jugoslovenska vojna demonstracija više namijenjena unutrašnjoj javnosti nego što ima za cilj stvarnu konfrontaciju sa Zapadom oko ovog grada, američki planeri nisu smatrali da zbog toga Jugoslaviju treba dodatno alijenirati, kao i da će, kada se situacija smiri, sve ubrzo doći na staro. Prekid isporuka naoružanja je bio upravo jedan od onih poteza koji su bespotrebno otežavali naknadnu konsolidaciju odnosa, a u taktičko-operativnom smislu nisu imali nikakav značaj u samom trenutku donošenja. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 44, str 1. I.Laković, n.d, str 100.

316

američke generale, kao i rezultat do kojeg je njihova posjeta dovela, stajali su u upadljivoj

suprotnosti sa pristupom i rezultatima Hendijevog tima. Titova rečenica "...U Atlanski pakt

sada ne treba da idemo813...", iako je svoje osnovno izvorište imala u promijenjenoj

političko-bezbjednosnoj situaciji, nastaloj posle Staljinove smrti nekoliko mjeseci posle

konferencije i jugoslovenskoj ideološkoj koncepciji, može se djelimično pripisati i

razočarenju u sporu i neodlučnu zapadnu politiku, koja je na novembarskim razgovorima

došla do punog izražaja.

813 D.Bekić, n.d, str 445.

317

Glava VI Kulminacija saradnje 1953. godine Rad na programu za 1954. godinu

Početak rada na programu za 1954. godinu je donio nastavak natezanja između

AMAS-a i jugoslovenskih službi. Tokom januara1953. godine, održan je sastnak na kojem

su Jugosloveni iznijeli svoje viđenje kako bi ovaj program trebalo da izgleda. Po pitanju

kopnene vojske, Harmoni je očekivao da on bude nastavak programa za 1953, ali nije

skrivao svoje iznenađenje količinama i vrijednošću materijala koji je jugoslovenska strana

očekivala.814 Upadalo je u oči da je avijacijski plan bio određen namjerom da se parira

mlaznim lovcima MIG-15, kojima je SSSR opremio ratna vazduhoplovstva svojih saveznika

u okruženju, mijenjajući tako ravnotežu snaga u svoju korist. Mornarički program je ostao

neodređen, ali se drugo nije moglo očekivati kad ni program za prethodnu, 1953. godinu, u

tom trenutku još nije dobio potvrdu.815

U stvari, u AMAS-u je prvobitno bilo zamišljeno da vazduhoplovni plan za 1954.

bude logičan nastavak programa iz prethodne godine, koji je trebao da predstavlja kraj

MDAP-a za JRV. On je trebao da popuni sve kategorijalne nedostatke prethodna tri

programa, koji su se, u najvećoj mjeri, odnosili na jedan puk izviđača iz kategorije F-84G,

kao i dva puka (ukupno 56 aviona) lovaca-presretača za dejstvo u svim vremenskim

uslovima. General Ulepič je Rigenu sredinom 1952. godine predao listu nedostataka JRV

na osnovu pretpostavke potpune realizacije isporuka po programima za 1951, 52 i 53, ali je

Rigen odbio mogućnost da ona postane osnova za formiranje vazduhoplovnog programa za

1954. godinu. Kako su se na Ulepičevoj listi nalazile i stavke koje je on ocijenio kao

„luksuz“, a ne kao „suštinske nedostatke“, on je svoj stav obrazložio time da je MDAP imao

814 U svom izvještaju, on je ovu listu jugoslovenskih želja okarakterisao kao “…pismo Deda Mrazu…” NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for January 1953, str 5. 815 Isto, str 4-5.

318

za cilj da riješi i popuni probleme i nedostatke koji se tiču borbene efikasnosti JRV, ali ne i

njegove organizacije u potpunosti.816

Potreba za ranije opisanim prestrukturiranjem formacijskog sastava Ljubljanske

armije, sprovedenog radi stvaranja prostora za opremanje većeg broja jedinica novom

opremom, ipak nije dugo trajala. Tokom razgovora sa predstavnicima AMAS-a o

programu za 1954. godinu, američka strana je istakla zahtjev da u njegov okvir uđu i

poravnanja u organizaciji korpusa, pošto je jugoslovenski plan podrazumijevao opremanje

prema skraćenoj američkoj formaciji, a izvještaji su govorili da se u jedinice predviđene za

reorganizaciju sliva manje materijala nego što je planirano. Jugoslovenski vojni zvaničnici,

koji su se nadali da će moći da ove godine uvedu u program reorganizacije kompletnu

Ljubljansku armiju817, morali su da predaju formacijsku šemu svih jedinica armije

predviđenih za preoružanje i stavljeno im je do znanja da će, po pitanju kopnene vojske za

finansijsku 1954. godinu, nivo odobrenih sredstava odgovarati potrebama za opremanje

jednog američkog korpusa818.

Tada je odlučeno da se u skladu sa ovim zahtjevom izvrši nivelacija svih korpusa u

V vojnoj oblasti koji su bili planirani za reorganizaciju, odnosno, da se nivo formacije iz

1953. godine podigne na onaj koji je predstavljao američko viđenje sastava određenog za

opremanje prema programu za 1954. godinu Tokom razgovora, koji su vođeni u Beogradu

tokom marta i aprila 1953, predstavnici jugoslovenskog odjeljenja su insistirali na tome da

se ovo ujednačavanje odnosi kako na kvantitativni, tako i na kvalitativni aspekt, odnosno,

da povećanje broja sredstava namijenjenih za uvođenje u formacijski sastav novih korpusa

ne postane svojevrsan vid "udomljavanja" stare i rashodovane opreme, čiju veću količinu u

planiranim kontigentima nije teško postići, već da se nove isporuke materijala u

dogovorenom obimu odnose na nova i savremena borbena sredstva819.

816 NARA, RG 334, E 295, box 1, f TSP00050 52, Evaluation of the Air Force MDA in Yugoslavia 24 July 1952, str 10-11. Taj „luksuz“ se odnosio na traženje transportnih aviona C-45 i C-54, ILS sistema za slijetanje kao i određenih savremenih tipova radio opreme. 817 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 33, str 1-3. 818 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 47, str 1, 2. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 33, str 2. 819 Isto, str 2-3. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 51, str 1. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 39, str 7.

319

Prema jugoslovenskom predlogu, izravnavanja bi se naročito odnosila na

samohodnu i protivavionsku artiljeriju, predviđajući isporuke topova M2 od 90mm i

dvocijevnih Bofforsa od 40mm, zatim drugi tip tenka, više transportnih sredstava i drugačija

sredstva veze. U dotadašnjem periodu trajanja pomoći, Jugoslavija je dobjala PA topove

M1A1 i M1A3 od 90mm sa mehaničkim komandnim računarom i maksimalnom brzinom

praćenja od 80m/s. Pošto je to bilo nedovoljno za dejstvo po savremenim mlaznim

avionima, a slabije čak i od njemačkog PA topa od 88mm i ruskog od 85mm kojima je

JNA već raspolagala, traženo je da se u daljim kontigentima isporučuje verzija M2 istog

kalibra, koja je mnogo bolje odgovarala savremenim zahtjevima. Harmoni je, isprva,

odbijao da se udovolji ovom jugoslovenskom zahtjevu, navodeći da to oruđe predstavlja

najsavremeniji model tog tipa i da je još u toku preoružanje efektiva same američke vojske,

te da tek po okončanju tog procesa ono može postati predmetom vojne pomoći

savezničkim zemljama. Kasnije je ublažio svoj stav, ali je i dalje navodio kako je

jugoslovensko traženje pretjerano, jer se odnosilo na planiranje 12 oruđa po divizionu, tj,

36 po korpusnom PA puku, kao i da standardni američki korpus nema u svom sastavu

toliki broj ovakvih topova. Kompromisno rešenje, koje je unijeto u predlog programa,

polazilo je od potrebe opremanja dva diviziona sa po 12 topova M2820. Kasnije je u

Vašingtonu ovaj prelog odbačen, tako da pomenuta oruđa nisu uopšte isporučivana u

okviru programa pomoći. Tražiti najsavrmeniju ratnu tehniku koja upravo postaje oružjem

prve linije armije zemlje donatora pomoći, uprkos realnosti zahtjeva u pogledu konkretne

potrebe, ipak je bilo previše za postojeći nivo jugoslovensko-američkih odnosa.

Što se tenkova tiče, za oklopne jedinice u sastavu pješadijske divizije je tražena

isporuka modela M-47 Paton (Patton) umjesto već vremešnih Šermana (Sherman) M4A3.

Američka strana je sa ovim bila saglasna, ali je postavljen uslov da se, zbog njegove više

cijene, Jugosloveni odreknu dijela druge opreme na koju su prema programu pretendovali.

Rečeno je da, iako je cijena Patonu dosta pala tokom poslednje godine, kao posledica

Kako se vidi iz dokumenata, ovi razgovori su imali različitu dinamiku u zavisnosti na koji vid oružanih snaga su se odnosili. U martu je, na primjer, već bio izrađen predlog programa za snage KoV i p.puk Hejli, oficir za planiranje programa iz armijskog sektora AMAS-a, je već 11 marta otputovao za SAD da zvanično preda i obrazloži ovaj dokument. NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for March 1953, str 2. 820 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,51, str 2 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,33, str 5-6. DAMSPRS, PA,1956,f 83, 29, 423631,str 3.

320

odluke o njegovom povlačenju iz serijske proizvodnje, on je i dalje bio znatno skuplji od

M4A3. Na to je odgovoreno da dobijanje M-47 predstavlja odlučan jugoslovenski zahtjev

od kojeg se neće odustati, a da, što se tiče njegovih reperkusija na ukupnu kreditnu liniju, te

godine je program rađen prije odobravanja kredita, tako da je nivo odobrenih sredstava

trebao da odgovara vrijednosti sadržaja programa (što je bio posao generala Harmonija da

izbori tokom podnošenja izvještaja u Pentagonu), a ne da se sadržaj programa određuje

prema veličini propisanog budžeta821.

Ovako tvrdim stavom je, u stvari, branjena aktivnost koja je jugoslovenskim

planerima bila mnogo bitnija, a odnosila se na opremanje korpusne oklopne brigade

tenkovima M-47. Znajući da se tokom pregovora uvijek odobri manje od onoga što se traži,

ispostavlanje zahtjeva za uniformnim opremanjem korpusne oklopne brigade i oklopnog

bataljona na divizijskom nivou je imalo u pozadini jugoslovensku spremnost da prihvati

dalju isporuku Šermana divizijskim efektivima, ako se omogući distribucija Patona na nivou

korpusa822. Kako se iz dokumenata može zaključiti, oni su za korpusnu oklopnu brigadu

prihvaćeni bez poteškoća823, a prvi Patoni su isporučeni već tokom maja 1953. godine.824

Po pitanju transportnih sredstava, najveći problem je predstavljao jugoslovenski

zahtjev za isporukom cisterni za gorivo koje bi bile dodijelene tenkovskoj brigadi. To

traženje je odlučno odbijeno uz obrazloženje da su kante i burad mnogo praktičnije i bolje

rešenje, koje se kao takvo primjenjuje i u jedinicama američke vojske. Ostala traženja su

relativno lako prihvaćena, a na američku sugestiju je smanjen broj specijalizovanih vozila za

prevoz goriva i municije, uz povećanje broja jednotonskih prikolica825. Prema tom planu, na

cio korpus je otpadala 891 prikolica. Isporuka vučnih traktora M-5 je uslovljena boljom i

češćom inspekcijom njihovog sadašnjeg stanja i rasporeda. Radionička lista i lista

individualnog mehaničarskog alata je prihvaćena bez poteškoća, čak je na američki predlog

povećan broj radionica u tehničkom bataljonu korpusa, a dodijeljeni su i kamioni od ¾

821 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,51, str 2-3. 822 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,33, str 6. 823 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,51, str 3. 824 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for May 1953, str 5. 825 Zanimljivo je napomenuti da je jugoslovenska strana u dotadašnjim razgovorima odbijala uključivanje ovog artikla u program, držeći se stanovišta da već predviđeni i isporučivani dvoipotonski kamioni nemaju snagu za vuču ovih prikolica po planinskom terenu. NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for January 1953, Army report, str 1-2.

321

tone, uređeni kao male radionice za hitne terenske popravke. Sve ovo je indiciralo da je

pitanje transporta i remonta, što se tiče programa za 1954. godinu, veoma povoljno

riješeno826.

Mnogo više problema je bilo na polju regulsanja komunikacione i problematike

jedinica veze, a glavno sporno pitanje su predstavljali do sada isporučivani tipovi radio-

stanica. Traženo je da se prestane sa isporučivanjem radio-stanica za borbena oklopna vozila

serije SCR koje su bile predviđene za rad sa kristalima. Iako su ovo bila, za jugoslovenske

prilike, moderna komunikaciona sredstva, kristali su predstavljali kritičan materijal koji se

lako kvario, teško nabavljao a nije se proizvodio u zemlji. Osim toga, do polovine 1953.

godine su isporučene stanice sa svega 1/3 pripadajućeg kompleta kristala, tako da je njihovo

talasno područje smanjeno na trostruko manju mjeru od realnih mogućnosti, pa je traženo

da se, za ovaj segment oružanih snaga, isporučuju stanice serije AN/GRC, predviđene za

rad bez kristala. Iz istog razloga je traženo obustavljanje isporuka stanica serije SCR za

pješadiju, moto-pješadiju i artiljeriju, gdje su se, osim navedenih problema u radu, ovi

uređaji pokazali kao glomazni i nepodesni za nošenje na leđima, osobito u jugoslovenskim

terenskim uslovima. Umjesto njih su tražene stanice AN/PRC koje su bile lakše, radile bez

kristala i, što također nije bilo bez značaja, bile znatno jeftinije. Pukovnik Hed (Head),

rukovodeći američkim timom koji je pregovarao po ovom pitanju, pristao je da se unese

ovo jugoslovensko traženje u program, ali je napomenuo da će njegova isporuka u željenoj

količini zavisiti od mogućnosti proizvodnje, što je već predstavljalo poznatu kolokvijalnu

formulu sa značenjem da postoji mala vjerovatnoća za povoljno ispunjenje zahtjeva827.

Planom za 1954. je predviđeno postizanje ravnoteže između lovačko-bombarderske

i presretačke mlazne avijacije, to jest, njihovo procentualno dovođenje u odnos 60%

presretača i 40% lovaca-bombardera i ostalih aparata. Ovaj program je prvi put predviđao

isporuke supersoničnog lovca-presretača F-86E Sejbr (Sabre), kao i izviđačkih mlaznih

aviona. pošto su planovi za 1952. i 1953. godinu sadržali 301 lovca-bombardera F-84G,

čija je isporuka trebala da bude gotova do kraja 1955, ovih aparata nije bilo u novim

listama jugoslovenskih avijacijskih zahtjeva. Umjesto njih, traženo je 120 F-86E, 30

826 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,51, str 4. 827 Isto. I.Laković, n.d, str 162-163.

322

izviđačkih aviona RF-86, 5 trenažnih T-33, 20 transportnih C-47, kao i 15 helikoptera S-

51. Po pitanju izviđačke avijacije, Jugosloveni su željeli da ovaj problem vežu za dobijanje

savremenog lovca Sejbr F-86E, koji je u prvoj polovini pedesetih predstavljao nosioca

američke koncepcije bliske vazdušne borbe. Zato je traženo da se uz ove avione isporuči i 30

aparata njegove izviđačke verzije RF-86E ili bar isti broj RF-84, kako bi se postigla

uniformnost sa najzastupljenijim i najmodernijim mlaznim lovcima u JRV828.

Sa druge strane, AMAS-ovo osoblje je naišlo na ozbiljne operativne probleme u

realizaciji ove ideje. Avijacijski plan za 1954. godinu829 je primljen tokom novembra 1953, i

on je sa jednim izuzetkom odgovarao listi koju su predstavnici vazduhoplovne sekcije

AMAS-a utanačili sa svojim pretpostavljenima tokom sastanka u Frankfurtu jula iste

godine. Navedeni izuzetak se odnosio upravo na isporuku Sejbrova, pošto su u konačnoj

verziji izbačeni svi ovi avioni. Nakon intervencije u štabu USAF (United States Air Force –

Ratno Vazduhoplovstvo Sjedinjenih Američkih Država), traženo je da se za Jugoslaviju

predvidi, u okviru Programa za 1954. godinu, 82 aparata F-86E. Ovi avioni su brebali da

budu preuzeti iz Velike Britanije, u okviru komplikovane transakcije između američke

komande snaga za Evropu, MAAG UK830 i RAF, sa očekivanim periodom isporuke jul-

decembar 1954. Planiranje je rađeno na osnovu dinamike odvijanja obuke jugoslovenskih

pilota i očekivanog ritma isporuka rezervnih djelova, alata i pratećeg materijala, što je

predstavljalo naročitu „glavobolju i za Jugoslovene i za AMAS“. Poučeni lošim iskustvom sa

isporukama F-47, F-84 i T-33, gdje su avioni pristizali bez ili sa nedovoljno prateće

opreme, predstavnici ovog AMAS-ovog sektora su tražili da budu uključeni u planiranje

ovih isporuka kako bi se ponavljanje ovih situacija izbjeglo. Dodatni problem je

predstavljalo i držanje zvaničnika RAF-a koji su otezali ovo pitanje, ugrožavajući vremenske 828 VA, II odjeljenje, S-115,271/12, f II, 87, str 4. VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V,39, str 10. 829 Prema sublimaciji postojećih avijacijskih programa i nacrta plana za 1954, sredinom 1952 je u AMAS-u formirana konačna slika kako bi JRV trebalo konačno da izgleda po pitanju mlazne avijacije. Ono bi se (u toku kalendarske 1955) sastojalo od oko 200 lovaca bombardera podijeljenih u 8 pukova, 50 lovaca-presretača (dva puka) i jednog puka od 25 izviđačkih aparata. Svi kasniji jugoslovenski pokušaji da kroz MDAP izbore neko značajnije povećanje ovih cifara nisu urodila plodom. Iako su prema programima bile predviđene isporuke i većeg broja aparata nego što je ova procjena indicirala, ispostavilo se da je ukupan broj isporučeniha aviona, po svakoj od ove tri kategorije, bio još i manji. NARA, RG 334, E 295, box 1, f TSP00050 52, Evaluation of the Air Force MDA in Yugoslavia 24 July 1952, str 12. 830 Military Advisory and Assistance Group – tijelo ekvivalentno AMAS-u, instalirano u svim zemljama-korisnicima američke vojne pomoći, samo sa rangom i brojnim stanjem koje Jugosloveni nikad nisu htjeli da dozvole.

323

termine koje su Amerikanci predočili Jugoslovenima i u odnosu na koje je program

koncipiran.831

Na II tripartitno-jugoslovenskoj koferenciji u Vašingtonu, general V.Bubanj je

ponovio jugoslovenski zahtjev za konsolidacijom izviđačke avijacije, naglašavajući

jugoslovenske potrebe za isporukom 120 F-86E po programu za 1954 (tada još nije bila

poznata odobrena cifra, već je ovaj broj proisticao iz jugoslovenskog predloga programa) i

još 370 ovih aviona u periodu 1955-1959832. Međutim, ovako nešto nije ni izbliza

odobreno. U Beograd je stigla pismena potvrda o prihvatanju isporuke 81-og Sejbra, a

usmeno je rečeno da će biti odobrene i isporuke traženog broja izviđačkih RF-86E833.

Kasnije se odustalo od ove namjere (ako je ona uopšte i postojala), tako da su za opremanje

efektiva izviđačke avijacije odobreni aparati RT-33, odnosno, izviđačka verzija trenažnog

aparata Ti-berd (T-bird) koji je već isporučivan Jugoslaviji834. Iako je po performansama

zaostajao za RF-86E, uvođenje ovog mlaznog aviona je ipak predstavljalo veliki napredak za

JRV, tim više što je do sada za te svrhe korišten klipni britanski Moskito (Mosquito) NF

MK-38. Do kraja programa je isporučeno 20 izviđača RT-33, iako je do polovine 1955 u

zemlju stiglo svega 3 komada835.

Ispostavilo se da, što se konačnog vazduhoplovnog plana tiče, predstavnici

nadležnih službi SAD nisu otišli mnogo dalje od preporuke koju je dao pukovnik Rigen

sredinom 1952. godine. Prema njemu, vazduhoplovni segment MDAP bi trebao da bude

realizovan do jula 1955, tako da bi od tada američka pomoć Jugoslaviji na ovom planu

trebala samo da se odnosi na održavanje formiranih jedinica i isporučene opreme. To je na

godišnjem nivou podrazumijevalo protok roba i usluga u vrijednosti od oko 400 miliona

dolara, pošto je bilo očigledno da će jugoslovenska ekonomija sama teško obezbijediti ta

sredstva. Iako je ova procjena podrazumijevala neometan i neprekidan tok isporuka po

programima 1951-54, kao i zadržavanje programirane pomoći unutar njihovih okvira, u

831 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for November 1953, Air force report, str 1. 832 VA,II odjeljenje, 2951,f III 14, ap I, str 1. 833 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V,39, str 11. 834 VA,II odjeljenje,S-115,271/12, f II, 87, str 9. 835 VA,II odjeljenje, K-21, f III, R 3, str 14. DAMSPRS, PA, str.pov, 1956, f II, 332, str I/323.

324

narednim godinama se pokazalo da konačni rezultat neće mnogo odstupiti od njenih

postavki836.

Mornarica, koja se poslovično nalazila na periferiji planiranja i realizacije

programa837, kroz program za 1954. godinu je očekivala isporuku 4 gotova minolovca od

137 BRT, kao i konačno rešenje pitanja motora za torpedne čamce. Minolovci ovog tipa,

iako odobreni programom, nisu isporučeni do kraja pedesetih, a oko pomenutih motora se

razvila prilično burna diskusija između nadležnih mornaričkih službi i mornaričkog odsjeka

OZPVP838 sa jedne i predstavnika AMAS-a sa druge strane. JRM je svojeveremeno kupila u

Americi 429 Pakard (Packard) motora za torpedne čamce iz ratnih viškova SAD. Pošto su u

pitanju bili polovni i prilično istrošeni motori, osposobljeno je svega 178 komada koji su do

1954. godine potrošili kompletan eksploatacioni resurs, ozbiljno ugrožavajući korićenje

plovnih jedinica u koje su bili ugrađeni. Pored toga, u jugoslovenskim brodogradilištima je

upravo završavana izgradnja 6 novih torpednih čamaca, što je uz potrebnu količinu

rezervnih motora, jugoslovensko traženje vezalo za cifru od 255 ovih mašina.

AMAS-ov mornarički personal je, međutim, u potpunosti odbio uključenje ovog

jugoslovenskog zahtjeva u program, pod pretekstom da SAD više ne raspolažu ovim

motorima i da taj posao nije moguće realizovati. Na to je odgovoreno da je JRM tih dana

dobila ponudu da upravo u SAD kupi ove motore, i to polovne po cijeni od 1780, a nove

od 5500 dolara po komadu839 tako da pomenuta konstatacija nije stajala. Jugoslovenski

zahtjev ipak, barem ne u svom prezentovanom obliku, nije našao mjesta u programu, ali

broj od 194 razna motora, koji su tokom programa pomoći isporučena JRM840, ostavlja

mogućnost da je izvjesna količina ovih uređaja ipak našla put do jugoslovenskih torpednih

čamaca.

Harmoni je u svom izvještaju za jun 1953. godine naveo da je očekivana vrijednost

ukupnog programa za 1954. 216 000 000 USD. To je, u stvari, bila zvanična procjena Stejt

836 NARA, RG 334, E 295, box 1, f TSP00050 52, Evaluation of the Air Force MDA in Yugoslavia 24 July 1952, str 13. 837 Npr, program za 1953. je usvojen tek u aprilu 1953, kada je uveliko trebalo da teče planiranje programa za 1954. godinu. NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report forApril 1953, str 4. Okvirni program za fiskalnu 1954. godinu je, međutim stigao već nakon dva mjeseca, u junu 1953. NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for June 1953, str 1. 838 Odjeljenje za prijem vojne pomoći 839 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f IV,33, str 13- 14. 840 VA,II odjeljenje, K-21, f III, R 3, str 23.

325

Departmenta, koju je Harmoni objelodanio u jugoslovenskoj štampi. Od ove cifre se

očekivalo da 5 400 040 dolara (kasnije povećanih na 5 777 000) bude utrošeno na

mornaricu, a 99 630 888 na JRV. Ostalih 110 592 112 dolara je trebalo da ide snagama

KoV. Objavljivanje ovih podataka nije pratilo i objavljivanje iznosa namijenjenih ostalim

savezničkim zemljama. Oni bi, doduše, pokazali da su fondovi namijenjeni Jugoslaviji bili

srazmjerni onima koji su bili predviđeni za neke druge važne saveznike iz NATO, ali bi, na

primjer, iz njih bilo i vidljivo da je program za Italiju bio “teži” za oko 100 000 000 dolara.

Iako Harmoni nije sumnjao da jugoslovenske vlasti ipak posjeduju ovaj podatak, konkretno

pitanje ovog dispariteta se nije potezalo na međusobnima sastancima prilikom

programiranja pomoći841.

Nakon svih kasnijih izmjena i dopuna, vrijednost ovog programa je narasla do cifre

od c.ca 257 875 000 dolara842, što je predstavljalo najviši odobreni iznos po jednom

godišnjem programu. Međutim, pošto se ovaj program odnosio na pojedinačno najskuplje

artikle koji su do sada uvođeni u jugoslovenske formacije, njegovi kvantitativni gabariti nisu

bili toliko široki kao što bi se moglo pretpostaviti na prvi pogled. Sejbrovi i Patoni su, ipak,

svojom pojedinačnom cijenom ukazali Jugoslovenima šta u finansijskom smislu znači

modernizacija armjskog sastava, pa čak i kada se sprovodi na ovakvom mikro nivou kao što

je to bio slučaj sa preoružanjem jednog korpusa i opremanjem par mlaznih avio-pukova

godišnje.

Posmatrajući ove cifre, nije teško zaključiti kakve su bile perspektive malih država

koje su pokušavale da vode neku iole nezavisniju politiku u vremenu koje je bilo obilježeno

sveprisutnom trkom u naoružavanju. Pitanje uključivanja u neke šire vojno-strateške

koncepte je, očigledno, bilo i pitanje ispunjenja uslova za posjedovanje modernih i dobro

841 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for June 1953, str 1-2. Zanimljivo je napomenuti da je efekat ovog medijskog eksponiranja planirane vrijednosti programa za 1954 rezultiralo klasičnom „pijačnom“ atmosferom među jugoslovenskim planerima. Harmoni navodi da su u tom periodu predstavnici jugoslovenskog odjeljenja tražili precizne podatke o tome šta ulazi u odobreni iznos i kolike su tačne vrijednosti i cijene. NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for July 1953, str 1. 842 VA,II odjeljenje, K-21, f III, R 3, str 23. Ovi brojevi se ne odnose na tačne iznose koji su odobravani u Washingtonu, već na procijenjene vrijednosti koje su programi mogli imati s obzirom na jugoslovenske informacije o trenutnim cijenama naoružanja i opreme iz njihovog sadržaja. Osim ove cifre, postoji i procjena iz dokumenta koji se čuva u DAMSPRS-u, a koja program iz 1954. vrednuje sa 217 miliona dolara (DAMSPRS, PA,1956, f 83,29,423631, str 8.). Bitno je, međutim, da su obje procjene do kojih smo došli proporcionalno ujednačene, tako da možemo imati sliku o rastu, odnosno, smanjenju odobrenih sredstava po pojedinačnim programima.

326

opremljenih oružanih snaga, dok je apstinencija od njih vodila u ozbiljno vojno stagniranje.

Program za 1954. godinu je predstavljao poslednji ozbiljan jugoslovenski korak ka

suštinskoj reorganizaciji svoje Armije po zapadnom modelu, predstavljajući svojim

sadržajem samo naznaku onoga što je trebalo postići da bi se ukupan vojni kapacitet

podigao na željeni nivo. Program za 1955. godinu, poslednji koji je formiran kao takav,

označio je i kraj formulisanja modernizacionih planova sa oslanjanjem na Zapad.

Posjeta generala Peka Dapčevića SAD

Kada je u januaru 1953. načelnik Generalštaba JNA, gen. Koča Popović, preuzeo

dužnost saveznog sekretara za spoljne poslove, na čelo JNA je došao njegov dotadašnji

zamjenik general Peko Dapčević. On je ubrzo izrazio želju da posjeti SAD i bolje upozna

bilo američke vojne zvaničnike, bilo metode obuke, posjeti Nacionalnu Ratnu Akademiju i

prisustvuje manevrima ako neki budu održavani tokom njegove posjete.843 Planiranju i

realizaciji ove posjete je pristupljeno odmah, tako da je Dapčević očekivan u Njujorku već

11. marta844. On je iz Beograda krenuo dva dana ranije, a formalni poziv je potpisao prvi

čovjek američkih kopnenih snaga, general Džozef Loton Kolins.845

Ova Dapčevićeva posjeta je, u stvari, imala dvojak karakter. Obilasci Američke

Vojne Akademije, Armijskog Ratnog Koledža, Oklopne škole, postrojenja fabrike aviona

Ripablik (Republic) na Long Ajlendu i remontnog zavoda u Aberdinu846 su predstavljali

medijski najvidljiviji i najpropraćeniji dio njegovog boravka. Međutim, ovoliki put se nije

potezao samo zbog upoznavanja obrazovne i logističke organizacije američkih oružanih

snaga.

Nakon neuspjeha I tripartitno–jugoslovenske konferencije iz novembra 1952.

godine, bilo je neophodno naći način za nastavak komunikacije na najvišem armijskom

nivou, tim više što su razgovori o zaključenju Balkanskog Pakta sa Grčkom i Turskom

ulazili u završnu fazu. Jugoslovenska strana je očekivala da ovaj diplomatski rezultat osjetno

843 Isto, str 2. 844 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for February 1953, str 1. 845 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for March 1953, str 1. B. Dimitrijević, n.d. str 79. 846 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for April 1953, str 1.

327

pojača njenu poziciju u strategijskim pregovorima sa zapadnim saveznicima, pa je Dapčević

tokom svoje posjete demonstrirao spremnost da se saradnja nastavi i to upravo na platformi

svog nastupa sa novembarskih razgovora sa generalom Hendijem. Ovaj put je bilo lakše i za

njega i njegove američke sagovornike. Ako je pomenuta konferencija bila opterećena

bremenom velikih očekivanja, kao prvi formalni sastanak sa takvim dnevnim redom, sada se

sa američkim zvaničnicima, u dosta opuštenijim uslovima, mogao ne samo jasnije definisati

prostor, pravci i konkretni oblici dalje saradnje, već i približiti razlike u strateškim

gledanjima na problematiku eventualnog ratovanja na Balkanu.

Takve razlike, u suštini, nisu postojale. Postojale su, međutim, razlike u

interpretaciji postojeće situacije u vezi sa perspektivama opšteg ili izolovanog rata i mjesta

Jugoslavije u njemu, kao i različite vojno-diplomatske reperkusije postupaka koji su iz

takvih interpretacija proishodili. I jedna i druga strana su bile svjesne da realno postoji samo

opcija ošteg sukoba, ali da hipotetička mogućnost izolovanog rata SSSR-a protiv Jugoslavije

ostavlja dosta prostora za diplomatski nastup Zapada prema Jugoslaviji kao nečega od čega

se u pregovorima može odstupiti zarad neke druge dobiti. Ovakva hipoteza je uveliko

spuštala cijenu jugoslovenskog učešća u zajedničkoj odbrani, a istovremeno povećavala

značaj pomoći koja stizala sa zapada. Ako je u slučaju opšte opasnosti isporučeni ratni

materijal predstavljao obavezu prema sopstvenim planovima, u slučaju izolovanog rata bi

bio čista usluga koju treba uzvratiti. Kako je, prema dostupnim dokumentima, izgledalo

prilično izvjesno da nikakvog napada na Jugoslaviju, ni izolovanog, niti u sklopu opšteg rata

u Evropi neće biti, to se i proces dobijanja zapadne vojne pomoći odvijao u okvirima

hipotetički zadatih mogućnosti i diplomatske vještine da se u takvom sistemu izvuče najviše

moguće.

Jugoslovenska strana je na novembarskim razgovorima pokazala izvjesno

nerazumijevanje tih pravila, kada je tražila određene formalne garancije svog položaja.

Prema jednom dokumentu Forin Ofisa iz decembra 1952, koji citira Darko Bekić, „.... Mi

smo imali dojam da je i tajna i javna linija Jugoslavije u protivljenju formalnim paktovima i

jamstvima, i to ne samo zato što su takve formalnosti nepotrebne kada zajednički interesi

postoje, a bespredmetne, kada oni ne postoje. Šesti kongres partije, naravno, nije isključio

mogućnost paktova, ako to (pogoršanje) situacije zatraži. Ali nitko, čini se, nije imao dojam

328

u tom trenutku da se situacija počela pogoršavati.... Ne samo da ovo odudara od našeg

razumijevanja njihove prethodne pozicije, već je to teško uskladiti i sa njihovom tezom, sa

kojom se mi inače slažemo, da bi napad na Jugoslaviju označio početak općeg rata. Jasno je,

naime, da ćemo se, ako napad počne bilo gdje u Evropi, svi zajedno naći u tome, s

političkim garancijama ili bez njih...“.847

Dapčević je, dakle, tokom razgovora koje je imao sa generalima Kolinsom i

Stjuartom (Stewart) u Pentagonu sredinom marta 1952. godine, imao prilično težak posao

da ubijedi svoje sagovornike u smislenost jugoslovenske pozicije, tim više što su iz nje

proisticala i dva najvažnija konkretna pitanja o kojima se raspravljalo – isporuke naoružanja

i određivanje prioritetnih pravaca odbrane. Stanovišta i sklonosti obje strane po ovim

pitanjim su, manje-više, bile poznate i nepromijenjene od Hendijeve konferencije.

Američka strana je pokazivala tendenciju da postavlja duge i neodređene rokove isporuka, a

bio je vidljiv i negativan odnos značajnog broja američkih zvaničnika prema ovom pitanju

uopšte.

U kvalitativnom smislu, to se najviše ogledalo na pitanja mlazne avijacije i njene

logistike, na kojima je Dapčević naročito insistirao, a Kolins odbijao s poznatim

obrazloženjem da bi vazdušna podrška jugoslovenskim snagama, u slučaju stvarnog sukoba,

bio posao američkog vazduhoplovstva. Kada je Dapčević postavljao pitanja remontnih

postrojenja za mlazne avione, odgovarano mu je da te poslove treba obavljati u SAD ili

najbližim savezničkim bazama. Kako je ovo predstavljalo uobičajeni dio „natezanja“ oko

toga da li je, kakvu i u kom obimu potrebno ugraditi mlaznu avijaciju u program pomoći

Jugoslaviji, nije se ni očekivalo da će na ovim razgovorima biti napravljen neki značajniji

iskorak848. Bilo je važno potvrditi nepromijenjenost postojećih i poznatih pozicija, naročito

u svijetlu očekivanja nove runde pregovora.

Pitanje pravaca i načina odbrane je, što se jugoslovenske strane tiče, mnogo brže

mijenjalo svoje pretpostavke. Formiranje Balkanskog pakta, koje je tih dana bilo u svojoj

završnoj fazi, utvrđivalo je „južni sektor“ odbrane prema Solunu, a njime je stvarana i

formalna veza sa NATO i njegovim planovima dejstva u ovom regionu. Uz potvrđivanje

shvatanja značaja odbrane „Ljubljanskih vrata“, kao najvažnijeg pravca odbrane za Zapad, 847 D. Bekić, n.d, str 453. 848 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for April 1953, str 1-3.

329

razlika se ispoljavala na pitanju odbrane centralnog dijela. Po ovom pitanju su američki

stavovi, koji su prezentovani Koči Popoviću u Vašingtonu proljeća 1951, i koje su Kolins i

Hendi ponovili u Beogradu u jesen 1951, odnosno, 1952 godine, ostali skoro isti. Ponovo

je ponavljan stereotip „povlačenja u planine“, organizovanja gerilskog načina ratovanja i

izbjegavanje frontalnih operacija.

Dapčević je, opet, ponavljao da odbrana Jugoslavije ima smisla samo u cjelosti,

pošto bi pad Beograda, na primjer, vrlo negativno uticao i na pomenutu odbranu na

krilima849. Iako je i Kolisu bilo jasno da se jugoslovenska odbrambena koncepcija ne može

bazirati samo na zaštiti pravaca bitnih za Zapad, kao i da je Dapčević znao da se

jugoslovenska teritorija u cjelini ne može braniti, upravo je mjera kompromisa u ovako

postavljenim pristupima direktno određivala količinu, kvalitet i pojedinačne tipove stavki u

programu vojne pomoći. Američka strana je bila spremna da pruži pomoć neophodnu za

odbranu sjeverozapadnog sektora, a Jugosloveni se nisu slagali sa njenim vađenjem iz

konteksta odbrane ukupne državne teritorije850.

U svakom slučaju, ovi razgovori su predstavljali potvrđivanje pozicija na kojima su

se obje strane nalazile nakon završetka I tripartitno-jugoslovenske konferencije u Beogradu

novembra 1952. godine. Postignuti dogovori su ostali u sferi tehničkih pitanja, naročito

vazduhoplovnog programa, a jugoslovenski general ni ovom prilikom nije uspio da

zainteresuje svoje sagovornike za veću pomoć JRM. Zvanično, jedina zamjerka organizaciji

ove posjete je ležala u nedostatku održavanja manevra na najmanje bataljonskom nivou,

tokom posjete školi oklopnih jedinica851.

U stvari, pitanje ratne mornarice je predstavljalo ozbiljnu stavku u svim

jugoslovenskim nastupima u vezi vojne pomoći, ali prosta upornost koja se bazirala samo na

svojim potrebama a ne na interesima donatora, u ovom slučaju nije imala nikakvih izgleda

za uspjeh. Modernizacija JRM je u okviru MDAP predstavljala sporedno pitanje, pošto u

zamišljenom scenariju radi kojeg je program formalno pokrenut nije bilo mjesta za njeno

veće angažovanje. Jugoslovenska strana je u jednom širokom zahvatu pokušavala da iz

programa pomoći dobije najviše za sve svoje vidove oružanih snaga, i u tom smislu nije bilo

849 B.Dimitrijević, n.d. str 80-81. 850 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for April 1953, str 3. 851 Isto, str 1

330

moguće „zaboraviti“ jedan čitav vid. Amerikanci su, shvatajući ovo, kroz MDAP

opredjeljivali minimum sredstava koji je u tako zadatom okviru korespondirao sa opštim

smjernicama programa, ali koji nije ni trebao ni mogao da taj okvir nadiđe. Koliko god

Jugosloveni tražili opremu za razarače, stalno im je odgovarano da njihova prava potreba

leži u modernizaciji i razvijanju flote minolovaca, kao potpuno dručačije orijentisanog dijela

mornaričkih snaga.

General Dapčević je, u mjesecima nakon svoje posjete SAD, koristio svaku priliku

da izrazi svoje čuđenje i nezadovoljstvo američkim negativnim stavom prema

odgovarajućem razvoju JRM, ali mu je Harmoni nedvosmisleno stavljao do znanja da, kako

MDAP nema kapacitet da zadovolji sve potrebe jugoslovenske vojske, to su utvrđeni

prioriteti imali prednost u odnosu na ravnomjerni razvoj i modernizaciju. Na toj listi ne

samo da mornarica u cjelini nije bila visoko kotirana, već je i program njenog opremanja

bio znatno drugačiji od onog kakav je jugoslovenska strana željela. Bez obzira da li se radilo

o gotovim plovilima, djelovima za brodove u izgradnji, obalske instalacije ili off shore

programe za ovu oblast, američka strana jugoslovensku mornaricu, jednostavno, nije vidjela

kao organizam od važnosti.852

Druga tripartitno-jugoslovenska konferencija u Vašingtonu,

24 - 28. avgusta 1953. godine853

U ljeto 1953. godine je već bilo očigledno da je novembarska misija generala

Hendija donijela Zapadu više štete nego koristi. Tokom proljeća se opšta spoljno-politička

situacija izmijenila u priličnoj mjeri; Staljinova smrt i serija sovjetskih mirovnih inicijativa

su uticali na smanjenje osjećanja neposredne ratne opasnosti, manje članice NATO su,

oslobođene straha od sovjetskih tenkova, počele kočiti strateške evro-atlanske projekte i

insistirati na ostvarivanju svojih specifičnih interesa854, a Jugoslavija je, naročito posle

Titove posjete Londonu, uspješno započetih pregovora sa Grčkom i Turskom i početka

normalizacije odnosa sa SSSR-om, sve manje osjećala potrebu za suštinskijim vezivanjem za 852 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for May 1953, str 2. NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for December 1953, str 3. 853 Prema I.Laković, n.d, str 101-147. 854 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 27, str 5.

331

zapadni savez. Zato su SAD, u svijetlu sve izraženijih problema oko ratifikacije sporazuma o

Evropskoj Odbrambenoj Zajednici i formiranja tzv Evropske Armije, i italijanskog pritiska

po pitanju Trsta, pokušale da nađu način pomoću kojeg bi konsolidovale stanje u okviru

NATO, ali i zaustavile dalju alijenaciju Jugoslavije i preduprijedili njeno eventualno

vraćanje u sovjetski tabor855.

Jugoslovenska pozicija je u velikoj mjeri uticala na južnoevropsku poziciju zapadne

vojne alijanse, bilo zato što je obezbjeđivanje njenog nezavisnog položaja osiguravalo dalju

mogućnost odbrane na projektovanom južnom pravcu napada, bilo zato što je ona

omogućavala kasniji kontraudar u bok sovjetskog napredovanja. Ako se tome pridoda korist

koja je izvlačena iz hladnoratovskog poimanja politike, po kojem se sve ono što nije išlo u

prilog protivniku smatralo svojom korišću, onda je jasno da je održavanje Jugoslavije u

zapadnoj orbiti i dalje bilo od velike važnosti za američke stratege i planere. Povećanje vojne

pomoći, i u kvalitativnom i kvantitativnom smislu, bilo je najjednostavniji i najlakše

sprovodljiv način, ali on, sam po sebi, više nije mogao da bude dovoljan za ostvarenje ovog

cilja. Stvaranje osnova za jednu širu saradnju, po pitanju zajedničkog koncipiranja

defanzivnih planova i daljeg političkog zbližavanja, potraženo je zato na tragu

novembarskog neuspjeha tripartitno – jugoslovenske konferencije. Smatralo se da će u

novim okolnostima biti dovoljno ispunjavanje onih jugoslovenskih zahtjeva koji su tada

procijenjeni kao primarni, a koji nisu izlazili iz već postojećih strateških planova. Tako bi se

stvorio utisak popuštanja i spremnosti na kompromis, dok bi se, u stvari, eventualni

napredak ostvario samo pomirljivijom i fleksibilnijom retorikom koja je ostajala utemeljena

na istom polaznom stavu.

Pada u oči da je ovakva američka pozicija, iako diktirana savremenim trenutkom,

bila primjerenija vremenu od nešto više od pola godine unazad. Stvarao se utisak da se

politički poeni pokušavaju postići tako što će se Jugoslovenima sada ponuditi ono što su

očekivali od Hendija, kao da događaji nakon Staljinove smrti nisu ostavili nikakvog traga

na političku perspektivu njihove zemlje. Ako su se u jesen 1952. godine još i bojali

855 Tokom posjete Velikoj Britaniji, Eden je dezavuisao nastup gen. Handyja i britanskog predstavnika u toj delegaciji u pogledu mogućnosti izbijanja lokalnog rata. On je naveo da zvanični britanski stav u potpunosti isključuje takvo gledište, kao i da Standing Group u Washingtonu na identičnim osnovama formira nove instrukcije za američki pregovarački tim za sledeću rundu vojno-strateških razgovora sa Jugoslavijom. Đ.Borozan, Razgovori Tito-Churchill, 16-21 III 1953, JIČ 1-2, Beograd, 2001, str 198-199.

332

sovjetskog napada, i u skladu sa tim strahom bili spremni za neki oblik čvršće vezanosti za

Zapad, u ljeto 1953. je bilo prilično očigledno da do agresije neće doći. U Jugoslaviji se

iskristalisao stav da sa Zapadom treba održavati veze koje će omogućiti dalje dobijanje

ekonomske i vojne pomoći, ali neće prejudicirati nikakvu suštinskiju integraciju u njegov

vojni savez. Međutim, Džon Foster Dals (John Foster Dulles), državni sekretar SAD u

novoj Ajzenhauerovoj administraciji, već je formirao mišljenje da bi ozbiljnije uključivanje

socijalističke Jugoslavije kao takve u zapadni poredak bilo kontraproduktivno, tako da je

došlo do prećutne saglasnosti da se obezbijedi nivo vezanosti Jugoslavije za NATO koji

onemogućava njeno vraćanje na sovjetsku stranu, kao dovoljno zadovoljavajući diplomatski

uspjeh, to jest, da se dozvoli njena neutralnost856.

Za SAD je to značilo učvršćenje zapadne defanzivne strategije na sjevernom

Mediteranu, a Jugoslaviji je pružalo mogućnost da kroz dalje uživanje ekonomske i vojne

pomoći reorganizuje svoj privredni i odbrambeni sistem. Stiče se utisak da je jugoslovenski

vrh imao mnogo jasnije definisanu platformu šta želi i kako misli da to postigne, dok je na

Zapadu postojao koncenzus samo oko toga šta predstavlja krajnje neželjen ishod i šta je

minimum mjera koje treba preduzeti kako bi se izbjegao. Ova pasivna pozicija iščekivanja,

posmatranja i naknadnog reagovanja na situaciju je bila lišena one kreativne inicijative

kojom se određeni događaji usmjeravaju i stavljaju pod kontrolu, tako da se može reći da je

u velikoj mjeri doprinijela da Jugoslavija uspije u svom naumu da koncipira i, kasnije,

sprovede u djelo neutralnu i nesvrstanu politiku.

Ono što je za pitanje vojne pomoći bitno, to je da je sredinom jula Jugoslaviji

upućen poziv da delegacija njenog Generalštaba dođe na razgovore u Vašington857.

Platforma SAD je, za ovu priliku, bila na u duhu jugoslovenskih zahtjeva koje je Hendi

odbio nepunu godinu ranije, podrazumijevajući korekciju svojih stavova o izolovanom ratu

protiv Jugoslavije i davanje izjave o spremnosti da, u slučaju napada, pruži materijalnu i

određenu operativnu podršku. To je značilo prihvatanje koncepcije opšteg rata i

zajedničkog fronta, a samim tim i obavezu odbrane Jugoslavije. Ono što se kroz ovu priču

"provuklo" je i činjenica da je time bila garantovana nezavisnost i bezbjednost jedne

856 D.Bekić, n.d, str 532. 857 D.Bekić, n.d, str 531.

333

socijalističke države, to jest, omogućena dalja izgradnja komunizma u jednom dijelu

Evrope, što nikako nije izazvalo oduševljenje u određenim vojnim i državnim krugovima858.

U tom smislu treba posmatrati i napor koji je učinjen da se ublaži očekivana tvrdoća

u pregovorima, a koji se ogledao u tome da je delegacija SAD bila sačinjena od oficira

naklonjenih nastavku pomoći Jugoslaviji, i već u preliminarnim razgovorima podvlačena

mogućnost pozitivnog odgovora na jugoslovenska traženja u vezi proširenja sadržaja

isporuka. U štampi su izlazili članci o protivljenju ostalih članica NATO daljoj pomoći

Jugoslaviji, što je pojačavalo utisak koji su ostavljale izjave američkih zvaničnika, odnosno,

potencirajući njihovu disonantnost u odnosu na savezničke stavove, stvarana je atmosfera

koja je trebala da kod Jugoslovena stvori osjećaj kako su SAD ozbiljno namjerne da sa

njima uspostavi saradnju koja je nadilazila sadašnje okvire. Zanimljivo je da je u sklopu

aktivnosti na tzv. "omekšavanju", pokušano da se jugoslovenskoj strani sugeriše izbor šefa

delegacije, javno iskazanim očekivanjem da na tom mjestu bude gen. Danilo Lekić, vojni

ataše u Vašingtonu. Smatralo se da bi njegov trenutni položaj isključivao mogućnost

zauzimanja izrazio krutih stavova, zato što bi takva konfrontacija sa američkim

zvaničnicima, u najmanju ruku, prilično otežala njegov kasniji rad, dok bi mu eventualno

nalaženje zajedničkog jezika moglo otvoriti neka, do tada zaključana vrata859.

Jugoslovenski nastup je, ovog puta, bio znatno primjereniji realnim mogućnostima.

Ono što je stavljeno u izgled se činilo sasvim zadovoljavajućim, tako da je platforma

napravljena sa željom da se osigura ono što se izgledalo kao realno dostupno. U

neposrednim pripremama za konferenciju, vojno izaslanstvo u Vašingtonu je razvilo široku

aktivnost kako bi saznalo detalje tripartitnog stanovišta po svim pitanjima koja su mogla

doći na dnevni red, te pokušalo da lobira predstavnike u nadležnim krugovima

administracije za naklonost prema jugoslovenskim zahtjevima. Nekoliko mjeseci prije

njenog početka, čak i prije nego što je u Beograd upućen zvanični poziv, sastavljen je

izvještaj o osnovnim vojno-političkim koncepcijama SAD u odnosu na Jugoslaviju, kao i o

stvarnom karakteru budućih razgovora. Taj izvještaj je predstavljao glavnu bazu za pripreme

jugoslovenske delegacije, pošto se ni iz kojih drugih izvora nije moglo dobiti ništa detaljnije.

858 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 27,str 7. 859 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 27, str 8-9.

334

Što se tiče ovog drugog segmenta aktivnosti, zahvaljujući blagovremenom

obavještenju o organizaciji konferencije, ostvareni su mnogobrojni kontakti sa generalima

Edlmenom i Pauelom (Powell), koji su neposredno rukovodili pripremama i organizacijom

sastanka, kao i generalima MekOlifom (McAuliffe), Stjuartom (Stewart), Partridžom

(Partridge), Remlijem (Ramley), Kalbonom (Calbon), Stratonom (Stratton), Elijem (Ely) i

admiralima Dejvisom (Davies) i Koperom (Coper), koji su ili trebali da budu članovi

tripartitne delegacije, ili su uticali na formiranje zapadne platforme za razgovore. Ovaj rad

nije ostao bez rezultata tokom konferencije, jer se tokom nje najrestriktivnije i najtvrđe

držao upravo britanski general Straton, sa kojim je kontakt uspostavljen tek neposredno

pred početak pregovora860.

Za šefa jugoslovenske delegacije je određen general-potpukovnik Ljubo Vučković,

zamjenik načelnika Generalštaba, koji je vodio jugoslovensku delegaciju na II sastanku

predstavnika Generalštabova Balkanskog pakta u Atini 3-12. juna. Njegovo naimenovanje

je u Vašingtonu protumačeno kao negativan odgovor na signale o popuštanju861. Međutim,

jugoslovenski tim je bio svjestan da je vrijeme za velike i spektakularne integracije prošlo, a

da je njegov posao predstavljalo obezbjeđivanje jugoslovenskog položaja neutralne zemlje i

proširenje programa vojne pomoći. U sastavu delegacije su još bili generali Danilo Lekić,

Martin Dasović, Viktor Bubanj i Franc Poglajen, kontraadmiral Bogdan Pecotić, pukovnici

B. Bosnić, D. Dulić, F. Kofler i A. Jeričević, potpukovnici F.Lolić i D.Šešerinac, kao i

prevodioci poručnik S.Brovet, Bruner i Vodušek. Tripartitnu delegaciju su sačinjavali, od

predstavnika SAD, generali Lajman Lemnicer (L.L.Lemnitzer)862, Klajd Edlmen i Džon

860 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 27, str 10-12. 861 isto, str 9.

862General Lyman Louis Lemnitzer (1899 – 1988) je bio jedan od najmlađih generala koji su tokom II svjetskog rata zauzimali mjesta u strateško-planerskim krugovima američke vojske. Učestvovao je u planiranju invazija u sjevernoj Africi i Siciliji, pregovarao sa italijanskim predstavnicima o predaji i kapitulaciji 1943, a na istom zadatku se našao i dvije godine kasnije prilikom kapitulacije njemačkih snaga. Nakon završetka operacija, vršio je više administrativnih dužnosti da bi 1950, kao pedesetjednogodišnjak, završio padobransku obuku i postao komandant 11. vazdušno-desantne divizije. Novembra 1951 je preuzeo komandu nad 7. pješadijskom divizijom sa kojom je otišao na korejsko ratište, a u martu 1955. je postavljen za komandanta 8. armije, kao i svih američkih snaga na Dalekom istoku. jula 1957. je postao načelnik Generalštaba kopnene vojske, a jula 1960. predsjedavajući Združenog Generalštaba. Komandant američkih snaga u Evropi je postao 1962, a naredne godine i Vrhovni komandant NATO snaga. Penzionisan je 1969. www.en.wikipedia.org/wiki/Lyman_Lemnitzer. I.Laković, n.d, str 105.

335

Harmoni, potpukovnici Li (R.M.Lee) i Kok (Cocke) kao i kapetan Posić (Posich). Veliku

Britaniju su predstavljali general Straton (W.H.Stratton) i komodor Kejsi (B.A.Casey), a

Francusku generali Eli (P.Ely) i Stelan (P.Stehlin), kao i kapetan Ponse (P.Poncet)863.

Prethodno utvrđeni dnevni red je imao 7 tačaka864:

- diskusija o tripartitnim i jugoslovenskim procjenama sovjetske i/ili satelitske

prijetnje Jugoslaviji

- generalna tripartitna pozicija u vezi vojne pomoći Jugoslaviji u slučaju

sovjetskog i/ili satelitskog napada

- stanje pripravnosti, mobilizacijski planovi i logističke mogućnosti

jugoslovenskih snaga za suprotstavljanje sovjetskom i/ili satelitskom napadu

- diskusija o tripartitnim i jugoslovenskim koncepcijama odbrane Jugoslavije

- diskusija o jugoslovenskim odbrambenim planovima sa posebnim osvrtom na

sjevernu Jugoslaviju

- diskusija o vojnoj pomoći koju je tražila Jugoslavija, kao uslov efikasnosti svojih

planova

a. operativna pomoć

b. logistička pomoć

- diskusija o bazi za dalje vojne razgovore sa Jugoslavijom

Radni dio konferencije je otpočeo 24. avgusta 1953. General Lemnicer je, izrazivši

dobrodošlicu i zadovoljstvo zbog prisustva visoko rangirane delegacije jugoslovenskih

oružanih snaga, iznio ocjenu da odbrana FNRJ od eventualne sovjetske agresije nije samo

bila samo njena obaveza, već i pitanje od velikog značaja za vlade SAD, Velike Britanije i

Francuske. Taj stav je potkrijepio činjenicom da ne samo da je odbrana sjeverne Italije i

kompletnog južnog krila NATO bila nemoguća bez aktivne jugoslovenske uloge, već i da je 863 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, str 1. Treba reći da je, prema prvobitnom planu, američkim pregovaračkim timom trebao da rukovodi general Dž.L. Kolins, prvi čovjek američke kopnene vojske, koji je još u septembru 1951. učestvovao u poslednjim pregovorima sa jugoslovenskom stranom pred potpisivanje sporazuma o vojnoj pomoći. Međutim, kako je njegov očekivani odlazak sa dužnosti padao 16.avgusta, dakle 8 dana prije konferencije, na njegovu preporuku je za taj zadatak zadužen general Lemnicer. NARA, RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 20, Collins to JCS re resumption of Tripartite military conversatioons with Yugoslavia 23. july 1953 NARA, RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 20, Carns to Collins re resumption of Tripartite military conversatioons with Yugoslavia 24. july 1953. 864 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap. A, str 1.

336

FNRJ, svojom spremnošću da se u svakom obliku suprotstavi sovjetskoj prijetnji, kao i

vojno-diplomatskim aranžmanima koje je sklopila sa Grčkom i Turskom, potvrdila svoj

značaj i vrijednost za Zapad. Zato je vojna i ekonomska pomoć, koja je tokom prethodne

tri godine stizala u Jugoslaviju, bila jasan pokazatelj stalne i neskrivene brige triju država za

njenu bezbjednost.

Iako je program vojne pomoći doprinio vidljivoj materijalno-tehničkoj konsolidaciji

JNA, on sam nije ni izbliza mogao garantovati opstanak u slučaju sovjetske ili satelitske

ratne prijetnje. Zato je, prema Lemnicerovim riječima, posao konferencije bio da ustanovi

funkcionalan sistem materijalnog opremanja jugoslovenskih oružanih snaga, kao i da

omogući operativnu podršku njihovim efektivima. Lemnitzer je naglasio da zapadni

pregovarači ne raspolažu sa mandatom od svojih vlada da prihvataju neke konačne i

definitivne obaveze, ali da imaju ovlašćenja za kontigentno vojno planiranje, odnosno,

stvaranje organizaciono-obavještajne baze na osnovu koje bi se pružala pomoć Jugoslaviji u

slučaju rata865.

Pada u oči da je čak i ovako definisan nivo kompetencija zapadne vojne delegacije

bio nešto što su jugoslovenski pregovarači uzalud očekivali od Hendijevog tima u Beogradu.

Na istom tragu su bili i sledeći Lemnitzerovi stavovi da, pošto bi eventualni konflikt značio

početak opšteg rata, ovaj sastanak je trebalo da dovede do utvrđivanja značenja i razmjera

sovjetskih i satelitskih vojnih priprema, kao i da stvori uslove za uključenje jugoslovenskih

odbrambenih planova u širu NATO strategiju odbrane Evrope, naročito njenog juga i

jugoistoka.

Američka procjena snaga istočnog bloka, koje bi bile angažovane u napadu na

FNRJ, kretala se između 35 i 40 divizija. Gledano sa sjevera, smatrali su da bi jedan od

glavnih udara došao iz Mađarske i istočne Austrije, a njihov cilj bi bio zauzimanje i

uspostavljanje kontrole nad teritorijama sjeverno od Save, kako bi se omogućilo dalje

napredovanje ka sjevernoj Italiji. Ta ofanziva bi imala tri glavna segmenta; prodiranje

prema Beogradu, uz učešće 3-5 sovjetskih divizija, prodor pravcem Ljubljana – Trst ( 10

865 VA, II odjeljenje, S-8, f III,14, ap B, str 1-5.

337

divizija, od kojih 6-7 sovjetskih i ostalo mađarske ) i obezbjeđivanje komunikacije Beograd

– Zagreb, za šta bi bile zadužene 4-5 mađarskih divizija866.

Što se tiče centralnog dijela, težište bi bilo stavljeno na zauzimanje Beograda, prema

kojem bi iz pravca Temišvara nadiralo 6-8 rumunskih i sovjetskih divizija. Paralelno sa tim

bi išao napad iz pravca Sofije kroz Dragomanski prolaz i Sićevačku klisuru ka Nišu, da bi

jedan dio ovih snaga nastavio ka Beogradu. Za ovo je predviđeno angažovanje 3-4 divizije, a

također je očekivana i ofanziva iz pravca Ćustendila ka Skoplju, uz učešće 3-5 divizija. Ovaj

poslednji napad bi imao za cilj odsijecanje južnih krajeva FNRJ, spajanje sa albanskim

snagama i stvaranje baze za dalje operacije ka Grčkoj. Rezerve su procijenjene na 4-5

divizija koje bi u potpunosti sačinjavale sovjetske trupe, i bile bi podijeljene po pola na

regione Sofije i Budimpešte. Njima bi se mogle priključiti i jedinice planirane za napad na

Grčku, jačine 12-15 divizija, s tim da je mogući način njihovog korištenja predstavljao

nepoznanicu za zapadne planere.

Ako bi operacije, naročito na sjevernom dijelu ratišta, bile uspješne, sovjetske i

satelitske snage bi preduzele akciju zauzimanja položaja na jadranskoj obali i čitavog

sjevernog područja, izolujući ostatak jugoslovenskih snaga na teškom planinskom terenu

centralnog i južnog dijela zemlje. Njihova kasnija likvidacija je mogla biti preduzeta prema

nahođenju, odnosno, kada operacije na ostalim frontovima dozvole dislokaciju potrebnih

snaga867.

Snage istočnog bloka su raspolagale značajnim vazduhoplovnim efektivima,

stacioniranim u bazama u Austriji, Mađarskoj, Rumuniji, Bugarskoj i južnom SSSR-u, čiji

bi prevashodni zadatak bio uništenje JRV, obezbjeđenje svojih komunikacionih linija i

podrška kopnenim trupama. Polovinu tih snaga je sačinjavala lovačka avijacija, trećinu laki

bombarderi, a ostalo su činili jurišni (lovačko-bombarderski), transportni i izviđački

aparati868.

Iako se Vučković složio da je ovakva koncepcija mogla da predstavlja jedan od

mogućih scenarija ofanzive, primijetio je da ona ne sadrži precizne podatke o brojnoj snazi

sovjetskih i satelitskih jedinica, kao i da bi se o njoj moglo i drugačije govoriti ako bi se

866 isto, str 8-10. 867 VA, II odjeljenje, S-8, f III,14, ap B, str 10-12. 868 Isto, str 12-13.

338

prethodno prostudirao njihov raspored, jačina i mobilizacioni potencijali. Jugoslovenska

procjena, koju je iznio pukovnik B.Bosnić, polazila je od stava da su Bugarska, Rumunija,

Mađarska i Albanija zajedno imale 63 divizije u mirnodopskoj formaciji, i to Bugarska 15,

Rumunija 24, Mađarska 20 i Albanija 4. Bugari su svoje snage organizovali u 4 armije,

Rumuni u 3 vojne oblasti i jedan nezavisni korpus, a Mađari u 7 korpusa. Procijenjeno je

da svaka divizija ima oko 8000 ljudi, s tim da su jedinice bliže granici bile bolje popunjene

od onih iz dublje unutrašnjosti, a bile su ojačane i sa po jednim tenkovskim bataljonom. U

slučaju rata, ovaj broj bi mogao biti povećan za 20-26 divizija u roku od 30 dana,

zahvaljujući sovjetskom sistemu pune mobilizacije. Jugoslovensku situaciju je otežavala i

činjenica da je potrebni ratni materijal za ove jedinice već bio obezbijeđen, tako da se moglo

očekivati njihovo puno ratno aktiviranje u pomenutom roku869.

Ovi podaci su korespondirali sa onima koji su prezentovani Hendijevoj delegaciji, a

jedina razlika se primjećivala u procjeni mirnodopskog brojnog stanja satelitske kopnene

divizije. Na Lemnicerovo pitanje o stanju naoružanja i opreme satelitskih armija,

odgovoreno je da se ono jednim dijelom sastoji od njemačkog i sovjetskog oružja iz II sv.

rata, kao i od moderne sovjetske tehnike iz poslednjih godina, s tim da je vidljiv trend

zamjene dotrajalog materijala savremenim, naročito u pogledu modernih T-34 tenkova i

mlazne avijacije870.

Pada je u oči razlika u podacima o broju potencijalno angažovanih satelitskih

formacija. Zapadne zemlje su, preme Lemnicerovim riječima, znale da je duž granica

Bugarske sa Jugoslavijom, Grčkom i Turskom raspoređeno 10 divizija koje su sačinjavale tri

armije, dok su Jugosloveni raspolagali saznanjima o postojanju i 4-te, stacionirane u

unutrašnjosti. Tu informaciju su potkrijepili izjavom turskih i grčkih vojnih zvaničnika sa

poslednjih pregovora da i oni imaju takve podatke o bugarskim snagama871. U nastavku je

Vučković iznio raspored sovjetskih divizija u regionu; od ukupno 10, 3 su bile u Austriji, 3

u Mađarskoj i 4 u Rumuniji872.

Lemnicera je naročito zainteresovao podatak o mlaznoj avijaciji satelitskih zemalja,

posebno postojanje mlaznog lovca MIG-15 u sastavu njihovog ratnog vazduhoplovstva. 869 Isto, str 14-15. 870 Isto, str 16-17. 871 Isto, str 18. 872 Isto, str 18.

339

General Bubanj je, potvrđujući ovu informaciju, iznio nekoliko zanimljivih podataka. U

Rumuniji su bile stacionirane po jedna sovjetska i rumunska avio-divizija koje su u svom

sastavu imale ove aparate, u Mađarskoj 1 sovjetska, kao i jedna mađarska koja je upravo bila

u toku preoružanja pomenutim avionom, a Bugari su, od dvije avio-divizije koje su imale

MIG-15, imali jednu potpuno opremljenu i jednu koju su po pola sačinjavali MIG-ovi i

klipni avioni. Radi pojašnjenja, obrazložena je sovjetska vazduhoplovna formacija, gdje se

jedna divizija u ratnim uslovima sastoji od 3 avio puka, svaki jačine 40 aviona.

Mirnodopska popunjenost je iznosila 80-100 aparata. Lovačku avijaciju su pretežno

sačinjavali mlazni avioni tipa MIG-15, dok su lovci-bombarderi i laki bombarderi u

najvećem broju bili klipni avioni.

Za razliku od NATO koncepcije da se pokuša ostvariti zajednički rad svih država

članica i njihovih vazduhoplovstava, na Istoku je svako vazduhoplovstvo bilo zaduženo

samo za podršku svojim suvozemnim snagama873. To je olakšavalo organizaciju i logistiku,

jer je satelitima ostavljano da vrše samo ograničena taktičko-operativna dejstva, dok je šire,

strateško angažovanje na čitavom frontu predstavljalo sovjetsku obavezu. NATO, koji nije

mogao da računa sa odgovarajućim brojem vazduhoplova koncentrisanim na ovom sektoru,

taj problem je morao rešavati kombinovanim radom svih savezničkih avio formacija, što je

tražilo izuzetno preciznu organizaciju i veoma uvježban rad na terenu. Lemnicer je znao da

ovakav odnos stavlja sovjetsku stranu u povoljniji položaj, i bilo mu je stalo da do kraja

razjasni u kojoj mjeri je ta prednost izražena.

Naročito je pokazano interesovanje za broj MIG-ova 15, pošto je taj avion

predstavljao najviši domet sovjetske vazduhoplovne tehnike i bio superioran u odnosu na

sve savremene zapadne konkurente osim aparata F-86 Sabre. Iskustvo iz Korejskog rata je

potvrđivalo njihov visok kvalitet, tako da se pojava ovog modela na nekom sektoru tretirala

sa krajnjom ozbiljnošću, jer je u slučaju neodgovarajuće reakcije mogla dovesti do ozbiljnog

zaostajanja za potencijalnim protivnikom. Pošto su Jugosloveni pokušavali da kroz MDAP

dobiju F-86, išlo im je u prilog potenciranje prisustva MIG-15 u avijacijama susjednih

zemalja jer je davalo dodatnu težinu njihovom traženju. Također je naglašeno da će

873 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap B, str 18-20.

340

sovjetski oficiri komandovati značajnim brojem satelitskih jedinica svih vidova i rodova,

kao i da će neke sovjetske jedinice biti inkorporisane u formacije satelitskih armija874.

Nakon ovih razjašnjenja, Vučković je počeo sa obrazlaganjem sovjetsko-satelitske

prijetnje Jugoslaviji, koju je stavio u kontekst otpočinjanja koordinisanog napada na

čitavom evropskom frontu. Sovjetske vojno-diplomatske inicijative iz poslednjih par

godina, koje su se kretale od pokretanja Korejske krize do miroljubivih aktivnosti vezanih za

saradnju sa UNICEF-om, promovisanje mirne koegzistencije i tvrđenje da ne postoji

mogućnost njihovog napada u Evropi, okarakterisao je kao dio plana da se različitim

putevima oslabi pažnja i sposobnost za adekvatan odgovor, podvlačeći jugoslovensku

spremnost da se uključi u svaku ovakvu akciju jer bi njegova zemlja, čak i da se ne nađe na

pravcu prvog napada, u nekom kasnijem trenutku neminovno došla pod udar ofanzive sa

istoka875.

Zapadnim predstavnicima je prezentirana varijanta napada pod sovjetskim

rukovođenjem, koja je podrazumijevala simultani udar na tri pravca – vardarskom,

dunavskom i savskom, a u cilju zauzimanja Skoplja, Beograda i Zagreba, što je u najvećem

dijelu korespondiralo sa već iznesenom projekcijom generala Lemnicera. Neposredni zadaci,

tokom i nakon postizanja ovih ciljeva, bi bili odsijecanje Jugoslavije od saveznika i uništenje

žive sile njenih snaga. U tom smislu, išlo bi se na brzo zauzimanje Trsta i Rijeke i spajanje

sa albanskim jedinicama, što bi na sjevernom sektoru stvorilo osnovu za upad u sjevernu

Italiju, a na jugu dovelo do potencijalnog zauzimanja Grčke i uspostavljanja kontrole nad

Egejskim morem876. Napad na sjevernom pravcu bi počeo iz Mađarske i Austrije, i vršile bi

ga snage jačine 8-10 divizija prvog ešelona. Drugi ešelon se sastojao od 4-6 divizija, koje bi,

u zavisnosti od snage otpora, bile angažovane ka Ljubljani ili Villachu. Ukupna snaga

jedinica, koje bi bile angažovane na ovom sektoru, procijenjena je na 20-24 divizije877.

Za napad na centralnom pravcu, koji je podrazumijevao prodor kroz Bosnu ka

Jadranu, zauzimanje Beograda i dalje napredovanje ka jugu, bilo je predviđeno stvaranje

placdarma koji su činile baze u južnoj Mađarskoj i zapadnoj Rumuniji. Sa mađarskog dijela

bi se išlo niz Baranju ka Sremu, odakle bi se trupe podijelile na one koje bi nastavile 874 isto, str 20. 875 Isto, str 20-22. 876 Isto, str 23-25. 877 Isto, str 25.

341

dolinom Drine ka moru i one koje bi sa zapada otpočele operacije ka Beogradu. Ove snage

bi bile sastavljene od oko 6 divizija. Veće snage su očekivane iz pravca Rumunije, koje bi sa

9-10 divizija napredovale pravo ka Beogradu i istočno od njega, gdje bi nakon forsiranja

Dunava, bio otvoren put niz Moravsku dolinu i omogućen spoj sa bugarskim snagama

predviđenim za napad na tom pravcu. Ukupna procjena snaga prva dva ešalona i njihove

rezerve na ovom sektoru je iznosila 27-30 divizija878.

Treći strateški pravac je bio južni ili niško-skopski pravac napada. Na njemu je, sem

pomenutih rumunskih snaga, jačine 4-6 divizija, koje bi sa sjevera napredovale dolinom

Morave ka Nišu, planirano angažovanje 6-8 bugarskih divizija za operacije od Niša ka

Beogradu, 10-12 za nadiranje od Niša ka Skoplju i 4-6 od Ćustendila ka Skoplju. Zajedno

sa rezervama, u ovako zamišljenoj ofanzivi bi učestvovalo 26 bugarskih divizija. Drugi

ešalon bi sačinjavale 6-8 divizija koje bi mogle, u zavisnosti od potrebe, biti upotrijebljene i

ka Grčkoj i ka Jugoslaviji879.

Sve u svemu, opšti napad bi podrazumijevao učešće 75-80 divizija, s tim da bi nivo

direktnog sovjetskog učešća zavisio od opremljenosti i procijenjene uspješnosti satelitskih

formacija. Sa stanovišta spremnosti i mogućnosti JNA ovo je bio najgori scenario, jer su

varijante, u kojim bi se efekat iznenađenja postigao napadom samo sa mirnodopskim

efektivima ili upola sprovedenom mobilizacijom, odbačene kao očekivano bezuspješne, što

je Lemniceru i izričito potvrđeno nakon ponovo postavljenog pitanja880.

Nakon pauze, general Straton je iznio primjedbu da se procjene brojnog stanja

armija satelitskih zemalja, koje su iznijeli Lemnicer i Vučković, razlikuju u ozbiljnoj mjeri.

Saglasnost o procjeni satelitskih snaga na ovim sektorima, koja je bila postignuta sa

predstavnicima Generalštabova Grčke i Turske, davala je dodatnu potporu jugoslovenskim

stavovima, tako da nije pronađen niti jedan validan kontraargument koji bi osporio njihovu

postavku. Jedino je zadržana rezerva da, pošto jugoslovenska procjena sadrži uslov uspješno

sprovedene mobilizacije, pomenuti brojevi u stvarnosti mogu biti podložni promjenama

koje bi bile izazvane problemima ili zastojima tokom samog procesa mobilizacije. Ukupna

878Isto, str 25-26. 879 Isto, str 26-27. 880 Isto, str 28.

342

diskrepancija među prezentovanim podacima je, na nivou cijelog ratišta, iznosila oko 20

divizija, tako da je to pitanje ostalo kao bitan problem u daljem planiranju881.

General Edlmen je prekinuo ovu diskusiju smatrajući da se ona može voditi u

nedogled, i iznio zapadno viđenje odbrane Austrije i sjeverne Italije, odnosno, operacija

koje bi savezničke snage vodile na lijevom jugoslovenskom krilu. Za Jugoslovene je ovo bilo

od naročitog značaja, jer sem šture informacije u vidu ličnog mišljenja generala Brauna,

iznijetog na razgovorima u Beogradu da bi se one vjerovatno povukle i ostavile nebranjenim

jugoslovenski bok, nije bilo zvanično izraženog stava NATO o planovima na ovom sektoru.

Sovjetski napad se očekivao prema planinskim prevojima Tarvizio (Tarvisio), Ploken

(Plocken), Dobiako(Dobbiaco) i Brener (Brenner), koji su omogućavali prelaz u sjevernu

Italiju, s tim da je regionalna putna mreža dozvoljavala upotrebu najviše 5 divizija na

pravcu prema prevoju Tarvizio, dok je teren prema Plokenu i Dobiaku omogućavao

angažovanje još manjeg broja. Očuvanje položaja na ovim linijama ne samo da je sprečavalo

prodor ka Lombardiji, već je i onemogućavalo udar sa leđa i boka prema jugoslovenskim

snagama, tako da je njihova odbrana smatrana za ključ uspjeha zajedničkih defanzivnih

planova na ovom dijelu ratišta882. Vučković se, u načelu, složio sa tim stavom, ali je

napomenuo da je za Jugoslaviju mnogo važnije kako izgleda dispozicija trupa koje treba da

učestvuju u odbrani, nego kako su sami pravci napada gradirani prema svojoj

cjelishodnosti. Smatrao je da same odbrambene linije trebaju da prate prirodne pravce

protezanja reljefa, ali je detaljniju diskusiju po ovom pitanju odložio za kasnije883.

Drugog dana konferencije se raspravljalo o mogućnostima, spremnosti,

mobilizacijskim planovima i logističkim kapacitetima jugoslovenskih oružanih snaga.

Lemnicer, koji je prvog dana rukovodio tripartitnim timom, ustupio je svoje mjesto

Edlmenu, čija je konstruktivnost i sklonost ka rešavanju, a ne komplikovanju postavljenih

pitanja i problema ubrzo došla do izražaja.

General Franc Poglajen, načelnik jugoslovenskog odjeljenja za prijem vojne pomoći,

uzeo je riječ i počeo sa iznošenjem organizacionih podataka vezanih za kopnene efektive

JNA. Ona se u mirnodopskim uslovima dijelila na 4 vojne oblasti, koje su sačinjavali 8

881 Isto, str 30-34. 882 Isto, str 35-36. 883 Isto, str 36-37.

343

korpusa. Divizijski sastav je podrazumijevao 12 poljskih divizija, 4 brdske, 1 gardijsku i 3

oklopne, kojima su bile pridodate 6 nezavisnih brdskih brigada, odred detaširan u STT,

jedna oklopna brigada i 1 tenkovski puk. Osim njih, postojala su i 3 konjička, 10

protivtenkovskih, 12 protivavionskih, 11 artiljerijskih pukova, kao i 3 tenkovska, 5

artiljerijsko-izviđačkih i 7 protivavionskih bataljona. Od neborbenih jedinica, tu su bili 6

inženjerijskih, 5 signalnih i 1 moto-transportni puk, 10 inženjerijskih, 10 signalnih, 9

moto-transportnih i po jedan bataljon za ABHO, izgradnju puteva i željezničkih pruga.

Nakon mobilizacije, JNA bi sačinjavalo 11 korpusa grupisanih u 4 armije, a koji bi se

sastojali od 33 poljske, 8 brdskih i 1 gardijske divizije. Van ovih snaga su ostajale 14

zasebnih brdskih brigada, 3 oklopne divizije, 5 oklopnih brigada, 5 konjičkih, 26

artiljerijskih, 19 protivtenkovskih i 13 protivavionskih pukova, 38 protivavionskih i 5

bataljona za artiljerijsko izviđanje. Ostatak su sačinjavale 17 inženjerijskih, 2 pontonska, 6

signalnih i 3 puka veze, 23 inženjerijska, 9 pontonskih, 7 ABH, 37 signalnih, 33 moto-

transportna i nekoliko bataljona za održavanje komunikacione infrastrukture, kao i 9

inženjerijskih odreda. Ove snage su, prema planu, trebale da budu okupljene 7-10 dana od

objavljivanja mobilizacije koja se sprovodila prema teritorijalnom principu, s tim da su

određene jedinice, koje su bile stacionirane u blizini grance, popunjavane do pune ratne

snage, dok su se formacije u unutrašnjosti multiplikovale i tek onda slale prema frontu. U

mirnodopskim uslovima, kopnene snage JNA su brojale c.ca 400 000 ljudi, dok je u ratu

planirani broj iznosi c.ca 1 300 000 vojnika pod oružjem884.

Što se tiče divizijske organizacije, postojala su dva osnovna tipa. "Novi" tip je

podrazumijevao jedinice ove jačine na sjeveru zemlje koje su trenutno bile u fazi formiranja,

dok je "stari" tip uključivao sve već postojeće divizije. Njihovo lako naoružanje je bilo

domaće proizvodnje, a bez obzira na podjelu prema užim specijalnostima na poljske i

brdske, mogle su biti upotrijebljene u svim terenskim uslovima. Mirnodopsko brojno stanje

im se kretalo oko 7-8 000 ljudi, da bi ono u ratnim uslovima doseglo cifru od 12 000, s tim

da je projektovana snaga "novih" divizija iznosila 13 500 vojnika za vrijeme rata.

884 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap C, str 1-3.

344

Mirnodopske granične jedinice bi, u slučaju rata, bile apsorbovane od strane pješadijskih

formacija iz zaleđa885.

Transportni sistem je bio kombinovanog tipa, to jest, podrazumijevao je upotrebu

do 1/3 motornih i 2/3 zaprežnih vozila. Vojni rok je trajao 2 godine, a regruti su dva puta

godišnje pozivani na njegovo služenje. Godišnji kontigent je iznosio 130 000 ljudi, a od

rata je vojsku odslužilo 1 500 000 vojnika, od kojih 1 000 000 regruta i 500 000 rezervista.

Poglajen je, na kraju svog izlaganja, opisao i sistem školovanja rezervnih i aktivnih starješina

JNA886.

Posle njega je general Bubanj izložio stanje ratnog vazduhoplovstva. Ono je, prema

postojećim ciframa, angažovalo 5% ukupnog ljudstva JNA, i trebalo da punu planiranu

snagu dostigne 1957. godine. Taj plan je podrazumijevao postojanje 7 avio divizija

podijeljenih na 24 puka, sa c.840 aviona prve i c.460 druge i treće linije. U sastavu ovih

snaga je ulazila i jedna vazdušno-desantna brigada. Trenutno stanje je, međutim, bilo

daleko od ovih cifara. Mirnodopski sastav 1953-1954. su sačinjavale 3 lovačke, 1 lovačko-

bombarderska i 1 bombarderska avio divizija, 2 izviđačka i 1 transportni puk, kao i

pripadajuće pomoćne jedinice.

Razlika između mirnodopske i ratne formacije se ogledala samo u broju

angažovanog ljudstva i tehnike, pošto iz finansijskih i organizacionih razloga nije bilo

predviđeno formiranje novih jedinica. Lovačka avijacija je sačinjavala 50%

vazduhoplovstva, bombarderska i lovačko-bombarderska 40%, a ostatak je otpadao na

transportnu, izviđačku i školsko-trenažnu. U mirnodopskim uslovima, brojno stanje se

kretalo oko 28300 vojnika i starješina, a taj broj je u slučaju rata trebao da dostigne cifru od

56240. Komanda RV je bila ogranak ministarstva odbrane, a bile su joj direktno

subordinisane dvije korpusne komande, koje su se dalje spuštale na divizijski, pukovski i

eskadrilski nivo. Broj raspoloživih pilota, kada se izuzmu piloti iz civilnog sektora, iznosio je

c.2400, što je značilo da je njihov broj bio znatno veći od broja upotrebljivih aviona.

Aerodromska mreža je bila više nego nezadovoljavajuća, sa svega 8 aerodroma upotrebljivih

885 isto, str 3-4. 886 isto, str 4-5.

345

za polijetanje i slijetanje mlaznih aviona, ali je u pomenutom planu razvoja do 1957-me

bilo predviđeno postojanje 23 ovakva aerodroma887.

Nakon Bubnjevog izlaganja, admiral Pecotić je prezentirao seriju podataka iz

organizacije JRM. Mirnodopsko brojno stanje je iznosilo c.ca 30 000 ljudi, a vojni rok je

trajao tri godine. U ratnim uslovima je očekivano angažovanje c.ca 50 000 vojnika i

mornara, ali to povećanje nije značilo i angažman proporcionalno većeg broja plovnih

jedinica, već samo pojačanje obalskih baza. Jedini brodovi koji su podlijegali mobilizaciji su

bili 80 pretežno ribarskih brodova, koji su s obzirom na svoju drvenu konstrukciju bili

predviđeni za čišćenje mina. Broj ostalih brodova je ostajao isti, a iznosio je 4 eskortna

razarača, 7 patrolnih brodova, 18 minolovaca ( 11 drvene i 7 metalne konstrukcije ), 55

torpednih čamaca, 8 minopolagača, 9 tankera, 30 barži različitih tipova, 1 školsku

podmornicu, školski brod "Galeb", 1 rečni monitor i 12 rečnih minolovaca. Obalsku

odbranu su, u mirnodopskim uslovima, sačinjavale 23 baterije opremljene topovima 76-

180mm, a nakon mobilizacije je njihov broj rastao do 51 baterije sa istim naoružanjem.

JRM je raspolagala sa c.ca 5000 podvodnih mina, a za čišćenje podvodnih minskih polja je

imala 50 kompleta antimagnetske, 31 komplet antiakustične i 140 kompleta antikontaktne

opreme. Pecotić je naglasio da nedostatak generatora za struju dodatno pojačava sliku

nedovoljnosti protivminske zaštite. Osim toga, u arsenalima se nalazilo c.ca 450 torpeda i

3500 dubinskih bombi, a iznesen je i podatak da se za materijal primljen kroz MDAP,

odnosno, brodske topove 20, 40 i 76mm, ima u prosjeku po 1,1 komplet municije, dok

rezerve punjenja za raketni lanser M-7, kalibra 114mm iznose svega 0,4 kompleta.

Mornaričko vazduhoplovstvo je raspolagalo sa samo 6 aviona, od kojih 4 domaće

proizvodnje i 2 britanska hidroaviona.

Brodovlje je bilo organizovano u eskadre, koje su sačinjavali razarači, torpedni

čamci, divizion minolovaca i patrolni brodovi. Postojala su tri mornarička distrikta;

sjeverni, od italijanske granice do Zadra, centralni od Zadra do Mljeta i Južni, od Mljeta do

granice sa Albanijom. Osim njih, postojala je i Komanda rečne mornarice. U nadležnosti

ovih oblasti su bile obalska artiljerija, manji tipovi minolovaca, patrolni i po odred

887 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap C, str 5-7.

346

torpednih čamaca. Mornarica je bila pod direktnom komandom načelnika Generalštaba

OSFNRJ888.

Osim jugoslovenskih, Pecotić je izložio i stanje albanskih mornaričkih snaga, koje

su sačinjavali 14 torpednih čamaca, 5 minolovaca, 12 patrolnih čamaca i 2 pomoćna broda.

Osim njih, tokom 1951. godine je primljeno 5 minopolagača iz Rumunije i određeni broj

mina iz SSSR. Bile su podijeljene u dva puka mornaričke pješadije, 2 mornarička puka i 5

odreda obalske artiljerije. Takođe je prezentovan podatak da je zabilježena aktivnost u

bazama Sasano i Valona, najvjerovatnije u cilju njihovog pretvaranja u podmorničke baze.

Sve u svemu, zaključeno je da ove snage na Jadranu ne predstavljaju ozbiljnu opasnost, kao

i da bi se sa njima brzo izašlo na kraj u slučaju otpočinjanja operacija. Izložene cifre su bile

neznatno veće od onih koje su saopštene Hendiju, a odnosile su se na tri stara minolovca

koje je Albanija dobila od FNRJ889.

Izlaganje o JNA je nastavio pukovnik Kofler, koji je iznio organizacione podatke o

razlikama između "starog" i "novog" tipa divizije, navodeći preciznu strukturu do četnog

nivoa, kao i veliki broj materijalno-tehničkih informacija koje su se odnosile na njihovo

naoružanje, municiju i pripadajuću opremu. Nakon toga je objašnjena organizacija oklopne

divizije, oklopne brigade i mehanizovanog pješadijskog puka, dok je, radi uštede vremena,

organizacija konjičkih i planinskih jedinica ostavljena da kasnije bude izdiktirana ili

pismeno dostavljena890.

Edlmen se zahvalio na ovako opsežnom i iscrpnom izvještaju i otvorio diskusiju o

pitanjima koja su interesovala članove tripartitne delegacije. Gen. Straton je postavio

pitanje u vezi mobilizacionog plana od 5-7 dana, na što mu je objašnjeno da se taj interval

odnosi na vrijeme potrebno za okupljanje jedinica, dok je za njeno angažovanje na frontu

trebalo još do 10 dana. To je značilo da bi ukupan period, od objave mobilizacije do

aktiviranja na ratištu neke formacije rezervnog sastava, iznosio najviše 17 dana. On se

interesovao i za način popunjavanja divizija u unutrašnjosti prilikom mobilizacije, na šta

mu je Vučković detaljno opisao postupak duplikacije mirnodopske divizije u dvije ratne, a

888VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap C, str 8-10. 889 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap C, str 10-11. 890 Isto, str 12-17.

347

na pitanje da li je isti slučaj i sa oklopnim divizijama, rečeno je se one samo popunjavaju do

projektovane pune snage, potrebne za ratna dejstva891.

Straton je otvorio i seriju pitanja iz oblasti ratnog vazduhoplovstva, koja su se

odnosila na razloge zastupljenosti JRV od svega 5% u odnosu na ukupni sastav JNA, to jest,

na određivanje brojčanog odnosa između JRV i ostalih vidova. Odgovoreno je da taj

procenat podrazumijeva broj ukupno angažovanog ljudstva u ratnoj situaciji, kada kopnene

snage mobilišu preko 1 000 000 vojnika, a vazduhoplovstvo do 50 000, mada je u budžetu

taj odnos izgledao znatno drugačije, jer je, na primjer, 76% sredstava namijenjenih JNA

samo kroz program MDAP za 1952. godinu išlo na razvoj avijacije. Opisan je i planirani

sastav avio pukova koji tek treba da budu formirani, a za koje je bilo predviđeno 38 izviđača

i lakih bombardera Moskito FB Mk-VI, 47 Tanderbolta, 12 domaćih lovaca S-47 i 40

mlaznih lovaca-bombardera Tanderdžet. Rečeno je da je ovih poslednjih Jugoslavija primila

40 od 300 planiranih.

Bubanj je napomenuo da sadašnje stanje JRV iznosi 430 borbenih aviona, ali da

nedostatak rezervnih djelova, osim za aparate domaće proizvodnje, predstavlja ozbiljan

problem. U nastavku je, na Stelanovo pitanje, opisao sistem školovanja pilotskog i

tehničkog kadra aktivnog i rezervnog sastava, od osnovnog do štabnog nivoa. Što se tiče

službe VOJIN, rečeno je da na ovom planu nedostaje velika količina odgovarajuće opreme,

kao i da bi, s obzirom na značaj koje je rano otkrivanje neprijateljskih vazduhoplova imalo

za savezničke snage stacionirane iza jugoslovenske teritorije, nadležne komande NATO

trebalo da obrate naročitu pažnju na ovo pitanje.

Stelan se interesovao i za budću izgradnju aerodroma, a Bubanj je odgovorio da su

postojeće džet-baze u Puli, Zadru, Mostaru, Zagrebu, Batajnici i Skoplju nedovoljne ili

neodgovarajuće, tako da se započela izgradnja novih u okolini Zadra i Splita, u ravnici

jugoistočno od Zagreba, Šumadiji i regionu Skoplje-Veles-Kumanovo. Ti sektori bi trebali

da predstavljaju baze za po jednu avio diviziju od po c.ca 100 lovačkih aviona u ratnom

rasporedu, ali i za bombarderske formacije od po 80 aviona. Mađutim, to nije značilo da će

se čitava lovačka divizija držati na jednom aerodromu, već samo da će njeni gabariti

određivati i gabarite aerodroma, dok će efektivi dotične divizije biti raspoređivani prema

891 Isto, str 17-19.

348

potrebi i mogućnostima. Edlmen se nadovezao na ovaj razgovor opaskom da je bilo

potrebno organizovati slanje većeg broja pilota-pitomaca na obuku u zemlje NATO, jer će

njihovo školovanje u slučaju ratnih operacija biti nemoguće, a to bi moglo da dovede do

deficita pilotskog kadra u JRV. On nije tražio da se o ovome raspravlja, već samo da se

prilikom planiranja ovaj aspekt ne smetne s uma i da se, eventualno, kasnije na njega

odgovori892.

Nakon toga je otpočela diskusija o podacima JRM koje je iznio admiral Pecotić, a

odnosila se na pitanja koja su Edlmen i kapetan Ponse postavljali o prirodi brodova koji

treba da se mobilišu za potrebe čišćenja mina, spremnosti jugoslovenskih razarača i

obučenosti njihovih posada za pratnju konvoja, upotrebljivosti barži za prevoz trupa i

materijala, kao i mogućnostima jugoslovenske trgovačke flote da snabdijeva zemlju u toku

rata. Odgovoreno je da je od pomenutih brodova, za protivminsku borbu namijenjeno 30

na rijekama, a 20 za istovjetnu službu na moru, s tim da svega 20-30 može biti

konvertovano u minolovce dok bi ostali imali pomoćnu funkciju. Trenutno, razarači nisu

mogli da zadovoljavajuće odgovore zadatku konvojskog eskorta zbog zastarjelosti i

nedostatka odgovarajuće opreme, ali i da bi za oko godinu dana, kada bude završena

instalacija potrebnih instrumenata i naoružanja, čija se isporuka očekivala kroz program

vojne pomoći, pomenuta slika izgledala znatno drugačije. Barže su bile različitih tipova,

dijelom predviđene za pristajanje samo u lukama, ali većinom odgovarajuće za iskrcavanje i

u lukama i na plažama, što je znatno olakšavalo koncentrisani prijem velikih količina

materijala. Još jednom se osvrnulo na komandni kadar albanske mornarice, za koji je rečeno

da bi ga većinom sačinjavali sadašnji sovjetski vojni instruktori i savjetnici, kao i da se dio

albanskog mornaričkog personala trenutno školuje u SSSR. Domet radova u njihovim

pomorskim bazama još nije bio potpuno poznat jugoslovenskom vojnom vrhu893.

Nakon ovoga, Edlmen je eleborirao zapadno gledanje na jugoslovensku logističku

problematiku. U slučaju rata, tripartitne sile su imale obavezu da snabdijevaju članice

NATO, ali i Grčku, Tursku i Jugoslaviju, što je predstavljalo ozbiljan problem s obzirom na

nivo bezbjednosti u Sredozemlju. To je značilo da pomorski putevi ka sjevernom i

istočnom Mediteranu vjerovatno neće odgovarati toj namjeni, tako da je unaprijed trebalo 892 Isto, str. 20-25. 893 Isto, str. 26-27.

349

formirati strategiju snabdijevanja Balkana. U jugoslovenskom slučaju, to je podrazumijevalo

definisanje mjesečnih materijalnih potreba po tipu i kategoriji, kao i planiranje njihove

distribucije prema očekivanom kretanju linije fronta u datom periodu. To je, također,

značilo i potrebu organizovanja serije sastanaka predstavnika logističkih službi, na kojima bi

se napravila agenda dostave programiranog materijala. Dodatni problem je predstavljala

raznovrsnost opreme i naoružanja koje je bilo u upotrebi JNA, a koji je trebalo riješiti kroz

unifikaciju putem napora domaće vojne industrije u domenu streljačkog i lakog

artiljerijskog oružja, dok bi opremanje ostalim materijalom postalo obaveza NATO. Ovo se

naročito odnosilo na oružje i opremu čija je serijska proizvodnja bila obustavljena, tako da

je njihova zamjena morala biti sprovedena u skladu sa potrebama logistike i operativne

uniformnosti.

Što se tiče transporta, jasno je bilo da će se on jednim dijelom vršiti jugoslovenskim

brodovima, tako da se nametala potreba obuke njihovih posada u radu tokom konvojskih

operacija, što se naročito odnosilo na posade ratnih brodova koje su trebale da sačinjavaju

pratnju tih konvoja. Kao pitanje se postavljao prijemni i pretovarni kapacitet

jugoslovenskih luka, skladišta i transportnih sredstava, posebno u segmentu koji je

omogućavao snabdijevanje sjevernog sektora, upućenog najvećim dijelom na željezničku

mrežu od Đenove prema Trstu894.

Osim ovoga, postavljalo se i pitanje primjenjivosti, i u kojem stepenu, vazdušnog

snabdijevanja, koje je smatrano budućnošću ove struke, naročito u onim urgentnim

situacijama kada je trebalo za najkraće vrijeme riješiti neki logistički problem. Edlmen

ponovo nije insistirao na momentalnom otvaranju diskusije po ovim pitanjima, ali je

smatrao da je potrebno ukazati na njihovo postojanje i reperkusije koje iz njih proizilaze.

Njegov pogled je odražavao stav NATO o preuzimanju ključnih mehanizama održavanja

jugoslovenske ratne mobilnosti, koje bi postepeno doveo Jugoslaviju u potpuno zavisan

položaj.

Trenutno, Jugoslavija je bila okrenuta Zapadu kao jedinom izvoru moderne ratne

opreme, neophodne za reorganizaciju i modernizaciju svojih oružanih snaga, ali je

sistematsko vezivanje, koje bi uslijedilo kao posledica ovako definisanog odnosa, ipak bilo

894 Isto, str 29-32.

350

van njenih planova. Edlmen je ovim svojim riječima iznosio sliku koja je odgovarala jednoj

ratnoj ili očekivano ratnoj situaciji, ali koja je predstavljala mogućnost za čije je iskorištenje

vrijeme već bilo prošlo. Jugoslaviji je trebala određena količina materijala za sprovođenje

planova ograničenog dometa i njen vrh je bio spreman na preuzimanje minimuma

potrebnih obaveza u tom smislu. Međutim, nadgradnja ovog sistema je vodila u upravo

onakav razvoj njenih međunarodnih odnosa za koji je jasno definisano da nije bio u njenom

interesu, tako da je Vučković, saslušavši i prihvativši u načelu Edlmenovu argumentaciju,

raspravu po njenim segmentima ostavio za neko drugo vrijeme895.

Dogovoreno je da se novinarima, koji su znali za održavanje konferencije, ne govori

o prisustvu britanskih i francuskih oficira (iako je Lekić primijetio da je novinar Junajted

Presa (United Press) već znao imena svih članova zapadne delegacije ), kao i da se ne daju

nikakva saopštenja van zvaničnih vladinih objava896. Zanimljivo je da su na ovakvom stavu

insistirali upravo predstavnici SAD kojima, uprkos značaju koji je ova konferencija imala za

očuvanje njihovog položaja u istočnoj Evropi, nije prijao publicitet vezan za pomoć jednoj

socijalističkoj zemlji. Senator Džozef Makarti (Joseph Macarthy) je svoju antikomunističku

kampanju upravo tih godina dovodio do vrhunca, tako da je, koliko god Edlmen bio sklon

vojnoj podršci Jugoslaviji, i sam znao da to ne predstavlja generalni, a pogotovo ne intimni

stav većine u vojnim i političkim strukturama SAD.

Za treći dan konferencije je bila zakazana diskusija o strateškim tripartitnim i

jugoslovenskim koncepcijama odbrane FNRJ, kao i rasprava o jugoslovenskom

odbrambenom planu sa posebnim osvrtom na odbranu sjevernog dijela zemlje. Vučković se

osvrnuo na potrebu zajedničke koordinacije odbrambenih aktivnosti, prepoznajući u

njihovom dosadašnjem izostanku suštinski nedostatak svih postojećih defanzivnih planova.

On se ponovo zahvalio na dosadašnjoj ekonomskoj i vojnoj pomoći, koja je u

proteklom periodu znatno ojačala jugoslovensku vojsku i pozitivno uticale na ukupnu

jugoslovensku spremnost da nastavi sa politikom aktivnog suprotstavljanja eventualnoj

agresiji koja bi došla sa Istoka. U tom smislu je istakao da treba što prije ubrzati dostavu i

povećati obim vojne pomoći, pošto se Jugoslavija graničila sa zemljama satelitima SSSR,

koje su od hegemona svog saveza dobijale znatne količine savremenog ratnog materijala. Na 895 Isto, str 32-33. 896 Isto, str 34-35.

351

taj način bi se prevladali problemi izazvani raznolikošću naoružanja i opreme, kao i

dovođenje čitavog sastava JNA na organizaciono-logistički nivo „novih“ divizija. Spremnost

jugoslovenske vojne industrije da se uključi u off-shore sistem narudžbina je mogla

predstavljati jedan od segmenata ovako koncipiranog djelovanja u cilju zajedničke

odbrane897.

Vučković je izrazio zadovoljstvo vojno-političkim aranžmanom sa Grčkom i

Turskom, koji je u velikoj mjeri osigurao desno krilo jugoslovenskog odbrambenog fronta,

što je, sem pružanja dokaza o spremnosti na kooperaciju i razvijanje dobrih odnosa sa

susjedima, promovisalo i ideju stvaranja takvog ili sličnog odbrambenog plana i sa

protagonistima mogućeg otpora sovjetskoj agresiji na drugom kraju zemlje. U tom smislu je

na jugoslovenske oficire jučerašnja izjava generala Lemnitzera ostavila loš utisak, indicirajući

da će odbrana Austrije biti napuštena ili samo djelimično sprovedena, što bi izložilo napadu

sa boka sjeverozapadnu granicu Jugoslavije. Situaciju je dodatno komplikovalo neriješeno

Tršćansko pitanje, koje je u sadašnjim uslovima onemogućavalo bilo kakvu vojnu saradnju

sa Italijom898.

Objašnjavajući strateški značaj Jugoslavije, ukratko je ponovio da se on sastoji u

povezivanju austrijskog i grčko-turskog u jedan kontinuirani front, ujedinjujući evropski

odbrambeni sistem na balkanskom području, zatim u sprečavanju sovjetskog izbijanja na

Jadran i Sredozemlje i daljeg prodora ka Lombardiji i južnoj Francuskoj, kao i vezivanju

snaga satelitskih zemalja u slučaju opšteg evropskog sukoba, što je u kasnijim fazama trebalo

da omogući direktan udar u bok sovjetskog napredovanja ka Atlantiku. Njen pad bi

onemogućio jedinstvenu evropsku odbranu i stvorio uslove za neuporedivo lakše

napredovanje snaga istočnog bloka ka zapadnoj Evropi899.

Prema strateškom planu jugoslovenske odbrane, glavni cilj neprijatelja bi bilo

odsijecanje njenih snaga od saveznika na krilima, da bi tek nakon toga bilo pristupljeno

likvidaciji otpora ostatka njene vojske, kao i fizičkom uništenju njene žive sile. Geografski

položaj Jugoslavije je podrazumijevao njenu djelimičnu opkoljenost, koja je otvarala

različite mogućnosti za ostvarivanje ovako zacrtanog cilja. Dužina granica je bila isuviše

897VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap D, str 1-3. 898 Isto, str 3-5. 899 Isto, str 6-7.

352

velika da bi se sa postojećom brojnošću snaga pokušale braniti, ali je rečeno da ove snage

čak ni u obrnutom slučaju ne bi bile angažovane za kordonski odbrambeni pristup.

Umjesto toga, prvi udar bi primile manje jedinice sa ciljem da otkriju glavne pravce

ofanzive, kako bi se njihovom napredovanju moglo suprotstaviti jačim snagama iz

pozadine. Potreba za manevrom u kontranapadu je uslovljavala održanje jedinstva teritorije,

jer kao što su odbrane na sjevernom i južnom pravcu obezbjeđivale kontakt sa saveznicima,

tako je i uspješan otpor u centru bio jedina garancija održanja fronta na pomenuta dva

sektora. To je značilo da se za posijedanje svakog od njih planira angažovanje po jedne

trećine efektiva JNA, da se neće insistirati na odbrani u nepovoljnim ravničarskim rejonima

sjevera zemlje (gdje bi trebalo organizovati gerilsku aktivnost), kao i da će se tek u

unutrašnjosti izgrađivati stalni sistem defanzivnih fortifikacija, za razliku od poljskog

fortifikacionog sistema u pomenutim oblastima graničnog zaleđa900.

U nastavku je admiral Pecotić elaborirao značaj Jadranskog mora, istakavši da,

pošto je jedan od ciljeva kopnenih operacija bilo sprečavanje istočnih snaga da izbiju na

ovaj dio Mediterana, nije trebalo puno govoriti o potrebi njegove odbrane.

Onemogućavanjem pristupa Jadranu, spriječila bi se mogućnost formiranja sovjetskog

pomorskog prostora na Sredozemlju, i to prostora iz kojeg bi se lako mogao ugroziti ostatak

Mediterana, a sa dobrim izgledima na njegovu odbranu od snaga koje bi pokušale da u

njega prodru spolja. Pecotić je izrazio stav da, ako bi došlo do sovjetskog ili satelitskog

vojnog angažmana na Jadranu, on bi prvenstveno bio usmjeren protiv jugoslovenskih linija

snabdijevanja, luka, brodogradilišta i pomorskih baza. Ta vrsta dejstva je mogla biti

ostvarena nakon prodiranja efektiva kopnene vojske u zaleđe obale, odakle su rečeni ciljevi

bili u dometu ili direktnog kopnenog, ili kombinovanog vazdušno-amfibijskog desanta.

Sam Pecotić se nije naročito upuštao u dublje analiziranje ovog pitanja, svjestan da ono,

barem u odnosu na vazduhoplovnu ili problematiku kopnenih snaga, zaista nije imalo ni

približnu težinu901.

Edlmen je u svom odgovoru naglasio da će se realizacija off-shore programa

definisati na sastanku sa generalom Stjuartom i njegovim osobljem, kao i da će njegova

realizacija na bilateralnoj osnovi predstavljati značajan doprinos vojnoj saradnji. Takođe je 900 Isto, str 6-8. 901 Isto, str 8-10.

353

predložio učešće gen. Harmonija na tom sastanku zbog njegovog poznavanja

problematike902. Što se tiče Lemnicerove izjave koja je zabrinula Vučkovića, on je potvrdio

njen sadržaj, što je Vučković propratio komentarom da to umnogome otežava

jugoslovensku situaciju, jer ne samo da joj produžava ionako razvučenu liniju fronta, već i

dovodi do potrebe detaširanja određenih snaga iz rezerve na ovaj sektor, što smanjuje

mogućnosti za vršenje ranije planiranih kontraudara. On je iznio jugoslovenski stav o

potrebi držanja položaja u Austriji, kao bolji i lakše izvodljiv vid odbrane Italije od pukog

posijedanja njenih granica, tim više što bi savezničko povlačenje na ovom sektoru imalo

dalekosežne posledice po čitav sistem odbrane regiona903.

Edlmen je uvažio Vučkovićevu argumentaciju, ali je izjavio da sa postojećim

snagama nije bilo moguće držati ovako postavljen front. General Lekić je, međutim, istakao

da ovo pitanje ima, osim čisto vojnog, i svoj politički aspekt, koji se sastojao u tome da, ako

je postojala mogućnost sovjetskog prodora u Italiju sa sjevera, tada je opadao strateški

značaj Ljubljanskih vrata i njihove odbrane. Samim tim se smanjivala i vjerovatnoća da se

značaj Jugoslavije za italijansku odbranu iskoristi kao okosnica sređivanja njihovih

bilateralnih odnosa. On je naveo da Jugoslavija očekuje angažovanje tripartitnih sila u tom

pogledu, tako da suprotni postupci, poput ovog u vezi držanja fronta u Austriji, samo

ohrabruju Italijane da zauzmu čvršći i nepopustljiviji stav prema Jugoslaviji u svim spornim

pitanjima904. Eventualni angažman italijanskih snaga na ovom sektoru, Lekić je smatrao za

stvar NATO i zajedničkog planiranja Jugoslavije i tog vojnog saveza, a ne za pitanje odluke

italijanskog Generalštaba, što je predstavljalo negativan odgovor na Edlmenovo pitanje da

li, s obzirom na značaj ovog dijela fronta, Jugoslavija očekuje raspoređivanje italijanskih

snaga unutar austrijske teritorije905. Ova provokacija je bila namijenjena ispipavanju pulsa

jugoslovenskih zvaničnika po pitanju vojne saradnje sa Italijom nakon rešavanja Tršćanskog

pitanja, a odgovor je ipak mogao biti tretiran kao zadovoljavajući, jer je pozitivan rasplet

stavljao u kontekst strateškog plana odbrane koji je upravo dogovaran.

Američki general je, iznoseći zapadno viđenje strategije odbrane Jugoslavije izrazio

saglasnost sa jugoslovenskim smjernicama, kako u pogledu geografske orijentacije, tako i u 902 Isto, str 11. 903 Isto, str 11-13. 904 Isto, str 13-14. 905 Isto, str 15.

354

pogledu njihovog opšteg značaja u širem, evropskom kontekstu. On se pozitivno izrazio o

jugoslovenskom stanovištu jedinstvene, elastične i aktivne odbrane, navodeći da je to u bilo

skladu sa tripartitnim promišljanjem tog pitanja, a naročito je istakao važnost

koordinisanog sadejstva na rubnim sektorima. Vučković je, nadovezujući se na njegovo

izlaganje, rekao da je sa balkanskim saveznicima dogovoreno formiranje odbrambene linije

od Dunava do Egejskog mora, s tim da je odbrana te linije bila od suštinske važnosti za

stabilnost čitavog centralnog i južnog sektora. Oblasti sjeverno i istočno od Dunava su

predstavljale pogodno tle za masiranje oklopno-mehanizovanih snaga, što je isključivalo

mogućnost uspješne odbrane, ali da je sama rijeka predstavljala ozbiljnu barijeru koja pruža

velike defanzivne mogućnosti. Naglašeno je da se najjači udar očekivao iz Mađarske i

istočne Austrije, tako da su prema tim pravcima bile stacionirane i najveće odbrambene

snage.

U ovoj raspravi se otvorilo još jedno interesantno pitanje. Edlmen je, sažimajući

ukupnu jugoslovensku poziciju, predložio vojno zaposijedanje albanske teritorije kako bi se

izbjeglo djelovanje njenih jedinica u pozadinu južnog i centralnog fronta, a Vučković je,

prethodno se ogradivši da bi više volio vidjeti Albaniju kao saveznika u zajedničkoj borbi

protiv agresije, podvukao da Jugoslavija ne bi mogla tolerisati postojanje neprijateljski

nastrojenog južnog susjeda. Ovo je, sa vojničke tačke gledišta, predstavljalo i stratešku i

taktičku nužnost, a činilo se da tripartitni stav bar u ovom trenutku takvu realnost uvažava

uprkos njenoj političkoj problematičnosti906.

Američki general je ponovio da je u zapadnom interesu bilo očuvanje što većeg

procenta jugoslovenske teritorije, održavanje borbene gotovosti najvećeg broja raspoloživih

jedinica JNA i pružanje maksimalne logističke i operativne podrške NATO. Ovo poslednje

bi se ogledalo u materijalnoj pomoći snagama KoV, kao i operativnom angažovanju

pomorskih i vazdušnih snaga. Njihov detaljan plan upotrebe nije mogao biti razrađen na

ovoj konferenciji, ali je Edlmen naglasio spremnost pomorskih i vazduhoplovnih efektiva

NATO da se uključe u tok eventualnih operacija, pošto su njihova snaga i raspored u

Mediteranu tako nešto u potpunosti omogućavali907.

906 Isto, str 17-19. 907 Isto, str 20.

355

Iako se nije izjasnio o bližem definisanju "operativnog" dijela podrške, osim što ju je

locirao kao vazdušnu i pomorsku, stekao se utisak da je američki general zadovoljio

očekivanja jugoslovenske delegacije. Dogovaranje oko konkretnih aspekata tog pitanja je

zalazilo u polje dubljih i dalekosežnijih savezničkih odnosa, a ni jedna ni druga strana nisu

više bile spremne da na njima insistiraju. Za ograničene ciljeve, kakvi su bili saradnja na

ljubljanskom sektoru fronta i proširenje programa vojne pomoći, izrečene ocjene i stavovi

su bili više nego dovoljni.

Lekić je, rekapitulirajući dotadašnju diskusiju, iznio da je postignut načelni

sporazum o strateškim pitanjima, dok je samu operacionalizaciju nekih od njih trebalo

diskutovati na drugačijem nivou delegacija. On je istakao potrebu JNA za proširenjem

programa pomoći, naglasivši da bi se putem razvoja JRM i JRV omogućilo smanjenje

kasnijeg angažovanja odgovarajućih vidova NATO snaga. Trudeći se da zadrži raspravu u

okvirima predviđenog dnevnog reda, Edlmen je prešao preko pitanja snabdijevanja, ali je

dozvolio postavljanje eventualnog jugoslovenskog zahtjeva za dejstvom po konkretnim

sovjetskim ili satelitskim ciljevima. Vučković, međutim, nije želio da se istrčava, tako da je

to pitanje ostavljeno za sjutra908.

Prešavši na tačku 5, odnosno, jugoslovenski plan odbrane sa naglaskom na

problematiku sjevernog sektora, general Straton je iznio stanje i planirane aktivnosti

savezničkih trupa u Austriji, a njegov iskaz je korespondirao sa podacima koje je u

Beogradu prezentirao gen. Braun na novembarskoj konferenciji. Jedinice stacionirane u

britanskoj okupacionoj zoni su se sastojale iz tri ojačana pješadijska bataljona, bez tenkovske

ili artiljerijske podrške. Pošto je njihov rejon dejstva pokrivao područje neposredno iza

centralnog grebena Julijskih Alpa i Karavanki, njihovo povlačenje na italijansko-austrijsku

granicu je dovodilo do već pominjanog otkrivanja jugoslovenskog boka, ali i do povlačenja

Amerikanaca iz svog sektora ka sjeveru i njihovom grupisanju tek u rejonu južne Bavarske.

Pošto nije postojala politička odluka o njihovom pojačavanju, ovaj kontigent nije mogao

pružiti ozbiljniji otpor sovjetskim snagama, koje su u Austriji, prema britanskim

procjenama, iznosile oko 5 divizija. Američke snage, kojima je nedostajao jedan bataljon da

dostignu nivo puka, nalazile su se u istoj situaciji, i sa istom perspektivom.

908 Isto, str 20-23.

356

Ne treba sumnjati da bi se nedostajuća politička volja za njihovo ojačavanje brzo

pronašla u slučaju procjene o stvarnoj opasnosti sovjetskog napada. Međutim, u postojećim

prilikama je Jugoslovenima trebalo staviti do znanja da se ima računati sa postojećim

jedinicama, koje bi za odbranu ovog dijela mogle eventualno da budu pojačane snagama

mobilisanim u Italiji u sklopu njenih savezničkih obaveza prema NATO. I Edlmen i

Straton su ponovili namjeru povlačenja pod borbom ka prevojima Tarvizio i Brener u

britanskom, odnosno Kufštajn (Kufstein) na sjeverozapadu u američkom slučaju. Iznijeli su

i mišljenje da bi za odbranu svoje alpske granice Jugoslaviji bile dovoljne i minimalne snage

zbog prirode samog terena, koji je sam po sebi onemogućavao neko veće masiranje trupa

napadača. To je bila slaba utjeha, ali pošto je bilo jasno da se više od toga ne može dobiti,

Vučković nije insistirao na nastavku rasprave po ovom pitanju909.

General Poglajen je, nakon toga, prezentirao iscrpnu analizu jugoslovenskog ratnog

rasporeda po sektorima ratišta. Na istočnom frontu, koji se protezao od Dunava do grčke

granice, bila su stacionirana tri korpusa, sastavljena od 11 pješadijskih i 1 oklopne divizije, 5

brigada brdske pješadije i 1 tenkovske ( trenutno u formiranju ), 2 konjička, 6

protivtenkovskih, 6 artiljerijskih i 2 protivavionska puka, 6 inženjerijskih bataljona i ostalih

pomoćnih jedinica. Centralni front je trebalo braniti sa tri korpusa od 12 pješadijskih

divizija, 2 oklopne brigade, 2 konjička, 7 protivtenkovskih, 7 artiljerijskih, 2 protivavionska

i 4 inženjerijska puka. Na Sjeverozapadni front je otpadalo takođe tri korpusa, sastavljenih

od 11 pješadijskih i 1 oklopne divizije, 1 tenkovske i 1 brigade brdske pješadije, 1

konjičkog, 1 protivavionskog, 6 protivtenkovskih, 5 artiljerijskih i 3 inženjerska puka.

Rezerve Vrhovne Komande su se sastojale od 2 korpusa, jačine 7 pješadijskih i 1 oklopne

divizije, 1 oklopne i 8 brigada brdske pješadije, 8 artiljerijskih, 5 protivavionskih i 6

inženjerijskih pukova910.

Prva linija otpora se nalazila na granici i u njenom neposrednom zaleđu, a išla je

bugarskom granicom do Dunava, zatim Dunavom do ušća Drave, njome do Mure i dalje

do austrijske granice. Druga je pratila liniju Vardara, Južne i Velike Morave, kod

Aranđelovca skretala na zapad do Save, kojom je išla do Zagreba i odatle se protezala duž

komunikacije Zagreb – Maribor ka granici sa Austrijom. Treće linija je podrazumijevala niz 909 Isto, str 23-26. 910 Isto, str 26-27.

357

Bitolj – Šar planina – Ibar – Maljen – Medvednik – Spreča – Banja Luka – Bosanski Novi

– Karlovac – Žumberak – Zidani Most – Možirje – Dravograd. Između ovih linija je

organizovana sektorska i oblasna protivtenkovska odbrana, čija građevinska infrastruktura

još nije bila dovršena911.

Ono što je zapadne oficire naročito interesovalo je bila dispozicija snaga na

sjeverozapadnom pravcu. Od pomenutih jedinica iz ovog sektora, 5 divizija je predstavljalo

prvi ešalon prve linije, 3 su bile na potezu Nađkanjiža – Zagreb, 2 u okolini Maribora, a

ostatak je bio raspoređen po dubini teritorije. Zadatak jedinica prvog ešalona je bio da uz

nanošenje gubitaka zadrže ili uspore napredovanje neprijatelja, otkriju glavne pravce napada

i stvore uslove za izvršenje kontraudara. Drugi ešalon je trebao da onemogući iznenadni

napad na nekom od mogućih pravaca i spriječi dublju penetraciju neprijatelja, kao i da

omogući koncentraciju defanzivnih snaga za protivnapad. Prema situaciji, moglo se

očekivati aktiviranje rezervnih trupa iz pozadine, bilo radi ojačanja jedinica prve linije, bilo

radi posijedanja druge i prihvata snaga prvog ešalona u povlačenju. Što se tiče jedinica

drugog ešalona, 3 divizije su bile stacionirane u rejonu Karlovac – Novo Mesto, a jedan

korpus jačine 3 divizije u okolini Ljubljane.

Masiranje snaga u dubini lijevog krila je bilo neophodno da bi se pariralo

eventualnom koncentrisanom napadu pravcem Nađkanjiža – Zagreb, gdje je teren

omogućavao masovnu upotrebu oklopnih jedinica i prijetio zauzimanjem Zagreba kao

važnog čvora na komunikaciji prema Rijeci i Trstu. Početna masovna koncentracija ka

Ljubljani iz pravca Maribora nije bila naročito vjerovatna zbog pogodnosti terena za

defanzivne operacije, pošto je teško prohodno planinsko područje limitiralo brzinu

napadačevog napredovanja na brzinu napredovanja pješadije. Na ovom području se nalazio

i veliki broj jugoslovenskih jedinica, jer je odatle bilo moguće organizovati brz i efikasan

protivnapad u bok i pozadinu neprijatelja koji bi ostvario neko veće napredovanje na

Zagrebačkom pravcu912.

Edlmena je zanimalo da li će, u slučaju povlačenja trupa na istočnom sektoru na

položaje iza Vardara, biti prekinut logistički kontakt sa Grčkom, ali mu je odgovoreno da

da je taj problem riješen otvaranjem pruge preko Bitolja, kao i da je po tom pitanju 911 Isto, str 27. 912 Isto, str 28-29.

358

postignut sporazum sa grčkim Generalštabom913. Izgleda prilično nevjerovatno da je

planeru Edlmenovog kalibra moglo promaći postojanje ovako važne saobraćajne

komunikacije, tako da bi se pozadina njegovog pitanja prije mogla tražiti u pokušaju da se

na jugoslovensku stranu utiče da ne napušta vardarski front, nego li u nekoj njegovoj

eventualnoj neinformisanosti. Povlačenje jugoslovenskih snaga na linije iza Vardara je

ostavljalo Solun izloženim direktnom napadu sa sjevera, a pošto je njegovo zauzimanje

značilo i uspostavljanje sovjetske kontrole nad zapadnom obalom Egejskog mora i dobijanje

baze za pomorske operacije, logično je da su zapadni stratezi težili predupređivanju ovakvog

razvoja događaja na svaki mogući način.

Edlmen je pokušao da donekle popravi loš utisak koji je ostaviio njegov elaborat

savezničog stanja i namjera u Austriji, time što je pomenuo mogućnost aktiviranja

italijanskih jedinica pod komandom NATO, čije je preoružanje i obuka upravo privođeno

kraju. Istakavši kvalitet njihovih alpskih brigada, koje bi u planinskim rejonioma Austrije

mogle igrati značajnu ulogu, on je pokušao da minimizira negativan efekat koji je

proizvodilo savezničko povlačenje na ovom sektoru. Straton je, u istom kontekstu, naglasio

da britansko odstupanje može ići samo do linije prevoja Tarvizio, kao i da se front tu morao

zadržati po svaku cijenu, a da je strategija odbrane tog regiona ušla u generalni plan

odbrane Evrope kao jedan od prioriteta914.

Lekić je odvratio da, bez obzira na pomenute aktivnosti, jugoslovensko lijevo krilo

je ostajalo otvoreno i izloženo, što je neminovno vodilo remećenju opisanog borbenog

poretka. Prebacivanje trupa iz rezerve na ovu liniju bi dovelo do smanjenja mogućnosti za

vršenje jakog kontranapada ka Mađarskoj, ali i povećavalo obavezu saveznika da obezbijede

materijalno snabdijevanje jugoslovenskih jedinica koje će se dodatno uvećati na ovom

sektoru915.

Jugoslovenskim pregovaračima se nimalo nije svidjela ni mogućnost ozbiljnijeg

angažovanja italijanskih jedinica na njihovom lijevom krilu, videći u njoj političku prednost

koja će za italijansku stranu proisteći iz ovakvog razvoja događaja. Ne omalovažavajući

borbeni kvalitet italijanskih snaga na način koji bi bio uvredljiv za njihovog američkog

913 Isto, str 29. 914 Isto, str 29-30. 915 Isto, str 30-31.

359

saveznika, Lekić je istakao jak uticaj KPI u njihovoj vojsci, što je stvaralo osnove za

postojanje ozbiljne pete kolone i slab borbeni moral. Vidjelo se da Vučkovićev tim

izbjegava davanja onako otvoreno negativnih izjava o Italiji, njenoj politici i vojnim

potencijalima kao što je činjeno na novembarskim razgovorima, u Beogradu. Ujedno se nije

mogao sakriti ni stav, uvriježen među jugoslovenskim oficirima, o istorijski potvrđenoj

nesposobnost italijanskih oružanih snaga, koje su, sa izuzetkom Musolinijeve invazije na

Etiopiju, u poslednjih stotinak godina nizale poraz za porazom na apsolutno svim ratištima

gdje su stupale u dejstvo. Zato je Lekić i predložio da saveznici, ako već ne mogu preuzeti

neku aktivniju ulogu na ovom sektoru, samo zadrže linije na koje se misle povući, a da će

JNA, pod uslovom da joj se obezbijedi materijalna podrška, čitav taj posao primiti kao

svoju obavezu. Edlmen je pokušao da ublaži ovakav Lekićev nastup izjavom da je, prema

inspekciji koju je lično sproveo prilikom poslednje posjete Italiji, nivo borbene spremnosti

njene armije na sasvim zadovoljavajućem nivou, ali je izgledalo da je svako pominjanje

Italije i njene vojske, izazivalo, u najmanju ruku, sarkazam kod jugoslovenskih

predstavnika.

Ćetvrti dan konferencije je počeo Edlmenovim sumiranjem dosadašnjih rezultata

razgovora. Postignuta je saglasnost oko tri pitanja; da tripartitne sile smatraju odbranu

Jugoslavije za jedan od svojih prioriteta, da eventualni napad na nju može biti samo u

sklopu opšteg rata i da će, u slučaju napada, Jugoslaviji biti pružena operativna i logistička

podrška. Vučković i Lekić su se saglasili, pa je počela diskusija o vojnoj pomoći koja je bila

potrebna Jugoslaviji za ostvarenje njenih vojnih planova916. Riječ je uzeo general Dasović,

koji je svoje izlaganje počeo opisom trenutnog stanja ratnog materijala JNA.

On se, u globalu, sastojao iz tri kategorije – materijal domaće proizvodnje,

naoružanje i oprema koje je dobijeno od Sovjeta ili kao ratni plijen, kao i sredstva dobijena

od zapadnih saveznika kroz program MDAP. Ovakva heterogenost je uzrokovala brojne

logističke probleme, a ujedno je, zbog neujednačenosti kvaliteta samih artkala, dovodila u

pitanje i taktičko-operativnu upotrebljivost jedinica koje su ovim materijalom bile

opremljene. Zato je odlučeno da se pokuša povlačenje iz aktivne upotrebe zastarjelog

materijala iz II svjetskog rata, kao i onog sovjetske proizvodnje; prvog zbog prevaziđenosti i

916 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap E, str 1.

360

dotrajalosti, a drugog zbog koncepcijske različitosti i ukupne vojno-političke situacije917.

Namjera je bila da se jedinice opreme po ugledu na Ljubljansku armiju, čija je vatrena moć

smatrana minimumom ispod kojeg se ne može ići. Naime, vatrena moć sovjetske divizije je,

prema jugoslovenskim procjenama, podrazumijevala potrošnju 68250 kilograma ubojnog

materijala u minutu, a jugoslovenska divizija "starog" tipa je mogla računati na svega 31840

kg/min. Satelitske divizije su, po ovom pitanju, bile dovedene na nivo sovjetskih, dok je čak

i vatrena moć divizija Ljubljanske armije, formiranih na novim osnovama, jedva dostizala

cifru od 53665 kg/min918.

Kao osnovne razloge ovako slabih pokazatelja vatrene moći jugoslovenskih jedinica,

Dasović je naveo potpuni ili djelimični nedostatak ručnih raketnih lansera, bestrzajne

artiljerije 57, 75 i 105mm, samohodnih topova od 76 i 90mm, poljskih topova od 76mm,

haubica 105 i 155mm, kao i PA topova od 40 i 90mm. Željeno stanje, kakvo je bilo u

Ljubljanskoj armiji, podrazumijevalo je postojanje dva puka topova 155mm, dva haubička

puka sa oruđima kalibra 203mm, jedan protivavionski puk naoružan topovima od 90mm i

jedan dvocijevnim topovima od 40mm, kao i dva puka samohodne artiljerije od 90mm. Što

se tiče teritorijalne PA odbrane, ona je trenutno bila organizovana samo oko tri jadranske

luke, i svodila se na učešće po jednog protivavionskog bataljona. Da bi se na isti način

organizovala protivvazdušna zaštita svih važnijih luka, bilo je potrebno formirati 15

bataljona sa PA topovima od 90mm i 17 sa dvocijevnom 40 milimetarskom artiljerijom.

Isto naoružanje je bilo predviđeno za protivavionsku zaštitu aerodroma.

Dasović je naveo jugoslovensku potrebu da se jugoslovenske oklopne snage

organizuju po principu jedna oklopna divizija na armiju, jedna oklopna brigada na korpus,

a jedan bataljon na diviziju, kao što je bio slučaj sa organizacionom strukturom Ljubljanske

armije. Situacija je bila naročito nepovoljna na polju veze, gdje je na bataljonskom nivou, sa

postojećom količinom radio opreme štab mogao održavati komunikaciju samo sa jednom

četom. Transportne mogućnosti su bile limitirane činjenicom da su od raspoloživih vozila,

2/3 otpadale na zaprežna sredstva, a svega 1/3 na motorna vozila. Na divizijskom nivou je

to stvaralo zabrinjavajuću sliku, da se za transport trupa i materijala raspolagalo, u prosjeku, 917 Iako Dasović to nije pomenuo, treba reći i da je sovjetska vojna oprema u arsenalu JNA u potpunosti predstavljala materijal korišten u poslednjem ratu, tako da su i njegovi operativni resursi bili pri kraju barem u istoj mjeri kao što je to bio slučaj sa njemačkim i italijanskim trofejnim naoružanjem. 918 Isto, str 2-3.

361

sa svega 36 kamiona, dok je sav ostali transport morao biti vršen zaprežnim vozilima.

Situaciju je pogoršavala i činjenica da je pomenuti broj označavao količinu kamiona koji bi

bili dostupni u idealnim uslovima, dok je on u stvarnosti varirao između 10 i 15, što je, radi

jasnije ilustracije, značilo angažovanje svega par kamiona na čitav pješadijski puk919.

Dasović je naveo i to da je jugoslovenska vojna industrija ovladala proizvodnjom

streljačkog i lakog naoružanja do nivoa topova od 76mm, minobacača 82 i 120mm, kao i

da ona u potpunosti može snabdijevati predviđene armijske efektive odjećom, obućom,

protivtenkovskim i protivpješadijskim minama, inženjerijskom opremom i sličnim

materijalom, tako da se od zapadnih saveznika očekivala pomoć u sirovinama i repro

materijalu, koja je podrazumijevala barut, čelik, bakar itd. Jugoslovenska finansijska

situacija nije dozvoljavala njihovu nabavku na tržištu, tako da se očekivala isporuka ovih

artikala kroz program vojne pomoći kao dodatak njegovom čisto vojno-tehničkom

segmentu920.

Samo preoružanje jedinica Ljubljanske armije je, ako bi teklo dosadašnjim tempom,

moglo biti završeno do 1956. godine. Problem je predstavljala niska vatrena moć ostalih

jedinica, sa čijom se reorganizacijom moralo početi odmah, ne čekajući da se završi

planirana reforma Ljubljanske armije921. Ovo je predstavljalo izmjenu dotadašnjeg

jugoslovenskog stava (bar kada su kontakti sa zapadnim saveznicima bili u pitanju), jer su

bilateralni ugovori predviđali isporuke opreme i naoružanja koje je većinom bilo

namijenjeno snagama V armijske oblasti. Vučković i Lekić su, međutim, obrazložili

Edlmenovom timu da, ako bi čitav proces bio nastavljen sadašnjom brzinom, ukupna

reorganizacija JNA je mogla biti završena tek 1972. godine, što je za jugoslovenski vojni i

politički vrh bilo sasvim neprihvatljivo. Iako je prećutno prihvatana činjenica da dio

materijala iz okvira MDAP ide i jedinicama koje nisu planirane za odbranu Ljubljanskih

vrata, ovdje je prvi put javno iznijet stav da će program preoružanja teći paralelno u čitavoj

JNA922. U tom smislu je gen. Dasović iznio i osnovne materijalne potrebe ostalih armija, a

919 Isto, str 4-8. 920 Isto, str 8-9. 921 Dasović je to ilustrovao podatkom da ako bi se kapaciteti divizije starog tipa označili indeksom 100, u odnosu na nju je nova divizija po pitanju vatrene moći imala indeks 141, komunikacioni 110, inženjerski 330, a transportni 446. Ove cifre su prilično jasno ocrtavale razliku u ukupnoj bojnoj spremnosti reprezentativnih i prosječnih jugoslovenskih formacija. Isto, str 9. 922Isto, str 10-11.

362

koje su podrazumijevale 385 bestrzajnih topova od 75mm, 144 haubice od 203mm, 751

haubicu od 105mm, 1440 dvocijevnih PA topova od 40mm, 1254 samohodna topa od

90mm i 1660 srednjih tenkova Paton M-47 ili M-48923. On je zatim naveo potrebu za

gorivom, tankovima za benzin i rezervnim djelovima za već primljenu ili kupljenu opremu,

a kolika se pažnja u Jugoslaviji poklanjala vojnim potrebama, ilustrovao je podatkom da se,

osim 26-27% nacionalnog dohotka i sredstava MDAP, na JNA trošilo i 31%ukupne

ekonomske pomoći SAD, što u direktnoj upotrebi, a što kao sirovine ili repro-materijal924.

Nakon Dasovića, admiral Pecotić je naveo potrebe JRM koje su, što se tiče

kompletnih brodova, iznosile 3 razarača, 9 minolovaca i dvije podmornice. Osim toga,

istaknut je zahtjev za naoružanjem postojećih brodova, konkretno za 2 razarača, 6 fregata,

11 većih i 6 manjih patrolnih brodova, 6 minolovaca od 250 i 6 od 90 BRT, kao i za 30

desantnih plovnih jedinica. Lista je uključivala i 18 kompleta za raščišćavanje mina, 36

kompleta za kontaktne mine, 3000 kontaktnih mina, 1250 kontaktnih mina sa antenom,

750 magnetnih i 800 rečnih mina. Municijske potrebe su iznosile 78840 granata za topove

kalibra 3 inča, 240 000 kalibra 40mm, 225 000 kalibra 20mm, 100 000 raketa za lanser M-

7, radarsku opremu za obalske instalacije i 165 motora za torpedne čamce u izgradnji925.

General Bubanj je prezentirao traženja JRV, koje je do 1956-1957. godine trebalo

da se sastoji od 4 lovačko-presretačke i 3 lovačko-bombarderske divizije, 2 izviđačka i

jednog transportnog puka, kao i jedne vazdušno-desantne pješadijske brigade od 4

bataljona. Sve u svemu, zajedno sa osobljem u pomoćnim jedinicama, bazama, skladištima i

školsko-trenažnim centrima, vazduhoplovstvo bi imalo 7 divizija sa 24 puka i 1314

borbenih aviona. Borbene jedinice bi trebale da raspolažu sa 840 aparata – 576 presretača,

432 lovca-bombardera, 56 izviđača, 48 aviona za protivpodmorničku borbu, 80

transportera, 80 helikoptera, 162 školsko-trenažna i 230 za vezu i ostale aktivnosti. Van

923 Ostatak liste su sačinjavali 492 haubice od 155mm, 324 topa od 155mm, 221 protivtenkovski top od 57mm, 598 PA topova od 90mm, 532 izviđačka automobila M3A1, 22856 kamiona od 2t, 4277 kamiona od 750kg, 1355 traktora M-5, 459 buldožera, 8958 prikolica M-28 od 1,5t, 8517 džipova, 634 kamiona-cisterni za gorivo od2,5t, 160 kamiona cisterni za vodu od 2,5 t, 4366 radio uređaja AN/GRC-9, 3079 radio uređaja AN/GRC-3, 3046 radio uređaja AN/VRC-9, 3814 radio uređaja AN/PRC-9, 7118 radio uređaja AN/PRC-10 itd. Isto, str 11. Ukupna traženja su navedena u naknadno predatoj listi po završetku konferencije. VA,II odjeljenje, 2951, 14, ap H, str 1-6. 924 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap E, str 12. 925Isto, str 14-15.

363

ovog broja su ostali avioni u pilotskim školama i centrima za obuku letačkog osoblja.

Također je istaknuta potreba za dobijanjem 49 radara za 21 položaj ranog javljanja i 7

centralnih zemaljskih instalacija, 6085 raznih motornih vozila i 1378 radio-aparata

različitih tipova. Ako bi bilo snabdjeveno gorivom i rezervnim djelovima, ovakvo

vazduhoplovstvo bi moglo da vrši 700-900 borbenih letova dnevno926.

Ovakva vazduhoplovna procjena je polazila od pretpostavke da će, u slučaju rata,

protiv Jugoslavije biti angažovane 24 sovjetske i satelitske avio-divizije, što je značilo oko

2000 aviona, od kojih su više od polovine bili na mlazni pogon. Sa 840 aparata JRV bi se

nalazila i dalje u poziciji 2-3:1 u korist napadača, ali je taj broj ipak trebao biti dovoljan za

minimum uspješne odbrane. Drugo, vazdušne snage ovog obima su predstavljale uslov

odgovarajuće podrške trupama na zemlji, pošto je jugoslovenska koncepcija združenog

dejstva podrazumijevala da jedna taktička avijacijska grupa podržava jednu suvozemnu

armiju. Ovako zamišljeno vaduhoplovstvo je trebalo da bude angažovano u taktičko-

operativnim zadacima, dok su strateške vadušne operacije očekivane od strane ratne avijacije

NATO927.

Trenutni sastav je sačinjavalo 176 lovačih aparata u jedinicama i 96 u školskim

centrima, a činili su ga lovci iz II svjetskog rata S-49C, F-47 i Jak-9P. Opremanje ovih

efektiva američkim mlaznim lovcem F-84G, koje je upravo počinjalo, opet nije rešavalo

problem jer, iako superioran u odnosu na pomenute aparate, Tanderdžet je prvenstveno

bio lovac-bombarder, inferioran u bliskoj vazdušnoj borbi sa sovjetskim lovcima MIG-15 i

Jak-23, kojima su bile opremljene avijacije susjednih zemalja928. Zato je traženo 576

klasičnih lovaca-presretača, bilo američkih F-86E Sejbr (Sabre), britanskih Hantera (Hawker

Hunter) ili francuskih Mistera (Dassault Mystere) IV. Bubanj je naglasio da je Jugoslavija

bila zainteresovana da ove avione proizvodi po licenci u domaćim fabrikama. Programi

MDAP za 1952. i 1953. godinu uopšte nisu sadržali kategoriju lovaca presretača, što je sa

jugoslovenske strane smatrano velikim propustom929.

926 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap E, str 16-17. 927 Isto, str 17-18. 928 Inače, Bubanj je napomenuo da satelitske zemlje, prema jugoslovenskim informacijama, već raspolažu sa c.400 mlaznih lovaca-presretača MIG-15, dok za količinu JAK-23 nije imao podatke. Isto, str 22. 929 Isto, str 18-19

364

Lovačko-bombarderske formacije su imale oko 190 aparata, većinom sovjetskih

Iljušina ili američkih Tanderbolta, kojima su resursi isticali najkasnije 1958. godine. Kroz

MDAP je bila predviđena isporuka 301 F-84G Tanderdžet, dok su potrebe

vazduhoplovstva iznosile 432 ovakva aviona. Bubanj je predložio da se od tih 301

predviđenih lovaca bombardera, u toj kategoriji isporuči njih 201, a da se preostali broj

reprogramira u 100 lovaca-presretača. Naveo je da Jugoslavija nije imala moderne izviđačke

avione, već da su za tu svrhu korišćeni britanski Moskitosi. Njihov rok upotrebe je dosezao

1957. godinu, tako da joj je bilo potrebno 96 izviđačkih aviona, kao i 48 aviona Gramen

(Grumman) AF-2W i AF-2S za formiranje protivpodmorničkog vazduhoplovnog puka930.

Klasičnu bombardersku avijaciju je činila divizija od 60 Moskito FB MK-VI aparata,

koja je, po prispijeću novog materijala, trebala da bude reorganizovana u lovačko-

bombardersku diviziju. Transportne jedinice su raspolagale sa 24 aviona, od kojih su većina

bili sovjetski Li-2, odnosno, kopije američkog Daglasa (Douglas) C-47. Iako je bila

predviđena isporuka 20 C-47, Jugoslaviji je trebalo još barem 60 ovakvih aviona da bi

riješila pitanje vazdušnog transporta ljudstva i materijala. Helikopterske snage su trebale da

dobiju 10 ovakvih letjelica kroz MDAP, ali je taj broj, posebno za podršku kopnenim

snagama, bio više nego nedovoljan, tako da je traženo još 70 njih. Listu je zaključivalo

traženje 32 patrolna aviona namijenjena mornarici, a jugoslovenska želja je bila da to budu

aparati tipa SA-16A931.

Što se radara tiče, do tada se raspolagalo sa 5 sovjetskih radarskih setova starijeg tipa

i jednim američkim AN/TPS-1D. Kroz programe za 1952. i 1953. godinu je bilo

predviđeno dobijanje 25 radarskih setova AN/TPS-1D, ali je izražena potreba za još 24

takva932.

U nastavku je postavljena serija pitanja koja su imala za cilj dodatno pojašnjavanje

jugoslovenskih zahtjeva. Od pomenutih 576 lovaca presretača, jedan puk od 48 aviona je

trebalo da budu aparati za noćno presretanje i presretanje u svim meteo uslovima. Prvi izbor

su bili američki F-94, a da ostatak presretačke avijacije sačinjavaju lovci F-86E Sejbr. Bio bi

mobilisan i dio transportne avijacije koja se upotrebljavala u civilne svrhe tokom 930 Isto, str 18-21. 931 Isto, str 21. 932 Bubanj je iznio i zahtjev za isporukom 4280 različitih motornih vozila, c.700 radio kompleta i opremu za 4 vazduhoplovno-inženjerska bataljona i 6 četa istog roda. Isto, str 21.

365

mirnodopskog perioda, a dio tih aviona je bio uključen u pomenutu cifru od 80 traženih

aparata. Što se tiče lovaca-bombardera, razlika od 132 aviona između projektovanih

jugoslovenskih potreba i broja predviđenog MDAP-om, predstavljala je čestu temu

razgovora sa Harmonijevim odjeljenjem, ali nikakav konačan dogovor nije bio postignut.

U cilju davanja jasnije slike željenog sastava JRV, rečeno je da bi, od 1314

planiranih borbenih aviona, 576 bili presretači, 432 lovci-bombarderi, 96 izviđači, 152

namijenjena za školsko-trenažne aktivnosti i 48 za protivpodmornička dejstva. Bubanj se

saglasio sa Edlmenom da, ako se to želi postići, već u programu za 1954. godinu je moralo

doći do promjene u režimu predviđenih isporuka, koje su se sve odnosile na F-84G, a nisu

sadržale tražene lovce presretače. On je napomenuo da, ako bi se nastavilo sa sadašnjom

praksom, Jugoslavija na dobijanje iole modernije lovačko-presretačke avijacije nije mogla da

računa prije 1956. godine. Edlmen je, ipak, konstatovao da, koliko god ova traženja bila

opravdana, ona izlaze iz okvira MDAP i uputio svog sagovornika na rešavanje ovih pitanja

kroz direktne kontakte institucija koje su predstavljali generali Poglajen i Harmoni933.

Rasprava se dalje vodila o problematici mornaričke avijacije, podzemnih skladišta za

gorivo i modernizacije postojećih plovila. Pecotić je rekao da je Jugoslavija potrošila 40

miliona dolara za izgradnju dva razarača, kao i da gradi 6 fregata od 650BRT i brzine 30-35

čvorova. Edlmen je primijetio da su jugoslovenski zahtjevi za podmornicama, namijenjenih

za obuku posada eskortnih razarača i ostalih protivpodmorničkih jedinica, u ovom

momentu teško mogli da imaju opravdanje, jer bi za taj novac Jugoslavija mogla dobiti, na

primjer, 600 dvocijevnih PA topova od 40mm. Međitim, jugoslovenska delegacija je čvrsto,

mada se prije može reći tvrdoglavo, istrajavala na podmornicama kao na ozbiljnoj potrebi,

dok zu zapadni oficiri uzalud pokučavali da objasne kako dvije podmornice ne mogu

predstavljati nikakvu ozbiljnu stavku u arsenalu. Osim toga, njihovo postojanje bi povlačilo

visoke troškove održavanja, dovodeći do smanjenja budžeta na drugim, za Jugoslaviju

daleko značajnijim poljima vojne pomoći934.

Promovišući zapadno stanovište potrebe stavljanja akcenta na razvoj kopnene

vojske i dijela taktičke avijacije, snabdijevanih od strane NATO, Edlmen je zastupao liniju

koja bi postepeno dovela do zavisnosti JNA od zapadnog saveza u mjeri koja je mogla još 933Isto, str 22-28. 934 Isto, str 29-32.

366

ozbiljnije uticati na tok njene spoljne politike. Vučković, Lekić i Pecotić, naravno, nisu bili

toliki diletanti da bi ozbiljno mislili kako će sa dvije podmornice postići neki naročiti

stepen modernizacije i samostalnosti svoje mornarice, ali insistiranje na svestranosti

programa preoružanja JNA u svim njenim vidovima je bilo pitanje političkog stava da se

stalno podvlači želja za maksimalno mogućom nezavisnošću i samostalnošću, čak i ako to

bude išlo nauštrb konkretnih vojnih interesa.

Edlmen je, u svakom slučaju, odigrao prilično konstruktivnu ulogu predlažući

jugoslovenskim oficirima modele oružja koja su po performansama bila na nivou onih sa

jugoslovenske liste zahtjeva, ali su bila dosta jeftinija, odnosno, koja su za istu cijenu nudila

bolje taktičko-tehničke karakteristike935. Vučković je, osjetivši da je u prethodnoj diskusiji

nepotrebno podignuta tenzija, prihvatao opravdanost većine Edlmenovih sugestija,

navodeći da je podnešena lista bila samo radni papir podložan promjenama, i predložio da

se zakaže tehnička konferencija na kojoj bi ovakva pitanja bila raspravljana. Edlmen nije

imao ovlašćenje za prihvatanje neke slične obaveze, tako da se ograničio na to da predloženi

spisak prihvati kao sumu autentičnih jugoslovenskih potreba, kao i da će ga sa takvim

svojim mišljenjem proslijediti nadležnim tijelima na dalje razmatranje936.

Poslednji segment razgovora tog dana se odnosio na snabdijevanje jugoslovenskih

snaga tokom ratnih operacija. Njihove materijalne potrebe su iznosile oko 11300 tona

dnevno za armije organizovane po starom principu, od kojih bi barem 788 tona moralo biti

stranog porijekla. Ukoliko bi sve formacije JNA dostigle nivo Ljubljanske armije, potrošnja

bi se povećala na 13703 tone, od čega 9884 iz stranih izvora937. Ovi brojevi su značili da će

jugoslovenska divizija trošiti 268 tona materijala dnevno, od čega će 187 tona biti predmet

strane pomoći. Do njih se došlo procjenom ne samo domaćih resursa i procijenjene

potrošnje, nego i na osnovu očekivanja da će domaće rafinerije i žitne oblasti biti izbačene

iz sistema upotrebe već u prvim danima rata, dijelom zbog malobrojnosti, a dijelom zbog

svog geografskog položaja uz mađarsku i rumunsku granicu. To je značilo da će se od SAD

935 Isto, str 33-35. 936 Isto. str 35-36. 937 Na artiljeriju je otpadalo 2546 t od čega 1019 stranog porijekla, na inženjeriju 600t sa 240 stranih, na intendanturu 4081t sa 2653 uvozne, 3613t goriva koje je kompletno moralo biti strranog porijekla, motorna vozila i rezervni djelovi 326t sa 294 tone stranog materijala, 112t medicinske opreme sa 67 iz inostranstva i 11 t veterinarske opreme, od kojih 1 iz inostranstva. Isto, str 37.

367

očekivati i dnevna pomoć u hrani od c.ca 430 000t kako bi se stabilizovala prehrambena

situacija u zemlji938.

Što se tiče potrošnje materijala po sektorima, dnevne potrebe za južni su iznosile

2948 tona od kojih 2047 stranih, ali ako bi se ove jedinice podigle na nivo efektiva

Ljubljanske armije, potrošnja bi se povećala na 3586t dnevno. Centralna oblast bi u

sadašnjem formacijskom sastavu trošila 3216 tona (2244 stranog porijekla), ili 3744 ako bi

tamošnje jedinice bile reorganizovane prema pomenutom modelu. Sjeverozapadni sektor je

trebao da troši 3216t, (2244 stranih), a potrošnja rezerve Vrhovne Komande je procijenjena

na 1876 t dnevno, od čega 1308 iz inostranstva939.

Sistem snabdijevanja je bio organizovan po standardnom principu od viših ka nižim

formacijskim sklopovima, odnosno, od pozadine ka liniji fronta. Baze za snabdijevanje

jedinica angažovanim na južnom sektoru su se nalazile u okolini Prištine i Kosovske

Mitrovice, za centralni u rejonu Užice-Čačak, za sjeverni kod Ogulina, dok su se rezervne

baze Vrhovne Komande nalazile u području Sarajeva. Do ovih baza je materijal trebao da

bude transportovan preko saobraćajnih komunikacija koje su geografski najbolje

odgovarale, tako da je predložena disperzija doturnih linija, koja je, u načelu,

podrazumijevala trasu Đenova-Trst-Rijeka za sjeverni sektor, jadranske luke i komunikacije

u zaleđu za centralni i za južni solunsku luku u kombinaciji sa postojećom drumsko-

željezničkom mrežom ka Jugoslaviji. Od jugoslovenskih jadranskih luka, Bar, Zelenika i

Dubrovnik su imale pretovarni kapacitet od 7400 tona dnevno, što je umanjeno za 25% u

ratnim uslovima iznosilo 5500t. Ove luke su bile namijenjene bazama za snabdijevanje i

južnog i centralnog sektora, a rezervama Vrhovne Komande su bile namijenjene luke u

Kardeljevu, Splitu i Šibeniku, mirnodopskog kapaciteta 11150t ili ratnog od 8363 tone. Za

snabdijevanje sjevernog sektora su bile predviđene luke Bakar, Rijeka, Pula i Trst940.

Po pitanju kapaciteta i prohodnosti putne mreže, prema bazama za južni sektor nije

vodila niti jedna pruga, a kolski putevi ka njima su imali propusni kapacitet od c.6550

kamiona dnevno. Prema Čačku i Užicu je išla pruga kapaciteta 1730 tona dnevno, kao i

drumske saobraćajnice koje su obezbjeđivale saobraćaj za 3604 kamiona na dan. Od Zadra i

938 Isto, str 36-38. 939 Isto, str 38-39. 940 Isto, str 39-40.

368

Splita je ka odgovarajućim bazama vodila pruga kapaciteta 4300t i putevi čije su propusne

mogućnosti iznosile 7440 kamiona. Prema sjeverozapadnom sektoru, željeznicom se moglo

dostaviti 2800 tona na dan, dok je putevima moglo saobraćati 10404 kamiona. Najveći

problem je predstavljalo snabdijevanje južnih snaga sa jadranske obale, ali je postignuti

dogovor sa Grčkom donekle rešavao i taj problem preko željezničkih pruga Solun-

Đevđelija-Skoplje i Volos-Kočani-Bitolj. Izgradnja pruga Volos-Larisa-Amindeon-Kačanik-

Priština i Bar-Beograd, koje su bile ili predviđene, ili su radovi na njima već bili u toku,

trebalo je da omogući konačno rešavanje i ovog logističkog pitanja.

Procijenjene dnevne potrebe snaga u centru su iznosile 2224 tone dnevno, a

sarajevska pruga je bila kapaciteta od svega 1730t, tako da se kao imperativ nametala

izgradnja željezničke linije Kardeljevo-Sarajevo-Vinkovci, koja bi sa uskog bila prošitrena na

regularni kolosjek. Iako je pravac Đenova-Rijeka svojim kapacitetom bio potpuno

zadovoljavajući, on zbog svoje geografske udaljenosti nije mogao bit iskorišćen za

snabdijevanje trupa u centralnom, a naročito ne na južnom sektoru, tako da se izgradnja

pomenutih pruga morala dovršiti u veoma kratkom roku ako se željela stvoriti mreža

zadovoljavajućih logističkih komunikacija za ove regione941.

Bubanj je prezentirao potrebe JRV, koje su iznosile 1600 tona dnevno uključenih u

cifre koje je iznio gen. Dasović, kao i 400 tona municije i bombi i isto toliko različitog

tehničkog materijala. Procijenjeni gubici su iznosili 15-20 aviona dnevno, s tim da je

domaća industrija mogla nadoknađivati 10-15% gubitaka u avionima i opremi. On je

naveo da je u toku izgradnja podzemnih fabrika, koje bi godišnje mogle proizvoditi 400-

500 aviona. Baze za snabdijevanje su po lokaciji korespondirale sa onima namijenjenim

snagama KOV, i nalazile su se, za južni sektor, oko Kosovske Mitrovice, za centar u rejonu

Sarajevo-Užice, za obalski pojas između Zadra i Kardeljeva, a za sjeverozapad u trouglu

Ogulin-Bihać-Knin942.

General Straton je pitao da li bi, s obzirom na ranjivost željezničkih komunikacija

možda bilo uputnije razvijati drumsku mrežu, ali je Vučković, primijetivši da su i drumske

saobrćajnice također podložne razaranju iz vazduha, naveo i to da bi Jugoslavija, sve i kada

bi raspolagala sa odgovarajućim putevima, teško mogla angažovati dovoljan broj kamiona 941 Isto, str 40-41. 942 Isto, str 42.

369

za snabdijevanje943. Edlmen se nadovezao mišljenjem da je važno držati Otrant i

jugoslovenske luke otvorenim i upotrebljivim, jer se veliki dio materijala sa istočne

italijanske obale mogao transportovati malim i brzim brodovima, koji bi pod zaštitom noći

bili relativno teška i nezanimljiva meta, a čiji pojedinačni gubici ne bi u većoj mjeri

poremetili sistem snabdijevanja. Ako bi se organizovala zadovoljavajuća lučka PA odbrana,

ovakav scenario bi mogao obezbijediti dopremanje odgovarajućih količina materijalnih

potrepština do jugoslovenske obale, a kao potvrdu je naveo američko iskustvo sa Filipina,

gdje je uspješno primijenjena slična taktika uprkos trenutnoj vazdušnoj inferiornosti944.

Iako se ovakvom mišljenju nije moglo ništa prigovoriti, upadljiva je bila njegova

maltene, dijametralna suprotnost sa apriornim odbijanjem bilo kakve upotrebe Jadrana kao

neodgovarajućeg i nesigurnog pravca snabdijevanja, kako je to pitanje tretirala Handyjeva

delegacija svega pola godine ranije. Uostalom, Edlmenu je bilo jasno da ovo predstavlja više

akademsku nego li raspravu o nekom stvarnom problemu. Da je ikada došlo do situacije u

kojoj bi se Jugoslavija našla u ratnom sukobu sa Istokom, a Zapad bio voljan da je

materijalno snabdijeva, i Hendi i Edlmen bi iskoristili sve moguće puteve i sredstva, bila

ona sigurna ili ne.

Komodor Kejsi se interesovao da li je , pošto je projektovana lista gubitaka od 10-

15 aviona dnevno vodila u iznos od blizu 500 aparata mjesečno, odnosno, c.ca 3000

godišnje, JRV imala mogućnost mobilizacije i školovanja pilotskog kadra u količini

dovoljnoj da upravlja novim vazduhoplovima. Bubanj je otklonio tu sumnju istakavši da

Jugoslavija trenutno raspolaže sa oko 2400 obučenih pilota, koji lete na klasičnim borbenim

ili trenažnim školsko-borbenim avionima. Edlmen se saglasio da to predstavlja solidnu

rezervu letačkog osoblja945. Vučković je dalje objasnio da u ove brojeve nisu ulazile civilne

potrebe, a da podatke te vrste, mada su postojali u Beogradu, njegova delegacija nije imala

kod sebe946.

Za peti, poslednji dan, preostala je rasprava o osnovama za vođenje daljih vojnih

pregovora predstavnika zapadnih zemalja i Jugoslavije. Operativno planiranje, kao

najvažniji vojni segment ovako koncipiranih razgovora, trebalo je organizovati na nivou 943 Isto, str 43. 944 Isto, str 43-44. 945 Isto, str 45. 946 Isto, str 45-46.

370

odnosnih terenskih komandi, to jest, štabova operativnih cjelina koje su pokrivale određeni

geografski ili strateški sektor. Edlmen je, ukazujući na potencijalne sagovornike unutar

NATO, ukratko opisao njegovu evropsku strukturu, stavljajući poseban akcenat na

mediteranski region kao vojno-stratešku oblast od najvećeg značaja za Jugoslaviju. Na čelu

komande južnog krila sa sjedištem u Napulju (CINCSOUTH), umjesto admirala Karnija

se nalazio admiral Fehteler (Fechteler), dojučerašnji komandant mornaričkih operacija

NATO. Njemu je bila podređena i vaduhoplovna komanda pod generalom Šlaterom

(Schlater), stacionirana u istom gradu, ali je mornarička komanda, pod admiralom

Mauntbatenom (Mountbatten) sa sjedištem na Malti, bila izuzeta ispod njegove jurisdikcije

i stavljena pod direktnu upravu Vrhovne Savezničke Komande za Evropu (SHAPE).

Eddleman je uputio jugoslovenske oficire na kontakt sa ovim savezničkim institucijama u

smislu operacionalizacije načelnih dogovora postignutih na ovom ili sličnim sastancima. To

je naročito trebalo da važi za sprovođenje postignutih dogovora u ratnim uslovima, kada su

ove komande imale još veću autonomiju u svom radu947.

Što se tiče samih logističkih pitanja, ona su se dijelila na problematiku pripremanja

Jugoslavije i njenih oružanih snaga za odbranu tokom mirnodopskog perioda, kao i na

dostavljanje ratnog materijala nakon otpočinjanja operacija. Problematika prve kategorije je

trebala da se rešava u sklopu postojećih sistema, koji su već bili manje ili više uhodani i čiji

je princip funkcionisanja već bio poznat jugoslovenskim zvaničnicima, barem u mjeri u

kojoj su, tokom učešća u MDA programu, imali prilike da sa njima dođu u dodir.

Druga kategorija, koja se odnosila na ratno snabdijevanje Jugoslavije, spadala je u

djelokrug neposrednih operativnih aktivnosti NATO. To je značilo da bi, nakon

otpočinjanja dejstava, svaka logistička podrška predstavljala vojno pitanje, naročito ako

njena operacionalizacija podrazumijevala učešće vojnih efektiva u smislu vršenja konvojskog

eskorta, protivpodmorničke i protivvadušne zaštite, kao i bilo kojeg drugog oblika

angažovanja vojnih snaga. Na taj način je dolazilo do razdvajanja nadležnosti nad

materijalom koji je bio predmet isporuke, jer je on bio pod jurisdikcijom vladinih agencija

na teritoriji zemlje donatora samo prije njegovog ukrcavanja na brodove ili neki drugi oblik

transporta ka inostranstvu, da bi ga odatle preuzimala odgovarajuća administracija NATO.

947 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap.F, str. 1-2.

371

Ovo je značilo da je trebalo da vlasti zemlje, koja očekuje pomoć, imaju odgovarajuću

vojno-ekonomsku misiju akreditovanu kod zemlje donatora, a koja bi se bavila ragulisanjem

ove problematike. Što se tiče mirnodopskog snabdijevanja, ono je i dalje trebalo da ostane u

domenu tripartitno-jugoslovenske saradnje, što je značilo zadržavanje dosadašnje bilateralne

prirode programa pomoći koju su SAD pružale Jugoslaviji, uz britansko i francusko učešće

samo radi paravana948.

Vučković se složio sa ovim Edlmenovim tezama, navodeći pritom da će snage i

institucije njegove zemlje sarađivati sa NATO u svim segmentima programa, kao i da se

nada da će se tehnička konferencija, na kojoj bi se prostudirali svi aspekti preoružanja

jugoslovenskih jedinica i dogovorili odgovarajući aranžmani, održati što je ranije moguće.

On se složio da sovjetska prijetnja nije od iste aktuelnosti kao u ranijem periodu, ali da i

dalje postoji, važeći za Jugoslaviju isto koliko i za bilo koju drugu evropsku zemlju. Zato je

stanovište jugoslovenskog vrha bilo da zemlja ne smije biti van širih odbrambenih sklopova,

koji bi agresiju preduprijedili ili omogućili njeno naknadno suzbijanje.

Nivo tajnosti prezentovanih podataka je trebao da svjedoči o iskrenosti

jugoslovenskih namjera, jer su se, kako je Vučković rekao, "... ovakve informacije davale

samo iskrenim saveznicima."949 Edlmen je obećao da će njihova tajnost biti zagarantovana,

ali da se informacije o održavanju konferencije ne mogu i ne trebaju kriti, naročito ne od

američkih saveznika sa Balkana – Grčke, Turske i Italije. Vučković je odmah intervenisao

da su, što se tiče prve dvije države, njihovi predstavnici već upoznati sa nekim od

pomenutih podataka na razgovorima koji su rezultirali potpisivanjem Balkanskog

sporazuma, ali da se snažno protivi otkrivanju bilo kakvih informacija o snazi, dispoziciji,

planovima i perspektivama JNA italijanskim zvaničnicima, zato što se ni po kom osnovu ta

država nije mogla smatrati za jugoslovenskog "prijatelja"950. Edlmen se saglasio i iznio da se

nada kako će, kada već jednom budu uspostavljeni bolji odnosi između ove dvije zemlje,

jugoslovenski i italijanski ratni planovi na slovenačko-austrijskom sektoru moći da budu

usaglašeni u cilju stvaranja jedne kompetentne i odgovarajuće defanzivne strategije.

948 Isto, str 2-4. 949 Isto, str 4-5. 950 Isto, str 6-7.

372

Konačna koordinacija ratnih planova je trebalo da bude izvršena na nivou nadležnih

komandi JNA i zapadnih zemalja u okviru NATO, što iako nije podrazumijevalo ili

zahtijevalo jugoslovensko političko članstvo u toj organizaciji, moglo je i moralo je imati

određene političke implikacije. U tom smislu je jugoslovenskim zvaničnicima preporučena

saradnja sa komandama na čijem čelu su bili general Grunter (Gruenther), kao šef komande

za Evropu, i admiral Mauntbaten, kao komandant mornaričkih snaga NATO u

Mediteranu951. Nakon ovoga je, uz obostrane izraze zadovoljstva rezultatima i atmosferom

koja je vladala tokom razgovora, konferencija i formalno završena952.

Dalji događaji nisu tekli ni izbliza onoliko glatko kako bi se na osnovu toka

petodnevnih razgovora moglo pretpostaviti, a što je do izražaja došlo već prilikom izrade

zvaničnog memoranduma o rezultatima konferencije. Njegov tekst je ostao van našeg

domašaja, ali se izvjesne informacije o njemu mogu dobiti iz izvještaja koji je, nakon

konferencije, podnesen o aktivnostima jugoslovenskog vojnog izaslanstva u SAD oko

Vašingtonskih pregovora953. U njemu se navodi da je promjena raspoloženja prema

jugoslovenskoj delegaciji nastupila neposredno po okončanju konferencije, kada je,

prilikom izrade memoranduma, pokušano da se svedu na minimum savezničke obaveze

NATO i umanje politički efekti sastanka kroz izbjegavanje termina "vladinih delegacija" i

zalaganjem za formulaciju "predstavnici odnosnih Generalštabova", odnosno, snižavanjem

njihovog nivoa i nivoa svoje odgovornosti za preuzeto. Osim toga je, po pitanju

preventivnog vojnog djelovanja prema Albaniji, pokušano da se Jugoslaviji uskrati sloboda

akcije, iako je to pitanje na ovakav način pokrenuo sam general Edlmen.

U istom dokumentu stoji da su, barem verbalno, zapadni predstavnici išli toliko

daleko da su prijetili odbacivanjem memoranduma u cjelini, ako se ne bi prihvatile njihove

formulacije. Jugosloveni, međutim, nisu imali nikakvog razloga da im u ovim stvarima

izađu u susret. Za njih su ovi razgovori prošli veoma povoljno, tako da su zauzeli čvrst stav

da će i oni radije ostaviti završni dokument bez potpisa nego što će dopustiti izvrtanje i

devalviranje rada konferencije. To je urodilo plodom, pa su Amerikanci, pošto im je, ipak,

bilo važnije da ne dođe do pogoršanja odnosa zbog neprihvatanja već dogovorenih obaveza,

951 Isto, str 7-8. 952 Isto, str 9. 953 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 27, str 1-15.

373

našli način da dezavuišu generala Stratona, iako su upravo njega postavili da u njihovo ime

rukovodi redakcijom memoranduma. Naime, vjerovalo se da će on, s obzirom na iskustvo u

nametanju svojih formulacija tokom pregovora sa predstavnicima drugih zemalja, uspjeti da

napravi jednostrani memorandum u kojem će izraziti i podvući samo ono što predstavlja

uspjeh za Zapad jer obavezuje suprotnu, a izbjegava prihvatanje konkretnih obaveza sa svoje

strane.

Jugoslovensko nepovjerenje prema NATO i SAD uopšte je i u ovome dobilo svoju

potporu, tako da se ne treba čuditi završnoj formulaciji jugoslovenskog izvještaja da ovakav

postupak „... nije ni nov ni iznenađujući, već da predstavlja posledicu sistema ponašanja i

razmišljanja po kojem se verbalno može priznati mogućnost ravnopravne saradnje između

neravnopravnih partnera, ali da kad dođe do sprovođenja u djelo dogovorenog, saradnja se

odmah pokušava pretvoriti u neki oblik nametanja zavisnosti.“954 S obzirom na ove

naknadne događaje, ali i komplikacije koje su izbile u vezi Trsta, ova konferencija je naglo

izgubila na publicitetu, a jugoslovensku delegaciju čak niko nije ni ispratio prilikom njenog

odlaska. U uslovim oštre italijanske reakcije je smatrano da sa njima ne treba dodatno

zatezati odnose, a očekivalo se da Jugosloveni tom pitanju neće pridavati neku preveliku

važnost.

Osim pomenutog memoranduma, dokumentaciju ovog sastanka je upotpunjavao

izvještaj ad-hoc obavještajnog komiteta sačinjenog od predstavnika tripartitnih sila i

Jugoslavije, koji je, na osnovu podataka kojima su obje strane raspolagale, pokušao

formirati zajedničku procjenu snage i rasporeda sovjetskih i satelitskih snaga u regionu.

Zajednički usvojene procjene su, po pitanju broja sovjetskih formacija u ovom dijelu

Evrope, iznosile 7 divizija, Bugarska je raspolagala sa 14-15, Rumunija 13+8 brigada koje

su imale kapacitet za reorganizaciju do jačine divizije, Mađarska 15, a Albanija 3.

Mobilizacioni kapaciteti su omogućavali formiranje 20-23 divizije u prvih 30 dana, s tim da

je ostao neusaglašen nivo njihove opremljenosti, jer su jugoslovenski predstavnici smatrali

da će novoformirane divizije biti u potpunosti opremljene i spremne za borbu, dok je

954VA, II odjeljenje, S-8, f III, 27, str 10.

374

tripatrtitno stanovište bilo da se ove trupe ne mogu smatrati snagama prve linije, barem ne

u prvim fazama borbenih dejstava955.

Lista traženog naoružanja i opreme se sastojala iz tri segmenta; potrepština kopnene

vojske, ratnog vazduhoplovstva i mornarice. Traženja suvozemnih snaga su bila sadržana u

138 pozicija, koje su se odnosile na transportna i vučna vozila, tenkove, artiljeriju, radarsku

i opremu veze, inženjerijski, pozadinski i signalni materijal, kao i rezervne djelove i

radioničke instalacije956. Potrebe vazduhoplovstva su bile grupisane po programima koji su

već bili odobreni do 1954. godine, a naveden je i spisak zahtjeva za period 1955-1959. Bile

su podijeljene u 9 projekata, koji su detaljno oslikavali sadašnju snagu i nedostatke JRV, ali

i pravce njegovog budućeg razvoja957. Mornarička problematika je bila podijeljena u 7

oblasti koje su sadržale zahtjeve za gotovim brodovima, naoružanje i opremu za one koji su

bili u izgradnji u jugoslovenskim brodogradilištima, minolovačku i minopolagačku opremu,

motore za patrolne brodove, obalske radare i rezervne djelove958.

Zapadnim planerima je dostavljen pregled organizacije određenih jugoslovenskih

jedinica, poput brdske pješadijske divizije, brdske pješadijske brigade i konjičkog puka, kao

i njihovo brojno stanje i procjena vatrene moći sa listom naoružanja kojim su raspolagale959.

Zanimljive su i opservacije jugoslovenskog vojnog atašea o radu jugoslovenske

delegacije tokom ovih razgovora. Što se tiče poznavanja materije i stručne osposobljenosti

da izvlače mjerodavne zaključke, jugoslovenski predstavnici su ostavili dobar utisak na

zapadne kolege, a koji je bio pojačan sadržinom njihovih izlaganja i kompetencijama za

elaboriranje pitanja od značaja. Njen mandat je, nesumnjivo, bio dovoljno širok da joj

omogući odgovarajući prostor za djelovanje, i taj prostor je ispunjen velikom količinom

podataka, opservacija i validnih ličnih sudova koje su pripadnici Vučkovićevog tima

prezentirali svojim sagovornicima.

955 VA, II odjeljenje, S-8, f III, 14, ap G, str. 1-7. 956 VA, II odjeljenje, 2951, 14, ap H, str 1-6. 957 Projekat 931 je sadržao avione, motore i meteo-opremu, 932 radio, radarsku, telefonsku i telegrafsku opremu, kao i različite rezervne djelove, 933 motorna vozila za transport i vuču, nišanske sprave i pomoćnu opremu za rakete, 934 avijacijsko i PA naoružanje, 935 različitu opštu avijacijsku opremu, foto i inženjerijsku opremu, 936 municiju, rakete, bombe i licence za proizvodnju raketa HVAR i MIGHTY MOUSE, kao i napalm bombe od 110kg, 951 ulje i maziva i 974 trenažnu i poljsku opremu, kao i opremu za vazdušno-desantne jedinice. VA,II odjeljenje, S 8,f III,2951, 14, ap I, str 1-12. 958 VA,II odjeljenje, 2951,f III 14, ap J, str 1. 959 VA,II odjeljenje, 2951, f III 14, ap K, str 1-3.

375

Sa druge strane, pripremni rad je bio izvršen dosta jednostrano, to jest, bio je više

usmjeren na razjašnjavanje šta konferencija znači za Jugoslaviju uz vidljivo zapostavljanje

njenih reperkusija na SAD i NATO. To je, ponekad, dovodilo do gubljenja iz vida šta

pozitivnim razvojem događaja za Jugoslaviju dobija druga strana, pa su određeni

jugoslovenski argumenti gubili na snazi jer su iznošeni u diskusijama o čijoj važnosti za

zapadnu stranu nije bilo validnijeg predznanja. Osim toga, delegacija se nije baš najbolje

snalazila u situacijama kada razgovor nije išao striktno prema odredbama dnevnog reda, pa

je izgledalo da se u tim trenucima gube i inicijativa i sigurnost, a što je također pripisivano

neadekvatnoj i nedovoljnoj pripremi960.

Rad jugoslovenskog tima u toku oficijelnog dijela razgovora je bio olakšan sastavom

američke delegacije. General Klajd Edlmen, koji je već u nekoliko navrata vodio pregovore

sa jugoslovenskim vojnim i političkim zvaničnicima, bio je jedan od pobornika vojnog

pomaganja Jugoslavije, te je, sa te strane, bio najpogodniji sagovornik za postizanje

sporazuma. Pošto je njegova karijera bila u bliskoj vezi sa perspektivom vojne pomoći

FNRJ, on je i lično bio zainteresovan da se stvari postave tako da odgovaraju objema

stranama, tako da je, ne zatežući i ne podižući tenziju, često ostavljao jugoslovenskim

pregovaračima da za svoje zahtjeve dobiju podršku i na poljima gdje su mogli očekivati veći

otpor.

Onoliko koliko je Hendi smatrao da je za njegov položaj i karijeru bitno da bude

restriktivan, može biti da je Eddleman držao za svoj neposredni interes da Vučković i

njegova delegacija iz Vašingtona odu zadovoljni. Međutim, ne treba izgubiti iz vida da je

politika "štapa i šargarepe" i ovdje došla do izražaja, jer je prilikom finalizacije i

formalizovanja postignutih rezultata general Straton, a ne Edlmen, vodio glavnu riječ.

U svakom slučaju, ovi razgovori su bili neuporedivo konstruktivniji od

novembarskih u Beogradu, a to se najbolje dalo vidjeti po količini podataka, planova i

razmišljanja koje su obje strane iznijele na konferenciji, kao i zajedničkim zaključcima koji

su iz njih izvedeni. Za Jugoslovene je bilo bitno da su dobili garanciju logističke i

operativne pomoći u slučaju sovjetske agresije, kao i potvrdu važnosti uloge koju je njihova

zemlja igrala u strateškim kombinacijama NATO. Opet, treba priznati da su ovi dometi

960 VA, II odjeljenje, S-8, f III,27 ,str 12-14.

376

mogli biti i viši da se do njih došlo prethodne jeseni, iz prostog razloga što je opasnost koju

su trebali da preduprijede tada bila izraženija i vjerovatnija, a koja je nakon Staljinove smrti

ipak izgubila na svojoj aktuelnosti. Stoga jugoslovenska strana svoj glavni benefit nije tražila

u nekim strateškim povezivanjima na polju vođenja mogućih ratnih operacija, već je

akcenat stavila na potrebu i mogućnost materijalnog opskrbljivanja svojih snaga, što je u

ovom slučaju značilo veće usresređivanje na tehnički i logistički aspekt konferencije.

Sa druge strane, ovo novo približavanje nije donijelo SAD neku naročitu dugoročnu

korist, jer su izostanak konkretizacije vojnih aranžmana u okviru Balkanskog saveza i

izbijanje Tršćanske krize definitivno označili kraj strateškog prestrojavanja Jugoslavije ka

Zapadu. Sama konferencija, koja je, s obzirom na sastav i rang delegacija, kao i način na

koji je sazvana, trebala da preraste u još jedno "kucanje na vrata NATO", već je u toku svog

rada pokazala da i jedna i druga strana gaje isuviše jake rezerve prema jednoj ovakvoj

varijanti, te da više imaju na umu izvlačenje maksimuma iz postojećeg stanja. Posle

Staljinove smrti i promjena u sovjetskom partijskom i državnom vrhu, to stanje je dobilo

sasvim nove dimenzije i sadržaj, tako da se rezultati vašingtonskih pregovora više mogu

smatrati konačnim dostignućem jednog vremena i senzibiliteta, nego što su predstavljali

osnovu daljeg razvoja odnosa Jugoslavije i Zapada. Vojna saradnja se, nakon njihovog

završetka, svela na realizaciju već dogovorenih isporuka naoružanja i školovanje dijela

starješinskog kadra JNA. Međutim, iz izvora se vidi da je postojao scenario i za drugačiji

razvoj događaja961.

Perspektiva daljih pregovora

U svom pismu JCS od 4.oktobra 1954. godine, šef Komande američkih snaga u

Evropi (USEUCOM), general Grunter (Gruenther), smatrao je da postojeći plan podrške

Jugoslaviji u slučaju ratnih operacija ne uključuje u potrebnoj mjeri sve aspekte koji

proističu iz postojanja Balkanskog pakta. On je tražio da se on revidira na osnovu

novonastalog stanja, očigledno procjenjujući da ova organizacija može na jedan značajniji

961 E:\NARA, RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 24, Memo by the Chief of Staff, US Army, for JCS on Guidance for Preparation, of a Plan by Comander in Chief, USEUCOM, for support of Yugoslavia, 8 nov. 1954.

377

način uticati na promjenu trenutne konstelacije snaga i odnosa. General Metju Ridžvej

(Matthew Ridgway), koji je naslijedio gen. Kolinsa na mjestu načelnika štaba kopnenih

snaga američke vojske, prihvatio je ovu inicijativu i naredio da se u novu platformu ugrade

pretpostavke angažovanja jugoslovenskih, grčkih i turskih snaga u zajedničkoj odbrani, kao

i vjerovatnoća raspoloživosti vojnih baza u Grčkoj i Turskoj za dotur ratnog materijala

Jugoslaviji.962

Na ovom mjestu bi bilo zanimljivo osvrnuti se na predistoriju ovog postupka.

Nakon završetka II tripartitno jugoslovenske konferencije, izgledalo je da su postavljeni

čvrsti temelji za proširenje programa vojnog opremanja jugoslovenskih snaga. Kao korak ka

njihovom formalizovanju, trebalo je da se održi i sastanak logističkih stručnjaka tripartitnih

sila i Jugoslavije, na kojem bi se donijeli precizni planovi, na isti način na koji su avgusta

1951. tehnički razgovori delegacije, vođene generalima Kilibardom i Šumonjom, pratili i

konkretizovali rezultate misije Koče Popovića iz maja i juna iste godine. 25. septembra je

JCS odobrio pokretanje ovog procesa, a sekretarijat odbrane SAD je, 18 oktobra, još

dodatno zatražio odobrenje od Stejt Departmenta da se u ove razgovore direktno uključe i

predstavnici komande NATO, kako bi se na licu mjesta rezultati razgovora ugradili u

proces koordinacije defanzivnih planova Jugoslavije i zapadnog vojnog saveza.963

Izbijanje Tršćanske krize je, međutim, osujetilo te namjere, tako da je 4. novembra

1954, kao odgovor na pitanje iz sekretarijata odbrane, vršilac dužnosti državnog sekretara,

Herbert Huver (Herbert Hoover, Jr) proslijedio naređenje da se predviđeni razgovori

odlože „...dok se pitanje Trsta ne riješi na zadovoljavajući način.“964 I pored te odluke, u

JCS je 18. decembra prihvaćena lista mornaričkih nedostataka koje je jugoslovenska

delegacija podnijela na avgustovskoj konferenciji, a 6. januara 1954. je dogovoreno da se

proces planiranja nastavi u mjeri koja je bila faktički i legalno moguća - razmatranjem lista

za snage KoV i JRV. Armijska lista je prihvaćena 1 februara, ali je vazduhoplovna odbijena

kao pretjerana.965 Međutim, 24. februara je zaključeno da aktivnosti po ovom pitanju ipak

962 Isto, str 1. 963 Isto, str 22 (Enclosure „C“) 964 Isto, str 2, 23 (Enclosure „C“) 965 Isto, str 23(Enclosure „C“), NARA RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 23, Memo by the Chief of Staff, USAF to JCS re Yugoslav equipment requirements 18. feb. 1954.

378

moraju da budu odložene do daljnjeg, odnosno, do drugačijeg signala iz sekretarijata

odbrane966.

Čitava priča je mirovala sve do 27. avgusta, kada je predstavnik britanskog

Genaralštaba predložio preliminarni sastanak vojnih zvaničnika tripartitnih sila, na kojem

bi bila usaglašena zajednička pozicija pred ulazak u nastavak pregovora sa Jugoslavijom967.

Kako su Jugoslavija i Italija 5. oktobra prihvatili rešenje tršćanskog pitanja, to se u

krugovima vojne administracije počelo razmišljati da li se pregovarački proces, koji je

prekinut prije godinu dana, može ponovo pokrenuti i u trenutno realnim uslovima.

Za SAD je, u vremenu nakon potpisivanja Balkanskog pakta, rešenja Tršćanske

krize i zaključaka londonskih razgovora predstavnika devet država, bilo naročito važno da se

regulišu pitanja dalje koordinacije jugoslovenskih i NATO planova, odnosa nadležnih

komandi, kao i operativne i logističke podrške. Naglašavajući značaj MDAP u ovom

procesu, zaključivalo se da „...Tito ranije nije želio da se angažuje u američko-

jugoslovenskim strateškim razgovorima, ako njegova pozicija nije bila dodatno ojačana kroz

američku pomoć...“ Međutim, dosadašnji tripartitni nastup je stvarao Sjedinjenim

Državama obavezu da i dalje na taj način pristupa ovom pitanju, ali je to moglo da se

promijeni u slučaju da Francuzi i Britanci, u daljem procesu, nastave da daju samo formalni

doprinos svojim prisustvom u njemu. U tom slučaju se u JCS smatralo da američka strana,

u odnosu na Jugoslaviju, nikako ne bi smjela da se ograniči na tripartitni pristup.968

Za šefa američkog tima na ovim razgovorima je bio određen general major Pol

Donel Harkins (Paul Donal Harkins)969. On je iz JCS dobio mandat da sa britanskim i

francuskim predstavnicima formuliše platformu za zajednički nastup na planiranim

razgovorima sa jugoslovenskom delegacijom, a koji bi predstavljali nastavak konferencije iz

966 NARA, RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 24, Memo by the Chief of Staff, US Army, for JCS on Guidance for Preparation, of a Plan by Comander in Chief, USEUCOM, for support of Yugoslavia, 8 nov. 1954, Enclosure „C“, str 24. 967 Isto 968 Isto, Enclosure „D“, str 27. 969 General Pol Donel Harkins je tokom II svjetskog rata služio kao načelnik štaba američke III armije (komandant general Džordž Paton), a nakon njegovog završetka je rukovodio taktičkim odsjekom na akademiji West Point. Učestvovao je u ratu u Koreji, a tokom kampanje u Vijetnamu se nalazio na čelu američkih snaga od početka operacija do 1964, kada ga je zamijenio general Vestmorlend. http://en.wikipedia.org/wiki/Paul_D._Harkins

379

avgusta 1953. godine. Njegov zadatak je bio da, ne ulazeći u prihvatanje ikakvih obaveza sa

američke strane, u predkonferencijskom planiranju postigne sledeće ciljeve:

a. utvrdi osnove za pružanje logističke podrške Jugoslaviji izvan onoga što je do tada

bilo dogovoreno ili programirano;

b. obezbijedi britansko i francusko prihvatanje principa da sve tri tripartitne sile u

„razumnnoj mjeri“ (reasonable share) učestvuju u logističkoj pomoći koju

Jugoslavija zatraži. U tom smislu je naročito trebalo da obrati pažnju upravo na

definisanje obima i sadržaja onog što je trebalo da predstavlja „razumnu mjeru“;

c. utvrdi koliki je, tačno, trebao da bude britanski i francuski udio u opremanju

jugoslovenskih jedinica (izražen u konkretnom broju opremljenih divizija, eskadrila,

brodova i slično), kao i ukupnu količinu i vremenski raspored isporuka koje su ove

države bile spremne da realizuju. Takođe je trebao da procijeni i koliko bi na

njihovo držanje uticala američka spremnost da realizuje svoj dio dogovorenog posla,

koristeći of-shore programe za preduzeća stacionirana na njihovoj teritoriji;

d. dogovori broj, namjenu i vrstu jugoslovenskih snaga koje bi mogle biti uključene u

zajedničke vojne koncepcije nakon koordinacije planova između NATO i

Jugoslavije. Pošto se smatralo da u tom trenutku nije bilo moguće postizanje čvršćih

političkih veza između Jugoslavije i NATO, u ovom pravcu nije trebalo činiti

nikakve dalekosežnije korake;

e. postigne dogovor o otvaranju razgovora sa jugoslovenskim predstavnicima u vezi

pomorske i vazdušne podrške Jugoslaviji u slučaju otpočinjanja ratnih operacija, sa

posebnim naglaskom na njene gabarite, moguću upotrebu jugoslovenskih

kapaciteta (luka i aerodroma), kao i upoznavanje sa njenom relevantnom

logističkom problematikom;

f. utvrdi šta spada u dodatne informacije koje bi trebalo tražiti od Jugoslavije u vezi

njenih logističkih potreba, ratnih planova i ukupnih mogućnosti;

g. utvrdi u opštim crtama stavove britanskih i francuskih predstavnika prema

Jugoslaviji, kao i njihove poglede u vezi poželjnosti daljeg tripartitnog pristupa

logističkoj podršci ovoj zemlji. U takvoj raspravi nije trebalo prihvatiti američku

obavezu da nastavi sa takvom aktivnošću;

380

h. utvrdi koji se podaci iz domena vojne podrške Jugoslavije mogu dostaviti Grčkoj,

Turskoj i Italiji; kao i da

i. utvrdi agendu očekivane tripartitno-jugoslovenske konferencije u obimu potrebnom

za razmjenu preliminarnih informacija sa Jugoslavijom prije njenog održavanja.970

Ciljevi tripartitnog angažovanja, kako su ih vidjeli u JCS, bili su:

a. podsticanje tješnje saradnje Jugoslavije sa tripartitnim silama i NATO, kroz

kontinuirano interesovanje za njenu situaciju, kao i ojačavanje međusobnog

povjerenja koje je na vojnom nivou postignuto tokom vašingtonske konferencije u

avgustu 1953. godine;

b. postizanje jugoslovenskog pristanka na čvršće defanzivne aranžmane sa Zapadom:

1. kroz konkretno povezivanje jugoslovenskih i NATO defanzivnih planova i

utvrđivanje broja, veličine i snage jedinica koje će biti opremljeni kroz

tripartitnu logističku pomoć; i

2. kroz konkretnu podršku aktivnostima koje su sprovele Grčka, Turska i

Jugoslavija na stvaranju efikasnih aranžmana zajedničke odbrane unutar

Balkanskog pakta

c. postizanje sporazuma o početku razgovora o potencijalnim gabaritima vazdušne i

pomorske podrške Jugoslaviji, kao i o operativno-logističkim problemima u vezi sa

ovom aktivnošću;

d. informisanje jugoslovenske strane u vezi mogućnosti tripartitnih sila da pruže

materijalnu i operativnu podršku, kao i opšti redosled i raspored isporuka; i

e. pokušaj da se dobiju dodatne informacije o jugoslovenskim ratnim planovima i

logističkoj problematici971.

Harkinsu je predočeno da se trenutna američka vojna pozicija prema Jugoslaviji temelji

na sledećim postulatima:

a. Ciljevi programa vojne pomoći Jugoslaviji:972

970 NARA, RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 24, Memo by the Chief of Staff, US Army, for JCS on Guidance for Preparation, of a Plan by Comander in Chief, USEUCOM, for support of Yugoslavia, 8 nov. 1954, Appendix to Enclosure “A”, Proposed terms of reference for the U.S. military representative for use in tripartite aspects of relations with Yugoslavia, str 6-8. 971 Isto, str 8-9.

381

1. da služi kao sredstvo odbijanja eventualne sovjetske ili satelitske agresije

prema Jugoslaviji;

2. da, u slučaju opšteg rata, omogući jugoslovenskim snagama vođenje ratnih

operacija u prvim fazama sukoba;

3. omogući pomoć u odbrani teritorija zemalja-članica NATO

b. Strateški zahtjevi odbrane Jugoslavije, gdje bi jugoslovenski ratni planovi, ako bi

došlo do njihovog usaglašavanja sa NATO koncepcijama trebali da:973

1. omoguće dodatnu dubinu odbrane sjeverne Italije i pravca prema južnoj

Francuskoj;

2. omoguće koordinaciju sa grčkim i turskim snagama;

3. omoguće neprekinutu liniju otpora od sjeverozapada do jugoistoka zemlje,

obezbjeđujući centralnu oblast i tako uskraćujući sovjetskim snagama

izlazak na Mediteran;

4. natjeraju komandu istočnih snaga da značajnije snage vežu upravo za ovaj

dio Evrope, odnosno, spriječe njihov angažman na drugim sektorima;

5. omoguće zadržavanje izvan domašaja istočnih snaga teritorija od značaja za

realizaciju logističke pomoći u sjevernoj Italiji, Grčkoj i Jugoslaviji; kao i da

6. omoguće održavanje neutralnosti Albanije ili njeno eliminisanje kao

potencijalne prijetnje.

c. Strateški koncept operacija jugoslovenskih snaga974:

c.1. aktivnosti KoV, u vidu koji je dogovoren na II tripartitno-jugoslovenskoj

konferenciji u Vašingtonu avgusta 1953. godine. On je podrazumijevao:

c.1.1. odbranu na sjeverozapadnom pravcu, sa držanjem početnih položaja

što je duže moguće i povlačenjem pod borbom na položaje u rejonu

Ljubljanskih vrata;

c.1.2. odbranu centralnog sektora uz maksimalno korištenje odlika reljefa,

održavanje veze sa snagama na sjeverozapadnom i jugistočnom krilu i

onemogućavanje neprijateljskog prodora na jadransku obalu i povezivanje sa

972 Isto, str 9 973 Isto, str 10 974 Isto, str 10-12

382

snagama u Albaniji. Ova kategorija je, kako se to izričito kaže u dokumentu,

usvojena kao ustupak jugoslovenskoj strani i SAD joj nisu ni izbliza

pridavale značaj uporediva sa odbrambenim aktivnostima na druga dva

sektora;

c.1.3. odbranu na jugoistočnom pravcu, držeći početne položaje što je dalje

moguće istočno i sjeverno od Soluna, povezivanje sa grčkim snagama, zaštita

pristupa dolini Strume i blokiranje Moravsko-Vardarskog koridora;

c.1.4. operacije prema Albaniji, s osnovnim zadatkom onemogućavanja

ofanzivnih aktivnosti sa njene teritorije. Način na koji bi se to pitanje

rešavalo zavisio bi od trenutno važećih okolnosti, odnosno, upućivalo je da

bi SAD preferirale preventivnu vojnu akciju grčkih i jugoslovenskih snaga

koje bi u startu eliminisale albansku prijetnju u svom zaleđu;

c.2. aktivnosti JRM, koje su se prvenstveno ogledale u čišćenju mina i održavanja

luka i plovnih koridora otvorenim. Nedvosmisleno se ukazivalo da, u slučaju ratnih

operacija, sve ostale vojno-pomorske aktivnosti treba da sprovode mornaričke snage

NATO, tako da bilo kakvo insistiranje ka ulaganju u izgradnju drugačije

struktuirane JRM nije trebalo uzeti za shodno;

c.3. aktivnosti JRV, čiji je glavni zadatak bilo pružanje bliske vazdušne podrške

kopnenim snagama kao i djelimična vazdušna odbrana. U cilju boljeg ispunjenja

ovog zadatka, moglo se prihvatiti opremanje i ostalih jugoslovenskih

vazduhoplovnih efektiva, a ne samo onih stacioniranih na sjeverozapadu zemlje.

d. Sastav i jačina jugoslovenskih snaga, koji su posmatrani kroz direktni doprinos koji

se od njih očekivao u zajedničkoj (NATO) odbrani jugoistočne Evrope, kao i

angažovanje tripartitnih sila u planiranju vazdušne i pomorske podrške Jugoslaviji.975 U

svijetlu ovih faktora, navedene snage bi predstavljale optimum za koji bi trebalo planirati

sredstva iz domena vojne pomoći, koju bi zajednički obezbijedile tripartitne sile,

odnosno, da se SAD ni u kom slučaju neće obavezati da samostalno obezbijede pomoć u

ovom opsegu. To se odnsilo na:

975 Isto, str 12-13.

383

- snage KoV JNA – 18 pješadijskih i 3 oklopne divizije. U tom trenutku su MDA

programi SAD predviđali opremanje 9 pješadijskih divizija. Opremanje svih drugih

jedinica je direktno zavisilo od obima planirane aktivnosti Velike Britanije i Francuske u

tom smislu, budućih uslovljavanja Kongresa i situacije sa sličnim obavezama SAD na

globalnom planu. Harkinsu je zato ukazano da ne prihvati američko obavezivanje na

pružanje pomoći koja bi bila potrebna za opremanje snaga većih od pomenutih 9

divizija;

- snage JRV – 6 eskadrila lovaca-presretača po 25 aparata, 9 eskadrila lovaca-bombardera

po 25 aparata, 1 eskadrila za taktičko izviđanje od 18 aparata i 1 transportna eskadrila od

16 aparata;

- snage JRM – i razarač za otvoreno more, 4 razarača za priobalne vode, 18 patrolnih

brodova, 42 motorna torpedna broda, 18 čistača mina za priobalne vode, 6 čistača mina

za unutrašnje vode i 6 minopolagača za priobalne vode.

e. Za SAD, prioriteti u ovim kategorijama su bili, što se tiče kopnenih snaga, sjeverna

(Ljubljanska) armija, trupe na jugu i, na kraju, centralna armija; za JRV 6 presretačkih, pa 9

lovačko-bombarderskih eskadrila, a za JRM čistači mina, a za njima sva ostala predviđena

oprema i plovila976.

f. Dodatna pomoć je trebalo da popuni prazninu između programa po kojima se

trenutno vršilo opremanje 9 divizija KoV JNA, 9 lovačko-bombarderskih, 3 presretačke i

po jedne eskadrile izviđačkih i transportnih aviona, 1 patrolnog broda, 7 torpednih čamaca

i 7 čistača mina za unutrašnje vode. To je značilo da bi, u slučaju nastavka pozitivnog

trenda u međusobnim odnosima između tripartitnih sila i Jugoslavije, kao i njenog

pristanka na dalju koordinaciju svojih defanzivnih aktivnosti sa planovima NATO, trebalo

pristupiti planiranju realizacije i ove kategorije. Ona je podrazumijevala sredstva za

opremanje ostatka kopnenih efektiva do predviđenih 18 pješadijskih i 3 oklopne divizije,

određenog broja jedinica na južnom i centralnom sektoru i 3 dodatne presretačke eskadrile.

Sredstva koja bi bila namijenjena mornarici bi, prvenstveno, trebala da budu utrošena na

popunjavanje nedostataka trenutno aktuelnih programa977.

976 Isto, str 1314 977 Isto, str 13-14.

384

g. U ovu grupu su spadali dometi čije je postizanje u datom trenutku smatrano

potrebnim i realnim. Da bi Zapad obezbijedio planirani maksimum iz svog programa vojne

pomoći Jugoslaviji, trebalo je pristupiti koordinaciji njenih i NATO defanzivnih planova,

makar u najopštijim crtama i što je bilo moguće prije. Takođe, ovu aktivnost nije trebalo ni

na koji način povezivati sa pitanjem političkog približavanja Jugoslavije ovoj organizaciji,

pošto se to smatralo trenutno neostvarivim.978

Agenda za predviđene razgovore, kako za Harkinsa, tako i za francuske i britanske

pregovarače, temeljila se na sledećim smjernicama:

a. Pregovarači nisu imali mandat da prihvataju bilo kakve obaveze u ime svojih

vlada, niti da potpisuju ugovore. Njihovi stavovi, koji bi bili dodatno iskristalisani

tokom konferencije na osnovu podataka prezentovanih sa jugoslovenske strane,

trebali su da služe isključivo kao preporuka instancama u Stejt Departmentu i

sekretarijatu odbrane. Jugosloveni su se sa takvom pregovaračkom taktikom, doduše

u njenoj najogoljenijoj verziji, prvi put sreli tokom Hendijeve misije, ali ni prilikom

razgovora u Vašingtonu iz avgusta 1953. godine nije bilo puno drugačije. Štaviše,

tada im je eksplicitno stavljeno do znanja da vojni predstavnici imaju uticaj, ali da

odluke donosi civilna vlada kojoj njihovo mišljenje treba da služi samo kao

preporuka979;

b. U odgovarajućem trenutku, i to negdje u uvodnim fazama razgovora, trebalo

je reafirmisati stanovište koje je zauzeto tokom II tripartitno-jugoslovenske

konferencije u Vašingtonu, a koje je bilo da predstavnici vojnog establišmenta

smatraju da ni jedan napad Istoka na Jugoslaviju ne bi, ni u namjeri ni u ishodu,

bio ograničen na izolovani sukob. U tom slučaju su i Jugosloveni očekivali pomoć

sa zapada, bilo kroz direktnu vojnu (u smislu vazdušne i pomorske podrške), bilo

kroz doturanje nedostajućeg ratnog materijala. Shodno tome, sastanak se i

organizovao kako bi se „... na najbolji mogući način isplanirala pomoć Jugoslaviji u

jačanju njenih snaga u mirnodopskim uslovima kroz isporuke nedostajuće opreme,

kao i prostudirala potreba koordinacije defanzivnih planova što je ranije bilo

moguće. Što se tiče ovog poslednjeg, Jugoslovenima je trebalo jasno predočiti da 978 Isto, str 14-15. 979 Isto, str 15.

385

tripartitne sile ne traže političko povezivanje između NATO i Jugoslavije, već da

žele koordinaciju odbrambenog planiranja na zajedničku dobrobit svih

zainteresovanih. Naglasak je trebao da bude stavljen na potrebu takve koordinacije

u neposrednoj budućnosti....“;980

c. Što se tiče pozicije tripartitnih sila u vezi njihove mogućnosti da isporuče

traženu opremu, Harkins je trebalo da naglasi da su pregledane liste predate na

vašingtonskoj konferenciji, ali i da otvoreno kaže da, zbog globalnih obaveza ove tri

zemlje u tom trenutku, one prevazilaze količine koje su se mogle isporučiti.

Međutim, shvatajući značaj pomenutog materijala za Jugoslaviju (a Jugoslavije za

Zapad), trebalo je ponoviti tripartitnu spremnost da se za nju, u okvirima

dostupnog, obezbijedi što je moguće veća količina potrebne opreme i naoružanja981;

d. Na ovom mjestu je trebalo pribaviti jugoslovensko mišljenje o tome, kako

na najefikasniji način upotrijebiti ratni materijal namijenjen jedinicama u

ljubljanskom rejonu982;

e. Nakon diskusije o jugoslovenskim gledištima, tripartitni predstavnici su

trebali da ukažu na mogućnost pružanja pomoći i za jedinice na centralnom i

jugoistočnom sektoru, a ujedno je trebalo naglasiti i zadovoljstvo tripartitnih sila

povoljnim tokom aktivnosti na planiranju zajedničkih jugoslovensko-grčkih

defanzivnih aktivnosti u oblasti moravsko-vardarske doline. Iako nisu imali nikakvu

konkretnu ponudu u ovom smislu, zapadni pregovarači su trebali da iskažu

spremnost na postizanje dogovora o logističkim planovima kojima bi se, u slučaju

njene dostupnosti, određena količina ratnog materijala mogla dostaviti i jedinicama

na ovim sektorima. Takođe, utisak o svojim namjerama je trebalo pojačati izjavom

o spremnosti ojačavanja snaga jačine jednog korpusa na jugoistočnom, kao i jedne

armije na centralnom pravcu odbrane. Istovremeno se, međutim, trebalo i ograditi

da „...trenutno dostupni fondovi i količina opreme ne omogućavaju precizno

utvrđivanje rokova kada bi ovi planovi mogli da budu realizovani...“983;

980 Isto, str 15-16. 981 Isto, str 16. 982 Isto, str 17. 983 Isto.

386

f. U diskusiji o jugoslovenskim listama tražene opreme, jugoslovenskim

pregovaračima nije trebalo odbiti mogućnost dobijanja tripartitnog mišljenja o

opravdanosti njihovih zahtjeva u vezi određenih stavki sa liste iz avgusta 1953.

godine, ali da im je jasno trebalo predočiti da trenutno stanje ne omogućava

njihovo ispunjenje. Takođe nije trebalo dozvoliti diskusiju ili „cjenkanje“ oko

pojedinačnih stavki ili kategorija ratnog materijala, koje je trebalo preusmjeriti na

šefa AMAS u Beogradu ili odgovarajuće francuske ili britanske predstavnike.

Diskusija po ovom pitanju konkretnih jugoslovenskih potreba je trebala da ostane

u domenu opšteg, tim više što je zapamćeno da je tokom vašingtonske konferencije

upravo prilikom ovakvih diskusija dolazilo do primjetnog podizanja tona i tenzija u

raspravi984;

g. Što se tiče samih razgovora o planiranju zajedničke odbrane, tripartitna

delegacija je trebala da obezbijedi jugoslovensko prihvatanje konkretne koordinacije

svojih odbrambenih planova sa nadležnom NATO komandom (CINSOUTH).

Kao dodatak, trebalo je prodiskutovati i njihove zahtjeve u vezi vazdušne i

pomorske podrške, a koja bi se realizovala na tripartitnoj osnovi. Sve ovo je trebalo

artikulisati i dogovoriti u toku trajanja konferencije985, tako da je lako zaključiti

kako je njen uspješan ishod u potpunosti zavisio od opšteg međunarodnog

konteksta u kojem bi se ti razgovori i održavali;

h. Ostala pitanja su bila podijeljena u 5 kategorija986:

h.1. napredak u koordinaciji defanzivnih planova sa Grčkom i Turskom;

h.2. tipovi i količina opreme koje je trebalo isporučiti Jugoslaviji, a nisu bili obuhvaćeni

tekućim programom vojne pomoći, kao i informacije o jugoslovenskim

kapacitetima da tu opremu čuvaju i upotrebljavaju na odgovarajući način;

h.3. jugoslovenski ratni i mobilizacijski planovi;

h.4. kapaciteti jugoslovenskih željeznica, luka, aerodroma i putne mreže da podrže

realizaciju pomenutih planova; i

h.5. razno.

984 Isto, str 17-18. 985 Isto, str 18. 986 Isto, str 18-19.

387

Po pitanju opštih administrativnih aspekata, konferencija je trebala da se održi u

Vašingtonu, Londonu ili Parizu i, budući da su pitanja u vezi tršćanske krize bila regulisana,

a opšta vojno-politička klima u južnoj Evropi povoljna, to je trebalo da bude urađeno što

prije. Međutim, datum, kao ni samo održavanje konferencije uopšte, nikad nisu konačno

dogovoreni. Trebalo je da Grčka, Turska i Italija, kao saveznice unutar NATO, budu

prethodno obaviještene o datumu, mjestu i cilju održavanja konferencije, učesnicima i

oblastima diskutovanih tema. Imajući u vidu komplikacije koje su u prethodnim

slučajevima dolazile do izražaja kada ih je trebalo obavijestiti o njenim rezultatima,

Harkinsu je savjetovano da o tome ne pokreće nikakvu raspravu do samog kraja

konferencije. Nakon nje bi, u zavisnosti od dobijenog ishoda, bilo odlučeno kako o njemu

informisati predstavnike ove tri zemlje. On je, takođe, nakon završetka ovih razgovora

trebao da direktno izvijesti američki sekretarijat odbrane o budućoj smislenosti i

cjelishodnosti daljeg američkog učešća u tripartitnom pristupu pomoći Jugoslaviji.987

Britanski Generalštab je 15. novembra i zvanično zatražio održavanje ove

konferencije, predlažući 1-3 decembar kao odgovarajući termin. Međutim, iz Stejt

Departmenta je stigao sasvim drugačiji odgovor. Vršilac dužnosti državnog sekretara,

Herbert Huver, već je 20. oktobra u svojoj poruci JCS-u naveo da SAD treba da prestanu

sa angažovanjem u okviru tripartitnog djelovanja prema Jugoslaviji. Smatrao je da nakon

sređivanja krize oko Trsta i povoljnih trendova u odnosima unutar Balkanskog pakta,

„...SAD treba da unilateralno pregledaju jugoslovenske vojne zahtjeve, kao korak prema

stvaranju novog programa američke pomoći za zajedničku odbranu... Prema odluci na

nivou vlade, u vezi jačanja aranžmana i procedura za čvršćeg vojnog vezivanja Jugoslavije za

Zapad, pokazuje se kao nepoželjno otpočinjanje daljih tripartitnih pregovora kako predlaže

BCS (British Chiefes of Staff – Britanski Generalštab), posebno imajući u vidu procjenu

Stejt Departmenta da tripartitni angažman više nije u interesu Sjedinjenih Država...“988

Sa druge strane, namjera o artikulaciji konkretnog američkog pristupa ovom pitanju

nije uspijevala da se odmakne od realizacije već dogovorenih isporuka vojne pomoći. Taj

program jeste ostajao kao osnova vojne politike SAD prema Jugoslaviji, ali nije suštinski 987 Isto, str 19-20. 988 NARA, RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 24, Report by the Joint Strategic Plans Commitee to the JCS on Resumption of Tripartite Yugoslav Military Discussions, 12.nov.1954, str 1-3 (836-838).

388

doprinosio u planerskim aktivnostima u kreiranju defanzivnih koncepcija, niti u

formalnom uređivanju odnosa i očekivanja. General Ridžvej je, odgovarajući na

memorandum iz kancelarije USCINCEUR (U.S. Commander-in-Chief Europe - vrhovni

komandant američkih snaga u Evropi) od 28. septembra 1954, naveo da uprkos postojanju

Balkanskog pakta, vojni planovi na tom nivou i dalje nisu bili formalno usaglašeni sa

zajedničkim (NATO) koncepcijama. Sa vojne tačke gledišta, bilo bi više nego poželjno da

predstavnici tripartitnih sila, zajedno sa jugoslovenskim, grčim i turskim vojnim

zvaničnicima, ostvare viši oblik koordinacije planerskih aktivnosti, naročito imajući u vidu

njihovo preklapanje u bavljenju istim problemom, a bez međusobne saradnje.

„...Zajedničko planiranje, međutim, u ovom trenutku nije politički moguće zbog sledećih

razloga:

a. Jugoslavija per se (podvučeno i boldovano u dokumentu, prim.aut) nije

prihvatila nikakve formalne obaveze prema NATO (Zapadu);

b. NATO (izuzimajući Grčku i Tursku), nema nikakvu formalnu obavezu

prema Jugoslaviji ili Balkanskom paktu per se (podvučeno i boldovano u

dokumentu, prim.aut);

c. SAD, Velika Britanija i Francuska nisu postigle međusobni dogovor u vezi

operativne podrške Jugoslaviji;

d. Koordinirano planiranje na nivou Balkanskog pakta je, do sada, bilo

sprovedeno samo između Jugoslovena i Grka“989

Osim toga, za dalje planiranje vojne politike SAD prema ovom regionu je trebalo

uzeti u obzir da one nisu imale nikakvu formalnu obavezu da pruže podršku snagama

Balkanskog pakta, ali da je situacija mogla da ima i drugačije implikacije. Na primjer, ako

bi Jugoslavija bila napadnuta sa istoka, a Grčka i Turska ispunile svoje savezničke obaveze,

SAD su mogle da donesu unilateralnu odluku o pružanju operativne pomoći koja bi,

faktički, značila podršku za sve tri zemlje članice Balkanskog pakta. To je značilo i da bi

operativne baze, kao i ostali infrstrukturni kapaciteti, bile na raspolaganju angažovanim

američkim snagama. Zarad toga je trebalo stvoriti povoljnu političku klimu koja bi, dalje,

989 NARA, RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 26, JCS to CINCEUR re planning for Yugoslavia in Light of its Role within Balcan Pact, 8. apr 1955. str 1.

389

vodila uspostavljanju neformalne veze između SACEUR (Suppreme Allied Command

Europe – Vrhovna saveznička komanda za Evropu) i jugoslovenskih vlasti.990

Osim što eksplicitno pokazuje nivo dostignutih formalnih odnosa između

Jugoslavije i NATO, ovaj memorandum gen. Ridžveja svejdoči i o složenosti dotičnog

pitanja za instance odlučivanja na zapadu. On je sačinjen u formi odgovora na pitanje

postavljeno 28. septembra 1954, a poslat tek pola godine kasnije, 8. aprila 1955. godine.

Međutim, u tom vremenskom intervalu je američka strana postala svjesna ozbiljne

promjene opštih međunarodnih okolnosti, koje nisu toliko ugrožavale postojeće aranžmane

sa Jugoslavijom, ali svakako jesu njihovu očekivanu perspektivu.

Ridžvej je, već početkom januara 1955. godine, obavijestio sekretarijat odbrane da

će, zbog jugoslovenske nespremnosti za formalno povezivanje sa NATO, takav razvoj

događaja morati da sačeka neki povoljniji politički trenutak. Umjesto glomaznog gabarita

tripartitno-jugoslovenskih konferencija, za koordinaciju odbrambenih planova je

predloženo uspostavljanje neformalne veze između GŠ JNA i SACEUR, a dalja nadgradnja

programa vojne pomoći bi se vezala za uspjeh u ovom segmentu991. Drugim riječima, u

SAD je pitanje koordinacije defanzivnih planova i formalno prestalo da bude posmatrano

kao rezultat programa vojne pomoći, već, od početka 1955. godine, ono se počinje

posmatrati upravo kao njegov preduslov.

U aprilu je bilo jasno da Jugosloveni preferiraju dosadašnji tripartitni nastup

zapadnih pregovarača, jer su tako bili u mogućnosti da izvrše najveći pritisak na SAD po

pitanju svojih potreba, ali i da, poznajući složenost međusavezničkih odnosa, pruže i najveći

otpor prihvatanju formalnih obaveza prema NATO. U isto vrijeme, koristeći se već

prepoznatom „mekom linijom“ (soft line) politike SSSR prema Jugoslaviji, sprovedene radi

sređivanja odnosa sa Beogradom, jugoslovenska strana je „pokazala tendecije ka a.)

umanjivanju projektovanog nivoa ratne opasnosti, b.) smanjivanju naglaska (de-emphasize)

na vojnim aspektima Balkanskog pakta i c.) povezivanju sa neutralnim ili nacijama „trećih

snaga“(third forces).“ Na sastanku ministara spoljnih poslova zemalja članica Balkanskog

pakta, održanog u Ankari marta 1955. godine, Koča Popović je iskazao „zadovoljstvo zbog

990 Isto, str 2. 991 NARA, RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 26, Ridgway to Secretary of Defense re US military policy toward Yugoslavia, 29 apr. 1955, str 1.

390

toga što je postignuta ravnoteža snaga između SAD i SSSR, kao i da zbog toga više nije

moguće da slabost neke od njih predstavlja „pozivnicu“ agresoru da izvrši napad.“

Zapadnim posmatračima je privuklo pažnju i to da je on decidirano odbio izjavu kako je

došlo vrijeme za bližu vojnu saradnju između Balkanskog pakta i NATO, te odbio da se

pristupi bilo kakvom konkretnijem zajedničkom vojnom planiranju.992

U tom trenutku se vidjelo da je američka politika obezbjeđivanja uticaja na

jugoslovensku vojnu politiku kroz pružanje vojne pomoći već prošla svoj zenit, ne uspjevši

da do kraja razriješi pitanje reciprociteta vojnih obaveza između ove zemlje i Zapada. Kako

je i u okviru Balkanskog pakta došlo do konkretne koordinacije planerskih aktivnosti samo

između Jugoslavije i Grčke, a predložena neformalna veza između SACEUR i GŠ JNA radi

te aktivnosti sa NATO, čak i da se mogla uspješno realizovati, predstavljala sasvim

nesigurnu kategoriju, to se zauzeo stav da je dalje pružanje vojne i ekonomske pomoći

Jugoslaviji ostajalo bez ozbiljnih vojnih garancija. U stvari, svjesni da program vojne

podrške Jugoslaviji nije rezultirao njenom suštinskom i formalnom integracijom u zapadne

vojne okvire, u JCS je počeo da se kristališe stav koji je, u slučaju potrebe, mogao da posluži

i kao platforma za ukidanje programa pomoći993.

Usred takvih razmišljanja je 18. aprila 1955. stigao i jugoslovenski zahtjev da

njihovi posmatrači prisustvuju velikim NATO manevrima „LAKE MAYOR“, planiranih za

jesen te godine. Odgovor JCS je bio da „trenutne političke okolnosti, uprkos bilo kakvim

vojnim benefitima koji bi mogli proisteći, čine nepreporučljivim slanje poziva

jugoslovenskoj Vladi da pošalje svoje posmatrače“994. Po pitanju odnosa sa NATO, od

Jugoslavije su se, ipak, očekivali neki suštinskiji koraci.

992 Isto, str 1-2. 993 Isto, str 2-3. 994 NARA, RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 26, Memo for US Representative to the Standing Group, North Atlantic Military Commitee re Yugoslav Observers at NATO Exercises, 9. aug. 1955. Treba, međutim, reći i to da je ovaj odgovor JCS proslijeđen u Standing Group NATO tek 9. avgusta, u doba kada je već došlo do sovjetsko-jugoslovenskog detatnta i Titovog puta u SSSR. Sad, da li je, kao takav, ovakav odgovor više štetio ili koristio jugoslovenskoj strani, o tome se može tek nagađati. Jugoslovenski zahtjev je došao u vrijeme kada su prpreme Hruščovljeve posjete bile u punom jeku, tako da je mogao da ima i funkciju dodatnog odvraćanja pažnje, a uz očekivanje da američki odgovor, naročito u svijetlu poboljšanja odnosa sa Sovjetskim Savezom, upravo bude ovakav. Iako to ostaje u domenu špekulacija, izgleda da bi njegovo prihvatanje jugoslovenskoj strani načinilo veći problem, pošto bi u Moskvi bilo kudikamo teže objasniti prisustvo jugoslovenskih posmatrača na NATO manevima, nego što je bilo „preživjeti“ bez toga.

391

Jesen 1953. godine - manevar i odjeci Tršćanske krize.

Problem koji se od početka postavljao u radu i AMAS-a i, uopšte, u samom

programu obuke jugoslovenskih oficira i podoficira u SAD i Zapadnoj Evropi, bilo je

pitanje eventualnih prebjega. Tokom prvih godinu dana programa, strožija kontrola i

selekcija kandidata je rezultirala time da su svi jugoslovenski polaznici bez problema ove

prirode završili svoje programe obuke. Međutim, krajem marta 1953. godine su zabilježeni i

prvi slučajevi odbijanja kursista da se vrate u zemlju. U pitanju su bila trojica podoficira RV

na obuci u SAD i jedan podoficir-vezista na obuci u Zapadnoj Njemačkoj. U tom

trenutku, ovo pitanje je predstavljalo veliku nepoznanicu i za AMAS i za jugoslovensku

stranu, tako da nije bilo neposrednih reakcija. Međutim, bojazan da ovakva praksa može u

velikoj mjeri da ugrozi i same osnove programa je bila jasno prepoznatljiva. „...U svijetlu

politike SAD da vojno i ekonomski podrži Jugoslaviju, vjeruje se će odobravanje azila ovim

studentima, ako jugoslovenske vlasti zatraže njihovo vraćanje, ugroziti i možda, čak, i

elinisati program obuke jugoslovenskih državljana u školama američkih snaga“995. Obje

strane su bile svjesne ozbiljnosti ovog pitanja, tako da je njegovo iznošenje na dnevni red

ipak zahtijevalo pripremu.

Harmoniju je jugoslovenska reakcija zvanično predočena već tokom aprila. Na

njegovo iznenađenje, kursista koji se nije vratio iz Zapadne Njemačke uopšte nije pomenut,

već se protest odnosio isključivo na vazduhoplovno osoblje koje se nije vratilo iz SAD. Uz

tekst note je priložena i optužba da je vaduhoplovni personal, na obuci u američkim

bazama Amarilo i Kesler, već i u ranijim smjenama bio izložen pritisku instruktora i

prevodilaca da dezertiraju. U isto vrijeme kada je o ovome razgovarano sa Harmonijem, ista

nota je predata i američkom vojnom atašeu. U oba slučaja je navedeno da gubitak trojice

vazduhoplovaca ne predstavlja neki naročit gubitak za Jugoslaviju, ali da bi „...čin vlade

SAD, u smislu odobravanja azila, zajedno sa mogućnošću da i drugi kursisti pokušaju da

ostanu u SAD, mogla ugroziti i možda i eliminisati kompletan program obuke.“996

Međutim, ovakva reakcija je predstavljala više „čuvanje obraza“ jugoslovenske

strane, nego što je iz nje stajala stvarna namjera da se od ovoga pravi pitanje. Pošto ni u 995 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for April 1953, str 3. 996 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for May 1953, str 1.

392

Jugoslaviji niti u SAD ovaj problem nije privukao neku veću pažnju, Harmonijev zaključak

je bio da jugoslovenska strana želi da se što prije pređe preko svega. Dalje insistiranje na

repatrijaciji odbjeglih kursista bi, neminovno, dobilo značajan negativan publicitet, a što bi

samom programu pomoći samo nanijelo štetu997. Ovakva praksa je ponovljena i u slučaju

vodnika Stevana Vojnovića, koji se u maju nije vratio sa kursa održavanja sredstava veze u

Zapadnoj Njemačkoj. Iako su jugoslovenske vlasti ukazale da je Vojnović završio obuku ali

se nije vratio u zemlju, pitanje dalje akcije nije postavljano998.

Pada u oči da su aktivnosti AMAS-a krajem proljeća i početkom ljeta 1953. godine

dobile nešto drugačiji status. Radna rutina je već odavno uspostavljena, jugoslovenski oficiri

su formirali svoj stav koji se u daljem periodu neće drastičnije mijenjati, a ukupna linija

diplomatskih odnosa Jugoslavije i SAD se primicala svojoj najvišoj tački. U pripremama za

II tripartitno-jugoslovensku konferenciju u Vašingtonu, koje su se poklopile sa sezonom

godišnjih odmora pripadnika jugoslovenskih službi, rad ovog odjeljenja se sastojao iz

pripreme materijala za američke zvaničnike i predstavnike na konferenciji. Sam general

Harmoni im se pridružio u Vašingtonu tokom avgusta.999

Harmonijeva ocjena konferencije nije izlazila iz vidokruga njegovih ovlašćenja i

radnih zadataka. Iako je smatrao da su jugoslovenski predstavnici bili veoma zadovoljni

rezultatima, atmosferom koja je vladala i nivoom razumijevanja među učesnicima, on je u

svom izvještaju ukazao i na neke propuste sasvim drugačije prirode. To se, prvenstveno,

odnosilo na način na koji su realizovane posjete jugoslovenskog pregovaračkog tima

jedinicama američke vojske i njihovim centrima za obuku. Decidno navodeći da

„...jugoslovenskim oficirima nije pružena bolja prilika da se upoznaju sa američkim

načinom upotrebe opreme koja se isporučuje,“1000 Harmoni je smatrao da iz grešaka,

napravljenih tokom Dapčevićevog boravka u proljeće 1952. godine, nije dovoljno naučeno. 997 Isto. NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for June 1953, str 1. 998 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for July 1953, str 3, 33. 999 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for August 1953, str 1. NARA RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia (7-6-48) sec 20, Harmony to Nash re Yugoslav military situation and the impact of MDAP 3. july 1953. Prema ovom dokumentu, uticaj do tada realizovanog programa američke vojne pomoći je neznatno uticao na poboljšanje kvaliteta borbene spremnosti jugoslovenskih snaga. Na primjer, ako je u junu 1952. procjenjivano da se jugoslovenske jedinice KoV nalaze na oko 20% spremnosti odgovarajućih američkih jedinica, godinu dana kasnije je ista kategorija ocijenjena sa 30%. Po pitanju mornarice i vazduhoplovstva se stajalo još i gore. 1000 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for September 1953, str 2.

393

Kako je AMAS-ovom personalu jedan od većih problema u radu sa jugoslovenskim

armijskim službama predstavljalo koncepcijsko nerazumijevanje i neslaganje u viđenju

upotrebe opreme iz programa pomoći, smatrao je da je na ovaj način „...propuštena zlatna

prilika da se demonstriraju američke metode njene upotrebe i rukovanja.“1001

Do tada najveća vojna vježba, koja je imala za cilj demonstraciju spremnosti i

sposobnosti jugoslovenskih jedinica da vode klasične operacije velikih razmjera, održana je

u blizini Zagreba 10-25. septembra 1953. Prema B.Dimitrijeviću, Tito je potpisao naredbu

za izvođenje ovog manevra 14. avgusta, a za komandanta je određen general Kosta Nađ,

komandant V vojne oblasti1002.

Manevarska prostorija je predstavljala područje koje se zaista nalazilo na mogućem

pravcu sovjetsko-satelitskog nadiranja prema Ljubljanskim vratima. Njen izbor je, zajedno

sa upotrebom naoružanja i opreme dobijenih kroz MDAP, potvrđivao namjeru da se na

jedan jasan i sveobuhvatan način naglasi nekoliko važnih kategorija jugoslovenske vojne

politike. Razumijevajući odbranu ovog pravca kao formalni i konkretni pretekst dobijanja

zapadne vojne pomoći, manevrom je trebalo pokazati da se ta obaveza ozbiljno prihvata.

Osim toga, spuštanjem poprišta zamišljenih operacija u ravničarsko područje ispresijecano

rijekama, pokazivala se namjera da se JNA prikaže kao snaga koja može uspješno izvoditi

kombinovana dejstva različitih rodova na velikom prostoru, kao protivteza i dalje

uvriježenom stavu da su njene jedinice sposobne isključivo za gerilsko ratovanje. Iako je

povlačenje u planinsko područje predstavljalo poslednju defanzivnu opciju, ovom vježbom

je trebalo potvrditi i spremnost i sposobnost da se napadaču pruži ozbiljan otpor i na terenu

koji je mnogo teže braniti. Jedinice koje su trebale da učestvuju u manevru su bile

opremljene ratnim materijalom dobijenim sa Zapada, tako da je ovo bila prilika da se

stranim posmatračima pokaže način njegovog korišćenja i održavanja.

Predstavnici AMAS-a su, na čelu sa šefom odjeljenja Džonom Harmonijem, pratili

ove manevre i o njima dali svoje mišljenje u redovnom izvještaju za septembar 1953.

godine.1003 U njemu je Harmoni naveo da su manevru prisustvovale delegacije SAD, Velike

Britanije, Francuske, Grčke i Turske, kao i da je stekao utisak da su Italijani odbili ponudu.

1001 Isto. 1002 B. Dimitrijević, n.d. str 137. 1003 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for September 1953.

394

Doduše, italijanski ataše je bio prisutan, ali je njegova pozivnica naknadno uručena zbog

odbijanja Italije da pošalje delegaciju. U opštem dijelu, šef AMAS-a je iznio nekoliko opštih

karakteristika manevra, u kojima je data pozitivna ocjena čitavog događaja, od aranžmana

za zvanice, zalaganja, discipline i čvrstine jugoslovenskih jedinica, koncepta i izvođenja

vježbe, načina upotrebe američkog naoružanja i opreme, kao i pažnje posvećene organizaciji

i radu jedinica veze. Opšte primjedbe su se odnosile na nedostatak efikasne saobraćajne

kontrole, zastarjelih metoda upravljanja artiljerijskom vatrom, kao i neodgovarajući

raspored artiljerijskih oruđa, njihovih tegljača i AA topova u njihovoj zaštiti. Takođe je

naglašen potpuno pogrešan pristup upotrebi protiv-tenkovskih oruđa1004.

Ovaj Harmonijev pregled je pratila detaljna analiza manevra, koju su dali pukovnici

Norton ispred armijskog1005 i Regan ispred vazduhoplovnog sektora AMAS1006. Norton je

naglasio da je manevar, u domenu planiranja i arbitraže, sproveden u skladu sa

proceduruma i standardima važećim u armiji SAD. Uz rasprostranjenu upotrebu

manevarske municije, utisku je doprinijelo atraktivno i često rušenje i miniranje objekata na

oko 150 lokacija, za koje su pripreme trajale više od dvije nedelje i uključivale rad od c.ca

1000 ljudi.1007 Zamišljeni scenario je podrazumijevao situaciju koja je uključivala 2 armije

agresora (plavih), koje su sa sjeveroistoka napadale u pravcu linije Zagreb – Ljubljana,

odnosno, 1 armiju crvenih koja se na tom potezu branila. Napad se odvijao u dva pravca,

linijom Koprivnica-Križevci-Vrbovec i Bjelovar-Zagreb, sa ciljem njegovog obuhvata.

Američka procjena angažovanog ljudstva se kretala između 65 i 75 000 ljudi, koji su

većinom predstavljali rezervni sastav pozvan nekih 45 dana pred manevar. Rezervni satav je

u angažovanim jedinicama učestvovao sa 60-80%1008. Vrijeme je tokom vježbe bilo dosta

dobro, ali su dva dana i noći teških kiša pretvorili većinu planiranih drumskih komunikacija

u duboku kaljugu, što je dodatno otežavalo pokrete jedinica. Takođe je ostalo zabilježeno

da američki posmatrači do tada nisu prisustvovali manevrima na kojima je tolika količina

1004 Isto, str 1-2 1005 Isto, Appendix 1, Report Of Yugoslav Army Maneuvers, 1953. 1006 Isto, Appendix A, Air Report Of Yugoslav Army Maneuvers. 1007 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for September 1953, Appendix 1, REPORT ON YUGOSLAV ARMY MANEUVERS, 1953, str 1. Zanimljiva je njegova observacija da je koncept manevra, upotreba mapa i distribucija naredbi veoma slična sa praksom Generalštabne škole u Fort Levenvortu. Ovo je dovedeno u vezu sa podatkom da je oficir za brifinge komandanta manevra nedavno diplomirao upravo u toj školi, ali nije navedeno njegovo ime. 1008 B. Dimitrijević, n.d. str 137.

395

zemlje pod usjevima doslovice „žrtvovana“ u cilju uspjeha predstave. Namjera da se snaga

JNA pokaže u što boljem svijetlu je, očigledno, bila stvar neupitnog prioriteta.

Kao što je rečeno, predviđeni cilj manevra je bio da se uvježba i provjeri sposobnost

za vođenje operacija malih i velikih jedinica u domenu pozicione odbrane, marša, napada i

borbe iza neprijateljskih linija. Prva faza vježbe, od 10 do 16. septembra, odnosile su se na

simulaciju obrane početnih položaja duž granice i povlačenje na odbrambene položaje duž

rijeke Lonje, desetak kilometara istočno od Zagreba. Snage Crvenih (stvarne jačine jednog

puka), postepeno su se povlačile pružajući otpor na tri predviđene linije, a shodno

očekivanoj vazdušnoj premoći Plavih (stvarne jačine jedne divizije), pokreti trupa su vršeni

uglavnom noću1009.

Druga faza, od 17 do 21. septembra, predstavljala je period u kojem su Plavi i dalje

potiskivali Crvene prema Zagrebu, mada je organizacija tog „napada“ bila dosta kritikovana.

Na vidjelo je izašla neodgovarajuća upotreba kombinovanih trupa, sporost u okupljanju i

napredovanju. Sa druge strane, ni snage Crvenih nisu adekvatno primile udar, naročito u

domenu organizacije i izgradnje defanzivnih položaja. Takođe je primijećeno da obje strane

nemaju iskustva u markiranju i prepoznavanju dostignutih linija od strane sopstvenih

vazdušnih snaga. 20. septembra, kod Vrboveca je došlo do glavnog „okršaja“ u ovoj fazi

manevra, gdje su snage Plavih uspjele da, mijenjajući pravce napada i odgovarajućom

upotrebom oklopnih snaga na svom lijevom krilu, probiju glavnu liniju odbrane. Sa druge

strane, Crveni su u noći 19/20 septembra preduzeli pokret prema zoni okupljanja za

kontranapad, u rejonu između Zagreba i Lonje. Pošto je pretpostavljeno da će svi mostovi

do tada biti porušeni, u ovu svrhu je napravljen pontonski most, koji je razmontiran u

jutarnjim časovima. Tokom čitavog perioda, Crveni su u velikoj mjeri aktivirali svoje

partizanske jedinice, koje su pred kraj ove faze napravili dosta problema pozadinskim

linijama Plavih1010.

Treća faza, 22-24. septembra, predstavljala je konačni rasplet manevra. 23-ćeg je

počeo protivnapad Crvenih u pravcu Zobnog, sa ciljem povezivanja sa snagama južnog krila

koje su nadirale sa juga. Napredovanje je izvršeno prema planu, trupe napadača u

1009 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for September 1953, Appendix 1, Report Of Yugoslav Army Maneuvers, 1953, str 2. 1010 Isto

396

izmanevrisane kod Vrboveca, a tokom približavanja Zobnom je u ovoj prostoriji izvršen i

padobranski desant, gdje je ubacivanjem bataljona padobranaca, snage oko 200 ljudi,

obezbijeđeno povezivanje Crvenih. Ovaj rezultat je označio i faktički kraj manevra, s tim da

je odbrana Plavih u ovoj fazi ocijenjena kao krajnje neefikasna, sa slabom upotrebom PT

oruđa po dubini, i sa trupama i naoružanjem koje su svoje položaje branili statičnim

zaposijedanjem.1011

Svega 18 časova nakon zaključenja manevra, domaćini su dali opšti osvrt i ocjene

prikazanog. Pohvaljeni su fizička spremnost, disciplina i moral trupa, veoma efiksno

primjenjivanje kamuflažnih mjera i pouzdanost upotrijebljenih vozila gdje se procenat

otkaza kretao oko svega 1%. Sa druge strane, vidjelo se da JNA nema iskustva sa

organizacijom ovakvih aktivnosti, što se naročito odrazilo na upotrebu kombinovanih trupa

i njihovu podršku iz vazduha, kao i na efikasnost i brzinu rada štabova. Uočena je

nedovoljna disperzija trupa, naročito artiljerijskih jedinica, a naročito je došla do izražaja

slaba organizacija i kontrola saobraćaja prilikom pokreta1012.

Upotreba vazdušnih snaga u manevru je također privukla veliku pažnju. Iako je do

tada JRV primilo 54 mlazna lovca F-84G i 6 trenažnih T-33, njihovo odsustvo sa manevra

je pravdano nezavršenom obukom pilota. Snage Plavih su bile opremljene britanskim

izviđačkim Moskito (Mosquito), i lovačkim avionima domaće proizvodnje S-49 (sa

motorima isporučenim kroz MDAP). Angažovane su po jedna vazduhoplovna divizija ovih

aparata. Crveni su koristili vazduhoplovnu diviziju američkih F-47, vazduhoplovni puk

izviđača Moskito, kao i po sedam američkih i njemačkih transportera C-47 i JU-52,

upotrijebljenih za padobranski desant. Ove snage su na početku manevra, 19-21.

septembra, korišćene u razmjeri 2:1 u korist Plavih, da bi nakon toga Crveni uspostavili i

održali premoć u vazduhu. Scenario operacija u vazduhu je ocijenjen kao realističan i sličan

obrascu koji je USAF koristilo u svojim manevrima1013.

Suštinska zamjerka se odnosila na formacijski različito mjesto JRV u odnosu na

USAF. Dok je američko ratno vazduhoplovstvo imalo svoje samostalno i odvojeno mjesto u

1011 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for September 1953, Appendix 1, Report Of Yugoslav Army Maneuvers, 1953, str 3. 1012 Isto, str 3-4. 1013 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for September 1953, Appendix A, Air Report Of Yugoslav Army Maneuvers, str 1.

397

vojnom sistemu, JRV je predstavljalo organski dio JNA. Na manevru su vazduhoplovni

oficiri uvijek bili nižeg čina i podređeni svojim armijskim kolegama, što je rezultiralo

upotrebom vazduhoplovnih efektiva u skladu sa potrebama kopnenih snaga. Iako su na

direktna pitanja da li im takav tretman smeta odgovarali odrečno, jugoslovenski

vazduhoplovci nisu skrivali želju za većom autonomijom vazdušnih snaga1014.

To je naročito dolazilo do izražaja na pitanjima opšte upotrebe avijacije. Naslijedivši

iz sovjetske vojne doktrine shvatanje o prevashodnom značaju bliske podrške trupama na

zemlji, JRV je svoju ulogu dominantno posmatrala sa ovog aspekta. U tom smislu je

primijećen potpuni nedostatak programa i planskog djelovanja presretačke avijacije, u

smislu vazdušne izolacije bojišta. Ovo je predstavljalo i tačku koncepcijskog

razmimoilaženja jugoslovenskih i američkih planera, a što su poslednji u funkcionisanju

JRV prepoznavali kao nedostatak. Američka doktrina je bila utemeljena na iskustvu iz II

svjetskog rata, gdje je svega 15% vazdušnih operacija otpadalo na blisku podršku kopnenim

trupama, u odnosu na jugoslovensku praksu koja je iznosila oko 60%. Međutim,

ostvarivanje prevlasti u vazduhu, kao osnovni zadatak presretačke avijacije, predstavlja

preduslov za uspješno djelovanje snaga za vazdušnu podršku, ali u situaciji gdje je

vazduhoplovstvo pretežno gledano kroz prizmu potreba snaga KoV, nije bilo za očekivati

neku suštinskiju promjenu doktrine. Na stranu što je posebni razvoj presretačke avijacije,

kao uskog i visoko specijalizovanog dijela RV, podrazumijevao neuporedivo puniju kasu od

one kojom je JNA raspolagala1015.

Osim toga, bio je primjetan nedostatak dejstava u noćnim i uslovima lošeg

vremena. U tim uslovima su tokom manevra dejstvovale samo izviđačke formacije

Moskitosa. Ovo je predstavljalo posledicu nedostatka odgovarajućeg programa

instrumentalnog letenja i prouzrokovalo gubitak tempa operacija u slučaju pogoršanja

meteo situacije1016.

Što se prikazane taktike tiče, primijećena je pretjerana sklonost akrobacijama

jugoslovenskih pilota u bliskoj vazdušnoj borbi. Iako je određeni dio akrobatike bio

neizbježan, američka praksa iz II svjetskog rata i Koreje je pokazivala da u realnim uslovima

1014 Isto, str 2. 1015 Isto, str 3, 6 1016 Isto, str 7.

398

ona ima mnogo manju vrijednost. Sam način pružanja vazdušne podrške je ocijenjen kao

neodgovarajući. Ciljevi na zemlji su napadani prateći identičnu putanju od starne svih

učestvujućih aviona, što ih je činilo lakom metom za protivničku PVO. Takođe je došlo do

izražaja neodgovarajuće markiranje svojih i neprijateljskih trupa, kao i markiranje ciljeva za

napad. Prilikom padobranskog desanta, formacije C-47 i JU-52 su bile praćene

odgovarajućom lovačkom pratnjom, ali je izostalo djelovanje snaga lovačko-bombarderske

avijacije po terenu desantne prostorije neposredno pred skok. Osim toga, padobranci su

neposredno po prizemljenju napadnuti od strane protivničkih oklopnih jedinica, a tek

nakon pet minuta je došlo do dejstva lovaca-bombardera po njima. Ovo je pripisano

vjerovatnom nepostojanju lica za koordinaciju desanta među padobrancima, a čija je

dužnost upravo bila da ubrza vazdušnu podršku1017.

Vazdušna baza na aerodromu Cerklje kod Ljubljane je, uprkos zavidnoj organizaciji

i odličnoj kamuflaži, ipak djelovala pretrpano i predstavljala dobru metu za dnevno dejstvo

protivničke avijacije. Održavanje aviona je bilo na visokom nivou, sa oko 95% aparata u

upotrebi, a isto se odnosilo i na upotrebu i održavanje pratećih i transportnih sredstava.

Ljudstvo je plijenilo disciplinom i obučenošću, a ostavljen je opšti utisak da se

novodobijena oprema pravilno i uspješno koristi1018.

Manevar je donio potvrdu Harmonijevih izvještaja o uticaju materijala primljenog

kroz program vojne pomoći na JNA. Otkako je, u izvještaju za avgust 1952. godine,1019 prvi

put naveo da se osjeća pozitivan uticaj pristigle opreme i naoružanja, u njegovim mjesečnim

izvještajima se konstatno ponavljala ova ocjena, ali bez dubljeg upuštanja u preciznije

objašnjavanje područja u kojima je taj napredak ostvaren. Ovaj put je, međutim, dao jasnu

ocjenu da su „.... posmatranja manevra, održanog tokom mjeseca, predstavljala ubjedljiv

dokaz da je efikasnost jugoslovenske vojske stacionirane na sjeveroistoku zemlje povećana

pomoću opreme iz MDAP-a. Ovo poboljšanje efikasnosti se ogleda u povećanoj

pokretljivosti, boljoj artiljerijskoj podršci i većim protiv-tenkovskim mogućnostima. Dalje,

tenkovi M43A i avioni F-47, koji su isporučeni kroz MDAP, značajno su doprinijeli

povećanju borbene efikasnosti jedinica koje su njima opremljene. Što više opreme bude

1017 Isto, str 3-4. 1018 Isto, str 6-7. 1019 NARA, RG 334, E 292, Box 22, AMAS activity report for August 1952, str 1.

399

pristizalo, ovaj napredak u efikasnosti će se proširiti i na druge djelove jugoslovenskih

oružanih snaga....“1020

Osoblje AMAS-a, koje je početkom jeseni ispoljilo veliku aktivnost u praćenju i

analizi manevra u okolini Zagreba, suočilo se sa potpuno drugačijom atmosferom u radu i

svakodnevnom životu nakon objavljivanja odluke o prepuštanju Zone A u STT na upravu

Italiji. Iako je odium javnog mnjenja u Beogradu mimoišao zgradu u kojoj su se nalazile

službene prostorije odjeljenja, izvjestan nemir je unesen nakon prolaska demonstranata

ispred njihovog rezidencijalnog objekta. Nakon protesta kod generala Poglajena, načelnika

jugoslovenskog odjeljenja za prijem vojne pomoći, postavljena je policijska straža na ulazu

zgrade, a demonstranti se tu više nisu pojavljivali.1021

Reakcija jugoslovenskih zvaničnika i vojnog osoblja, sa kojima su pripadnici

AMAS-a imali uobičajeni radni kontakt, na odluku od 8. oktobra je viđena više kao

„...iznenađenje, nevjerica i stanje duboke povrijeđenosti nego kao ljutnja. Postepena

izgradnja povjerenja, stvarana na međusobnom poštovanju i posvećenosti preduzetom

poslu, pretrpjela je veliki udarac. U svakom slučaju, jugoslovenski zvaničnici su htjeli da

nastave sa „aktivnostima na uobičajenoj osnovi“ dokle god je to moguće. Nije bilo

promjena u organizaciji sastanaka ili uobičajenim poslovima. Štaviše, odgovori na naša

pitanja stižu čak i brže nego ranije...“1022 Harmoni je na prijemu kod Valrufa Valnera,

otpravnika poslova Ambasade SAD, 20. oktobra navodno čak i izjavio da „... odlukom da se

Trst preda Italiji London i Vašington nisu mogli ništa idiotskije učiniti. Upropastili su ono

što smo mi za četiri godine stvorili.“1023

Uopšte gledano, odnosi osoblja AMAS-a i odjeljenja za prijem vojne pomoći JNA

su od strane jugoslovenskih oficira ocjenjivani kao korektni1024. U početku rada američke

službe, tokom 1951. i 1952. godine, ispoljavala se određena uzdržanost sa obje strane, ali

kako se program odvijao, tako su i odnosi postajali sve otvoreniji1025. Međusobna

komunikacija je ostvarivana prepiskom, ličnim kontaktima, sastancima i konferencijama, i

1020 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for September 1953, str 3. 1021 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for October 1953, str 1. AVBA, 29-6.3.02.2, Izvještaj KOS JNA za 1953, Odeljenje za vojnu pomoć pri Ambasadi SAD, str 201. 1022 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for October 1953, str 1. 1023 AVBA, 29-6.3.02.2, Izvještaj KOS JNA za 1953, Odeljenje za vojnu pomoć pri Ambasadi SAD, str 201. 1024 VA, II odjeljenje, K-21, f III, R-3, str 16. 1025 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V, 39, str 16.

400

najčešće se odvijala u prostorijama jugoslovenske službe. Prisnije lične odnose sa

jugoslovenskim oficirima koji su, bar na papiru, radili isti posao, američki predstavnici nisu

uspjeli da uspostave, iako je takva tendencija ispoljena. Jugosloveni su, najvjerovatnije, imali

direktivu da se ne upuštaju u intimiziranje sa američkim osobljem, bilo iz straha od

eventualnog vrbovanja, bilo zbog želje da se sačuva postojeći konspirativni nivo. Kasnije je

ocijenjeno da ovakva praksa nije doprinijela boljem radu jugoslovenskog (a ni američkog)

odjeljenja, tim više što je propuštena mogućnost afirmacije jugoslovenskih stavova i potreba

kroz neposredni kontakt sa predstavnicima službe koja je, i formalno i faktički,

reprezentovala SAD kao donatora pomoći1026.

Međutim, zaposleni u ovom američkom odjeljenju, kao, uostalom, i svi ostali

predstavnici SAD u Jugoslaviji, doživljavani su u trenucima najboljih odnosa najviše kao

trenutni saveznici, ali nikada kao prijatelji i strateški partneri. Različiti ideološki predznak,

na kojem su insistirale obje strane, bio je previše velika barijera, a vrijeme koje je stajalo na

raspolaganju isuviše kratko da bi se na njega naviklo, tako da je i na ovom pitanju bilo

potvrđeno da je ukupni doživljaj Amerike, njene politike i svjetske pozicije, i dalje bio

krajnje negativan. Zakopčanost je bila odlika predstavnika JNA na svim hijerarhijskim

nivoima, a njene komandne strukture, ako su se već nekako i navikle na američke avione i

tenkove sa crvenim petokrakama na oklopu, prisustvo većeg broja američkih starješina i

eksperata u svojoj sredini kao da nisu mogle da progutaju. Za njih su oni, bez obzira na sve

trenutne zajedničke interese, bili i ostali eksponent "klasnog neprijatelja" i taj senzibilitet se

nije dao lako promijeniti.

Prema jugoslovenskim svjedočanstvima, međunarodni i spoljno-politički događaji

koji su često imali značajne reperkusije na sam program, u smislu konkretnog uticaja na

planiranje i realizaciju pomoći kroz otkazivanje, stopiranje ili odlaganje isporuka, nisu u

vidljivoj mjeri uticali na ponašanje osoblja AMAS-a prema jugoslovenskim starješinama,

bar ne prema kolegama iz odjeljenja za prijem pomoći1027. Na primjer, tokom Tršćanske

krize je javno podvlačen njihov vojnički profesionalizam i navodna nezainteresovanost za

politiku, što je predstavljalo konstruktivan stav koji je omogućio funkcionisanje službe u

1026 VA, II odjeljenje, K-21, f III, R-3, str 15-16. 1027 Isto, str 16.

401

periodu kada su isporuke materijala bile u potpunom prekidu, a antiameričko raspoloženje

bilo više nego prisutno u svim sferama života u Jugoslaviji1028.

KOS je pratio njihov rad i formirao prilično krutu sliku o svakom pojedinom od

njih. U skladu sa njom je posmatrana svaka njihova izjava, odnosno, iznošenje pozitivnog

stava prema Jugoslaviji i njenoj politici je, čak i onda kada je u pitanju bilo nesumnjivo

dodvoravanje sagovorniku, uzimano sa prihvatanjem, dok je bilo kakva kritika posmatrana

kao odraz reakcionarnog i antijugoslovenskog stanovišta. Na primjer, u pomenutom

izvještaju se primjerice navodi kako su pukovnik Norton, potpukovnik Ferguson i kapetan

Rod, pojedinačno iznosili lično mišljenje da je odluka od 8. oktobra pogrešna, da iza nje

sigurno ne stoji vojska, da je to stvar politike sa kojom se oni ne slažu itd. Kapetan Rod je,

na primjer, dodao i da bi „.... najbolje bilo da mi odemo iz Trsta, da pustimo vas i Italijane

da se malo popuškarate i pitanje Trsta bi se onda najbolje rešilo.“1029 Međutim, u odjeljenju

su se mogli čuti i drugačiji tonovi. Tako je potpukovnik Magica, već prethodno

okarakterisan kao makartijevac i konzervativac, 13. oktobra pred jednim jugoslovenskim

doušnikom izjavio da „...u Jugoslaviji nema više što da se traži. Eksplodirala je dugo

potiskivana mržnja, mržnja komunista prema Zapadu i prema svemu nekomunističkom.

Vidi se da smo bili neobično naivni i da nismo dorasli evropskoj političkoj pokvarenosti i

ne poznajemo dobro hipokriziju i psihologiju komunista. Ovi događaji su za nas velika

škola. Eto, ujeli su ruku koja ih je hranila.“1030

Američki oficiri su u zvaničnim kontaktima morali da pokažu određeni stepen

simpatije za jugoslovenske pozicije, makar zbog buduće perspektive sopstvenih radnih

zadataka. Bilo da su zaista tako mislili ili ne, tek njihovi jugoslovenski domaćini su bili

spremniji da prihvate diskutabilno afirmativan iskaz pripadnika odjeljenja američkog

porijekla od kritike koja je dolazila od njihovih kolega sa jugoslovenskim korijenima1031.

Ocijenjeno je da se držanje ovih starješina razlikuje od držanja ostalih, da su kao vojni

stručnjaci slabi i „...da su Amerikanci tražili ličnosti za svršavanje oficijelnih zadataka ovog

1028 VA, IIodjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 32, str 13. 1029 AVBA, 29-6.3.02.2, Izvještaj KOS JNA za 1953, Odeljenje za vojnu pomoć pri Ambasadi SAD, str 201. 1030 Isto, str 202. 1031 U odjeljenju su 1953. bila 4 ovakva oficira (Vračarić, Magičević, Reljić i Magica) i 3 podoficira, i jugoslovenske službe su o njima imale apsolutno negativno mišljenje. Na primjer, kapetan Lazar Vračarić je u AMAS došao sa dužnosti pomoćnika vojnog atašea SAD u Rimu, a zamjereno mu je „...da svugdje zariva nos, da se povezuje sa propalom buržoazijom, rodbinom, itd ...“. Isto, str 203-204.

402

odelenja, onda sigurno izbor ne bi pao na njih. Sudeći po ovom, oni su trebali da im završe

određene zadatke bilo na produbljivanju veza, ili što je verovatnije, da se radi o

obaveštajnim poslovima.“1032 Posmatrana sa tako otvoreno neprijateljskog aspekta,

Magicina izjava o provali antizapadnog raspoloženja se mogla tumačiti samo kao potvrda

njegovog antikomunizma i antijugoslovenstva, bez pokušaja da se u njoj vidi i ono što je

zaista i postojalo. Koliko god da su demonstracije bile organizovane i usmjeravane, u njima

se zaista mogla prepoznati „dugo potiskivana mržnja komunista prema Zapadu“ o kojoj je

Magica govorio.

Već tokom novembra je rad AMAS-a ušao u redovne tokove, a bilo je vidljivo i

nastojanje jugoslovenske strane da medijska prašina koja se podigla oko Trsta ne ugrozi

konkretne projekate sa SAD. U tom smislu se u poslednjem izvještaju generala Harmonija,

podnesenog u svojstvu načelnika AMAS, navodi da “...se na sve zahtjeve Jugoslovenima za

informacije odgovara brže i konkretnije nego ranije.“1033

Američko odjeljenje je u ovoj situaciji nailazilo na probleme u radu koji nisu

poticali samo od neažurnosti, zlovolje ili neke druge slične osobine svojih jugoslovenskih

domaćina. Program vojne pomoći je podrazumijevao i vrlo razgranat off shore sistem

nabavki bilo gotovih vojnih proizvoda, bilo sirovina i repro-materijala za jugoslovensku

vojnu industriju. U komunikaciji sa vojnim i privrednim subjektima zemalja NATO,

uobičajene procedure su obično poštovane, ali u izuzetnim situacijama poput Tršćanske

krize je dolazilo do ozbiljnih zastoja. Na primjer, novembra 1953. godine, preduzeće

Microlamba iz Napulja, koje je kroz off shore program trebalo da isporuči radarsku opremu,

nije uspjelo da od Italijanske vlade dobije potrebne izvozne dozvole. AMAS-ova istraga je

utvrdila da u ovom slučaju sa jugoslovenske strane nije napravljen ni jedan prekršaj ili

propust u utvrđenom redu koraka, već da razlog za nastalu situaciju leži isključivo na

italijanskoj vladi, koja je je na ovaj način željela da osnaži svoju poziciju. Harmoni je stav

svog odjeljenja artikulisao kroz mišljnje da „... političke kalkulacije, koje su dovele do

miješanja italijanske vlade u isporuku materijala proizvedenog u sklopu off shore programa

nabavki, ne treba tolerisati.“1034

1032 Isto. 1033 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for November 1953, str 1. 1034 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for November 1953, str 1-2.

403

U istom periodu je došlo i do problema sa količinom isporučenog materijala.

Naime, tokom novembra 1953. godine je isporučeno 12009 metričkih tona materijala iz

MDAP u odnosu na 24392mt koje su isporučene u oktobru. Ovo dvostruko smanjenje je

manjim dijelom bilo posledica administrativnih komplikacija u vezi isporuke dijela

predviđenog ratnog materijala iz Njemačke, što je i regulisano nakon „...nekoliko

telefonskih poziva i priličnog broja razmijenjenih telegrama.“1035 Razlog kašnjenja drugog

dijela isporuke je ležao u činjenici da je u ovom krugu trebalo isporučiti 97 tona materijala,

koje su većinom činili dvoipotonski teretni kamioni, i koji su trebali da budu prevezeni

italijanskim teretnim brodom Tritone. To je bio prvi put da je dio pomoći za Jugoslaviju iz

MDAP trebalo da bude transportovan italijanskim brodom, ali ova isporuka je koincidirala

sa eskalacijom krize oko Trsta. Prema podacima kojima je Harmoni raspolagao, italijanski

zvaničnici su zabranili posadi broda da uđe u jugoslovenske vode i naredili da teret bude

istovaren u Trstu. Ova naredba je potom stornirana i naređeno je da se istovar obavi u

Veneciji, gdje je poslat jugoslovenski brod da preuzme sadržaj isporuke. Na kraju je ovaj

materijal stigao u Jugoslaviju u dobrom stanju, ali je konstruktivno držanje jugoslovenske

strane u ovom AMAS-ovom izvještaju stavljeno kao upadljiv kontrast u odnosu na

ponašanje Italijana. Samu mogućnost da se italijanska vlada miješa u američki program

vojne pomoći Jugoslaviji, Harmoni je ocijenio kao „...sramotnu i neobjašnjivu.“1036

Sam general Harmoni je na svoje jugoslovenske savremenike ostavio utisak

brbljivog, nametljivog i ambicioznog oficira, koji se činio sasvim pogodnom ličnošću za

obavljanje posla koji mu je bio namijenjen. Vidljivo mu je imponovala funkcija na kojoj se

nalazio, i sa njim moglo sasvim uspješno sarađivati ako se vodilo računa o njegovoj sujeti,

pošto je zapaženo da "...želi da igra ulogu važne ličnosti." Isto tako je i primijećena njegova

upornost prilikom promovisanja svojih stavova i predloga, na kojima nije grubo insistirao

kada bi bio odbijen, ali od njihove afirmacije nije odustajao, pokrećući ih opet kasnije sam

ili preko svojih podređenih. Pokazivao je veliko interesovanje i energiju na poslu, daleko

više od ostalih oficira odjeljenja, što je, pošto se nije ustezao da izlazi van okvira svojih

ovlaštenja, često dovodilo i do prilično neprijatnih situacija. Inače je smatran za elastičnog

1035 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for November 1953, str 2 1036 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for November 1953, str 2.

404

čovjeka koji nije išao na zaoštavanje odnosa i bio spreman na popuštanje kada bi osjetio da

tvrdoća u stavovima može dovesti do neotrebnog dizanja tenzija1037.

Polovinom 1953. godine je pokrenuo niz inicijativa koje su trebale da dovedu do

formalnog izjednačavanja njegovog odjeljenja sa ostalim misijama tog tipa u zemljama

učesnicima programa MDAP, što bi svoje ishodište imalo u promjeni imena službe i njenog

brojnog stanja. Jugoslovenske vlasti niti su željele, niti su imale ikakvog razloga za

udovoljenje tom zahtjevu. Najkritičniji spoljno-politički period, zbog čijih je opasnosti i

pristupljeno programu vojne pomoći, već je prolazio, a samo ostvarivanje programa je

zapalo u krizu zbog komplikacija u vezi sa konačnim rešavanjem Tršćanskog pitanja. U

svijetlu svih tih događaja, smatralo se da popuštanje i udovoljavanje ovom Harmonijevom

zahtjevu ne bi donijelo nikakve koristi, tako da je dat negativan odgovor. On je još nekoliko

puta pokušao da obezbijedi promjenu svog i statusa odjeljenja, ali ostavši svaki put bez

rezultata, osjetio je da je potrošio previše ličnog autoriteta tako da njegov dalji ostanak nije

obećavao neku naročitu perspektivu1038

1037 VA, IIodjeljenje, S-115, 269/12, f IV, 32, str 16. I.Laković, n.d str 191. 1038 B.Dimitrijević, n.d. str 155-156. General Heins, koji ga je zamijenio na funkciji, uspio je da obezbijedi neznatno povećanje brojnog sastava odjeljenja, ali je, sem u internoj komunikaciji, stari naziv, a samim tim i nivo misije, ostao nepromijenjen. Ozbiljnije povećanje AMAS-ovog personala je bilo predmet serije razgovora ambasadora Ridlbergera i jugoslovenskih zvaničnika tokom 1955, a prilikom posjete zamjenika državnog podsekretara R.Marfija je udovoljeno američkom zahtjevu da se broj članova odjeljenja podigne na 60. DAMSPRS, str.pov, 1955, f II, 213, 214, 220, 291, 298, 300, 302, 319.

405

Glava VII Stagnacija 1954-1955. godine Problemi u komunikaciji GŠJNA – AMAS

Novi načelnik AMAS-a, brigadni general Piter Hejns1039, nije uspio da uspostavi

neki naročito prisan odnos sa predstavnicima odgovarajućeg jugoslovenskog odjeljenja. Na

osnovu dokumenata američkog porijekla nije moguće utvrditi neku značajniju promjenu u

stavu američkog tijela, ali jeste vidljiva želja američkog generala da pokuša da postigne

napredak na onim poljima koja su njegovom prethodniku zadavala najviše problema. Ona

su su, u prvom redu, odnosila na brojnost AMAS-a, frekvenciju i kvalitet posjeta, kao i

kvantitet i kvalitet traženih informacija od strane jugoslovenskog odjeljenja.

Prvi incident je izbio već u januaru 1954. godine, kada je Hejns pokušao da

iskoristi prelazni period primopredaje dužnosti sa Harmonija na njega, da svoje odjeljenje

pojača za još jednog artiljerijskog oficira. Ovo pojačanje je pokušano da se predstavi kao

stvar dogovora koji je, navodno, već ranije postigao general Harmoni. Međutim, na

sastanku sa predstavnicima jugoslovenskog odjeljenja, održanog 15. januara, gen. Poglajen

je odbio ovu inicijativu decidno tvrdeći da Harmoni pred njim ovo pitanje nije pokretao,

kao i da ako se traži pojačanje, dozvolu za to treba da daju jugoslovenske vlasti na njegov

zahtjev. Hejns je pokušao da se izvine stavom da je njemu predstavljeno kako je pitanje već

riješeno sa gen. Harmonijem, kao i da će se naknadno bliže upoznati sa slučajem1040. Ovaj

eksces je ostao zabilježen i u jugoslovenskoj obavještajnoj dokumentaciji, a koliku je prašinu

podigao svjedoči i podatak da je upravo on služio kao primjer tendencije i ponašanja uprave

američkog odjeljenja ka povećnju osoblja. U već citiranom dokumentu KOS-a iz 1954.

godine se navodi da „...general Hains pokušava na vrlo nelojalan način da dovede jednoga

artiljerijskog stručnjaka (koji je, u stvari, potreban), insistirajući, odnosno insinuirajući

1039 NARA, RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 21, Designation of a new chief of MAAG, Yugoslavia, 30.sept. 1953. 1040 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activities report for January 1954, str 5.

406

generalu Poglajenu kako su se, tobože, general Poglajen i general Harmony već po ovom

dogovorili, a međutim po dolasku ovog stručnjaka nikad nije bilo reči...“1041

Problem je produbljen kada je 3. februara je stigao povjerljivi telegram iz

sekretarijata odbrane SAD, u kojem je upotreba diplomatskih pasoša ograničena na šefa

misije, njegovog zamjenika i načelnike tri vidovska sektora. Ovo je značilo da se njihov rang

i formalno spušta ispod ranga misije (na čemu su Jugosloveni insistirali), i svodi na nivo

tehničkog tijela za administraciju već utvrđenog posla. Američki general je 23. februara

tražio da se diplomatski status proširi na sav personal, a u tome je podržan i od strane

predstavnika ambasade.1042

Pravi sukob se, međutim, razbuktao tek nakon nekoliko posjeta bazama, jedinicama

i depoima za prihvat i skladištenje materijala, koji su nakon Hejnsovog dolaska postali sve

učestaliji. Poglajen je 5. aprila prigovorio Hejnsu da su on i pukovnik Norton prilikom

martovskog ciklusa posjeta postavljali neprimjerena pitanja jugoslovenskim oficirima,

odnosno, da su ona izlazila iz sfere njihovih kompetencija i ulazila u domen vojne tajne.1043

U vezi pomenutog obilaska je postojala i primjedba američke strane da su odgovori na

postavljena pitanja od strane trupnih straješima bila potpuno nezadovoljavajuća, a stav

neskriveno odbojan. Takođe, izraženo je i naročito nezadovoljstvo držanjem predstavnika

jugoslovenskog odjeljenja za prijem vojne pomoći, koji su prisustvovali ovim posjetama.1044

Iako je Hejns predložio da se održi poseban sastanak na kojem bi se raspravilo šta spada u

red „prihvatljivih„ pitanja, takav brifing nije održan.

Međutim, već tokom jedne terenske posjete organizovane 22 aprila, Poglajen je

ponovo skrenuo pažnju Hejnsu da pitanja koja on i Norton postavljaju izazivaju priličnu

ljutnju kod jugoslovenskih starješina. Ona su mu izgledala kao da njima provjerava navode

iz izvještaja jugoslovenskog odjeljenja i komandanata divizija, odnosno, da im ne vjeruje.

Hejns preko ovoga nije mogao tek tako da pređe i zatražio je da se o ovome raspravlja bez

odlaganja. Američki general je insistirao na tome da dobije jasan stav šta je to što on i

njegovi podređeni traže i pitaju, a nije dozvoljeno ili se smatra neprihvatljivim. Poglajen mu

je odgovorio uopštenom frazom da iako je i dužnost i pravo AMAS-ovog personala da traži 1041 AVBA, 29-6.3.02.2, Izvještaj KOS JNA za 1953, Odeljenje za vojnu pomoć pri Ambasadi SAD, str 204. 1042 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS AMAS activities report for February 1954, str 1. 1043 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activities report for April 1954, str 4. 1044 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activities report for March 1954, str 7.

407

odgovarajuće informacije, oni moraju voditi računa o visokom stepenu „..osjetljivosti

jugoslovenskog naroda kao odraza njegove burne istorije...“1045Po njemu, postavljana

pitanja ne bi smjela zadirati u ličnu i profesionalnu kompetentnost anketiranih oficira, niti

predstavljati ponavljanja onih na koja je odgovoreno u zvaničnim izvještajim i dopisima. Na

to je Hejns samo ironično upitao zašto je ovakva „jugoslovenska osjetljivost“ prisutna samo

po pitanju jedinica kopnene vojske, dok se, na primjer, u vazduhoplovstvu skoro uopšte ne

manifestuje. Poglajen je, naravno, odćutao odgovor.1046

Hejns je smatrao da je jugoslovenska strana ta koja treba da definiše i obrazloži šta

se i zašto smije ili smije pitati tokom posjeta, kao i da je priča o navodnom jugoslovenskom

nepovjerenju u američke namjere samo paravan. Navodeći da ako posle 28 mjeseci i 700

miliona dolara u isporučenom materijalu nisu uspjeli da zadobiju povjerenje, onda bi

upravo oni trebali da postave isto pitanje. Svoje pretpostavljane je izvijestio da jugoslovenski

stav proističe upravo iz namjere da se nešto sakrije, a njegova namjera je bila da pojačanjem

tempa posjeta i proširenjem oblasti raspitivanja otkrije šta bi to „nešto“ moglo biti.1047

Traženi sastanak je konačno održan 30 aprila. Prisustvovali su mu, sa jugoslovenske

strane, general Poglajen sa pukovnicima Dudeom i Stojanovićem, dok su uz Hejnsa bili

također pukovnici Norton i Vukšić. U razgovoru koji je trajao preko 6 sati, Hejns je

pohvalio način na koji se skaldišti i čuva oprema iz MDAP-a, kao i individualni kvalitet

jugoslovenskih vojnika. Ove fraze, koje su postale opšte mjesto u svim američkim

izvještajima kada treba nešto pohvalno reći o jugoslovenskoj vojsci, predstavljale su, u stvari,

uvod u prezentovanje niza oblasti u kojima Hejns nije bio zadovoljan saradnjom sa svojim

domaćinima. Smatrao je da njemu i njegovom osoblju nije dozvoljeno da vidi ni dovoljno

opreme, niti ljudstva koje je koristi da bi formirali relevantno mišljenje o tome da li JNA

može da absorbuje, održava i upotrebljava velike količine ratnog materijala predviđenog

programom. Trenažne aktivnosti kojima su prisustvovali su bile na osnovnom nivou, i osim

manevra i nekoliko drugih izuzetaka, svodile su se na strojevu obuku, nomenklaturu i

upoznavanje sa funkcionisanjem oružja. Iznio je primjedbu i na odnos popunjenosti

materijalom i ljudstvom, navodeći da se velika količina materijala ili uopšte ne koristi u

1045 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activities report for April 1954, str 4. 1046 Isto, str 5. 1047 Isto.

408

obuci, ili da je potpuno neadekvatna brojnosti ljudstva koje pokriva. Kao drastičan primjer

je pomenuo svoj utisak da se iz isporučenih artiljerijskih oruđa uopšte ne gađa, što je moglo

značiti i da su SAD isporučile više naoružanja i opreme nego što realno može biti

upotrijebljeno.1048

Poglajen nije imao pretjeranog razloga da se uzbuđuje oko ovako iznesenog

Hejnsovog nezadovoljstva. Od samog početka funkcionisanja AMAS-a, on je za

jugoslovenske zvaničnike bio nužno zlo koje se moralo trpjeti, a kojem se u susret izlazilo

samo kada se moralo. Imajući na raspolaganju pun arsenal i razloga i izgovora zašto on

situaciju vidi potpuno drugačije, on je u potpunosti odbio mogućnost da se postojeća

praksa značajnije mijenja. Iako se iz Harmonijevih mjesečnih izvještaja vidi potpuno

suprotno1049, on je ustvrdio da ovakvi problemi do tada nisu postojali, kao i da

jugoslovenska strana ispunjava sve obaveze koje proističu iz sporazuma o vojnoj pomoći.

Režim i sadržaj posjeta se utvrđivao na osnovu dinamike isporuka materijala, a on nije

smatrao za potrebno obilaziti sve jedinice koje su dobile američko oružje, ići za svakim

komadom opreme, a naročito ne i obilaziti jedinice koje su tek predviđene za preoružanje.

On je ponovio da postoji razlika između mirnodopskog i ratnog sastava jugoslovenskih

divizija, ali da je ona sasvim razumljiva i sa vojnog, i sa ekonomskog stannovišta. JNA nije

skrivala namjeru da čuva dobijeni materijal, a u to spada i njegovo skladištenje i režim

upotrebe prema sopstvenim potrebama koje su prepoznate u potpisanom sporazumu1050.

Ovdje je, formalno, dolazilo do sukoba dvije koncepcije upotrebe primljenog

materijala, nastalih na različitim viđenjima njegove korisnosti za obje strane. Dok su

Jugosloveni, svjesni njegove nedostupnosti i važnosti, koristili svaku priliku da mu produže

i vijek i prostor upotrebe, to je američka strana insistirala na njegovom korišćenju i

trošenju, ne smatrajući potrebnim da on u jugoslovenskom arsenalu bude dugoročno

prisutan i široko rasprostranjen.

Jugoslovenski general je pokušao da skrene razgovor na pitanje ponašanja

pripadnika AMAS prilikom ispitivanja jugoslovenskih oficira tokom terenskih posjeta,

naročito u vezi ispitivanja o stvarima koje su već referisane ili u izvještajima jugoslovenskog

1048 Isto, str 6-7. 1049 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities reports for December 1952 – November 1953. 1050 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activities report for April 1954, str 7.

409

odjeljenja, ili u odgovorima drugih vojnih zvaničnika i oficira. Međutim, Hejns nije želio

da odstupi i ukazao je Poglajenu da će AMAS tražiti posjete svim jedinicama u kojima se

nalazi bilo koji komad opreme iz MDAP-a, pa i ako se to odnosi i na jedinice koje su

prethodno bile predmet njihovog obilaska. Eksplicitno je tražio da budu organizovane

posjete manevrima i vježbama na divizijskom nivou, kao i što je moguće većem broju

različitih vježbi gađanja. Kao ni Poglajen, ni on nije odstupao od svoje pozicije, smatrajući

da je svrhu rada i postojanja njegovog odjeljenja jugoslovenskim oficirima morao objasniti

Generalštab JNA, a da oni, sa svoje strane, nisu uradili ništa što je iz tih okvira izlazilo.

Opaskama „...da je očekivao malo više više dobre volje od strane jugoslovenskog

odjeljenja...“ i da „...njihova preosjetljivost znači da, vjerovatno, nisu ni pokušali da shvate

njihovu svrhu,“1051 samo je otkrivao svoju poziciju funkcionera koji nije mogao da riješi

postavljeni problem.

Kao što je Hejns i najavio, AMAS je tokom proljeća 1954. godine značajno pojačao

svoju inspekcijsko-kontrolnu aktivnost i ustanovio nekoliko situacija u kojima se sa

isporučenom opremom postupalo van pravila propisanih sporazumom. One su se odnosile

na ratni materijal namijenjen jednoj pješadijskoj diviziji i dvijema haubičkim jedinicama, a

koje nisu postojale kao stalno aktivne formacije. Jugosloveni su ponovo objašnjavali da su u

pitanju ratne jedinice sa predviđenim planom mobilizacije obučenog ljudstva od tri-četiri

dana, a da se oprema u međuvremenu nalazi u matičnim jedinicama koje se u ratnim

uslovima dijele.1052 Posmatrano sa distance, ovakva aktivnost u cilju hvatanja druge strane u

prekršaju, a onda predstavljajući taj prekršaj kao nešto veoma ozbiljno, izgleda prilično

besmislena. Predstavnici nadležnih službi, kojima je ovaj izvještaj proslijeđen, stavili su ga

ad acta uobičajenom definicijom „...ukazuje da nije potrebno preduzimati nikakve

akcije.“1053 Ono što je, međutim, bilo indikativno je ležalo u namjeri da se na nekom

pitanju pravi problem, a formalno-birokratski razlozi su za tu svrhu najbolje mogli da

posluže. Birokratska zlovolja američke strane, udružena sa istom takvom na strani njihovih

jugoslovenskih kolega, teško da je mogla doprinijeti popravljanju komunikacije.

1051 Isto. 1052 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activities report for May 1954, str 4. 1053 Isto, mišljenje p.pukovnika Šepa iz oEvropsko – Mediteranskog dsjeka za programiranje od 29. juna, arhivirano uz ovaj izvještaj.

410

Jugoslovenski predlog programa za 1955. je predat krajem 1953. godine i sadržao je

namjeru da se njime obuhvati preoružanje 3 korpusa Ljubljanske armije i preostalih

armijskih djelova. Pošto je opremanje armijskih djelova iziskivalo više novčanih sredstava,

alternativa je tražena u stavljanju akcenta na njihovo trenutno preoružanje, dok bi se

reorganizacija ostavila za naredni fiskalni period. Prema ovom planu, potpuna

reorganizacija Ljubljanske armije je trebala da bude završena tek 1956. godine1054.

Jugoslovenska procjena perspektive ovog predloga se pokazala tačnom, pošto je prvu

stepenicu, to jest, razgovore sa Hejnsovim1055 personalom, prošao samo program

preoružanja armijskih djelova. Na sastanku sa Poglajenom januara 1954. godine, Hejns je

jasno stavio do znanja oni samo „...programiraju materijalne nedostatke jedinica.“ Poglajen

je pokušao da kompletno preoružanje tri armijska korpusa predstavi kao stvar već davno

postignutog dogovora, kao i da jugoslovenska strana očekuje završetak tog posla kroz

program za 1955. godinu1056.

Prema jugoslovenskim podacima, predlog je zajedno sa tekstom kompletnog nacrta

programa poslat za Vašington, ali je konačna ocjena odgovarala onoj izrečenoj u Beogradu.

Kasnije se ispostavilo da ni ova redukovana varijanta nije mogla da bude realizovana u

potpunosti. U stvari, američka strana je još tokom jeseni 1953. godine zauzela dosta

restriktivan stav po ovom pitanju. U septembru je od AMAS-a traženo da pošalje mišljenje

o programu za 1955. godinu (country team evaluations)1057, a ono je završeno i poslato u

Vašington narednog mjeseca. U njemu je decidno stajalo da „...Jugoslavija ne posjeduje

kapacitet da prihvati sav materijal predviđen za 1954....“1058 U svijetlu zaoštravanja tenzija

povodom Tršćanske krize, ali i ličnog Harmonijevog neuspjeha da poveća i rang i obim

svog tima, kao i njegovog odlaska sa funkcije nakon toga, povoljnije mišljenje se od AMAS-

ovog šefa nije moglo očekivati.

Dogovoreni predlog avijacijskog programa za 1955. godinu je relativno brzo

usaglašen, odnoseći se na formiranje tri lovačke eskadrile (ukupno 75 aviona) i 34 trenažna

1054 VA, II odjeljenje, S-115, 269/12, f V,39, str 7. 1055 Brigadni general Piter Hejns (Peter Hains) je zamijenio J.Harmonija na mjestu šefa AMAS-a u decembru 1954. 1056 NARA, RG 330, E 15A, Box 63, AMAS activities for January 1954, str 1. 1057 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for September 1953, str 3. 1058 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activities report for October 1953, str 2.

411

aparata T-33. Ostatak se odnosio na relativno zanemarljivu količinu komunikacione

opreme, alata i pratećeg materijala, municije i trenažnih rekvizita.1059

Poglajen je u februaru pokušao da dobije saglasnost za jugoslovenski zahtjev za

nabavku razarača i podmornica kroz program za 1955. godinu. U prilog tome je naveo „...

razumijevanje koje su u Vašingtonu postigli (Jugoslovenski) predstavnici da će ih Sjedinjene

države podržati u tome...“ Kako je Hejns smatrao da je to pitanje, ako je i bilo tretirano na

takav način, išlo potpuno van znanja AMAS-a, to je zauzeo stav da bez posebnih instrukcija

ne može dublje ulaziti u njega.1060 U stvari, na pomenutom sastanku, 11. februara 1954.

godine, došlo je do izražaja ili jugoslovensko nepoznavanje jurisdikcija i kompetencija

američkih nadležnih tijela, ili namjera da se upravo izigravajući to nepoznavanje izvuče još

poneki ustupak. Prema Poglajenu, predstavnici američke mornarice (konkretno,

komandant mornaričkih operacija) su 1951. godine podržavali širenje JRM, a sada je

izgledalo da se odsjek za mornaricu SAD tome protivi. Postavljajući pitanje kako neko

smatra mogućom odbranu 900 milja jugoslovenske obale bez podmornica, razarača i

korveta, on je pokušao da mornaričko pitanje nametne kao važno i urgentno. Međutim, sve

i da je u AMAS-u postojala spremnost i želja da se nešto na ovom pitanju i uradi, kao

objektivno diskvalifikujući uslov se postavljalo nepostojanje saglasnosti između američkog

mornaričkog odsjeka i JNA u vezi mjesta JRM u MDAP-u1061. AMAS-ovi predstavnici jesu

administrirali ovim programom, ali ga svakako nisu osmišljavali i kreirali.

Na kraju godine, kada je na IV plenumu Federativne Narodne Skupštine

raspravljano o vojnom budžetu za sledeću godinu, general Gošnjak, sekretar za narodnu

odbranu, naveo je da je za 1954. godinu za JRM bilo predviđeno 24 500 000 000 dinara

(81 666 666 USD), dok je za sledeću planirano neznatno manje – 23 883590 000 dinara ili

79 611 967 USD. Navodeći da „... od čitave vojne pomoći na mornaricu otpada svega

8%...“on se požalio da je to više nego nedovoljno, kao i da je od AMAS-a tražio da u

programu za 1955. oko 130 000 000 USD vrijednosti opreme bude opredijeljeno za

mornaricu. Na njegovu žalost, američka strana ni izbliza nije planirala nešto slično.1062

1059 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for December 1953, Air report, str 1. 1060 NARA, RG 330, E 15A, Box 63, AMAS activities for February 1954, str 2. 1061 Isto, Navy report, str 1. 1062 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activity report for December 1954, Navy report, str 1.

412

Ukupni planirani vojni budžet za 1955. godinu je trebalo da iznosi 175,8 milijardi

dinara (586 miliona dolara), što je predstavljalo povećanje od 3 milijarde dinara u odnosu

na prethodnu. Ova suma je iznosila 15% planiranog nacionalnog dohotka, a 73% je bilo

predviđeno za kopnene snage, 13,4% za JRM i 13.6% za JRV. Iz saveznog budžeta je

planirano podmirivanje 64% vojnog budžeta. Iako je, kako je Gošnjak tada naveo, opšta

tenzija u svijetu polako splašnjavala, još ni izbliza nije dostigla nivo koji bi opravdao

redukciju vojnih troškova.1063

Kraj 1954. godine je, što se tiče planiranja, ipak protekao u znaku pozitivnih

očekivanja. Kada je raspoloženje i jugoslovenskih planera i AMAS-ovog osoblja značajno

palo nakon američke odluke da se iz dosadašnjih programa izbriše cifra od oko 8 miliona

dolara za rezervne djelove (oko 50% ukupnog novca namijenjenog za ovu stavku u

programima 1951-1954), činilo se daje cio program pretrpio ozbiljan udarac. Međutim, za

njom je stigla i odluka da se odobrava dodatni program za 1954. godinu, kojim je ukupna

dotadašnja vrijednost programa podignuta sa 487 na 516 607 941 dolar.1064

Dodatni program za fiskalnu 1954. godinu je pokrivao sledeće kategorije:

1. komunikacionu opremu za Balkanski Pakt,

2. nedostake u opremi jedinica opremanih po prethodnim programima,

3. ratne rezerve municije prema jugoslovenskim standardima (30-60 dana),

4. ograničenu količinu opreme za centralni trenažni sistem,

5. municiju za obuku po programu za fiskalnu 1955. godinu

6. rezervne djelove za standardne tipove naoružanja i opreme, kao i određeni dio

potrošnog materijala i trenažnih sredstava prema programu za fiskalnu 1955.

godinu,

7. kompletnu specifičnu oprema za određene štabove, artiljerijske, medicinske, inženjerske, transportne i jedinice veze, kao i

8. djelimičnu opremu za određene artiljerijske, ABHO i pješadijske jedinice1065

1063 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activity report for December 1954, Air Force report, str 1. Prema američkim procjenama, za 1954. godinu je iznosio 667 miliona dolara, odnosno, 17% nacionalnog proizvoda. NARA, RG 330, E 18, Box 33, f 111 FY 54 Yugoslavia, Title I (Europe), Defense Support Program, Yugoslavia, str 2. 1064 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activity report for December 1954, Army report, str 1-2. 1065 Na ovu poslednju stavku (artiljerijski puk 155mm, artiljerijski PT puk 90mm, ABHO bataljon i IX pješadijska divizija) otpadalo je ukupno 3149775 od ukupnih 25 569702 dolara koliko je iznosio dodatni program za 1954. godinu. Isto, str 2.

413

U AMAS-u je, u stvari, još u oktobru riješeno da se od Jugoslovena sakrije

informacija o ovom programu, naročito seegment da će dio dodatnog programa za 1954.

godine biti namijenjen za pokrivanje određenih stavki iz programa za 1955. Kako je ovaj

program i formiran na osnovu neiskorišćenih sredstava iz prethodnih programa,

Amerikanci su smatrali za korisno da ovaj novac preusmjere u buduće programe (i na taj

način smanje količinu novih sredstava koja bi za njih trebalo opredijeliti) 1066. Kada je 3.

novembra stigla depeša iz Stejt Departmenta da program za 1955. godinu ne treba

objavljivati jer se planiralo njegovo buduće objedinjavanje sa programom za 1956 (u

ukupnom iznosu od 50 658 000 USD), odlučeno je da se Jugoslovenima ovaj dodatni

program za 1954. predstavi kao program za fiskalnu 1955. godinu, što je odmah i

učinjeno.1067

Zanimljivo je napomenuti da je Jugoslavija u ovom periodu pokušavala da, osim

američkog, kroz program zapadne vojne pomoći dobije i određene količine oružja i opreme

sovjetskog porijekla. Radilo se o zarobljenom materijalu tokom operacija u Koreji. Prvi

zahtjev te vrste je predstavljen još tokom tehničkih konferencija u Vašingtonu 1951.

godine, a odnosilo se kako na kompletnu opremu, tako i na njeno rasklapanje radi

rezervnih djelova. Pošto u tom trenutku nije bilo dostupnih finansijskih sredstava za

realizaciju ovog dijela programa, bilo je predviđeno da se sa njegovom realizacijom počne

od 1952. godine pa nadalje1068. Iako se radilo o aktivnosti na liniji Stejt Department-

Sekretarijat za Odbranu-Jugoslovenska Ambasada u Vašingtonu, o ovom poslu saznajemo i

iz AMAS-ove dokumentacije. U decembru 1953. godine su predstavnicima armijskog

sektora, oficiri iz jugoslovenskog odjeljenja za prijem pomoći u nekoliko navrata sugerisali

da postoje određeni zastoji u pomenutoj transakciji, sa očekivanjem da oni utiču na

rešavanje problema. Iako načelno upoznati sa ovom aktivnošću, njihove kompetencije nisu

omogućavale neko konkretnije djelovanje.1069

1066 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for October 1954, Army report, str 1. 1067 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for December 1954, Army report str 3 1068 NARA, RG 330, E 17, Box 55, f Military Aid to Yugoslavia, First phases of MDAP for Yugoslavia, Anex A, Army report, str 6. 1069 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for December 1954, Army report, str 2.

414

Mobilizacijska vježba 11-17 oktobar 1954. godine

Kako se general Hejns tokom proljeća žalio da osoblje AMAS-a ne prisustvuje

manevrima većih jedinica, to mu je 2. oktobra 1954. godine uručen poziv načelnika

Genegralštaba JNA, generala Peka Dapčevića da prisustvuje mobilizacijskoj vježbi puka u

stacioniranog u Gospiću. Prilikom razgovora generala Milana Kuprešanina, načelnika

pozadinske uprave JNA, sa Hejnsom, dogovoreno je da se čitava vježba pomjeri za drugu

polovinu mjeseca. Razlog odlaganja je ležao u Hejnsovoj obavezi da prisustvuje sastanku sa

zamjenikom komandanata američkih snaga za Evropu 6. oktobra, pa iako je njemu

odgovaralo i da prisustvuje samo jednom dijelu vježbe, Kuprešanin je insistirao da se zbog

toga vježba odloži1070. Kako su ovakvi manevri u Jugoslaviji održavani dosta rijetko, to je

Kuprešanin smatrao da šef AMAS-a ipak predstavlja jednu od instanci čije prisustvo na

vježbi treba obezbijediti, naročito s obzirom na eksplicitnu zamjerku koju je američki

general po ovom pitanju izrazio svojim jugoslovenskim domaćinima.

U stvari, osoblje armijskog sektora AMAS-a je tokom svojih kontrolnih posjeta,

realizovanih tokom marta, aprila i maja 1954. godine, utvrdilo da veliki dio jedinica na

sjeverozapadu zemlje, za koje je oprema i naoružanje programirano kao za aktivne,

postojeće jedinice, neće biti formirano prije dana eventualne mobilizacije. To nije samo

značilo da pomenuti ratni materijal završava u skladištima umjesto u procesu obuke, već i

da su na uzajamno dogovorenom zadatku odbrane „Ljubljanskih vrata“, faktički,

angažovane značajno manje jugoslovenske snage. Kako je ovo predstavljalo ozbiljno kršenje

dogovora, jugoslovenske vojne vlasti su pokušale da se opravdaju time što su dalje

programiranje opreme iz programa pomoći preusmjerile ka aktivnim jedinicama, a sistem

redovnih mobilizacijski vježbi je obećan kao način za održavanje potrebnog nivoa borbene

gotovosti za ratne (neaktivne) jedinice. Oktobarska vježba u rejonu Gospića je upravo

trebala da demonstrira jugoslovensku namjeru da održi ovo obećanje, ali se na njoj sve i

završilo. Ne samo da niti jedna slična više nije planirana za tu godinu, već ni za narednu

(1955.) nije postojao sličan plan.1071

1070 NARA, RG 330, E 15A, box 63, AMAS activities report for October 1954, str 8. 1071 NARA, RG 334, E 294, box 30, f correspondence-out classified, The Development of Unit Criteria for Yugoslav Army Forces Supported Under MDAP, 9 June 1955, str 3.

415

Vježbi je prisustvovao veliki broj jugoslovenskih vojnih zvaničnika, među kojima su

bili načelnik štaba Ljubljanske Armije, gen. Jovanić, komandanti korpusa generali Babić i

Jovanović, generali Kilibarda, Božanić, Popović i Ivanović, zatim komandanti divizija

Ljubljanske armije, predstavnici jugoslovenskog odjeljenja za prijem vojne pomoći itd.

Hejns je na osnovu njihovog prisustva zaključio da čitava predstava, dakle, nije

organizovana samo radi njega, kako se iz Kuprešaninovog nastupa moglo protumačiti, već

da predstavlja standardnu probu jugoslovenskih mobilizacionih planova.1072

Vježba je počela 11. oktobra . Po jakoj kiši i blatu koje je dodatno otežavalo

aktivnosti, vojnici su napustili svoje prostorije, i u malim grupama na zaprežnim kolima

prebačeni na mobilizacijsku prostoriju na nekoliko kilometara od kasarne. Ovakva akcija je

sprovedena da bi se spriječilo eventualno dejstvo neprijateljske avijacije po jedinicama u

objektima i, po Hejnsovom izvještaju, njihova konsolidacija na prostoriji je trajala svega sat

vremena. Tada je nastupila faza preformiranja mirnodopskih jedinica u ratne, njihovim

usitnjavanjem i umnožavanjem. Nakon toga je novoformirani puk prebačen na prostor gdje

je trebalo provesti noć, nešto bliže Gospiću. Kako su narednih dana rezervisti pristizali, brzo

su upućivani u određene jedinice, kamuflažna disciplinma je bila na zavidnom nivou, a

nakon popune ljudstvom, iz obližnjeg depoa je donesena oprema i naoružanje. Vojska je

bila stacionirana na otvorenom, bez ikakve zaštite od kiše i vjetra.1073

Zvanično, vježba je počela 11. oktobra u 13. časova, ali je mobilizacijski poziv

poslat tek od ponoći 11/12. oktobra. Prethodnih 11 časova nisu smatrani za prvi dan

mobilizacije. U toku prve noći je prijavljan dolazak 400-500 ljudi iz okolnih krajeva, dok je

sjutradan u Gospić stigao i prvi voz sa rezervistima. Ljudi su pristizali svim raspoloživim

sredstvima transporta, od autobusa do zaprežnih kola, i do kraja dana je utvrđen dolazak

90% ljudstva i 95% traženih konja. Zanimljivo je Hejnsovo zapažanje da su ljudi

presvlačeni na licu mjesta, a da je, zbog karaktera vježbe, njihova odjeća čuvana do kraja

njenog trajanja. U stvarnoj situaciji bi ona bila poslata njihovim kućama, ali stekao se utisak

da rezervisti nisu previše očekivali sa ove strane. Pojavljivali su se, mahom, u svojoj

najstarijoj i najmanje vrijednoj odjeći, izgleda ne očekujući da će je vidjeti ponovo1074. To je

1072 NARA, RG 330, E 15A, box 63, AMAS activities report for October 1954, str 8. 1073 Isto, str 8- 9. 1074 Isto, str 9.

416

doprinijelo ne baš sjajnom utisku koji su odavali prije uniformiosanja, ali je, možda, i

pojačalo kontrast koji su proizveli nakon svog rada na manevru. Ljudstvo je pokazivalo

dobro raspoloženje, disciplinu i poznavanje procedura. Do kraja 13.oktobra je sastav

popunjen, a Jugosloveni su Hejnsa obavijestili da je pozvano 3-4% više rezervista od

maksimalnog broja da se ne bi pojavili problemi zbog eventualnog neodazivanja ili

spriječenosti. 14.-og je završeno prikupljanje ljudstva i materijala i sprovedeno šišanje,

brijanje i kontrola stanja svake pojedine jedinice. Sjutradan je komandant divizije izvršio

smotru i inspekciju čitavog novoformiranog puka, i u 21.30 je jedinica bila spremna za

pokret prema sjeveroistoku. Disciplina za vrijeme marša je bila izvanredna, nije bilo

zaostajanja ili ispadanja iz stroja, a čitav tempo je ocijenjen kao brži nego što bi se očekivalo.

Nakon što je maršovao 28 km tokom noći 15/16 oktobra, puk je direktno iz marša

angažovan u protivnapadu na snage napadača, tokom kojeg je savladana manevarska

prostorija od dodatnih 12 km. Iako sama taktička postavka vježbe nije bila najrealnija, njen

cilj je bio da pokaže dobre i loše strane mobilizacijskog plana, kao i sposobnost jedinice da

za kratko vrijeme pređe u stanje borbene upotrebljivosti. Te večeri je, nakon izvršenog

zadatka, puk vraćen za Gospić i demobilizovan1075.

Koristeći metode „...srpskog mobilizacionog sistema...“1076, pokazalo se da jedinica

veličine puka može biti dovedena u stanje borbene gotovosti za oko četiri dana. Na

američke posmatrače je snažan utisak ostavila fizička spremnost jugoslovenskih vojnika, koji

su po lošem vremenu bez odmora prešli oko 40km prostora, bez zaostajanja, kašnjenja i

pokazujući visok nivo discipline i entuzijazma. Na pitanje koliko bi ovako formirana

jedinica mogla efikasno da djeluje na bojištu, s obzirom na nedostatak makar preliminarne

zajedničke obuke, odgovoreno je da bi, ako bi bilo više vremena, takva obuka u realnoj

situaciji bila sprovedena. Međutim, ako bi taktička pretpostavka bila da u borbu treba

stupiti svega par dana od mobilizacije, ovim je trebalo pokazati da je i to moguće.

Jugosloveni su smatrali da bi ovaj vid mobilizacije mogli da sprovedu i za manje od četiri

dana kako je demonstrirano na vježbi, a da bi ostatak vremena tada bio upotrebljen za

obuku, ali da ako vremena nema, jedinice moraju otići na bojište i tamo djelovati najbolje

što mogu. Kako je primjenjivan teritorijalni princip mobilizacije, to se pretpostavljalo da su 1075 Isto, str 10. 1076 Isto.

417

bolje poznavanje pozvanih rezervista, njihova selekcija i raspoređivanje u jedinice jedan od

ključnih faktora uspješnosti.1077

Međutim, ova predstava nije u potpunosti postigla svoj cilj. Pukovnik Norton je u

jednoj analizi organizacione strukture jugoslovenskih jedinica decidno naveo da se ovim

putem „... teško može utvrditi efikasnost ovakvog mobilizacionog sistema, tim više što je

realizovana samo jedna ovakava vježba, a njeni rezultati nisu bili impresivni...“ Izgledalo je

da se jugoslovenski mobilizacioni plan u potpunosti oslanja na „ prirodno razvijenu fizičku

izdržljivost i otpornost jugoslovenskih vojnika, od kojih oko 80% živi na selu,“ na planu

fizičke pripreme, kao i na dvogodišnje služenje obaveznog vojnog roka kao osnove za

postizanje potrebnog nivoa taktičke obučenosti.1078

Norton je shvatao da u Jugoslaviji ekonomski razlozi veoma često nadvladavaju

vojne ne samo u smislu sprovođenja mobilizacije, već i po pitanjima najobičnijih

mirnodopskih aktivnosti. Na primjer, na teritoriji Zagrebačke vojne oblasti, većina

garnizona nije bila stacionirana prema potrebama svog strateškog opredjeljenja, već prema

postojećim infrastrukturnim kapacitetima. To je značilo da će određene jedinice biti

predaleko ili preblizu eventualnoj liniji fronta, ali je postojanje austro-ugarskih ili

italijanskih kasarni na tim lokacijama u tom trenutku značilo jednostavnije, jeftinije i brže

rešavanje problema samog njihovog smještaja. Osim toga, ova oblast je predstavljala i

najidustrijalizovaniji dio zemlje, tako da je strategija odbrane imala u vidu i zaštitu njenih

industrijskih kapaciteta kao nacionalnog dobra, a ne samo američku potrebu „ sprečavanja

upada u sjevernu Italiju.“1079 Međutim, on je jasno prepoznavao jugoslovensku namjeru da

na ovom prostoru drži snage čija popunjenost ne prelazi 50-70% i to u aktivnim

jedinicama, a sam broj aktivnih jedinica je bio ispod dogovorenog nivoa. Na primjer, što se

samo većih formacijskih jedinica tiče, u ovoj armijskoj oblasti je neaktivno bilo 2 od 9

divizija, 11 od 27 pješadijskih pukova, 10 od 20 artiljerijskih bataljona na armijskom i

korpusnom nivou itd. Zvanični stav JNA je bio da se ove snage neće aktivirati, osim u

slučaju ratne opasnosti, čak ni za potrebe godišnjih mobilizacionih vježbi1080

1077 Isto, str 11. 1078 NARA, RG 334, E 294, box 30, f correspondence-out classified, The Development of Unit Criteria for Yugoslav Army Forces Supported Under MDAP, 9 June 1955, Appendix “F”, str 1. 1079 Isto, str 6, 8, Appendix “F”, str 1. 1080 Isto, str 4.

418

Amerikancima je bilo jasno da Jugosloveni niti mogu, niti imaju namjeru da svoje

jedinice reorganizuju po američkom organizacionom modelu, ali im je mnogo više

problema zadavala njihova nespremnost da formalno ne stave niti postojeće u svrhu

odbrane „Ljubljanskih vrata“. Najviše što se moglo dobiti je predstavljalo jugoslovensko

obećanje „da će se JNA boriti u toj oblasti“, ali to nikako nije bilo isto. Oku školovanog

vojnika nije moglo promaći da ni dispozicija, niti popunjenost jugoslovenskih jedinica u

ovoj oblasti ne pokazuju kako im je ovaj zadatak jedini i prevashodni cilj. Za JNA je, u

ovom sektoru, bilo najvažnije da sačuva svoje trupe od izolacije i uništenja, zadrži vezu sa

snagama na centralnom sektoru i što je moguće duže zaštiti industrijske resurse u ovoj

oblasti1081. Ostvarenje tih ciljeva bi direktno rezultiralo i ispunjenjem američke potrebe za

zaštitom koridora ka sjeveroistoku Italije. To je, opet, značilo da se nezadovoljstvo

jugoslovenskim vojnim aktivnostima ipak ne može tražiti u kategoriji da li se planira

ozbiljna i efikasna odbrana ovog pravca, već samo tehničkom stranom realizacije takvog

projekta.

Sa druge strane, iako to Amerikanci nisu znali, proces smanjivanja tenzija sa SSSR-

om je već bio počeo, tako da nije bilo nikakve potrebe za iritiranjem Kremlja nekim

posebnim utvrđivanjem na pravcu koji se smatrao za najvjerovatniju liniju napada sa Istoka.

Naoružavanje jedinica na ovom pravcu i sa ovakvim ciljem jeste predstavljalo jedan od

formalnih zadataka programa američke vojne pomoći Jugoslaviji, ali na jugoslovenskoj

strani je to uvijek shvatano kao izgovor, a ne kao stvarni razlog. Međutim, sa razvojem

programa i njegovim uvođenjem u redovne logističke tokove, formalno proklamovani

ciljevi su za administraciju i birokratiju imali jednaku težinu kao i oni stvarni, ponekad

neuhvatljivi i nerazumljivi, politički ciljevi. U tom smislu je svako odudaranje od njih

predstavljalo razlog za makar kritiku, a u vremenu, kada je postajalo jasno da program vojne

pomoći neće biti nadgrađen formalnijim savezničkim vezama, i za nešto teže od toga.

Tokom 1955. godine je rad na vojnoj pomoći poprimio sasvim drugačiji karakter.

Dotadašnja praksa je podrazumijevala da AMAS na početku svake kalendarske godine

dostavi tekst prihvaćenog programa za odgovarajući fiskalni period, kao i plan isporuka

1081 Isto, str 9.

419

opreme obuhvaćene tim programom1082. Ovakav postupak je bio razumljiv s obzirom na

procedure izglasavanja budžeta u američkom Kongresu i poslove planiranja i angažovanja

odobrenih kredita, a jugoslovenskoj strani je omogućavao blagovremeno okončavanje svih

aktivnosti u vezi prihvata i stavljanja novog materijala u redovan režim eksploatacije.

Međutim, tokom cijele godine taj program nije saopšten, dovodeći time jugoslovenske

planere u vrlo nezavidan položaj. Ne znajući šta je uključeno u program niti kako izgleda

predviđeni režim isporuka, u jugoslovenskom Generalštabu i odjeljenju za prijem vojne

pomoći se nije mogao odgovarajuće formulisati ni plan za 1956. godinu, iako je već došlo

vrijeme za taj posao. Sumnjalo se, kako se kasnije i pokazalo tačnim, da se u pozadini

ovakvog odnosa krije namjera da se jednostrano smanji nivo isporuka, kao što je to slučaj

bio sa ranijim segmentima programa za 1953. i 1954. godinu kada je na taj način smanjen

broj transportnih vozila.

U AMAS-u su još u decembru 1954. godine, kroz spajanje programa za kopnenu

vojsku za fiskalne 1955 i 1956, zatvorili ovaj krug, tako da je neiskorišćenim novcem iz

prethodnih programa (dodatni program za 1954. godinu) skoro potpuno regulisan jedan

kompletan godišnji program. To je omogućilo programiranje cifre od 50 688 000USD kao

budžeta za 1956. godinu, dominantno namijenjenih opremanju oklopnih jedinica.1083

Ista neizvjesnost se odnosila na vazduhoplovni i mornarički program, s tim da je

nagoviješteno kako će i na ovim poljima doći do spajanja programa za 1955. i 19561084.

Spajanje programa je, u ovom slučaju, značilo automatsko smanjivanje količine odobrenog

1082 U stvari, ovakav razvoj događaja se mogao očekivati još od početaka prethodne godine. Posmatrajući AMAS-ove mjesečne izvještaje, pada u oči da se oni sastoje iz četiri dijela; opšteg izvješataja šefa odjeljenja i tri vidovska izvještaja (KoV, vazduhoplovstvo i mornarica). Od februara 1954. godine, u dijelu opšteg izvješataja šefa odjeljenja ne figurira stalna stavka „PROGRAMMING“, već na takve podnaslove nailazimo samo u specifičnim vidovskim izvještajima. Ova pojava koincidira ne samo sa formalnom promjenom šeme izvještaja, već i sa promjenom sadržaja dotičnog poglavlja. Dok su se do tada razgovori vodili o nabavci aviona, tenkova, brodova i ostalim pitanjim veće važnosti, od februara 1954. godine se njihov sadržaj odnosi na rezervne djelove, priručnike, alate i slično, a samim tim je njihov značaj i ocijenjen kao drugorazredan u odnosu na podatke koji se donose u glavnom dijelu izvještaja. U praksi, to je značilo da ove aktivnosti na nivou prethodnih godina više nema. NARA, RG 330, E 15A, Box 63, AMAS activities for February 1954, str 1-3. 1083 NARA, RG 330, E 15, Box 98, AMAS activity report for December 1954, Army report str 3 1084 Jugoslovenski vazduhoplovni program za 1955. godinu je predat decembra 1953, a sastavljan je u saradnji sa osobljem AMAS-a kako bi bio što realniji. Pošto u to vrijeme još nije pristiglo odobrenje plana za 1954. godinu, to je i ovaj program sadržao većinu artikala koji su se nalazili na listi za prethodnu godinu. Njegove osnovne stavke su bile 120 presretača F-86E, 26 izviđača RF-86,11 transportera C-47, 26 protivpodmorničkih aviona AF-2W, 15 helikoptera S-51, 6 zemaljskih radara, 359 motornih vozila, 58 raznih radio-stanica i sl. VA, II odjeljenje,S-115,271/12, f II, 87, str 8.

420

materijala, tim više što je ovako koncipirana aktivnost trebala da bude finansirana iz

budžeta jedne fiskalne godine. Pošto je linija američko-jugoslovenskih odnosa pokazivala

negativan trend, nije bilo vjerovatno da će se u takvoj atmosferi odobriti neki veći kreditni

iznos za vojnu pomoć Jugoslaviji. Mornaricu je ovo naročito pogađalo, jer se već

iskristalisalo da postoji uslovna saglasnost samo za opremanje pojedinih klasa brodovlja

(minolovci, patrolni brodovi, torpedni čamci i, u manjoj mjeri, eskortni razarači), dok su

namjere za modernizacijom ostalih kategorija potpuno ignorisane. Osim toga, obim

odobrenih sredstava za opremanje mornaričkih efektiva je bio u stalnom opadanju, tako da

je tokom 1955. godine u ukupnom programu pomoći, ovaj vid JNA učestvovao u sasvim

neznatnom procentu.

Kako se iz AMAS-ovih izvještaja vidi, početkom 1955. godine je već bilo jasno da

će dalja budućnost MDAP-a za Jugoslaviju, nakon finalizacije programa za 1956, direktno

zavisiti od političkih i diplomatskih dogovora na višim nivoima. To se, prvenstveno,

odnosilo na nepoznanicu u kom će pravcu ići koordinacija jugoslovenskih i NATO

planova, odnosno, na kojoj će osnovi biti preduzimano dalje opremanje jugoslovenskih

snaga. Treba reći da je u zimu 1955. godine u AMAS-u registrovan nastavak, ako ne i

povećanje, zajedničkog planiranja u okviru Balkanskog pakta, sa zakazanim razgovorima u

Ankari i Beogradu za mjesec mart. Međutim, treba istaći da je čitav projekat Balkanskog

pakta ostao po strani glavnih tokova saradnje u okviru MDAP. Osim dijela komunikacione

opreme, predviđene dodatnim programom za fiskalnu 1954, odnosno, zvaničnog programa

za 1955. godinu, materijal namijenjen jedinicama angažovanih u okviru ovog projekta nije

uopšte planiran. Štaviše, čak je i zahtjev za pomenutom komunikacionom opremom za

jedinice, angažovane unutar Balkanskog pakta, ležao zaglavljen u Sekretarijatu Odbrane u

Vašingtonu mnogo duže nego što se očekivalo. Iako se već nekoliko godina pominjala ta

mogućnost, nikada nije došlo do konkretnog planiranja preoružanja jedinica u dolini

Vardara, a kako je proces preoružanja jedinica Ljubljanske armije bio pri kraju, Jugosloveni

su insistirali da se otpočne sa procesom preoružanja kompletne JNA1085.

Kako razgovori u Ankari marta 1955. godine nisu naročito ohrabrili Amerikance u

pogledu produktivne budućnosti Balkanskog pakta, stekao se utisak da se malo toga može

1085 NARA, RG 330, E 15 A, Box 62, AMAS activity report for February 1955, Army report, str 1.

421

učiniti i po planu zajedničkog planiranja na liniji NATO-Jugoslavija. Hejns je, u tom

smislu, dobio obavještenje iz Vašingtona da bi svako planiranje programa nakon fiskalne

1956. bilo preuranjeno, što je automatski značilo i svođenje saradnje na realizaciju

prethodno dogovorenih isporuka.1086 Treba navesti da u ovo vrijeme pada i prvi zvanični

jugoslovenski zahtjev za uključivanje pripadnika JNA u programe obuke i treninga u

procedurama u slučaju atomskog udara. Od armijskog sektora AMAS-a je traženo da se

nabavi određeni broj gajgerovih brojača i ostale školsko-trenažne opreme, kao i da se

jugoslovenske starješine pošalju na odgovarajuće školovanje u centre na Zapadu. Začudo, iz

Vašingtona je stigao potpuno negativan odgovor, tako da je Hejns morao da pokreće

prepisku sa svojim pretpostavljenima objašnjavajući kako se ovo pitanje ne smije ignorisati i

kako nema razloga za isključenje jugoslovenskih pitomaca sa ovakvih kurseva.1087

Problemi se nisu odnosili samo na planiranje i programiranje pomoći, već i na

isporuku predviđenih i već odobrenih sredstava. Pada u oči da je tokom 1955. godine

djelimično ili potpuno obustavljena isporuka najvažnijih artikala, poput aviona, tenkova,

radara i artiljerije. Isporuke opreme u prvom polugodištu su se odvijale relativno normalno,

da bi u julu i avgustu svedene na, maltene, simboličan nivo. Program pomoći namijenjen

suvozemnoj armiji je djelimično saopšten polovinom godine, a u odnosu na prezentovani

spisak odobrenih artikala, u narednom periodu su izostale isporuke materijala za jednu

pješadijsku diviziju, 1 haubički divizion 203mm, PA radari iz programa za 1954. godinu

predviđeni za isporuku u 1955, kao i oprema za dva artiljerijska puka 155mm izuzev 6

ranije isporučenih oruđa. Realizacija vazduhoplovnog programa je također bila u

stagniranju, pošto iako je u prvom dijelu godine nivo isporuka prateće opreme bio manje-

više ravnomjeran, pokazalo se da je isporuka aviona sukcesivno opadala, da bi tokom ljeta

nastupio potpuni zastoj u realizaciji programa. U mornarici je stanje bilo još gore, što

najbolje ilustruje podatak da je tokom 1954. godine primljeno c.ca1550 tona materijala, da

bi sledeće taj broj bio smanjen na svega 80 tona. Osim toga, većina isporučenog

mornaričkog materijala je bila nekompletna, tako da je njegova operativna upotreba

1086 NARA, RG 330, E 15 A, Box 62, AMAS activity report for March 1955, Army report, str 1. 1087 NARA, RG 330, E 15 A, Box 62, AMAS activity report for March 1955, str 1. NARA, RG 330, E 15 A, Box 62, AMAS activity report for March 1955, Army report, str 1-2.

422

onemogućena u više nego ozbiljnoj mjeri. Bez obzira na stalne reklamacije i urgiranja kod

nadležnog odsjeka AMAS-a, do rešenja ovog pitanja se nije došlo1088.

Mister i ostale licence

Pitanje modernizacije JRV je, kao kvalitativno najteže i u javnosti

najprepoznatljivije, kroz MDAP rešavano na način koji je vodio tek polovičnim rešenjima.

Programirani i isporučivani materijal jeste predstavljao apsolutni iskorak u odnosu na ono

sa čime se ranije raspolagalo, ali su njegove količine i dinamika isporuke jasno ukazivale da

će još vremena proći prije nego što njegova uloga pređe sa simbolične na operativnu.

Američka računica je bila jasna – u slučaju ozbiljnog sukoba, u kojem bi se Jugoslavija našla

na strani zapadnih saveznika, postojeća NATO avijacija i mornarica bi bile angažovane u

operacijama nad njenom teritorijom i u njenim teritorijalnim vodama. Opremanje

jugoslovenskih snaga realno potrebnom količinom ovih sredstava je bilo ne samo skupo, već

je predstavljalo i politički osjetljivu temu. Amerikanci jesu bili upoznati sa jugoslovenskim

potrebama, kao što su znali i šta treba uraditi radi njihovog zadovoljenja, ali je i najmanja

tenzija na političkom planu mogla da ugrozi i obesmisli takve projekte.

Do kraja ljeta 1953. godine, kada je uspješna II tripartitno-jugoslovenska

konferencija u Vašingtonu zasvodila jedan period saradnje, jugoslovenska strana je izašla sa

predlogom potpune materijalne reorganizacije svog ratnog vazduhoplovstva. U tom

trenutku je, čak, izgledalo kako taj projekat ima i realne šanse za realizaciju. Međutim, kada

je sa izbijanjem Tršćanske krize u jesen iste godine došlo do zatezanja odnosa sa Zapadom,

to se i refleks američkih institucija ogledao u negativnom tretiranju jugoslovenskih

1088DAMSPRS, str. pov, 1955, f II, 332, str I/392-400 Koliko je bila prisutna otvorena opstrukcija ovih aktivnosti u AMAS-u, najbolje svjedoči podatak vezen za isporuku rezervnih djelova. Pošto je tokom 1955. godine došlo do ozbiljnih zastoja u eksploataciji primljenog materijala zbog nestašice pripadajućih rezervnih djelova, održan je poseban sastanak sa osobljem američkog odjeljenja sa ciljem regulisanja ovog pitanja. Naizgled uvažavajući jugoslovensku argumentaciju, američki predstavnici su tražili da im se dostave dodatne liste jugoslovenskih trebovanja u vezi rezervnih djelova. Jugoslovenima je ovo bilo sumnjivo, pošto su tražene liste već predate u okviru programa redovnih materijalnih sledovanja i kasnijih urgencija za njihovu realizaciju. Ipak je udovoljeno američkom zahtjevu, ali kada je u prostorijama AMAS-a, koji mjesec kasnije održan sastanak po pitanju mogućnosti proširenja njegovog personala, general Hejns je pokazao gomilu jugoslovenskih trebovanja u vezi rezervnih djelova ( među kojima i ovo poslednje ), aludirajući da će njihovo rešenje čekati rešenje pitanja proširenja AMAS-a. Isto, str I/394.

423

logističkih zahtjeva koji su pristizali na dnevni red. Na primjer, JCS je početkom 1954, na

osnovu sugestije štaba vazduhoplovstva, odbio jugoslovenski predlog o povećanju broja

borbenih aviona koji je trebalo da bude isporučen kroz MDAP. Prethodno utvrđenu cifru

od 630 aparata, Jugosloveni su nakon Vašingtonskih razgovora iz avgusta 1953. godine,

podigli na oko 1300. JCS je zauzeo stav da je taj broj prekomjeran, pošto će aktivnosti

vazdušne podrške Jugoslaviji, u slučaju napada SSSR, preuzeti avijacija zapadnih saveznika.

Nedovoljnost jugoslovenskih kadrovskih, infrastrukturnih i drugih operativnih i logističkih

kapaciteta za eksploataciju ovog broja aviona su, kao razlozi za odbijanje zahtjeva, tek

uzgred pomenuti1089.

Rešenje se moralo tražiti na drugi način. U memorandumu šefu AMAS-a, koji je

25. maja 1954. poslalo jugoslovensko odjeljenje za prijem vojne pomoći, našao se i predlog

da Jugoslavija pokrene proizvodnju francuskog lovca-presretača Mister (Mystere) IVA. Od

SAD se tražilo da ovim avionima zamijeni lovce F86E Sejbr u programima za 1954 i 1955.

godinu. Francuski vojni ataše u Jugoslaviji, pukovnik Morel de Vil, je 6.juna obavijestio

otpravnika poslova ambasade SAD u Beogradu, Valrufa Valnera, da Francuska razmatra

prodaju proizvodne licence za Mistera Jugoslaviji. Otpravnik poslova ambasade Francuske,

Buran de Rozije, je zatim 21. juna posjetio Valnera i detaljnije obrazložio ovu ideju. Prema

njemu, Francuska bi obezbijedila licencu, tehničku podršku i deset prototipova Mistera u

različitim fazama proizvodnje koji bi se dalje sklapali u Jugoslaviji. Jugoslavija bi učestvovala

u ovom dijelu projekta sa 1,7 milijardi franaka (4 857 143 $). Dalje, dobila bi iz Francuske

djelove za sklapanje 140 Mistera, a isporuke iz Francuske bi se smanjivale proporcionalno

rastu proizvodnje u Jugoslaviji, dok ona ne postane samodovoljna. Procijenjeno je da bi

1089 NARA RG 218, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 23, Memo by the Chief of Staff, USAF to JCS re Yugoslav equipment requirements 18. feb. 1954. Ako je u nedostacima strateškog, operativnog i logističkog sistema JRV trebalo tražiti razloge ili izgovore za bilo kakavu vrstu skeptičnosti prema njenim zahtjevima, od toga je bilo teško zamisliti lakši zadatak. Problemi i nesnalaženja su predstavljali svakodnevnu pojavu, a AMAS-ovo osoblje se nalazilo u poziciji da te manjkavosti pokušava da ispravlja u hodu. Međutim, u nekim situacijama je trebalo da dođe do ozbiljnih incidenata da bi se njihove primjedbe uzele za ozbiljno. JRV je 12.maja 1954. izgubilo svog prvog pilota mlaznog aviona, poručnika Egona Vidmara, koji je poginuo u nesreći tokom trenažnog leta na Tanderdžetu F-84G. Vidmarov avion je pao u kovit prilikom izlaska iz poniranja, a pilot nije uspio da se pravilno katapultira. Tek nakon toga je JRV tražilo da se najhitnije moguće kroz MDAP nabavi trenažer katapultnog sjedišta, iako su pripadnici vazduhoplovnog sektora AMAS, još nekih pola godine prije nesreće, pokušavali da ubijede jugoslovenske zvaničnike u potrebu nabavke ovog trenažera. Tada jugoslovenska strana nije bila zainteresovana. NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activities report for May 1954, inclosure 3- Air Force report, str 6.

424

ovaj segmenat koštao oko 10 milijardi franaka (28 571 031$) i finansirao bi se iz američkog

budžeta za off shore nabavke. Treća stavka je sadržala predlog da SAD od Francuske kroz off

shore sistem kupe 80 Mistera, kojima bi zamijenili adekvatan broj aparata F86E Sejbr,

predviđenih programom vojne pomoći za Jugoslaviju. Njena procijenjena vrijednost je bila

37 000 000 $.1090

General Ivan Gošnjak, jugoslovenski ministar odbrane, 24. juna je podnio Luisu

Tompsonu (Lewis Thompson), zamjeniku pomoćnika sekretara RV SAD, formalni usmeni

zahtjev da se kroz off shore pomogne Jugoslaviji u proizvodnji Mistera, i ovo je predstavljeno

kao čvrst državni stav. Tompson je uzvratio da to može biti realizovano samo kroz

promjenu u programu za 1954. godinu, ali i prethodno dobijenu saglasnost Francuza da

prihvate F-86E1091. Na sastanku koji je Tompson sjutradan imao sa generalom Ulepičem i

njegovim timom, on je pojasnio ovo pitanje. Naime, ako bi se čak i našla mogućnost da se

F-86E zamijeni Misterom u okviru programa za 1955. godinu, Francuzi pristali da preuzmu

Sejbrove namijenjene Jugoslaviji i isporučili joj Mistere sa rezervnim djelovima za godinu

dana upotrebe, da li bi Jugosloveni bili u stanju da sami proizvode rezervne djelove za

francuski avion? Ulepič je na to odgovorio potvrdno. Tompson je ustvrdio da Jugosloveni

prednost daju francuskom avionu u odnosu na američki, čak i ako bi on bio predmet

direktne pomoći a ne samo licencne proizvodnje, kao i da je to stav koji mu je na

jučerašnjem sastanku prezentovao gen. Gošnjak1092.

U stvari, pitanje mlaznog lovca presretača, koje je predstavljalo jedan od gorućih

problema JRV, na jednak način su tretirali i pripadnici vazduhoplovnog sektora AMAS.

Znajući da Tanderdžetovi ne zadovoljavaju u ovoj kategoriji, naročito nakon uvođenja

lovaca MIG-15 u vazduhoplovstva satelitskih zemalja, bilo je potrebno obezbijediti

isporuke ili licencu za proizvodnju presretača koji se mogao efikasno suprotstaviti ovom

avionu. Oni su svoj stav temeljili na činjenici da taktička avijacija sa dominantnom

većinom lovaca-bombardera, kakva je JRV bila u tom trenutku, ne može da se nosi sa

1090 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activities report for June 1954, str 5-6. 1091 Isto, str 6. NARA, RG 334, E 28 A, Box 6, f General Administrative Files – 1952, Memorandum from the conference Mr. L.S. Thompson – general Gosnjak, held on 24. June 1954. str 1-2. 1092 NARA, RG 334, E 28 A, Box 6, f General Administrative Files – 1952, Memorandum from the YAF conference with Mr L.S. Thompson, held on 25.June 1954, str 2-3.

425

neprijateljskim vazduhoplovstvom koje većinski čini moderna presretačka avijacija. „...Ako

SAD žele da dobiju rezultate od velike količine novca, materijala i obuke, koji su do sada

potrošeni na JRV kroz MDAP, onda se moraju programirati i dodatne eskadrile lovaca-

presretača.“1093

Izgledalo je da su sve jugoslovenske kombinacije sa nabavkom mlaznih aviona

nailazile na „problem prioriteta“, pošto su uvijek zavisile od dinamike zamjene željenog

aviona u matičnom vazduhoplovstvu nekim modernijim i novijim. Tako su, na primjer,

isporuke Tanderdžetova zavisile od brzine uvođenja F-84F Tanderstrajka u formacijski

sastav USAF i zemalja NATO, isporuke Sejbrova (iz sastava RAF i kanadskog

vazduhoplovstva) su, formalno, zavisile od brzine uvođenja Hoker-Hantera u njihov sastav,

a licenca za proizvodnju Mistera je, kao što je rečeno, opet uslovljena francuskim

pristankom da umjesto njih prihvate američke F-86E1094.

Prema planu koji je krajem 1953. godine predat Vazduhoplovnom odsjeku AMAS-

a, tokom 1954. se očekivala isporuka 120 Sejbrova. Prvobitno je, međutim, bio odobreno

samo 75 aviona1095, pa 81, ali je kasnije taj broj povećan na 150, s tim da je to bila i

konačna programirana cifra1096. Međutim, tokom 1954. godine isporuke su izostale u

potpunosti, a usporeno je i školovanje letačkog i mehaničarskog osoblja koje je trebalo da

preuzme njihovu eksploataciju i održavanje1097. U novembru 1954. godine je Hari

1093 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activities report for June 1954, str 20-21. 1094 NARA, RG 334, E 28 A, Box 6, f General Administrative Files – 1952, Memorandum from the YAF conference with Mr L.S. Thompson, held on 25.June 1954, str 2. 1095 Isto, str 19. 1096 U stvari, iz AMAS-a je u jesen 1954 predloženo da se Jugoslaviji isporuče 6 eskadrila F-86 E, ali je isprva odobreno samo tri. Kako uz odobrenje nije bilo i preciznog vremenskog plana isporuke, to je ova informacija skrivana od Jugoslovena, a stalno je predlagano da se broj poveća na prvobitni iznos. U martu 1955. godine je to i prihvaćeno, pa je Hejns iskoristio svečanost u čast posjete admirala Kasidija, komandanta američke VI flote, 29. marta, da ovu vijest saopšti Gošnjaku i Ulepiču, i time pojača utisak koji je ova posjeta ostavila u jugoslovenskoj javnosti. NARA, RG 330, E 15 A, Box 62, AMAS activity report for March 1955, Air force report, str 1. 1097 DAMSPRS, PA, str.pov, 1955, f III, 332, I/321-322. Što je još gore, preko zvaničnika AMAS-a i pukovnika Klinskejlsa u Vašingtonu je stigla informacija da se uopšte odlaže isporuka presretačkih aviona za jugoistočni evropski sektor, tako su Grčka i Turska, koje su kao članovi NATO imale prioritet nad Jugoslavijom, bile predviđene da svoje prve Sejbrove dobiju tek krajem 1954, a Jugoslavija početkom 1955. godine. Klinskejls je naznačio da i tada isporuka neće ići direktno iz američkih, već iz kanadskih ili britanskih izvora. Treba reći da je ovaj američki oficir, koji je učestvovao u pregovorima o pristupanju Jugoslavije programu pomoći (tehničke konferencije u Vašingtonu u avgustu 1951. godine) i svojim pozitivnim mišljenjem o JNA doprinio da program lakše uđe u realizaciju, ostao u dobrim odnosima sa personalom jugoslovenskog vojnog predstavništva. Kada je tokom 1954. bilo jasno da od

426

Dauning, šef vazduhoplovne sekcije AMAS-a, već raspolagao podatkom da su sve trenažne

aktivnosti u vezi sa Sejbrom izbačene iz plana za 1955. i prebačene u drugi kvartal 1956, što

je ukazivalo da prije tog termina ne treba očekivati ni isporuke ovih aparata1098.

Videći da ovo pitanje ne ide kako treba, jugoslovenske vlasti su pokušale da ga riješe

na drugoj strani, nabavkom licence za proizvodnju u sopstvenim fabrikama. Međutim,

pokretanje proizvodnje Mistera u domaćim fabrikama se ispostavilo kao „nemoguća misija“.

Svjestan ovoga, prvi čovjek JRV, general Zdenko Ulepič je 13. jula zatražio sastanak sa

Hejnsom i Dauningom, na kojem je izložio novu jugoslovensku ideju vezanu za dugoročno

rešavanje problema mlaznog lovca-presretača. On je predložio da SAD obezbijede

Jugoslaviji licencu i pomoć za proizvodnju aparata F86E Sejbr, povlačeći prethodni zahtjev

za Misterima. Promjenu stava je bazirao na tome da je došlo do izvjesnih problema u vezi

predloga za proizvodnju francuskog aparata, ali i da bi radi jednostavnije logistike bilo bolje

sprovesti unifikaciju američkim avionima. Naveo je da Francuzi o tome nisu još

obaviješteni, da prelazak da mjernog sistema u inčima na metrički ne bi trebalo da

predstavlja problem i da su Jugosloveni spremni da redukuju program za 1955. godinu

kako bi obezbijedili potrebna finansijska sredstva. Kasnije je, u toku jula, AMAS-u stigao i

formalni zahtjev jugoslovenskog odjeljenja koji je ozvaničio ovo Ulepičevo traženje.1099

Ovo pitanje se povlačilo i tokom jeseni. Kada je američki podsekretar za vojsku,

Džon Slezak 20-22. septembra posjetio Jugoslaviju, 21.-og je imao sastanak sa generalom

Gošnjakom. Iako neformalno, tada su svi aspekti off shore programa detaljno raspravljani,

između ostalog i zato što je ovaj program predstavljao finansijsku liniju u okviru koje je

trebalo realizovati projekat proizvodnje domaćeg mlaznog lovca. Te večeri je Slezaka i

Hejnsa na večeru primio i sam Tito, kada su dodirnuta i pitanja licencne proizvodnje

Mistera i Sejbra, mogućnost da se dodatni Sejbrovi dobiju i izvan okvira programa pomoći,

šire implikacije Balkanskog pakta i vjerovatnoće izbijanja ratnog sukoba. Međutim, Tito je

brze isporuke Sejbrova nema ništa, Klinskejls je bio veza preko koje se pokušao otkloniti zastoj. VA, sanduk br. 8, f IV,19, str 1-2. 1098 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for November 1954, Air Force Report, str 1. 1099 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activities report for July 1954, str 8, 23. NARA, RG 334, E 286 A, box 6, f General Administrative File 1952, Meeting Thompson-Ulepic re F-86E licence, 13 July 1954, str 1-2. NARA, RG 334, E 28gA, Box 6, f General Administrative Files – 1952, Memorandum from the meeting with gen. Ulepic re F-86E licence, held on 13. July 1954, str 1-2.

427

veoma pažljivo i vješto vodio ovaj razgovor, ne tražeći od Slezaka i Hejnsa nikakve detaljne

odgovore niti konačne obaveze. Hejns je tom prilikom naveo da se Mister i britanski Hoker

Hanter, koji se takođe nalaziio u fokusu jugoslovenskih planova za licencnu proizvodnju,

nalaze u istoj kategoriji.1100 Zadržavajući se na nivou opšte konverzacije, Tito se nije dublje

upuštao u elaboriranje ovih tema, prelazeći s jedne na drugu prije nego što bi se o njima

zapodjenuo neki konkretniji razgovor1101.

Po svemu sudeći, tada je već bilo jasno da od čitavog projekta u postojećoj situaciji

neće biti ništa, a potvrda je stigla 24. decembra, kada je Stejt Department SAD proslijedio

svoj negativan stav ambasadi u Beogradu1102. Iz AMAS-a su, međutim, tražili da se

Jugoslovenima do daljnjeg ovaj odgovor ne saopštava, makar dok Stejt Department ne

definiše svoje dalje korake po ovom pitanju. Tada su predložene dvije opcije, odobravanje

dodatne tri eskadrile Sejbrova u planu za 1955. godinu, odnosno, omogućavanje Jugoslaviji

da kroz off shore ugovore za 1955. riješi ovo pitanje svog ratnog vazduhoplovstva.1103 U

martu 1955. godine je stiglo definitivno mišljenje iz SD-a: “...Sjedinjene Države smatraju

da nisu u mogućnosti da pruže finansijsku pomoć koju je Jugoslavija tražila za proizvodnju

bilo mlaznog aparata Mister IVA, bilo F-86E...“1104

Uvjerivši se da se kroz MDAP ne može doći do licence za domaću proizvodnju

mlaznog lovačkog aviona, jugoslovenski vazduhoplovni zvaničnici ipak nisu odustali od

namjere da do nje dođu na neki drugi način. U aprilu 1957. godine, prvi čovjek pozadine

JRV, general Antić, iskoristio je jednu od MDAP-om sponzorisanih posjeta Velikoj

Britaniji1105 da sa predstavnicima firme Folend (Folland), otpočne pregovore o dobijanju

licence za proizvodnju njihovog mlaznog lovca Net (Gnat). Antić je iz Beograda otputovao

dva dana ranije kako bi imao više vremena da obavi preliminarne razgovore sa Britancima, 1100 NARA, RG 334, E 287, f 300 VOJ, Visit of Under Secretary of the Army, The Honorable John Slesak and Chief, AMAS, Brigadier General Peter C. Hains, 3rd, to Marchal Tito in Zagreb, Yugoslavia, held on 21.september 1954., str 2. 1101 NARA, RG 330, E 15 A, Box 63, AMAS activities report for October 1954, str 5. 1102 NARA, RG 330, E 15A, box 63, AMAS activities report for December 1954, str 1. 1103 NARA, RG 330, E 15A, box 63, AMAS activities report for December 1954, Air Force section report, str 1-2. 1104 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for March 1955, str 1. 1105 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS Air Section Report for April 1957, str 3. U sastavu delegacije su bili još i pukovnici Lolić i Radojković, p.pukovnik Cajnko i p.pukovnik Filipić, načelnik vazduhoplovnog sektora jugoslovenskog odjeljenja za prijem vojne pomoći. Delegacija je posjetila logističku bazu u Bartonvudu (Burtonwood) u Velikoj Britaniji, ali je u nastavku posjete obišla i još neke NATO baze na kontinentu, odnosno, Šatoro (Chateauroux) i Šambli (Chambley) u Francuskoj, Erding u Njemačkoj

428

odnosno, da ovaj njegov kontakt ne bude stavljen u kontekst kasnijeg dijela posjete.

General Ulepič je Hariju Vilijamsu, tadašnjem šefu AMAS-ovog vazduhoplovnog sektora,

potvrdio jugoslovensko interesovanje za licencnu proizvodnju Neta, kao i da je neposredno

posle Antićeve posjete, još jedna jugoslovenska delegacija otputovala za Veliku Britaniju u

cilju nastavka razgovora. Viliams je ocijenio da, s obzirom na jugoslovensku namjeru da

pokrene domaću proizvodnju mlaznog lovca, Net predstavljao možda i najbolji izbor u

smislu kompromisa kvalitet-cijena. Međutim, nije imao nikakvih sumnji da bi čak i takav

projekat rezultirao ozbiljnim ekonomskim, materijalnim i proizvodnim problemima1106.

Kriza programa vojne pomoći kao refleksija promjene političkih okolnosti

Zamjenik načelnika Generalštaba JNA, general Ljubo Vučković, i komandant

Beogradske vojne oblasti, general Pavle Jakšić, iskoristili su 22. decembra 1954. svečanost

povodom dana JNA da ponovo postave pitanje nastavka tripartitno-jugoslovenskih

pregovora koji su prekinuti 1953. godine. To je bio drugi put da jugoslovenski zvaničnici

tokom jeseni 1954. pokreću ovo pitanje, pošto je isto uradio i general Milan Kuprešanin,

načelnik Pozadinskih službi JNA, na sastanku sa Hejnsom 2.oktobra1107. Američki general

na ova pitanja nije imao konkretan odgovor, što je jasno ukazivalo da proširenje vojne

saradnje, naročito na osnovama na kojima je počela, sve manje predstavlja realnu opciju.

Potvrda ovakve procjene je stigla svega nekoliko mjeseci kasnije. Nezadovoljan

svojom pozicijom, odnosom gen. Poglajena prema njegovim inicijativama, nemogućnošću

da AMAS-ove aktivnosti sprovodi na način koji je bio uobičajen u ostalim zemljama koje su

primale američku vojnu pomoć, Hejns je sve jasnije pokazivao rezerve prema daljem radu

na postojeći način. U stvari, iz njegove pozicije administratora je bilo uočljivo da utvrđena

rutina ne vodi boljem funkcionisanju već samo novim problemima, a na drugoj strani ni na

vidiku nije bilo spremnosti da se ta rutina promijeni. Hejns je, kao i Harmoni prije njega,

1106 Isto, str 1. Sam Net je predstavljao zanimljivu verziju lakog lovca-presretača dobrih performansi, ali kako RAF za njega nije pokazao veliko interesovanje, licence za njegovu proizvodnju su prodate Indiji i Finskoj. JRV je beoma ozbiljno ušlo u ispitivanje mogućnosti proizvodnje ovog aparata, tako da su u junu i julu 1958 iz Folenda isporučena dva Neta, čije je ispitivanje nastavljeno u Vazdušno-opitnom centru (VOC). Jedan avion je rashodovan zbog udesa, a drugi se u upotrebi zadržao do avgusta 1963. godine, kada je prebačen u zbirku Muzeja JRV. http://www.mjrv.mod.gov.rs/pages_files/parter_files/partexpo/gnat_files/gnat.html 1107 NARA, RG 330, E 15A, box 63, AMAS activities report for December 1954, str 1

429

posmatrao program kao posao za sebe i cilj po sebi, očekujući da i jugoslovenska strana

konačno prihvati pravila njegovog rada. Animozitet između njega i generala Poglajena je

bio očigledan, a samo je rastao kako je Jugoslavija sve manje pokazivala entuzijazam prema

eventualnim proširenjima okvira vojne saradnje sa Zapadom. Naravno, ni Poglajen ni

Hejns nisu osmišljavali takve tendencije, ali je njihov posao bio u najdirektnijoj vezi sa

njihovom realizacijom. Kada je, 1955. godine, Jugoslavija krenula u potragu za nekim

svojim, „trećim“ putem, to je koincidiralo sa do tada najozbiljniom krizom u

funkcionisanju programa američke vojne pomoći.

Treba reći da je je ovo pitanje predstavljalo suštinski problem jugoslovensko-

američke vojne saradnje. Jugoslavija i SAD su ovaj program pokrenule u jednom

istorijskom kontekstu koji je, uprkos kasnijim zamjerkama na nepreciznosti i uopštenosti,

ipak bio određen i definisan mogućnošću sovjetskog napada na Jugoslaviju, njenom voljom

i spremnošću da pruži otpor, kao i namjerom SAD da joj u tome politički, ekonomski i

vojno pomognu. Na tim osnovama je potpisan sporazum od 14. novembra 1951. godine,

pristizao ratni materijal, a komunikacija odgovarajućih vojnih tijela poprimila izgled

rutinskog, birokratskog odrađivanja jedne dugotrajne aktivnosti. Međutim, taj kontekst je

suštinski promijenjen u martu 1953, kada su potpisivanje Ankarskog ugovora i Staljinova

smrt simbolično označili njegov kraj. Formalizacija balkanskog vojnog savezništva je

podvukla prisustvo zapadnih garancija u konsolidaciji jugoslovenskog položaja prema

Istoku, a novo rukovodstvo u Kremlju je imalo mnogo otvoreniji prostor za sprovođenje

drugačije politike prema njoj. Jednom riječju, program američke vojne pomoći Jugoslaviji

je ulazio u fazu kada je trebao da posluži ne kao faktor odvraćanja sovjetske oružane

intervencije, već kao korektiv politici jugoslovensko-sovjetskog približavanja.

Taj detant je, u naredne dvije godine, postao jasno prepoznatljiv. Uspostavljanje

Đerdapske administracije između Jugoslavije i Rumunije, konstruktivnost u radu Dunavske

komisije, uspješni pregovori sa Mađarskom i Rumunijom o sprečavanju i ispitivanju

graničnih incidenata, ponovno uspostavljanje redovnih diplomatskih odnosa sa Mađarskom

i Bugarskom, raspuštanje logora za izbjeglice iz istočnoevropskih zemalja u Jugoslavijim i

430

njihovih emigrantskih organizacija, bili su pokazatelj normalizacije odnosa sa Istokom koji

je bilo nemoguće previdjeti.1108

Iz držanja jugoslovenskog vrha se nije moglo naslutiti bilo kakva promjena državnog

kursa, a po pitanju vojne saradnje je III tripartitno-jugoslovenska konferencija u

Vašingtonu upravo označila vrhunac pokazane kooperativnosti. Čak je i u trenucima

eskalacije Tršćanske krize dobro vođeno računa da se ovo pitanje zadrži potpuno unutar

okvira odnosa sa Zapadom, potpuno isključujući mogućnost nekog sovjetskog miješanja.

To je sve upućivalo zapadne planere na zaključak da će jugoslovenska nezavisnost od SSSR

ostati jedna od konstanti njene politike. Na planu vojne saradnje, to je stvaralo utisak da je

postojeća koncepcija „položila ispit“ i da sa njom treba nastaviti po već utvrđenim

smjerinicama.

Međutim, uspješno skrivanje ne samo dometa, već i stvarnih jugoslovenskih

namjera u normalizaciji odnosa sa Istokom, upravo je na ovom polju prouzrokovalo

suštinske probleme. Program vojne pomoći, komplikacije i nadgornjavanja u vezi sa njim su

privlačili pažnju američke administracije, ali je upravo zbog jednostranosti gledanja na

procjenu da se Jugoslavija, dok je Tito živ, neće vratiti pod sovjetsko okrilje, izgubljen

osjećaj konteksta u kojem se sve odigravalo. Problem takvih procjena nije ležao u nivou

tačnosti, već u širini pitanja koja su tretirale. Kroz ovaj detant, Jugoslavija jeste podvlačila

pitanje svoje nezavisnosti prema SSSR, ali je, samom činjenicom regulisanja odnosa sa

njim, suštinski mijenjan milje postojećih, naročito vojnih odnosa sa Zapadom. Kraće

rečeno, tekući programi nisu bili ugroženi promjenom politike koja ih je omogućavala, već

promjenom uslova i okolnosti u kojima se takva politika sprovodila. Sa formalnim

skidanjem pitanja sovjetske oružane intervencije sa dnevnog reda, što je bila najdirektnija

posledica detanta, smanjivao se i prostor u kojem se, kroz postojeću vojnu saradnju,

Jugoslavija mogla čvršće vezati za zapadne vojne strukture ili mogao postići veći stepen

uticaja na njene stavove.

SAD su, po pitanju vojno-diplomatskih odnosa sa Jugoslavijom, već od samog

početka projekta vojne pomoći bile suočene sa sužavanjem i smanjivanjem svojih strateških

namjera i prostora za njihovo ostvarivanje, jer ako je početkom pedesetih postojala 1108 Vladimir Cvetković, Jugoslovenska politika prema zemljama narodne demokratije u susedstvu 1953-1958. godine, doktorska disertacija, Filozofski fakultet, Beograd, 2012, str 187.

431

tendencija ka postepenom uključivanju Jugoslavije u NATO, sredinom decenije su se

ponovo pojavile ozbiljne sumnje u namjere jugoslovenskog državnog rukovodstva da se

vrati u sovjetski tabor. Pošto je program vojne pomoći zavisio od saglasnosti i pozitivnog

mišljenja mnogih političkih i vojnih činilaca američke administracije, nije teško

pretpostaviti da je od početka velikom broju njih ovaj posao izgledao besmislen i

kontraproduktivan. Program je funkcionisao zahvaljujući laganom pretezanju na vagi

američkih političkih interesa koje je proisticalo iz jugoslovenskog negativnog određenja

prema istočnom bloku i njegovoj politici, a pothranjivano je i nadom u postepeno formalno

uključenje u sistem savezničkih obaveza pod okriljem NATO.

Drugačija percepcija jugoslovenskih namjera, uslovljena njenim diplomatskim

aktivnostima iz 1955. godine, koje su se kretale od jasno izrečenih (tačnije, ponovljenih)

namjera za uzdržavanjem od bilo kakvog integrisanja u zapadni vojni savez, do brzog i

medijski efektnog detanta sa SSSR-om, uticala je da se rečena ravnoteža naruši u ozbiljnoj

mjeri. Osim toga, američkoj strani nije moglo promaći da je ovo pomirenje u Jugoslaviji

dočekano sa mnogo bržim prihvatanjem i iskrenijim simpatijama nego što je to ikada bio

slučaj sa politikom oslanjanja na Zapad. Projektovano na problematiku vojne pomoći,

njenim planerima je postalo jasno da ona za Jugoslaviju više ne predstavlja potrebu zbog

koje bi se odricala bilo kog važnog segmenta svog spoljnopolitičkog nastupa, a samim tim je

gubila i prethodni značaj u bilateralnim američko-jugoslovenskim odnosima. Na primjer,

koliko god general Harmoni bio nezadovoljan svojim statusom, on nikada nije onako

otvoreno neprijateljski tretiran kao što je to bio slučaj sa njegovim naslednicima Hejnsom i

Vatersom, a i njegov personal je igrao mnogo konstruktivniju i značajniju ulogu nego što je

kasnije bio slučaj, bez obzira što je upravo pitanje odnosa prema mandatu vojne misije bio

jedan od glavnih izgovora za usporavanje i stopiranje isporuka u 19551109.

Kasniji period je podrazumijevao isporuke tipova i modela naoružanja koji su

svojim imenima i renomeom često dovodili do poistovjećivanja čitavog programa pomoći

sa njihovim dolaskom u arsenal JNA, ali ostaje činjenica da su oni predstavljali samo

posledicu prethodno izgrađenog sistema, koji se sprovodio sa tačno određenim ciljem i 1109 DAMSPRS, str. pov, 1955, f II, 213, str 1-4 D.Bogetić, n.d, str 215 B.Dimirijević, n.d, str 168, 171. I.Laković, n.d, str 168-169.

432

namjerom. Kada je procijenjeno da su okolnosti počele suštinski da se mijenjaju, tehničke i

površinske korekcije više nisu bile dovoljne da bi čitav program bio prilagođen novonastaloj

situaciji. Osmišljen i aktiviran s namjerom da donese određene benefite u vremenu

očekivanja sovjetskog napada i straha od njegovog neposrednog otpočinjanja, ovaj sistem se

teško uklapao u promijenjeni spoljnopolitički kurs jednog od njegovih aktera1110.

Korist koju je JNA imala od njega nije bila ni uzrok ni motiv njegovog

otpočinjanja, tako da se ne treba čuditi što ozbiljan i dalekosežan zastoj u reorganizaciji i

modernizaciji njenih efektiva, prouzrokovan prvo smanjivanjem i opadanjem količina

isporučenog materijala, a onda i skoro potpunim prestankom isporuka, nije bio dovoljan

razlog da se ukupni smjer državne diplomatije koriguje u mjeri koja bi omogućila barem

nastavak programa u nekom izmijenjenom obliku. Jasno izražena namjera da se izađe iz

svakog oblika zavisnosti prema Zapadu, u kojoj je vojna pomoć predstavljala jednu od

najegzemplarnijih komponenti, dovela je 1955. godine program isporuka vojnog materijala

u svojevrsnu pat-poziciju. Razgovori koje su K.Popović i Tito vodili sa Ridlbergerom i

Hejnsom po ovim pitanjima nisu dali nikakvog rezultata, a posjete R.Marfija i Dž.F.Dalsa

su samo verbalno izgladile spor. Kako izvori pokazuju, nivo isporuka je i posle svih ovih

kontakata ostao na neuporedivo nižem nivou nego što je to bio slučaj do polovine 19551111.

1110 D.Bogetić, n,d, str 215-216. 1111 pregled isporuka vojnog materijala u tonama pokazuje da je nastupio drastičan pad količine primljenog materijala u drugoj polovini 1955, a da je taj trend nastavljen i sledeće godine. Slika u periodu maj 1955.-septembar 1956. izgleda ovako: maj 1955..............5600t. jun 1955...............7080t. jul 1955................350t. avgust 1955..........600t. septembar 1955...3700t oktobar 1955........690t. novembar 1955....1000t. decembar 1955....1800t. januar 1956..........600t. februar 1956........500t. mart 1956.............575t. april 1956.............650t. maj 1956..............1975t. jun 1956...............750t. jul 1956................700t. avgust 1956..........700t. septembar 1956....750t. DAMSPRS,PA,1956,f 83, 29, 423631, str 5-6. DAMSPRS,PA,1956,f 83, 27, 47163, str 2.

433

Kao što je rečeno, izgovor za ovakav razvoj događaja je nađen na najzgodnijem

mjestu – mandatu i veličini američkog odjeljenja za vojnu pomoć, odnosno,

jugoslovenskom konstantnom degradiranju njegovog značaja i funkcije, ali i težnji

armijskih zvaničnika da dobijenu ratnu tehniku upotrijebe na način koji je predstavljao

"granično područje" bilateralnog sporazuma.

Naime, oprema je raspoređivana prema planu organizacije mirnodopskih i ratnih

formacija onako kako su one postojale u jugoslovenskim mobilizacijskim planovima. To je

značilo da će se dio dobijenih sredstava koristiti u regularnim mirnodopskim jedinicama

koje sprovode obuku i ostale redovne aktivnosti, a da će dio završiti u skladištima i depoima

namijenjenim za opremanje jedinica koje bi se formirale u slučaju rata. Pošto je bilateralni

sporazum iz 1951. podrazumijevao obavezu korišćenja, a ne skladištenja materijala koji je

bio predmet pomoći, jugoslovenska strana je stalno bila pod pritiskom da dotičnu opremu

stavi u režim upotrebe koji je bio ne samo lakše dostupan kontroli AMAS-a, već i

uslovljavao veću kasniju zavisnost armijskih efektiva od primljene tehnike.

Američki predstavnici su na ovome insistirali i zato što ovaj materijal nije trebao da

predstavlja neki dugotrajni poklon Jugoslaviji, već je svoje efekte trebao da ima samo u

periodu u kojem jugoslovenska politika bude konvenirala interesima zemlje donora.

Isporučujući manje količine rezervnih djelova, municije, prateće opreme i alata, i tražeći od

Jugoslavije da ovu opremu stalno drži u eksploataciji, SAD su očekivale da će radni vijek

materijala biti znatno kraći od jugoslovenskih potreba, kao i da će njegovi resursi isticati

dovoljnom brzinom kako bi recipijent stalno bio u poziciji da traži obnovu isporuka i, u

skladu s tim, koncipira svoju politiku.1112

Jugoslovenski vojni vrh, međutim, nije ni izbliza imao u planu da tako brzo

rashoduje sredstva iz ovog programa. Njegova podjela na ratne i mirnodopske jedinice je

bila u skladu sa koncepcijom naglašavanja potrebe odbrane Ljubljanskih vrata kao obaveze

prihvaćene prema zapadnim saveznicima, i zaista je omogućila stvaranje solidnih

materijalno-tehničkih osnova za opremanje jedinica V armijske oblasti. Osim toga, na ovaj

način je znatna količina opreme čuvana od habanja i trošenja, predstavljajući izvor za

dugotrajnije opremanje jedinica mirnodopskog sastava i zadržavanje dostignutog nivoa

1112 I.Laković, n.d, str 170-172.

434

njihove vatrene moći. Sačuvana na ovakav način, ratna tehnika iz vojne pomoći je mogla da

se kasnije upotrijebi i na drugim sektorima, a samim tim je širen domet čitavog programa i

na ona polja koja nisu bila predviđena inicijalnim dogovorom.

Na početku funkcionisanja programa, kada je većinom isporućivano naoružanje iz

ratnih viškova koje nije predstavljalo neki naročito vrijedan materijal, američka strana nije

toliko insistirala na pitanjima disperzije materijala, prećutno odobravajući njegovo

djelimično odlivanje van predviđenih jedinica. Izgleda da se računalo kako će ova oprema

ionako brzo dotrajati bez obzira na mjesto upotrebe, kao i da će u narednom periodu

Jugoslavija biti znatno čvršće vezana za zapadni vojni savez, tako da će, u skladu sa

novoprimljenim obavezama, program pomoći vjerovatno biti proširen i na efektive koji se

trenutno "šlepaju" uz snage određene za preoružanje. Kada je, sredinom pedesetih, postalo

jasno da se jugoslovensko-zapadni odnosi neće razvijati u tom pravcu, logično je da su

nadležne službe u Vašingtonu preko svojih diplomatskih predstavnika i osoblja AMAS-a

pojačali pritisak na jugoslovensku stranu da pruži ne samo sveobuhvatniji uvid u dispoziciju

ratnog materijala, već i u sve aspekte planova njegove upotrebe, sa namjerom postizanja

većeg uticaja na samo formiranje i sprovođenje takvih planova. Ovo je za donatora pomoći

bilo naročito važno, tim više što je program počinjao da se odnosi na sve moderniju,

sofisticiraniju i skuplju ratnu tehniku, čiji su resursi, iako već načeti upotrebom u matičnoj

armiji, ipak bili relativno daleko od svog isticanja. Sjedinjenim Državama, jednostavno, nije

išlo u prilog da se Jugoslaviji bezuslovno isporuči oprema koja bi ostala u režimu

eksploatacije duže nego što je planirano, to jest, koja bi mogla predstavljati ozbiljan izvor

njene vojne moći i nakon eventualne promjene spoljnopolitičkog kursa.1113

Na sastanku Ridlbergera i Tita u 22.aprila 1955, američki ambasador je izjavio da je

na poslednjem sastanku NATO u Parizu ovakvo jugoslovensko ponašanje naišlo na

nepodijeljenu osudu zemalja članica, tako da je donijeta odluka da se blokiraju dalje

isporuke dok se ovo pitanje ne riješi na zadovoljavajući način. Tito je pokušao da ovo

pitanje minimizira navodeči da je u pitanju tehnički problem u komunikaciji nadležnih

1113 I.Laković, n.d, str 168-172.

435

službi, ali Ridlberger nije odustajao od svog stava, navodeći da je ovo ozbiljno političko, a

ne tehničko pitanje1114.

On je ponovio svoj oštar nastup tokom razgovora koji je vodio sa Titom 25. aprila

o istom problemu, kada mu je predočena jugoslovenska spremnost da se sporni broj

članova misije poveća, ali i da se od SAD traži preciznije dostavljanje podataka o odobrenim

sredstvima i režimu isporuka, ali i realizaciju već odobrenih programa. Tokom ovog

sastanka je Tito prvi put pokrenuo inicijativu da se u junu održi sastanak sa zapadnim

predstavnicima na kojima bi se ova pitanja mogla detaljnije razmatrati. On je ponovio

jugoslovensku zainteresovanost za nastavak programa vojne pomoći, ali je istakao i da bi

„...razumeo Amerikance da menjaju prioritet ako bismo se mi razlikovali u političkoj

oceni...“. Ovo isticanje posledične zainteresovanosti nije bilo ništa drugo do priznanje

smanjenog značaja koji ovaj program trenutno ima za jugoslovenski vrh1115. Tito je

Ridlbergeru predložio održavanje konferencije na kojoj bi se to pitanje raspravilo, ali do

9.maja do američke strane nije došao takav predlog.

U svom izvještaju za april 1954. godine, Hejns je bio izuzetno kritičan prema

svojim domaćinima. U njemu je, na nekoliko strana, izrazio svoje nezadovoljstvo

tretmanom koji je njegovo odjeljenje imalo od strane jugoslovenskih vlasti, ali i ukupnim

odnosom Jugoslavije prema čitavom programu vojne pomoći. Prema njemu, razlog sadašnje

situacije je ležao u prvobitno labavo uspostavljenim pravilima i kriterijumima AMAS-ovog

prisustva u Jugoslavij, koja, kako je vrijeme odmicalo, nisu išla u smjeru unifikacije sa

postojećom praksom u ostalim zemljama – primaocima pomoći. Jugosloveni su se trudili da

na svaki način održe brojnost AMAS-ovog osoblja na minimumu, sa ciljem da onemoguće

njegove pripadnike u utvrđivanju pravog stanja JNA. Uprkos tome, kako Hejns navodi, oni

su uspjeli da utvrde mnogobrojne nepravilnosti u načinu na koji jugoslovenska strana

koristi dobijeni materijal. U tom smislu, predložio je da američka strana zaključi sledeće:

a. Da se nezadovoljavajuće držanje koju jugoslovenska strana pokazuje u implementaciji

MDAP-a više ne može prihvatiti;

1114 DAMSPRS, str. pov, 1955, f II, 213, str 1-4. 1115 AJ, AJBT, KPR I-3-a SAD, Zabeleška o razgovoru druga Pretsednika s američkim ambasadorom Ridlbergerom, 25.IV.1955 u Belom dvoru. NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for April 1955, str 1

436

b. Da Jugosloveni ne odgovaraju na zahtjeve za konsultacijama na srednjem nivou osim ako

ne smatraju da je drugačiji stav preduslov za produženje pomoći;

c. Da dalje isporuke u okviru postojećeg programa nisu opravdane sve dok Jugosloveni

jasno ne pokažu spremnost na poštovanje kriterijuma MDAP-a;

d. Da se predlaže suspenzija svih isporuka iz okvira MDAP-a Jugoslaviji, s tim da ona mora

biti pažljivo sprovedena u skladu sa razvojem političke situacije.1116

Ridlberger i Hejns su već 7. maja predložili suspenziju svih isporuka municije i

dijela artiljerijske opreme Jugoslaviji. Kada je ambasador Ridlberger 10. maja sa Kočom

Popovićem1117 pokrenuo ova pitanja, dobio je odgovor da zakazani sastanak nije bilo

moguće održati zbog prvomajskih praznika i zauzetosti prilikom posjete turskog premijera

Menderesa Beogradu.1118 Popović je predložio da se tehnička tripartitno-jugoslovenska

konferencija, koja bi se bavila pitanjima vojne saradnje, održi u maju ili junu, navodeći da

se tokom nje mogu pokrenuti pitanja dalje vojne saradnje. Jugoslovenska agenda bi,

ukratko, pokrivala dosadašnje rezultate vojne pomoći, podršku u proizvodnji i remontu,

dalje preoružavanje JNA i pomoć u antinuklearnoj odbrani.

Što se tiče pitanja koja su mučila generala Hejnsa, Popović je bio decidan da uloga

AMAS-a ne podrazumijeva pristup jugoslovenskom Generalštabu; da neće biti dozvoljene

posjete jedinicama van Ljubljanske armije osim ako SAD ne preuzmu obavezu njihovog

opremanja na istim osnovama; da je program obuke unutrašnja stvar JNA van

kompetencija AMAS-a; da Jugosloveni jednom godišnje dostavljaju podatke o municiji i da

to smatraju dovoljnim; da Jugosloveni priznaju različitost u tretiranju programa za snage

KoV u odnosu na vazduhoplovni i mornarički; da su dostavljeni podaci o potrebnim

rezervnim djelovima daleko iznad onoga što pokrivaju aktuelne isporuke; da AMAS-ovo

osoblje drastično prelazi granice svojih kompetencija i legitimnog interesovanja koje

proističe iz njihovog mandata; da neće biti dozvoljeno njegovo dalje povećanje; da ne

smatra potrebnim formiranje tehničkih timova za održavanje i remont; kao i da će dozvoliti

veći broj posjeta jedinicama i depoima Ljubljanske armije. Na kraju, predložio je da, ako

1116 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for April 1955, str 2-3. 1117 AJ, AJBT, KPR I-5-b SAD, Zabeleška o razgovoru Državnog sekretara Koče Popovića sa američkim ambasadorom Riddlebergerom, održanom 10 maja 1955 godine. 1118 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for April 1955, str 1

437

zakoni SAD ne dozvoljavaju opremanje trenutno neaktivnih jedinica, Jugosloveni ubuduće

odustanu od prakse traženja opreme za njih.1119

Koliko je pitanje AMAS-ovog personala bilo više izgovor nego li motiv za ovo

zaoštravanje, vidi se i po skoro komičnoj situaciji koja je uslijedila tokom ovog sastanka,

kada se ispostavilo da SAD, koje su i podigle tenzije oko povećanja broja svojih vojnih

predstavnika, traže da u Jugoslaviju dođe još svega 6 oficira, a da im je, odlukom

jugoslovenskih vlasti, odobren više nego dvostruki broj (15)1120.

Dan nakon Ridlbergerovog sastanka sa K.Popovićem, 11. maja, general Hejns je i

zvanično predložio suspenziju daljih isporuka vojne opreme Jugoslaviji. Obrazložio je takav

korak upadljivim nedostakom spremnosti jugoslovenske strane na saradnju, kao i njenoj

pokazanoj navici da probleme rešavaju odlaganjem, zavlačenjem i prihvatanjem razgovora o

zajedničkom vojnom planiranju sa SAD samo kada su pravljene liste isporuka opreme.

Takođe, smatrao je da je jugoslovenskoj strani neophodno pokazati stav da je američka

strana spremna da ide do kraja u ovakvom „cjenkanju“.1121

Međutim, već sjutradan, 12. maja, situacija je dobila potpuno neočekivan preokret.

Koča Popović je prenio Ridlbergeru da će krajem maja u Beogradu biti održan

jugoslovensko-sovjetski samit na najvišem nivou. Tada je Hejns, brže bolje, zatražio od

svojih pretpostavljenih povlačenje odluke o suspenziji, u nadi da ona još nije stigla do

Jugoslovena, ali bilo je već kasno. Informacija je procurela, a zastoji prilikom utovara

materijala na neke od brodova su u Beogradu odmah prepoznati kao najavljivano

zaustavljanje isporuka. Birokratsko razmišljanje je američkim službama ovog puta samo

napravilo problem, jer je u kontekstu Hruščovljeve posjete bilo nemoguće nekoga ubijediti

da prekid isporuka nije reakcija na njeno održavanje, već principijelna stvar rada na

programu. Jugosloveni su „uživali“ u svojoj ulozi; Poglajen je na svečanosti povodom

prijema sovjetske delegacije, 28. maja, direktno pitao Hejnsa da li je dolazak sovjetske

delegacije razlog zaustavljanja isporuke municije 40mm iz Italije, a sličan razgovor su vodili

načelnik II uprave Generalštaba, gen Rukavina i američki vojni ataše u vezi neke druge

1119NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for May 1955, str 1-2. 1120 DAMSPRS, str. pov, 1955, f II, 220, str 1-2. VA, II odjeljenje, S-855, f II, 24, str 1-4. 1121 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for May 1955, str 3

438

zaustavljene isporuke1122. Jugoslovenska sklonost da pitanja uvijek prebacuju na politički

teren je i ovog puta dala rezultat.

Kako navodi D.Bogetić, Ridlberger je krajem maja na sastanku sa Titom postavio

pitanje dalje kompatibilnosti jugoslovenskih i zapadnih vojnih stanovišta po ovom pitanju

kao jedne od osnova programa vojne pomoći, navodeći i njegovo obustavljanje kao krajnju

konsekvencu nastavljanja ovakve jugoslovenske politike. Tito je predložio da se ova pitanja

pretresu na sastanku predstavnika tripartitnih sila i Jugoslavije, i to na nivou zamjenika

ministara inostranih poslova. Iako je predlog prihvaćen, zapadne sile nisu željele da ovom

sastanku daju toliki publicitet kroz učešće svojih predstavnika tako visokog ranga, tim više

što bi takav potez u svijetlu najavljenih jugoslovensko-sovjetskih razgovora na najvišem

nivou predstavljalo jedan vid stvaranja svojevrsne protivteže i dodatnog pojačavanja

jugoslovenske pozicije1123. Zato je dogovoreno da se konferencija održi na nivou

ambasadora, što je bilo značajno ispod ranga koji je jugoslovenska strana priželjkivala, ali je

i bilo iluzorno očekivati da joj, u situaciji kada je bilo jasno obznanjeno da se ni ne razmišlja

o njenom daljem približavanju NATO ni po pitanju formalnih veza, niti u oblasti

koordinacije operativnih planova, zapadne sile podižu rejting slanjem svojih visokih

predstavnika na skup na kojem nije bilo vjerovatno da će biti postignut bilo kakav

sporazum od veće važnosti1124.

Zvanični stav Stejt Departmenta, dostavljen AMAS-u 20. maja je bio da ni jedna

isporuka materijala Jugoslaviji, kao ni buduća pomoć, ne treba da budu suspendovani, kao i

da to treba predočiti Jugoslovenima prije konferencije. Takođe, i Ridlberger i Hejns su

pozvani da dođu na hitne konsultacije u Vašington, prije njenog održavanja, planiranog za

kraj juna u Beogradu. Tamo im je predočeno da se najveći problemi u vezi vojne saradnje

vide u sledećim kategorijama:

1. Nedostatak veze između američkog, NATO i jugoslovenskog koncepta operacija,

uloge i zadaci snaga i materijalni nedostaci koji iz njih proističu, a mogu se pokriti

kroz MDAP;

1122 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for May 1955, str 3 1123 D.Bogetić, n.d, str 213. 1124 I.Laković, n.d, str 173.

439

2. Nepostojanje (i potreba za njom) američke pozicije u agendi koju je jugoslovenska

strana predložila za osnovu konferencije;

3. Opšti nedostatk pridržavanja bilateralnog sporazuma, kao i zakona i pravila koji su s

njim u vezi od strane Jugoslovena;

4. Gubljenje „ucjenjivačkog“ potencijala MDAP-a za Jugoslaviju i procjena koliko

brzo će on biti izgubljen. U tom trenutku, po svim programima je bilo ukupno

programirano 712 miliona dolara, isporučeno materijala u vrijednosti 580 miliona i

ostajalo ga je neisporučeno u iznosu od 233 miliona, odnosno, oko 33% odobrenih

programa. Veći dio, nekih 57% neisporučenog materijala se odnosio na

vazduhoplovni program, gdje je saradnja sa AMAS-om stalno ocjenjivana kao

veoma dobra. Na ovu vrijednost neisporučenog materijala treba dodati oko 15

miliona (tada još neodobrenih) mornaričkih i vazduhoplovnih programa za fiskalnu

1955. godinu, plus osnovne troškove 150 Sejbrova F-86E, koji još nisu bili

pridodati vazduhoplovnom programu. Bilo je jasno da, ako suspenziju isporuka

treba koristiti kao sredstvao za postizanje većeg stepena kooperativnosti

jugoslovenskih sagovornika, onda se ona mora odnositi na cio MDAP. Suspenzije

pojedinačnih isporuka bi se već odnosile na materijal manje vrijednosti i, samim

tim bile nedovoljne da natjeraju jugoslovenski establišment na poboljšanje saradnje

sa SAD;

5. 10. juna je tražena obnova ograničenih isporuka Jugoslaviji, kako se ne bi

prejudicirao ishod konferencije, pošto je bilo jasno da suspenzija isporuka u ovom

trenutku ne može postići bilo kakav cilj. Prema Hejnsu, promjena mjesta na listi

prioriteta za isporuke je imala smisla samo ako je postojala konkurencija za njihovo

dobijanje. Kako za veliki dio opreme namijenjene Jugoslaviji nije bilo drugih

interesenata, pitanje da li će nešto u zemlju stići mjesec ili dva ranije ili kasnije, uz

znanje da nema nikog kome bi u međuvremenu, kao prioritetnijem, to bilo

preusmjereno, i nije bilo od prevelikog značaja. Kada se na sve doda i to da je veliki

dio ovog programa otpadao na off shore nabavke koje nisu podlijegale suspenziji, to

je od dvojca Ridlberger-Hejns traženo da jasno utvrde šta predstavlja realnost po

440

ovom pitanju, pošto bi bilo kakvo nerazumijevanje te realnosti imalo ozbiljnih

posledica na politiku SAD prema Jugoslaviji.1125

Pogrešno bi bilo, međutim, smatrati da je američki ambasador bio protivnik

pomoći Jugoslaviji. Dok je general Hejns više razmišljao kao birokrata, Ridlberger je imao

mnogo širi politički vidik. Podnoseći izvještaj Kongresu nakon posjete sovjetske delegacije,

on se založio za nastavak i ekonomske i vojne podrške, pravdajući taj stav da je i ovaj

poslednji događaj pokazao kako Jugoslavija ostaje nezavisna zemlja i da, kao takva, i dalje

predstavlja primjer drugim komunističkim državama koje bi, slijedeći njen primjer, mogle

krenuti putem odvajanja od SSSR1126. Jednom riječju, ona je u viđenjima američkih

zvaničnika i dalje bila nosilac strategije klina u istočnom dijelu Evrope.

Međutim, po svom povratku u Beograd, Ridlberger je nastavio sa pritiskom po

pitanjima vojne pomoći. Očigledno je bio svjestan da je u Vašingtonu zauzet restriktivniji

kurs po pitanju vojne pomoći, što se naročito vidjelo na pitanju odbijanja pružanja ikakvih

informacija u vezi visine odobrenih sredstava i predviđenih artikala za programe 1955/56.

Osim toga, počinjao se sticati utisak da usklađenost jugoslovenskih operativnih planova sa

zapadnim viđenjem evropske odbrane više nije na nivou iz avgusta 1953. godine, odnosno,

da su Jugosloveni bez prethodnih konsultacija promijenili borbeni raspored jedinica na

Ljubljanskom sektoru i izvršili njihovu dislokaciju na jug i istok u odnosu na ranije

pozicije1127.

„Ambasadorska“ konferencija 24-27 juna 1955. godine u Beogradu

Jugoslovensku stranu na konferenciji, koja je održana 24-27. juna u Beogradu,

predstavljao je državni podsekretar Srđan Prica, dok su ambasadori Ridlberger, Roberts i

Kule zastupali stavove tripartitnih sila. Jugoslovenska strana je odlučno odbila mogućnost

da se šef AMAS-a, general Hejns, pojavi na konferenciji kao savjetnik američkom

ambasadoru kada je trebalo raspravljati o tački agende pod naslovom „Vojna saradnja“1128.

Prvi dan konferencije je protekao u iznošenju pogleda na nekoliko aktuelnih međunarodnih 1125 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for May 1955, str 3-5. 1126 D.Bogetić, n.d, str 211. 1127 I.Laković, n.d, str 172-173. 1128 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for July 1955, str 1.

441

pitanja, naročito na pitanje namjera i pozadine sovjetske spoljne politike, pitanje njemačkog

državnog statusa i pitanje jugoslovenskog međublokovskog položaja. Iako se radilo o

temama koje su bile više načelnog karaktera, već tokom ovog dijela razgovora se moglo

primijetiti jasno koncepcijsko neslaganje između Price i njegovih sagovornika. Smatrajući

da razloge pokretanja nekoliko sovjetskih mirovnih inicijativa treba tražiti u njihovom

shvatanju da postojećom politikom ne mogu obezbijediti postizanje svojih ciljeva, ipak je i

samo njihovo postojanje uzimao za pozitivnu činjenicu koju treba iskoristiti u smislu

smanjenja tenzija među suprotstavljenim blokovima (a naročito prema Jugoslaviji), a ne

tumačiti je kao izraz slabosti i povlačenja koje stvaraju prostor za dalju konfrontaciju.

Ustvari, ovaj njegov ekspoze je imao za cilj promociju jugoslovenskog stava o nevezivanju za

postojeće blokove, potkrepljujući to tezom da je trenutna pozicija, iako ne bez mnogih

opasnosti po mir, mnogo povoljnija nego prije nekoliko godina i da je Jugoslavija sa svoje

strane neće pogoršavati provociranjem nekog od blokova suštinskijim vezivanjem za onaj

drugi1129. Jednom riječju, nije dolazilo u obzir dalje usklađivanje operativnih planova sa

NATO na tragu Vašingtonske konferencije iz avgusta 1953. godine, niti bilo koji drugi

oblik međusobnog institucionalnog približavanja. Ako je to značilo da će program vojne

pomoći time biti doveden pod znak pitanja, sticao se utisak da je jugoslovenska strana

spremna na takav razvoj događaja.1130

Ridlberger, međutim, nije imao namjeru da ovo pitanje ostavi tek dotaknutim, tim

više što je program vojne pomoći predstavljao najkonkretniji oblik jugoslovensko-američke

vojne saradnje i, samim tim, polje najvidljivije zavisnosti Jugoslavije od SAD. Bez obzira na

tendencije ka njegovom gašenju, on je i dalje ostajao jedan od najvažnijih instrumenata

američke politike u Jugoslaviji i očekivalo se da će domaće vlasti u cilju njegovog

produženja učiniti tražene ustupke. Bazirajući svoj stav na činjenici da je do 1. januara

1955. godine Jugoslaviji isporučeno, gledano u novčanoj vrijednosti, preko 66% ukupno

dogovorene pomoći1131 i da se zahvaljujući toj činjenici nalazi u gornjem dijelu liste

1129 AJ, AJBT, KPR I-5-c, Stenografske beleške sa sastanka ambasadora SAD, Ujedinjenog kraljevstva i Francuske sa drugom S.Pricom, u Beogradu, u vremenu od 24 do 27 juna 1955 godine, str 1-10. D.Bogetić, n.d, str 214. 1130 I.Laković, n.d, str 173. 1131 AJ, AJBT, KPR I-3-a SAD, Zabeleška o razgovoru druga Pretsednika s američkim ambasadorom Ridlbergerom, 25.IV.1955 u Belom dvoru, str 1. D.Bogetić, n.d, str 196.

442

recipijenata američkog vojnog materijala1132, on je detaljno obrazložio američke zahtjeve i

nezadovoljstvo jugoslovenskim odbijanjem da dostave tražene podatke u vezi korišćenja

primljenog naoružanja i opreme, nedostatkom dalje koordinacije u stvaranju i sprovođenju

operativnih planova i odnosom prema AMAS-u1133.

Prica je pokušao da izbjegne vođenje diskusije po ovim pitanjima kvalifikujući ih

kao tehnička, ali je američki ambasador nastavio sa pritiskom tražeći od jugoslovenskih

vlasti, ako ne ništa drugo, a ono bar izjašnjavanje o tome kakav se oblik konkretnog

dogovora po pitanju vojne pomoći može postići u sadašnjem trenutku i ponudio nekoliko

alternativa1134. Međutim, njegovo insistiranje na uspostavljanju „...tijesne veze između

programa vojne pomoći i vojnog plana1135...“ Prica ni u jednom obliku nije htio da prihvati,

ponovivši da jugoslovensko stanovište isključuje koordinaciju opštih vojnih planova, ali da

se radi efikasnije isporuke pomoći mogu dati određene informacije operativnog karaktera.

Insistirajući na specifičnom položaju Jugoslavije u hladnoratovskoj konstelaciji snaga, on je

naveo da se dosadašnji oblik programa pomoći pokazao kao sasvim zadovoljavajući i da je

donio niz benefita objema stranama. Jedina koordinacija vojnih planova je, za Jugoslaviju,

bila moguća na nivou Balkanskog pakta, ali da se van toga ne misli ići1136.

Štaviše, na Ridlbergerovu konstataciju da se jedan ozbiljan i obiman program vojne

pomoći vrši na bazi pretpostavki i bez garancija, on je odvratio da je „...dosadašnja saradnja

sa našim saveznicima dobra garantija za budućnost. 1948. niste imali niti takvih

1132 AJ, AJBT, KPR I-5-c, Stenografske beleške..., str 55. 1133 Isto, str 41-49. Kao najveće probleme američki ambasador je naveo dislokaciju jedinica Ljubljanske armije bez znanja i saglasnosti SAD i NATO bez obzira što su zapadni saveznici preuzeli na sebe opremanje ovih efektiva upravo u cilju odbrane Ljubljanskih vrata. Dalje, tehničko opremanje ostalih jedinica je predstavljalo proces koji se ne može u nedogled vršiti bez jasnog uvida u njegov tok i rezultate, a to se moglo postići jedino kroz redovan sistem informisanja o stanju, režimu upotrebe, skladištenju i održavanju primljenog materijala. Riddleberger je insistirao na tome da je cio program uslovljen zajedničkim obavezama u odbrani tog sektora, tako da SAD imaju pravo na informacije o eventualnim promjenama u planovima i namjerama svojih saveznika, tim više ako one finansiraju i opremaju dio njihovih efektiva koji su na tom dijelu angažovani. Osim toga, on je napomenuo da nedostatak koordinacije u vojnom planiranju onemogućava kvalitativne izmjene u strukturi programa vojne pomoći jer se postojećim sistemom planiranja i isporuka ratnog materijala ima više u vidu njegova kvantitativna komponenta. 1134 Isto, str 63. Te varijante su bile: formalno upoznavanje sa osnovnim postavkama jugoslovenske vojne politike u cilju prilagođavanja programa vojne pomoći njihovom sadržaju, opis jedinica koje se snabdijevaju američkim materijalom u slučaju rata, informacije o izvjesnim jedinicama i njihovim potrebama u slučaju rata i, kao poslednja i najgora solucija, „...da vam mi damo ono što možemo i da vi sa tim napravite ono što možete...“. Prema njegovim riječima, trenutno se program odvijao upravo na ovaj poslednji način. 1135 Isto, str 55. 1136 Isto, str 60-62.

443

garantija....“1137. Suvišno je reći da američki ambasador ovakvim razvojem situacije nije

mogao biti zadovoljan, ali prostora za napredak po ovom pitanju nije bilo. Rasprava se još

kratko vodila po pitanju dnevnog reda tehničke konferencije o vojnim pitanjima koju je

predložio Koča Popović još 22. februara1138, ali je Prica izbjegao pravdajući se da za takvu

diskusiju nije trenutno spreman1139.

Neuspjeh ovih razgovora, koji su trebali da regulišu opšta načela koja bi se kasnije

operacionalizovala na pomenutoj tehničkoj konferenciji, u startu su obesmislili njeno

održavanje. Jugoslovenska strana je jasno demonstrirala nespremnost za dalju koordinaciju

svojih odbrambenih planova sa NATO, tako da dalja nadgradnja programa vojne pomoći

na ovim osnovama nije bila moguća. Sa druge strane, nemogućnost da program iskoriste

kao osnovu za dalje vojno-diplomatsko približavanje Jugoslavije ipak nije dovela do

prestanka diplomatskih napora zapadnih zvaničnika u ovom pravcu, iako je postajalo sve

jasnije da u promijenjenoj međunarodnoj konstelaciji snaga takve inicijative skoro da

nemaju nikakvih izgleda na uspjeh.1140

Zajednički kominike sa konferencije, koji je trebao da pokaže neuspjeh Jugoslavije

da se uklopi u dalju nadgradnju vojne saradnje sa Zapadom, uopšte nije privukao pažnju.

Istog dana je jugoslovenska štampa objavila informaciju da je Tito prihvatio Hruščovljev

poziv da posjeti SSSR. Ridlbergeru i Hejnsu je bilo jasno da je ona namjerno tempirana

kako bi anulirala utisak koji bi pomenuti kominike mogao da ostavi, ali ni tu nije bio kraj.

1 jula je general Zdenko Ulepič, prvi čovjek JRV, na čelu šestočlane delegacije odletio za

SSSR na proslavu njihovog dana ratnog vazduhoplovstva. Tajnost oko objavljivanja posjete

i skrivanje imena članova delegacije su ukazivali da razlog posjete nije samo proslava,

naročito pošto je ovo bila prva vojna posjeta koja je uslijedila nakon spektakularnog

Hruščovljevog dolaska u Beograd, kao i prva posjeta nekog visoko rangiranog

jugoslovenskog oficira SSSR-u nakon sukoba 1948. godine1141

1137 isto, str 62. Prica je u nastavku vrlo oštro nastavio okrivljujući američku stranu da ne shvata razliku između pomoći koja ide zemljama NATO i one namijenjene Jugoslaviji. Međutim, on je podvukao da je u trenutku otpočinjanja programa to bilo još nerazumljivije, pa je vlada SAD ipak sprovela politiku koja se pokazala kao ispravna. 1138 D.Bogetić, n.d, str 191. 1139 AJ, AJBT, KPR I-5-c, Stenografske beleške..., str 66. 1140 I.Laković, n.d, str 176. 1141 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for June 1955, str 1-2.

444

Jugosloveni i dalje nisu ispuštali inicijativu, pa je 9. juna, na sastanku sa Džejmsom

Kilenom, savjetnikom u američkoj ambasadi i trećim članom „country team-a“ za

Jugoslaviju, Svetozar Vukmanović-Tempo napomenuo da su SAD odbile da podrže

licencnu proizvodnju mlaznog aviona u Jugoslaviji, pominjući u istom kontekstu i

francusko obećanje u vezi Mistera i njegovo naknadno povlačenje. Neuspjeh ovih inicijativa

je pravdan činjenicom da je održavanje zapadnih lovaca skup posao, koji vjerovatno nadilazi

kapacitete jugoslovenske ekonomije. Tada je Tempo postavio „hipotetičko“ pitanje „...Da li

bi SAD mislile da se mi okrećemo Rusiji ako bi Sovjeti ponudili licence za izgradnju MIG-

ova, a Jugosloveni prihvatili?“

U tom trenutku je situacija bila dosta nepovoljna za američke diplomate u

Beogradu. Dok su Tito i Hruščov objelodanjivali državni i ideološki detant čije posledice

nije bilo lako predvidjeti, oni su kao kontra argument imali manje od 30% vrijednosti

neisporučenog programa vojne pomoći, a čije bi neisporučivanje u ovakvom trenutku

izgledalo kao najobičnije „durenje“. Jugosloveni su dobro vodili računa da ne naprave ni

jedan konkretno pogrešan korak, koji bi mogao da bude protumačen kao razlog za

američko negodovanje, ali su zato, prosto, obasipali američke predstavnike indicijama i

razlozima za nervozu. Podigavši diplomatsku igru i uloge u njoj na viši nivo, Tito je

američku argumentaciju za dalje jugoslovensko približavanje Zapadu na osnovu programa

vojne pomoći učinio potpuno irelevantnom. Sad je na stolu bilo daleko važnije pitanje, da

li će i u kojoj mjeri biti promijenjena nezavisna pozicija Jugoslavije prema Istoku, a u

odnosu na koje je njena nespremnost da se dublje uključi u sistemska pravila američke

logistike (na šta se svodio sukob oko AMAS-a), izgledala potpuno beznačajno.

Jugoslovenska strana je u narednom periodu insistirala na zadržavanju ovog pitanja

na političkom terenu. General Ljubo Vučković, načelnik Generalštaba JNA, imao je 9. jula

7-satni sastanak sa generalom Hejnsom, sa ciljem „...“peglanja“ nekih od teškoća koje su se

pojavile u implementaciji MDAP-a...“ Iako nikakav definitivni dogovor nije postignut,

izgledalo je da su osnove problema razjašnjene, makar u smislu da su se obojica složili u

tome da dvije strane drugačije tumače bilateralni sporazum. Treba, međutim, naglasiti da je

neslaganje ostalo na kom nivou treba tražiti zvanično tumačenje – dok je Hejns smatrao da

su za to odgovorna nadležna tehničko-administrativna tijela (AMAS i jugoslovensko

445

odjeljenje za prijem pomoći), Vučković je to smatrao političkim pitanjem za predstavnike

vlada1142.

Diskusija sa ovog sastanka je predstavljala pravo ogledalo odnosa između nadležnih

jugoslovenskih i američkih službi, atmosfere i pristupa zainteresovanih strana u rešavanju

pitanja iz domena američke vojne pomoći Jugoslaviji. Vučković je naveo da američka strana

već odavno insistira na određenim pitanjima, potežući ih u svakoj prilici i na svim nivoima,

uprkos činjenici da bi njihovo drugačije rešavanje predstavljalo kršenje samih principa

jugoslovenske vojne politike. Ta pitanja, koja su pokretana u nastupima ambasadora

Ridlbergera na sastancima sa Titom, Kočom Popovićem i na ambasadorskoj konferenciji,

kao i na brojnim sastancima gen. Hejnsa sa jugoslovenskim vojnim zvaničnicima, odnosila

su se na pet već svima poznatih kategorija1143:

1. Nedovoljnost podataka o JNA, naročito o jedinicama opremanih kroz MDAP;

2. AMAS nije utvrdio zadovoljavajući nivo i opseg upotrebe isporučene opreme;

3. Nedovoljnost informacija o rasporedu i planu upotrebe jedinica JNA;

4. Izmjene u rasporedu jedinica, pomjerenih prema jugu i istoku, nisu bile u skladu sa

zaključcima vašingtonske konferencije iz avgusta 1953.godine; kao i

5. Odvojenost generala Hejnsa od jugoslovenskog Generalštaba.

Vučković i Hejns su sastanak otvorili dugim uvodnim monolozima, koji su više imali za

cilj da utvrde svoje pregovaračke pozicije, nego što su otvarali prostor za postizanje nekog

kompromisa. Vučković je, kao vođa jugoslovenske delegacije na pomenutoj konferenciji u

Vašingtonu, insistirao na tome da su Jugosloveni ispunili sve svoje obaveze koje su

proisticale iz tada donešenih zaključaka, ponovio je da JNA daje sve podatke koji se odnose

na upotrebu opreme primljene kroz MDAP i da na tom polju ne krije ništa, kao i da je

pitanje Hejnsovog pristupa Generalštabu JNA nešto što hijerarhijski, organizaciono i

politički ne može da bude realizovano onako kako je američki general želio. Sa druge strane,

iskoristio je priliku da iznese ozbiljne kritike na račun američkog neispunjavanja onog dijela

programa pomoći koji je za jugoslovensku stranu imao najveću važnost – odlaganje,

smanjivanje i prekid u isporuci mlaznih aviona. Sa stanovišta da se konkretno i faktičko

1142 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for July 1955, str 1. 1143 NARA, RG 334, E 294, box 30, f correspondence-out classified, Conference held on 9 july 1955 in the Office of the Chief of Staff Yugoslav National Army, str 1.

446

neispunjavanje svog dijela sporazuma obrazlaže formalnim i administrativnim razlozima, on

je ponovio da se, u ovoj igri razloga i izgovora, jugoslovenska strana pitala da li je, uopšte,

došlo do promjene američkog stava prema njoj1144.

Hejns je ponovio svoju stranu priče u kojoj, bazirajući se na odredbama bilateralnog

sporazuma od 14.novembra 1951. i pripremnih akata od 19.oktobra i 10 novembra iste

godine, koje su sačinili Džejkob Bim (Jacob Beam) sa američke, i Leo Mates i Josip Vilfan

sa jugoslovenske strane. Prema ovim dokumentima, AMAS je ustnovljen kao tijelo koje ima

određene zadatke, a čije ispunjavanje predstavlja uslov za ukupno odvijanje programa

pomoći. On je odbacio tvrdnju da je došlo do promjene američkog stava prema Jugoslaviji,

ali je iz diskusije koja se razvila bilo jasno da dvije strane drugačije gledaju na pitanje

„povjerenja“.1145

Formalno, Hejns je insistirao na tome da AMAS predstavlja nadležno tijelo koje

utvrđuje kada, koliko i kojeg materijala je Jugoslaviji potrebno, kakve su njene mogućnosti

da ga primi i da ga eksploatiše, kao i koji su rezultati u toj eksploataci postignuti. Stalno

potežući poređenje sa uređenjem američkih jedinica u kojima se unaprijed zna koliko i

kojeg ljudstva i opreme je namijenjeno za određenu jedinicu, on je zahtjeve za podacima

predstavljao kroz shvatanje da se na ovakvom logističkom konceptu realizuje i vojna pomoć

Jugoslaviji. Za Vučkovića je ovo bilo sasvim neprihvatljivo. To je značilo davanje američkoj

strani ne samo potpunog uvida u stanje u JNA, već i formalnu osnovu da aktivno učestvuje

u njenoj organizaciji. On je decidno tražio da se jugoslovenskim zahtjevima, u kojima se

iznose potrebe za određenim materijalom, ukaže veći stepen povjerenja bez stalnog

provjeravanja da li je on zaista i u kojoj mjeri potreban.

Uz svo uvažavanje razlike u nivou oragnizovanosti, opremljenosti i osposobljenosti

američkog i jugoslovenskog vojnog sklopa, za jugoslovenskog generala je ipak bilo previše

da prihvati kako neko drugo tijelo ima veće formalne kompetencije da ocijeni šta njemu

treba. On je takav stav povezao i sa jugoslovenskim iskustvom sa sovjetskim vojnim

1144 Isto, str 1-4. Svoj ekspoze je dodatno ilustrovao primjerima odlaganja i stopiranja isporuka svih vrsta mlaznih aviona predviđenih za Jugoslaviju, onemogućavanju dobijanja licence za njihovu proizvodnju u zemlji i uskraćivanju dozvole da se u Jugoslaviji proizvode potrebni djelovi za održavanje i remont motora za Tanderdžetove. Vučković je naveo da jedno slanje na popravku u centralni remontni zavod u Kazablanki košta 3000$, plus troškovi popravke, kao i da to predstavlja nepotrebno veliki trošak koji se može izbjeći kroz održavanje i remont u domaćim postrojenjima. 1145 Isto, str 4-7.

447

instruktorima prije 1948. godine, na šta je Hejns dosta burno reagovao1146. U stvari,

Vučković i Hejns su znali da bliska povezanost sa velikm i sofisticiranim sistemom

neminovno znači i utapanje u njega, ali ako je američki general pokušavao da sprovede dio

administrativnih priprema za to, njegov jugoslovenski kolega je i dalje imao više nego

nedovoljno političkih razloga da to prihvati.

Međutim, ono što nije mogao da ignoriše je bila argumentacija u vezi visine

programirane pomoći. Hejns je, upoređujući odnose jugoslovenskog vojnog budžeta i bruto

nacionalnog proizvoda, ustvrdio da za 1955. godinu nešto više od 15% otpadalo na vojsku.

Ako bi se svi programi vojne pomoći, za fiskalne godine 1951-1955. sabrali, to bi u odnosu

na vojni budžet za 1955. godinu iznosilo za 5% više, odnosno, predstavljalo bi oko 20%

BNP. Vučković se složio sa značajem veličine ovih cifara, ali je naznačio da su one, sve do

sada, predstavljale informaciju koja Jugoslovenima nikada nije bila zvanično dostupna.

Navodeći i da je oprema, koja je do sada bila predmet vojne pomoći, uglavnom poticala sa

stokova trofejnog ili povučenog naoružanja, on je iskoristio ovakav Hejnsov nastup da

otvoreno zatraži da se jugoslovenskim zvaničnicima ubuduće otvoreno kaže na koji iznos

sredstava mogu da računaju, a da će oni, u okvirima te cifre, odlučiti šta žele. Ovako nešto,

naravno, Hejnsu nije ni padalo na pamet da prihvati.1147

On je nastavio sa pritiskom po pitanju povećanja osoblja njegovog odjeljenja, ali

Vučković nije želio da se u to previše udubljuje. On je znao da sastanak nema takav

mandat, tako da je rešenje ovog pitanja svjesno ostavljao za neke buduće razgovore. Kad su,

insistiranjem na njemu, Amerikanci od ovog pitanja napravili svojevrstan politički problem,

ni jugoslovenski general nije imao u planu da njegovo rešenje mijenja za nešto od manjeg

značaja. Tokom ovog sastanka, on se ograničio samo na razrađivanje poznatog

jugoslovenskog stava da, u vremenu kad je nivo isporuka ozbiljno smanjen, većina

proklamovanih ciljeva (prema američkom mišljenju) postignuta, a intezitet čitavog posla

počeo da vidljivo opada, za povećanjem nadležne američke administracije u Beogradu nije

bilo nikakve potrebe. Hejnsovo opisivanje obaveza ovog tijela prema američkim zakonskim

propisima na njega nije ostavila neki naročiti utisak. Štaviše, nadovezavši se tvrdnjama da

SAD ignorišu potrebe JRM, kao organskog dijela JNA, kao i da se povećanja 1146 Isto, str 7-11. 1147 Isto, str 11-16.

448

vazduhoplovnih programa vide samo na papiru, on je ponovio svoju sumnju da se sa druge

strane Atlantika na Jugoslaviju gleda drugačijim očima nego prije nekoliko godina1148.

Ako je ovaj razgovor imao za cilj približavanje pozicija radi nastavka i unapređenja

rada na vojnoj pomoći, onda bi se mogao okarakterisati kao potpun neuspjeh. Međutim,

jugoslovenska strana je znala da, u svijetlu nedavnog detanta sa SSSR, nema nikakvog

smisla produbljivati odnose sa SAD, ali svjesna i reakcije koja će neminovno uslijediti od

strane Amerikanaca, nije željela da svoju pregovaračku poziciju dodatno oslabi ustupkom

koji, u ovom trenutku, nije mogao donijeti ništa zauzvrat. Pitanja neuporedivo veće

političke težine su određivala sudbinu programa vojne pomoći, pa je bilo jasno i da će sa

njihovim rešavanjem biti riješena i sva tehnička pitanja koja su u tom kontekstu pokretana.

Iako to jeste značilo produženje zastoja u isporukama prijeko potrebnog materijala, ni

Vučković, ni Hejns nisu imali iluzija da (ne)rešavanje pitanja brojnosti AMAS-a predstavlja

išta više od zgodnog i birokratski prihvatljivog izgovora.

Nakon ovog sastanka, Ridlberger i Hejns su predložili američkim vlastima „...dobro

kontrolisano i planirano odlaganje isporuka opreme iz MDAP...“. Pažnju je naročito

trebalo obratiti na isporuke vazduhoplovstvu koje su bile planirane za septembar i oktobar,

a odluku je trebalo saopštiti Jugoslovenima uz objašnjenje da u pitanju nije suspenzija već

odlaganje. Takođe je trebalo naglasiti da su sve vrste američke pomoći u tijesnoj

međusobnoj vezi, pa se i ekonomska pomoć smatrala segmentom pomoći u odbrani.1149

Tito je u svom govoru na mitingu u Karlovcu 27.jula uputio SAD otvorene kritike

zbog pritiska po pitanju kontrole američkog oružja. On je naglasio politički aspekt pitanja

vojne pomoći i predstavio jugoslovensku poziciju isključivo u tom svijetlu. Hejnsu nije

ostalo ništa drugo osim da u svom izvještaju dokazuje kako je Tito pogrešno interpretirao

primjedbe i traženja AMAS-a, kako oni nikada nisu tražili da vrše inspekcije jedinica koje

nemaju veze sa MDAP-om, te kako Titov govor, u stvari, predstavlja pripremanje javnog

mnjenja za gašenje programa.1150

Na oproštajnom prijemu, upriličenom 29. jula u čast odlaska pukovnika Nortona,

šefa armijskog sektora AMAS-a, Prica i zamjenik sekretara odbrane, Otmar Kreačić,

1148 Isto, str 16-22. 1149 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for July 1955, str 2-3. 1150 Isto, str 1.

449

pokušali su da otvore vrata za dalje razgovore, a Hejns je inicijativu prihvatio. Već sjutradan

je Poglajen pozvao Hejnsa sa ciljem utvrđivanja termina razgovora, a odgovor koji je dobio

je glasio „...kad god Jugosloveni budu spremni...“. Poglajen je 1.avgusta organizovao

svečanu večeru na kojoj je predložio da ovaj sastanak bude održan sjutradan, navodeći da je

dobio ovlašćenje da na njemu donosi odluke u ime JNA. General Petovar, koji je takođe

bio prisutan na večeri, potvrdio je ove Poglajenove riječi.1151

Na tom sastanku, zaista održanom 2. avgusta, ponovio se scenario sa Hejnsovog

sastanka sa gen. Vučkovićem 9.jula. Hejns je uvidio da Poglajen nije imao ovlašćenja da

donosi neke ozbiljnije odluke, već je predstavio istorijski pregled događaja i detalja koji su

trebali da pokažu kako je JNA dozvolila svaki „razumni“ zahtjev za informacijama ili

obilascima jedinica. Kao što se moglo i očekivati, sastanak je završen bez konkretnih

rezultata1152.

U Vašingtonu se, nakon početne uzbune zbog jugoslovensko-sovjetskog detanta,

zauzelo stanovište da trenutni politički kurs Jugoslavije nije najpovoljniji po Zapad, ali da

mu i dalje konvenira više nego li suprotnom taboru. Naime, u JCS je zaključeno da se

jugoslovenska politika može kretati u tri pravca – aktivno prozapadnim, aktivno

prosovjetskim i relativno neutralnim. U slučaju prva dva su se jasno prepoznavale pozitivne

i negativne konsekvence po oba zainteresovana bloka, s tim što se, po pitanju strateških

koncepcija u Evropi, pitanje direktne kontrole jugoslovenske teritorije postavljalo kao

znatno značajnije po istočni, nego li po zapadni blok. U tom svijetlu je posmatrana i treća,

neutralna jugoslovenska pozicija, gdje je sama činjenica da taj prostor nije na raspolaganju

sovjetskim snagama predstavljala sasvim prihvatljiv benefit za Zapad. Doduše, dokle god je

trajao proces sredjivanja odnosa sa SSSR-om, nije bilo za očekivati bilo kakvo suštinskije

jugoslovensko angažovanje unutar Balkanskog pakta, kao i da, u slučaju otpočinjanja ratnih

operacija, jugoslovensko biranje strane ne bi išlo po automatizmu, već po sopstvenoj

procjeni ko ima veće šanse za pobjedu. U takvom sukobu, smatralo se da bi JNA pružila

otpor agresoru sa bilo koje strane, tako da je to stavljalo Zapad u suštinsku prednost,

budući da uz ovakvo jugoslovensko držanje nije morao da direktno vojskom zaposijeda

1151 Isto, str 2. 1152 Isto

450

njenu teritoriju1153. Za držanje sovjetskih trupa dalje od sjeverne Italije, jadranske obale i

zaleđa Soluna, sasvim su bile prihvatljive i jugoslovenske snage, makar i bez njihovog

uključivanja u zajednički vojni sklop. Međutim, za takav nivo saglasja sa sopstvenim

koncepcijama se smatralo da treba platiti i nižu cijenu, odnosno, da pitanje trenutnog

programa vojne pomoći mora biti postavljeno u skladu sa ovakvom, a ne projekcijom

suštinskijeg povezivanja Jugoslavije i Zapada1154.

Aludirajući na teze iznesene u pomenutom Titovom govoru u Karlovcu, a na

osnovu ranije usaglašenog stava sa generalom Hejnsom, Ridlberger je u avgustu najavio da

bi Jugoslaviji mogle biti ukinuta i vojna i ekonomska pomoć1155. Ponovo je traženo da

ovlašćeni predstavnici Sekretarijata za spoljne poslove i JNA sa svojim američkim kolegama

precizno utvrde razlike u tumačenjima bilateralnog sporazuma i, ako već ne mogu da

pronađu rešenja, makar utvrde koje su to oblasti u kojima imaju različite stavove.1156 Osim

kontrole, kao problem je opet navedena dislokacija preoružanih jedinica van V vojne

oblasti, naročito pošto je takva akcija sprovedena mimo znanja SAD. Tada je ponovo

oficijelno pokrenuto pitanje preformulisanja programa vojne pomoći zbog njegove

inkompatibilnosti sa savremenim potrebama JNA, koje se više odnose na kvalitet, nego na

kvantitet svog ratnog materijala. Ovakva argumentacija je bila djelimično na mjestu, ali

ostaje činjenica da je upravo sa opremom, koja je trebala da bude nosilac "kvaliteta" u

smislu kojem je Ridlberger iznio ovo pitanje, bilo najviše problema u isporukama.

Jugoslovenski zvaničnici su, međutim, shvatili da njegovi nastupi ne odražavaju u

potpunosti američku zvaničnu liniju, već da ovo zaoštravanje ima za cilj stvaranje povoljnije

pregovaračke osnove za nastup pregovarača sa širim kompetencijama1157.

1153 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 27, Radford to Secretary of Defense re US policy toward Yugoslavia, 9 nov. 1955. 1154 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 27, Memo from JCS to Secretary of Defense re US policy toward Yugoslavia, NSC 5526, 1 dec. 1955. 1155AJ, AJBT, KPR I-5-b SAD, Zabeleška o razgovoru druga S.Price, drž. podsekretara sa američkim ambasadorom g.Riddleberger-om, dana 8 avgusta 1955 godine. AJ, AJBT, KPR I-5-b SAD, Zabeleška o razgovoru druga S.Price, drž. podsekretara sa američkim ambasadorom g.Riddleberger-om, dana 16 avgusta 1955 god. 1156 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for August 1955, str 1. 1157 AJ, AJBT, KPR I-5-b SAD, Zabeleška o razgovoru Drž. sekretara za inostrane poslove Koče Popovića sa američkim ambasadorom g.Riddleberger-om, 27 avgusta 1955. DAMSPRS,str.pov, 1955, f II, 291, str 1-2. Isto, 298, str 1-2. Isto, 300, str 1-2.

451

Što se tiče drugog člana „country team“-a, načelnika AMAS-a generala Pitera

Hejnsa, njemu je 31.avgusta stiglo rješenje o smjeni i to bez prethodne najave1158. Kao što je

i sam naveo u svom izvještaju, ovakav postupak je predstavljao i čin njegovog ličnog

degradiranja u jugoslovenskim očima, ali se on nije mogao izbjeći. Pod njegovom upravom

je program vojne pomoći za Jugoslaviju, umjesto da u vremenu sovjetsko-jugoslovenskog

približavanja ostane sredstvo vezivanja za SAD, postao sam po sebi teret i problem

jugoslovenskom rukovodstvu. Iako je jasno da general Hejns nije bio ni u poziciji, niti imao

mandat da suštinski određuje domete MDAP-a za Jugoslaviju, njegovo administriranje

programom je izgledalo potpuno neprimjereno okolnostima. Sticao se utisak da je

metodologija njegovog rada odgovarala onoj namijenjenoj zemljama saveznicima u NATO,

suštinski orijentisanim na strateško partnerstvo sa SAD, ali da je, u jugoslovenskom slučaju,

bio potreban drugačiji pristup.

Marfijeva misija

Koliko god Jugoslavija dugovala Zapadu za podršku u godinama nakon

ekskomunikacije iz lagera, ona je, ipak, bila daleko od takvog državno-ideološkog

usmjerenja. MDAP jeste pružao zakonski okvir za sprovođenje vojne podrške, ali to nikako

nije značilo da je njegov formalni sklop u potpunosti pravljen za slučajeve poput

jugoslovenskog. On se na njih samo protezao, i trebalo je dosta takta i diplomatske

umješnosti da bi i utakvim situacijama ostao funkcionalan, tim više što je on predstavljao

posledicu, a ne uzrok političkog projekta kroz koji je realizovan. Zato je svaka birokratska

krutost, koliko god bila formalno opravdana, neminovno vodila gubljenju iz vidika šire

perspektive događaja, a što je SAD, kao u ranije opisanoj situaciji sa neočekivanim

sovjetsko-jugoslovenskim detantom, ostavljalo bez odgovarajućeg protivargumenta ili

sredstva za trenutno protivdjelovanje. Tako je general Hejns, kruto se držeći pravila

programa kojim je administrirao, dospio svojevrsan ćorsokak. Razgovori koje je zamjenik

državnog podsekretara, Robert Marfi (Robert Murphy), imao u Beogradu 27-30 septembra

1955, upravo su predstavljali pokušaj da se iz njega izađe. Isto, 302, str 1-3. 1158 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for August 1955, str 1.

452

Zanimljivo je napomenuti da su jugoslovenski analitičari Marfijevu posjetu stavljali

više u kontekst konačnog formiranja mišljenja Stejt Departmenta prema Jugoslaviji koje je,

prema njihovom stavu, još uvijek bilo u „fluidnom stanju“. Marfi je u Ajzenhauerovoj

administraciji bio „čovjek zadatka“, i u sličnoj misiji je posjetio Jugoslaviju u septembru

1954. godine prilikom rešavanja Tršćanske krize. Ovog puta je trebalo da pripremi teren za

kasniju posjetu državnog sekretara SAD, Džona Fostera Dalsa (John Foster Dulles), koja bi

mogla uslijediti samo pod uslovom da je unaprijed obezbijeđen uspjeh, „...tj, za njih

prihvatljiv sporazum koji bi američko-jugoslovenske odnose postavio na novu, ali trajniju

bazu.“1159

U jesen 1955. godine je, međutim, priroda te „nove i trajnije baze“ izgledala daleko

od one koju je američka strana mogla smatrati za poželjnu. Prema D. Bogetiću, Jugoslavija

je tokom 1954 i 1955. uspjela da izvrši relativno bezbolan prelaz sa politike orijentisanja ka

Zapadu na politiku ekvidistance prema blokovima.1160 Taj prelaz je podrazumijevao

određenu količinu nivelisanja zapadnog i istočnog upliva u najvažnijim sferama odnosa, što

se, imajući u vidu dotadašnju prozapadnu orijentaciju, svakako nije uklapalo u američke

koncepcije. Na primjer, nakon 1948. godine je Zapad uživao svojevrsni ekskluzivitet po

pitanju odbravanja i davanja zajmova, kredita i bespovratne pomoći Jugoslaviji. Ove

aktivnosti nisu samo omogućavale širenje njegovog uticaja, već su pokazivale da, šire

gledano, na ovom području i dalje postoji vidljiva premoć nad Istokom. Za Jugoslaviju je ta

pozicija, posebno imajući u vidu nepostojanje bilo kakve namjere za uključivanjem u

zapadni politički poredak, predstavljala višestruki problem jer je ekonomski potpuno

zavisila od aranžmana sa zapadom, a iz istih tih aranžmana su proisticale prepreke za

realizaciju planiranog političkog djelovanja.

U tom smislu je potpisivanje Protokola o ekonomskoj saradnji Jugoslavije i

Sovjetskog Saveza, 1. septembra 1955. godine, upravo imalo za cilj da određenim

pomjeranjem prema Istoku poveća nivo ekonomske i političke nezavisnosti u odnosu na

Zapad. Iako je sve učinjeno da taj otklon ne bude predstavljen kao dalekosežna promjena

politike, bilo je jasno da cilj jugoslovenskog političkog djelovanja nije identičan zapadnom.

1159 AJ, AJBT, KPR I-3-a SAD, Poseta Robert Murphy-a, str 1-3. I.Laković, n.d, str 176-177. 1160 D.Bogetić, n.d, str 252-254, 261-262.

453

Dok je Zapad želio pobjedu nad Istokom (i obratno), Jugoslavija kao da je bila više

zainteresovana za održavanje neriješenog rezultata. Takva pozicija je bila djelimično

prihvatljiva u mjeri u kojoj je sprečavala drugu stranu da ostvari određeno preimućstvo, ali

nije omogućavala postizanje sopstvene premoći u mjeri u kojoj se željelo.

Rezultate Marfijeve misije, stoga, treba posmatrati upravo u širem kontekstu

promjene političkog opredjeljenja Jugoslavije, ne toliko vidljive i velike da trenutno

promijeni njenu reputaciju potencijalnog (ili, makar, mogućeg) američkog saveznika ili

“neprijateljevog neprijatelja“1161, ali dovoljne da dovede do preformulisanja dosadašnjih

mehanizama kroz koje se odvijala saradnja. Njen vojni segment, oličen u programu vojne

pomoći i dalje razgranat na problematiku njegovog institucionalnog, operativnog,

materijalnog i organizacionog funkcionisanja, odlikovao se najmanjom prilagodljivošću

novonastaloj situaciji. Ako se taj program nalazio u središtu američke politike prema

Jugoslaviji, ova promjena je značila da ta politika neće donijeti očekivane rezultate. Zato se,

na licu mjesta, moralo utvrditi da li se, šta, i pod kojim uslovima, nešto od nje može

sačuvati i ugraditi u novu političku platformu.

Prema materijalima o dotadašnjem toku i perspektivama vojne pomoći,

pripremljenim za ovu konferenciju, Jugoslavija je bila spremna da odustane od opremanja

ratnih jedinica i dobijanja opreme samo za mirnodopski sastav, ali je taj stav više bio

posledica svijesti da dalji godišnji programi neće uključivati sredstava, ni kvalitativno ni

količinski u rangu onih iz programa za 1953. i 1954. godinu. Pošto je bilo očigledno da

ovo predstavlja uvod u poslednji interval programa, trebalo je omogućiti da se programiraju

i izvrše isporuke kontigenata koji su ulazili u njegove okvire, a za čijom je realizacijom još

postojala volja1162.

Tito je primio Marfija je 27. septembra u Beogradu. On je, kao i Ridlberger na

ambasadorskoj konferenciji nekoliko mjeseci ranije, pokušao da potencira pitanje uvida u

jugoslovenske vojne planove kao osnovu za dalje programiranje i odobravanje vojne

pomoći, kao i usklađivanje tih planova sa strateškim koncepcijama NATO. Isticanje ovako

koncipiranog zahtjeva, očigledno, nije predstavljalo krajnji cilj američkog pregovarača. 1161 LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 9, Foreign Aid 1949, 1956-57, Military Assistance and the Security of the United States 1947-1956, 20.dec 1956, str 65. 1162DAMSPRS, str. pov, 1955, f III, 332, str I/251-255. isto, str I/390-411.

454

Jugoslovenski državni i vojni vrh je, čak i u vremenu kada se osjećao neposredno ugroženim

mogućnošću sovjetskog napada, tražio reciprocitet i određenu dozu ravnopravnosti

prilikom otkrivanja svojih strateških zamisli, tako da je bilo iluzorno očekivati da će, u

uslovima normalizacije odnosa sa SSSR-om, dozvoliti tako nešto samo radi ostajanja u

programu vojne pomoći koji je već počinjao osjećati kao neku vrstu balasta. 1163

Marfi je ponovio da SAD nisu promijenile, niti da misle da mijenjanju svoju

politiku prema Jugoslaviji, ali da su određena logistička pitanja počela da ugrožavaju i

ostvarivanje aktivnosti na višim nivoima i da je zato bila potrebna intervencija „odozgo“.

Titu je bilo jasno da Marfi nema ni želju ni potrebu da dalje zateže problem, ali i da

potpuni neuspjeh njegove misije nikome ne bi išao u prilog. Pošto je na ovu inicijativu, kao

i u nekoliko ranijih prilika, dat neuvijeno negativan odgovor, kompromis je nađen u

formulaciji koja je, sa jedne strane, obavezivala jugoslovensku stranu da uspostavi adekvatan

sistem informisanja američkih vojnih predstavnika u vezi programa pomoći, a da će SAD

nastaviti da isporučuju vojnu tehniku mada u značajno manjem obimu1164.

U narednim danima, 28. i 29. septembra, održana su dva sastanka sa ciljem da se

konačno raščisti pitanje nadležnosti, obaveza i prava u vezi sa MDAP-om za Jugoslaviju,

koji su predstavljali i poslednji američki pokušaj da se pitanje vojne pomoći stavi u centar

procesa jugoslovensko-američke saradnje. Jugoslovensku stranu su predstavljali državni

sekretar za narodnu odbranu, general Ivan Gošnjak, podsekretar za spoljne poslove Srđan

Prica, kao i generali Milan Kuprešanin i Franc Poglajen. Američku delegaciju, koju je

1163 AJ, AJBT, KPR I-3-a SAD, Zabeleška o razgovoru druga Pretsednika sa zamenikom američkog državnog potsekretara za inostrane poslove Robertom Murphy-em 27 septembra 1955u Belom dvoru. I.Laković, n.d, str 177. 1164 AJ, AJBT, KPR I-3-a SAD, Zabeleška o razgovoru druga Pretsednika sa zamenikom američkog državnog potsekretara za inostrane poslove Robertom Murphy-em 27 septembra 1955u Belom dvoru. AJ, AJBT, KPR I-3-a SAD, Dodatak zabelešci o razgovoru sa Murphy-em 27 septembra 1955. NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for August 1955, Minutes from the conference Murphy-Gosnjak, held on 28. September 1955, str 2. AJ, AJBT, KPR I-3-a SAD, Zabeleška o razgovoru druga Pretsednika sa zamenikom američkog državnog potsekretara za inostrane poslove Robertom Murphy-em 29 septembra 1955 u Belom dvoru. AJ, AJBT, KPR I-3-a SAD, Dokument bez naslova, potpisa i datuma koji sadrži Murphyeva pitanja gen. I.Gošnjaku tokom razgovora 29 ili 30 septembra 1955. AJ, AJBT, KPR I-3-a SAD, Tekst poverljivog memoranduma o zaključcima prilikom posete Murphya. AJ, AJBT, KPR I-3-a SAD, Zabeleška o razgovoru našeg novinara sa američkim ambasadorom Riddlebergerom 10. oktobra 1955.

455

predvodio Marfi, sačinjavali su još i ambasador Ridlberger i general Hejns, kao i Dejvid

Mark (David Mark), referent za Jugoslaviju u Stejt Departmentu.1165

Marfi je na samom početku sumirao svrhu svog dolaska – nesklad između

projektovane politike SAD da vojno pomaže Jugoslaviju, i navodne jugoslovenske prakse

uskraćivanja informacija potrebnih za sprovođenje te politike. Njegov nastup je odražavao

stavove na kojima su, u proteklih godinu dana, Ridlberger i Hejns koncipirali svoj odnos

prema Jugoslaviji, postavljajući položaj, značaj i problematiku AMAS-a u centar svih

pitanja iz domena vojne saradnje SAD i Jugoslavije. Na samom početku je iznio niz

problema u radu AMAS-a, za koje je smatrao da potiču iz nespremnosti njihovih

jugoslovenskih domaćina da ispune svoj dio obaveza iz sporazuma o vojnoj pomoći.

U prvu grupu su spadali različiti vidovi nedostatka ili opstrukcije direktne

komunikacije između AMAS-a i komandnih struktura JNA, prvenstveno njenog

Generalštaba. Tu je bilo i neizbježno pitanje brojnosti američkog odjeljenja, kao i svrha

njegovog angažmana. Kako su ova pitanja već više puta pretresana na različitim nivoima od

Tita i Ridlbergera do Hejnsa i Poglajena, to je njihovo ponavljanje više predstavljalo

utvrđivanje „pregovaračkog konta“, nego što se očekivalo njihovo potpuno rešavanje1166.

Ono što je bilo značajnije, a prema čemu je tek trebalo formirati politiku, bilo je

pitanje daljeg razvoja vojnih odnosa SAD i Jugoslavije, ali Marfi je i njega zadržao na nivou

mogućnosti dalje koordinacije vojnih planova. On je podvukao da SAD prihvataju

trenutno stanje, koje je podrazumijevalo jugoslovensku „nesvrstanost“ u odnosu na

postojeće blokove, njenu odlučnost da brani svoju teritoriju i uskrati eventualni tranzit

preko nje snagama Varšavskog Ugovora, kao i aktivnu ulogu u Balkanskom paktu. Iako je

Jugoslavija trenutno odbijala dalje zajedničko vojno planiranje sa Zapadom, ipak je dio

njenih vojnih planova morao da bude poznat u Vašingtonu ako se željelo nastaviti sa

programom pomoći.1167

General Gošnjak je, prepoznajući ove Marfijeve navode kao uobičajenu američku

retoriku u vezi svog odjeljenja, ukazao da stvari nisu u potpunosti onakve kakvima ih je on

prikazao. On je negirao da AMAS-ovo osoblje nije bilo u poziciji da obiđe jedinice i 1165 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for August 1955, Minutes from the conference Murphy-Gosnjak, held on 28. September 1955, str 1. 1166 Isto, str 2-4. 1167 Isto, str 4.

456

institucije opremljene materijalom iz MDAP-a, čak i ako se taj materijal nalazio i van

jedinica Zagrebačke Armije. Gošnjak je naglasio da prve isporuke naoružanja, vršene prema

listama „A“ i“B“ nisu imali konkretno teritorijalno distributivno određenje, pa je tako i u

Makedoniji bilo jedinica opremljenih topovima američke proizvodnje. U tom smislu je

smatrao besmislenim i fizički neizvodljivim organizovanje posjeta apsolutno svakoj jedinici

u kojoj je završio neki komad opreme iz MDAP-a, tim više što je bilo sasvim očigledno da

Jugosloveni taj program zaista koriste za ojačavanje odbrane u području Ljubljanskih Vrata.

Na primjedbu da su posjete nekim od tih jedinica organizovane samo jednom, on je

odgovorio da u tome ne može biti tražena potvrda da JNA odbija takve obilaske, jer da se

nešto htjelo sakriti, ne bi se ni prvi put dozvolila inspekcija.

On je podatke koje je AMAS od tražio od JNA svrstao u dvije kategorije – one u

direktnoj vezi sa programom pomoći i one koji nisu bili u takvoj vezi, tvrdeći da većina njih

spada upravo u ovu drugu kategoriju. Navodeći da su general Hejns i njegov tim vidjeli više

od JNA nego što bi i on sam mogao, ustvrdio je da se u tome pomalo izgubila i mjera. To je

podupro primjerom da se od komandanata na nivou eskadrila tražilo da izvještaje direktno

dostavljaju AMAS-u, zaobilazeći pri tome nadležne pukovske i divizijske instance.

Jugoslovenski stav je bio jasan da postojeća hijerarhija nadležnosti i kompetencija ne može

biti ignorisana, kao ni da se eventualno nepovjerenje u tačnost podataka, prezentovanih sa

viših komandnih nivoa, ne može smatrati za uskraćivanje podataka.1168

I američki uvod i jugoslovenski odgovor su predstavljali samo zagrijavanje za

ozbiljan razgovor. Gošnjak nije imao naročitog razloga da troši vrijeme na skoro akademska

pitanja da li AMAS ima ili nema pravo na određenu informaciju. Pitanje vojne pomoći je

bilo prvorazredno političko pitanje, a njegova birokratsko-logistička problematika potpuno

trećerazredna u odnosu na njegove političke implikacije. On je stoga brzo prešao na taj

teren, odnosno, iskoristio je priliku da odgovori na pominjanje nedostatka koordinacije u

daljem vojnom planiranju.

Prema njemu, pitanje zajedničkog planiranja sa NATO je bila tema za razgovore

vojno-političke, a ne na vojno-administrativne prirode, poput onih na kojima se pažnja

fokusira na oblasti poput funkcionisanja AMAS-a. On je predočio da je prije par godina

1168 Isto, str 4-6.

457

general Ljubo Vučković poslat u Vašington gdje je detaljno predstavio vojne planove

Jugoslavije, i u mirnodopskim, i u eventualnim ratnim uslovima, kao i da se tu nema šta

dodati. Ako bi došlo do povećanja ratne opsanosti, postojao je prostor za dalje

institucionalno povezivanje na jugoslovenskom lijevom krilu (Italija i Austrija), dok je na

desnom taj problem riješen kroz povezivanje sa Turskom i Grčkom. 1169

Vraćajući se na tehničku problematiku AMAS-a, on je smatrao da jugoslovensko

odjeljenje za prijem vojne pomoći ima sve potrebne kapacitete i kompetencije da rešava

pitanja iz tog domena, tako da ne vidi nikakvog smisla u zahtjevu da šef AMAS-a

komunicira direktno sa Generalštabom. Dalje, prvobitno stanje američkog odjeljenja je

iznosilo 30 članova, da bi do vremena ovog sastanka poraslo na 44. Hejns je tražio

povećanje na 75, ali da je jugoslovenski stav bio da se to pitanje može raspravljati na

posebnim tehničkim pregovorima. Američki zahtjev je izgledao tim besmisleniji što je u

vremenu, kada je program vojne pomoći dostizao svoj vrhunac, posao je obavljalo tijelo više

nego dvostruko manje brojnosti od one koja se za njega tražila u doba zamiranja samog

programa. On je podsjetio da je jugoslovenska strana dostavila kompletan predlog agende

za tehničke razgovore, čije su održavanje predviđali i zaključci II tripartitno-jugoslovenske

konferencije u Vašingtonu 1953. godine, ali da od američke strane nije dobijen nikakav

odgovor.1170

Ridlberger je na to odgovorio kako je već održana ambasadorska konferencija

zamijenila tehničke razgovore, ali su i Gošnjak i Prica odbili takvo viđenje. Ambasadorska

konferencija jeste dotakla određene vojne aspekte, ali nikako nije mogla da bude zamjena za

tehničke vojne pregovore jer na njima nije učestvovalo ni jedno vojno lice. Prema

jugoslovenskom mišljnju, takvi razgovori su mogli da budu vođeni samo između

kompetentnih predstavnika vojnih establišmenta. Američki ambasador se pozvao na

Beblerov edmemoar iz januara u kojem je predalgao održavanje tripartitnih razgovora,

smatrajući da je Titov predlog za održavanje konferencije na ambasadorskom nivou značio i

prevazilaženje pitanja tehničke konferencije. Prica mu, međutim, nije davao za pravo,

smatrajući da su pravi tehnički razgovori samo odloženi za kasnije, a da ambasadorska

konferencija nikako nije mogla da zauzme njihovo mjesto i ulogu. Naime, na sastanku 1169 Isto, str 6. 1170 Isto, str 7.

458

generala Hejnsa i gen. Vučkovića 9. jula je postavljeno pitanje nastavka vojnih pregovora, a

ambasadorska konferencija je trebala da raščisti postojeće nepoznanice političke prirode kao

preduslov za njihovo održavanje. Gošnjak je dopunio Pricu stavom da je dostavljena

agenda, kao spisak pitanja čisto vojne prirode, mogla da bude kompetentno raspravljena

samo na odgovarajućoj tehničkoj konferenciji, a da je izostanak američkog odgovora

protumačen kao nezainteresovanost za njeno održavanje.1171

Marfi je vidio da u ovoj raspravi jugoslovenska strana ima jače argumente, pa je

samo uopšteno odgovorio da su SAD uvijek spremne za sastanke i diskutovanje o

problemima. Gošnjk je, međutim, osjetio da ima inicijativu i nije htio da je tek tako ispusti.

On je naveo da je bio lično nezadovoljan rezultatima razgovora Hejns-Vučković od 9 jula,

kao i da je naložio gen. Poglajenu da sam obavi dodatni razgovor sa Hejnsom. Međutim,

izgledalo je da ni to nije dalo rezultat, ali je za jugoslovensku stranu bilo nemoguće da svi

problemi u vojnoj saradnji sa SAD potiču iz neslaganja oko organizacije posjeta, brojnog

stanja AMAS i podataka koji im nisu dostavljeni. On je smatrao da razlike u shvatanju

saradnje ne mogu poticati iz ovako trivijalnih razloga, ali je potvrdio da je Jugoslavija

spremna da, ako SAD u tome i dalje vide svoj interes, pridržavajući se pravila sporazuma iz

novembra 1951. godine, i dalje prima vojnu pomoć SAD.

Pokušavajući da razgovor vrati na polje konkretnih problema AMAS-a, Marfi je

iskazao principijelno slaganje sa Gošnjakovim tezama, ali je zatražio i da general Hejns

iznese primjere problema koje je imao u radu sa svojim domaćinima. Ovaj je ustvrdio da

problemi nisu samo novijeg datuma, već da se sa njima u istom oblikua bezuspješno borio i

general Harmoni, a da oni ovako izgledaju jer on nije imao mogućnost da ih predstavi na

nivou višem od onog koji je predstavljao general Poglajen. Gošnjak je na to ponovio da je i

jugoslovensko odjeljenje za prijem vojne pomoći ustanovljeno upravo zbog potrebe

komunikacije i zajedničkog rada sa AMAS-om, kao i da jugoslovenski Generalštab ipak nije

adresa za rešavanje svakodnevnih operativnih problema. U slučaju potrebe, podrazumijevalo

se da će njegovi predstavnici biti dostupni, ali je isto tako moralo da bude jasno da

kompetencije koje je Hejns smatrao nedovoljnim u Poglajenovom slučaju, nisu ništa veće

ni u slučaju načelnika GŠ ili samog sekretara odbrane. Jednostavno, Gošnjak je smatrao da

1171 Isto, str 7-8.

459

ono što Hejns traži od Poglajena nije stvar trenutne odluke jednog zvaničnika, već

sistemsko pitanje JNA kao institucije.1172

U stvari, nikakvog nesporazuma nije ni bilo. Svrha instalacije AMAS, kao verzije

MAAG prilagođene jugoslovenskom slučaju, nije bila da se isključivo bavi koji će top biti

isporučen kojoj jedinici, niti koliko će podoficira biti upućeno na neki vid školovanja. Ova

tijela su svoj uticaj ostvarivala upravo kroz direktnu institucionalnu povezanost sa

Generalštabnim osobljem zemlje primaoca pomoći, bivajući tako u mogućnosti da direktno

utiču na određena kretanja u vojnim organizmima svojih domaćina. Sigurno je da su

njihovi pripadnici na taj način imali veće mogućnosti da tačnije prepoznaju koji bi komad

voje opreme najidealnije odgovarao potrebi, ali svima je bilo jasno da za to, suštinski, nikog

nije bilo briga. Jugoslovenska strana je, naročito posle iskustva sa sovjetskim vojnim

savjetnicima, itekako znala da razlikuje razlog od izgovora, tako da nije željela da ostavi ovo

pitanje neriješenim. Ako je tokom pristupnih pregovora bila suočena sa prihvatanjem

AMAS-a kao conditio sine qua non programa američke vojne pomoći, tokom njegove

operacionalizacije je nađen način da se njegov uticaj amortizuje kroz formiranje tijela koje

je, sa jugoslovenske strane, imalo zadatak da se njime bavi i preko kojeg su išle sve AMAS-

ove inicijative prema JNA. Iz Gošnjakovih navoda se vidi da su filteri, koje su uspostavili

Vučković i Šumonja, za Jugoslovene funkcionisali na sasvim zadovoljavajući način.

U nastavku razgovora je Hejns pokušao da nizom konkretnih primjera potvrdi svoj

stav o generalnom jugoslovenskom stavu o neizlaženju u susret AMAS-ovim inicijativama,

kao i nezainteresovanosti viših instanci JNA da riješe probleme za koje je smatrao da general

Poglajen nema kompetencija, znanja ili volje da rešava. Gošnjak i Kuprešanin su strpljivo

ponavljali da se sve navedeno odnosi na pitanja koja se rešavaju na nižim komandnim

nivoima, kao i da je stvar principa da se takvim stvarima ne bave načelnik GŠ ili savezni

sekretar odbrane. Oni su bili dostupni ako je trebalo rešavati nešto iz djelokruga njihovog

posla, ali da je bilo besmisleno očekviati kako će svaki put, kada Hejns nešto ne bude

mogao da završi sa Poglajenom, oni predstavljati sledeću instancu Hejnsovog obraćanja1173.

General Kuprešanin je smirio strasti navodeći da jugoslovenska bezbjednosna

politika ne mora da bude istovjetna onoj koju vode ostale armije svijeta, gdje je, na primjer, 1172 Isto, str 8-9. 1173 Isto, str 11-12.

460

generalštabna organizacija nešto što je javnosti potpuno poznato. Jugosloveni su ovo pitanje

smatrali za nešto sa čime ne treba izlaziti u javnost, i koliko god neko mogao izvući

sopstveni zaključak, ipak nije bilo i formalno prihvatljivo da vojni zvaničnici o tome

upoznaju strane oficire. Kao odgovor, Marfi je mogao samo da ironično čestita JNA na

nivou bezbjednosti u okviru svoje organizacije, ali je smatrao da je ipak napravljen određeni

napredak ako bude donesen zaključak kako general Hejns ima pravo da se, u slučaju

potrebe, obrati generalima Gošnjaku i Vučkoviću. Iako je ova formula, prema njegovim

riječima, „zvučala rogobatno“, ona je ipak bila prihvatljiva objema stranama1174.

Međutim, američki pregovarači nisu planirali da se zaustave na ovome. Pitanje

AMAS-ovog personala je predstavljalo kategoriju koja se mogla veoma lako braniti sa

formalno-pravne strane, a istorija jugoslovenskog odnosa prema njemu je pružala sasvim

dovoljno materijala za nezadovoljstvo. Iako je bilo očigledno da nema nikakvu suštinsku

važnost, ono je već postalo stvar prestiža. Koliko god jugoslovenska strana smatrala da

principijelno ne treba da dozvoli povećanje američkog odjeljenja, toliko se ovaj problem

uvriježio u američkim izvještajima da ga nije bilo moguće prećutati. Iako AMAS nije

kreirao američku politiku prema Jugoslaviji i njenoj vojsci, on je ipak bio njen najdirektniji

eksponent, a način na koji je oragnizovan i vođen je, samim tim, predstavljao i jedno od

ogledala takve politike. Iz toga je, dalje, slijedilo da su problemi, koje je njegov

menadžment prepoznavao kao prioritetne, morali da budu uvršteni na listu ozbiljnih

problema koji su stajali na ukupnom putu bilateralne saradnje.

Jugoslovenska strana je svoje shvatanje rada američkog odjeljenja temeljila na

doživljaju njihove vezanosti za gabarite programa i širi vojno-politički milje, podcjenjujući

značaj koji je mogao da ima njegov administrativno-birokratski kontekst. Jugoslovenska

diplomatija je dobro vodila računa da ne napravi niti jednu „grešku u koracima“ koja bi,

naročito u vremenu detanta sa SSSR-om, mogla da izazove negativnu američku reakciju, ali

je u čitavom tom procesu potpuno prenebregnut značaj koji za nadležne institucije u SAD

imala pomenuta činovnička, formalna urednost i sređenost. Hejns je već godinu dana

pripremao teren da na ovom pitanju pod upitnik stavi i sam program pomoći, što

jugoslovenska strana nikad nije prepoznavala kao ozbiljnu opasnost. Rukovodeći se

1174 Isto, str 12.

461

principima cjelishodnosti i fakticiteta, Gošnjak i njegovi podređeni su gledajući na program

vojne pomoći vidjeli SAD i AMAS, ponekad ne shvatajući da i to tijelo ima sasvim

dovoljnu težinu da, ako ništa drugo, napravi ozbiljan problem ukoliko za to dobije

prostora. Ukupan unutrašnji doživljaj podrške Jugoslaviji, naročito na srednjim i nižim

administrativnim nivoima američke administracije, kretao se od neodobravanja do

nerazumijevanja, ali nikako ne uključujući otvorenu podršku. Harmoni i Hejns su poticali

iz upravo tog sloja, svoje izvještaje su slali slično orijentisanim zvaničnicima i,

predstavljajući SAD, oni su predstavljali i onaj njihov dio koji nije želio da previše razmišlja

o specifičnosti jugoslovenske pozicije. Nezadovoljstvo načinom svog tretmana, koje je u

njihovim izvještajima bilo evidentno, postajalo je opšte mjesto programa, tim više što je na

ovom pitanju do neslaganja došlo na samom početku i ono je uvijek prevazilaženo ne baš

jasnim kompromisima, koje su obje strane pokušavale da stave u funkciju svojih potreba i

gledišta.

U jesen 1955, ovo pitanje je dobilo jedan sasvim drugačiji značaj nego što je imalo

tokom proljeća iste godine. Prije Hruščovljevog dolaska u Beograd, ono je predstavljalo

polugu za koju se smatralo da može natjerati Jugoslovene na veću kooperativnost u vojnoj

saradnji. Početkom jeseni, kada je bilo jasno da će i sama saradnja morati da bude

redefinisana, ono je i dalje imalo težinu da se, insistirajući na njemu, utvrdi koliki stepen

zainteresovanosti za tu saradnju uopšte postoji. Marfi je, tokom svojih prvih sastanaka sa

Titom i Gošnjakom 28. septembra otvorio ovo pitanje, a sjutradan je na njemu izvršio

ozbiljan pritisak na svoje sagovornike. Iako je bilo jasno da ova kategorija nije cilj nego

sredstvo, Marfi i Ridlberger još nisu otkrivali šta se na ovaj način željelo postići.

Prije nastavka sastanka, Marfi je imao sastanak sa Titom ujutro, 29 septembra, na

kojem je ponovo pokrenuo ovo pitanje1175. U nastavku sastanka od juče, koji je u istom

sastavu održan tokom posleponeva, on je do tančina insistirao na pitanjima AMAS-ovog

funkcionisanja. Počevši sa pitanjima distribucije i kontrole opreme iz prvih segmenata

MDAP-a, preko posjeta jedinicama unutar i izvan Zagrebačke armijske oblasti, on je ubrzo

raspravu doveo na polje relevantnosti traženih informacija za samo odvijanje programa1176.

1175 NARA, RG 330, E 15A, box 62, AMAS activities report for August 1955, Minutes from the conference Murphy-Gosnjak, held on 29. September 1955, str 9. 1176 Isto, str 2-4, 12.

462

Kao štoje već rečeno, Gošnjak je restrikciju određenih informacija obrazložio

jugoslovenskim shvatanjem da one nisu direktno vezane za tekući program. Marfi je,

međutim, ovo obrazloženje iskoristio da predstavi američko viđenje, koje je problem

sagledavalo iz jedne mnogo opštije perspektive, odnosno, u kojoj nije bilo mjesta za

jugoslovensku posebnost u pojedinim kategorijama. Na primjer, ako je top dobijen kroz

MDAP bi montiran na neki brod, on je, suprotno Gošnjaku, smatrao da SAD imaju pravo

na podatke o tom brodu. Na Gošnjakovu intervenciju, da bi to bilo u redu kad bi i brod

sam poticao ili bio izgrađen sredstvima iz programa pomoći, on je mirno odgovorio da je to

uobičajena praksa koja se odnosi na sve primaoce američke pomoći, pa čak i na Veliku

Britaniju. Gošnjak je primijetio da primjer nije dobar jer je Velika Britanija član NATO i

da je, s te strane, normalno da zajednička komanda ima sve podatke o tome šta joj stoji na

raspolaganju, ali je Marfi odbio takvu argumentaciju. Pomoć Jugoslaviji nije stizala od

NATO već od SAD, odnosno, tražene podatke je očekivao američki sekretarijat za odbranu

koji je imao isti administrativni obrazac za sve korisnike njegove pomoći. Jugoslovenski

doživljaj izjednačenosti NATO i SAD je, kada je dolazilo do sučeljavanja na formalnim

pitanjima, nije puno značio. Koliko god u određenim slučajevima imali pravo, kad god se

proces odvijao prema opštim i utvrđenim pravilima (koje je formulisala američka strana),

bilo je teško naći opravdanje za njihovo nepoštovanje.1177

Ovo je bilo samo zagrijavanje, diskusija se zaista rasplamsala tek kad je red došao na

brojnost AMAS-a. Gošnjak i Poglajen su široko obrazlagali da je čitav proces vojne pomoći

u stagnaciji, da se novi programi pomoći po fiskalnim godinama ne odobravaju, da

isporuke prethodno programiranog materijala kasne i da se JNA nalazi u nezavidnom

položaju upravo zbog smanjenja obima aktivnosti u ovoj kategoriji. Sa druge strane, general

Hejns je već dobio povećanje svog odjeljenja do broja za skoro 50% većeg od onog sa kojim

je general Harmoni počeo i koje je obavljalo posao u vrijeme kad je program bio na

vrhuncu. Za njih nije imalo nikakvog smisla povećavati personal odjeljenja koje

administrira poslom sve manjeg obima1178.

Marfi je, međutim, uspjevši da na prethodnim kategorijama uspostavi kriterijum

formalne regularnosti kao standard, odlučno odbacio ovakvu argumentaciju. Prema njemu, 1177 Isto, str 4-8 1178 Isto, str 9-11.

463

tokom čitavog trajanja programa je akumulirano nezadovoljstvo američkih nadležnih službi

načinom na koji AMAS radi svoj posao, naročito u smislu ispunjavanja obaveza ove misije

prema američkim institucijama i pravnoj regulativi. Kako je razlog za ovo u potpunosti

ležao u jugoslovenskom stavu da se ne dozvoli povećanje njene brojnosti do nivoa koji je za

taj obim posla bio potreban, to je Marfi neuvijeno odbrusio Gošnjaku i Prici da oni ne

mogu znati bolje od njega koje su obaveze i dužnosti američkog osoblja prema američkim

zakonskim regulativama. Iskoristivši trenutak u kojem je jugoslovenske sagovornike ostavio

bez argumenata, on je insistirao da Gošnjak, kao neko sa autoritetom i kompetencijama, na

licu mjesta donese odluku kojom bi se ovo pitanje riješilo. Pokušaje jugoslovenskog

generala da se odbrani stavkom iz aneksa bilateralnog sporazuma da je predviđeno brojno

stanje iznosilo 30 ljudi, Marfi je onemogućio primjedbom da navedena cifra predstavlja

predviđeni minimum. Takođe je, kao konačni argument, potegao i to da Tito na

jutrošnjem sastanku nije izrazio protivljenje povećanju AMAS-a, a nagovijestio je da postoji

ozbiljan problem u daljoj komunikaciji ako se čak ni ovako trivijalna pitanja ne mogu

riješiti. Gošnjak još nije odustajao smatrajući da američki predstavnik nije odgovorio šta se

dešava po pitanju daljih isporuka i režima programa, na šta je dobio odgovor da američka

strana zaista ne planira da bilo koji budući ustupak veže za angažman nekoliko dodatnih

činovnika1179.

Videći da situacija postaje ozbiljna, Prica je primijetio da ne bi bilo dobro ako se ne

postigne neki dogovor, kao i da jugoslovenski stav o povezanosti gabarita programa i

gabarita AMAS-a može biti korigovan. Gošnjak je zatim ponovo pokrenuo pitanje

neodržavanja tehničke konferencije, na kojoj je ovo pitanje trebalo da bude raspravljano, ali

je američki odgovor bio da upravo ovi razgovori imaju funkciju tehničke konferencije i da

na njima može biti doneseno odgovarajuće rešenje.

U stvari, ovo je predstavljalo tačku na kojoj je rasprava po ovom pitanju promijenila

tok. Jugoslovenski general je ponovo naveo da on, u principu, nije a priori protiv povećanja

AMAS-a, ali da je smatao da to je to stvar tehničke konferencije koja je trebala da se održi u

maju. Ridlberger je ponovio da je ideja o ambasadorskoj konferenciji i nastala iz poziva za

održavanjem tehničkih razgovora, ali da je značaj tema koje je trebalo raspravljati nadilazio

1179 Isto, str 11-12.

464

taj nivo. On se složio da je poslednjeg dana konferencije, na Pricin predlog, ostala

mogućnost održavanja klasičnih vojno-tehničkih razgovora Jugoslavije, SAD, Velike

Britanije i Francuske, ali da to sve nema nikave veze sa pitanjem brojnosti AMAS. Prica je

iskoristio ovako stvoreni prostor i rekao da, iako je na ambasadorskoj konferenciji

pomenuta ovakva mogućnost, faktički je problem postojao u bilateralnoj komunikaciji

Jugoslavije i SAD, tako da je prisustvo francuskih i britanskih predstavnika u njegovom

rešavanju predstavlajlo višak. Zato su pitanja ovog tipa i ostavljena vojnim zvaničnicima

(Hejnsu i Vučkoviću) da ih riješe u direktnom kontaktu, ali da, po svemu sudeći, dogovor

nije postignut. Na taj način je dao i svoj pristanak da se to pitanje sada uredi. Gošnjaku nije

ostalo drugo do da svoj stav obrazloži vremenskim poklapanjem Hejnsovog zahtjeva,

smanjivanja isporuka, Hruščovljevom posjetom i pregovorima oko (ne)održavanja nadležne

konferencije, ali je bilo jasno da ovo prestavlja samo čuvanje obraza.1180

Međutim, ovo navodno reteriranje je vodilo ka najvažnijem dijelu sastanka, pitanju

daljih namjera i očekivanja. Gošnjak je pod pretekstom svoje rezigniranosti američkim

pritiskom po pitanju AMAS-a u doba faktičkog smanjenja pomoći, pokrenuo pitanje daljih

američkih namjera u tom pravcu i odgovarajućeg jugoslovenskog stava. On je decidno

rekao da Jugoslovenima nisu poznate namjere SAD u vezi daljeg programa pomoći i

otvoreno izrazio sumnju u nivo američkog povjerenja prema Jugoslaviji. Na Marfijevu

primjedbu kako, valjda, pola milijarde dolara vrijednosti američke pomoći mogu poslužiti

kao dokaz tog povjerenja, on je odvratio da Jugoslavija samo želi da bude nezavisna i da ne

planira vezivanje ni za jedan blok. Takođe, u odbranu te nezavisnosti je mnogo uloženo, pa

i američkih sredstava, tako da je smatrao kako ona predstavlja i pitanje od značaja za SAD.

Prema njegovim riječima, koje je i Prica potvrdio, ako je postojalo neko nepovjerenje u

pravac jugoslovenske spoljne politike, koje se manifestovalo kroz promijenjeni odnos prema

programu vojne pomoći, jugoslovenski stav se nije promijenio u odnosu na vrijeme

zaključenja bilateralnog sporazuma.1181

Marfi je, kako je izgledalo, očekivao upravo ovakvu izjavu. Našalivši se da nije

potrošio sat vremena priče tek da bi generalu Hejnsu „obezbijedio sekretaricu“, naveo je da

su predsjednik SAD, D. Ajzenhauer, i državni sekretar Dals od njega upravo očekivali da 1180 Isto, str 13-15. 1181 Isto, str 14-15.

465

utvrdi opšte jugoslovensko stanovište, kao i da Gošnjakove riječi predstavljaju ono što je

želio da čuje. Međutim, on još nije dobio zvanično prihvatanje povećanja AMAS-ovog

personala, a bez toga nije želio da završi razgovor. Proširenjem teme na pitanje međusobnog

povjerenja, Jugosloveni su mu samo otvorili prostor da im uputi primjedbu kako u

ispunjavanju Hejnsovog zahtjeva upravo oni treba da pokažu malo više povjerenja u

američke namjere, pozivajući se ponovo na vrijednost dotadašnje vojne pomoći1182.

Jugoslovenski pregovarači nisu imali kud, ali to više i nije bilo važno. Gošnjaku je

bilo jasno da je pitanje oko koga se koplja toliko lome, predstavljalo mjesto i značaj

američke vojne pomoći u ukupnoj sumi jugoslovensko-američkih odnosa. Raspravljano

pitanje AMAS-a je došlo na dnevni red jer se na njemu zgodno reflektovao jedan konkretan

problem, koji je sa američke strane bilo lako braniti, ali se na njemu nije mogao izboriti

pregovarački kapital za budućnost. Jugoslovenska strana je, kao, uostalom i američka, znala

da njena saglasnost na rešenje faktički ništa ne mijenja u smislu ukupne sudbine programa.

Kako to nije mijenjalo ni činjenicu da je poprilična energija utrošena na njeno rešavanje,

kao i da su tako Jugosloveni došli na red da traže nešto, Gošnjak je pokrenuo pitanje

odnosa kvaliteta i kvantiteta programiranog i isporučenog materijala.

Situacija je postajala pomalo apsurdna. Prvo je Marfi uložio značajan autoritet i

napor da dobije, a jugoslovenska strana isto da izbjegne, formalno rešenje koje ništa

suštinski nije značilo, a onda je, kao da su u pitanju kategorije iste važnosti i realnosti,

počela rasprava o tome da li dalji programi treba da sadrže manje količine ratnog materijala,

ali savremenijeg i modernijeg. Izgledalo je da jugoslovenska strana traži neko pitanje na

kojem bi mogla da „sačuva obraz“, a američka delegacija je to prihvatila. Kao da nije bilo

važno koliko besmisleno zvuči otvaranje pitanja nadgradnje i specijalizacije programa u

trenutku kada je u pitanju bio njegov puki opstanak, a naročito rasprava da li bi neki

apstraktni modeli vojne opreme bili podesniji za jugoslovensku upotrebu od nekih njihovih

prethodnika. Koliko god da su poljske haubice M-2 i M-3 cal 105mm predstavljale

zastarjelu opremu iz II sv. rata i koliko god da su Jugoslaviji zaista bila potrebna savremenija

oruđa, to je, u ovom trenutku, predstavljalo čisto akademsko pitanje. Ako nije rešavano

1182 Isto, str 15-16.

466

pitanje održavanja sistema kroz koji je takav materijal mogao da bude isporučen, rešenje ove

i ovakvih dilema je imalo isti značaj kao i pitanje „Hejnsove sekretarice“. 1183

Do kraja razgovora, dotaknuta su još dva pitanja, dobijanje licence za proizvodnju

Mistera i pitanje preformulisanja i rebalansa budžeta različitih progtrama vojne pomoći u

okviru MDAP-a. U vezi dobijanja licence, Jugoslovenima je već bilo saopšteno da američka

strana ne planira finansiranje takvog projekta, ali da bi Marfi mogao, na svom putu nazad

koji je vodio preko Pariza, iskoristiti svoj uticaj da podrži ovo pitanje kod francuskih

zvaničnika. U stvari, Gošnjak je naveo i da je prije mjesec dana u Jugoslaviji boravio i

direktor fabrike u kojoj je proizvođen engleski mlazni lovac Hoker Hanter (Hawker Hunter),

ali da bi Mister bio jednostavniji za proizvodnju i, samim tim, pogodniji za Jugoslovene.

Marfija, naravno, nije ništa koštalo da obeća da će o tome „... razgovarati sa nekim od naših

ljudi...“.1184

U vezi rebalansa budžeta MDAP, naročito za fiskalnu 1955. godinu, objašnjeno je

da on podrazumijeva alokaciju neiskorišćenih sredstava iz prethodnih programa, ali da taj

posao oduzima puno vremena i da, kao direktnu posledicu, ima kašnjenje dogovorenih

isporuka. Gošnjak je mogao samo da primijeti kako je i u tom kašnjenju uspostavljen red

prioriteta, po kojem Jugoslavija obično završava na začelju. Iako direktan odgovor nije

dobio, on se mogao nazrijeti iz njegove konstatacije da su Grčka i Turska već dobile

supersonične lovce Sejbr, koje je Jugoslavija očekivala iz istog izvora. 1185

Kada se analizira tok dvodnevnih razgovora Marfi-Gošnjak, vidi se da je stalno

podvlačena različitost jugoslovenskog položaja u odnosu na sve druge korisnike MDAP-a.

Naime, među njima je u Evropi samo Jugoslavija bila van NATO, a Jugosloveni su veliki

broj AMAS-ovih zahtjeva tretirali kao standardne procedure NATO zvaničnika, koje ona,

kao neutralna zemlja, nije imala obavezu da ispunjava. Marfijevi jugoslovenski sagovornici

su ponavljali da Jugoslavija predstavlja poseban slučaj, ne pripada ni jednom bloku, kao i da

nije i neće ulaziti u njihovo članstvo. Iako je to ponekad izgledalo i kao pitanje

jugoslovenskog javnog predstavljanja, ipak je bilo jasno da ovakva slika zaista ima

utemeljenje u stvarnosti. U tom smislu je svaka argumentacija, bazirana na nabrajanju koje

1183 Isto, str 16-18. 1184 Isto, str 18. 1185 Isto, str 18-19.

467

sve informacije i kojom dinamikom dostavljaju druge zemlje korisnici MDAP-a, u startu

bila osuđena na neuspjeh1186.

Nakon neuspjeha ambasadorske konferencije i razgovora koje Ridlberger imao sa

jugoslovenskim zvaničnicima, ovakav ishod je bio za američku stranu potpuno očekivan,

čak se stiče i utisak da je Marfijev zahtjev za povezivanjem pitanja usaglašavanja

odbrambenih planova i programa vojne pomoći imao samo za cilj obezbjeđivanje krajnjeg

ishoda u dobijenom obliku. Međutim, konačno odustajanje od koordinacije programa

vojne pomoći sa jugoslovenskim strateškim planovima je značilo i de facto odustajanje od

samog programa. Njegovo postojanje samo radi zadovoljenja jugoslovenskih potreba u

ratnom materijalu bez ikakvih odgovarajućih reciprociteta, kakvo god bilo povećanje

brojnosti američkog kontrolnog tijela i njegovog mandata, ipak nije predstavljalo aktivnost

od interesa za SAD1187.

Razgovori koje je Robert Marfi vodio sa jugoslovenskim zvaničnicima krajem

septembra 1955. godine, predstavljali su poslednji značajan zadatak na kojem je general

Piter Hejns bio angažovan u zvanju šefa AMAS-a. Odluka o njegovoj smjeni je došla još 31.

avgusta, a njegov naslednik, brigadni general Džon Vaters (John K. Waters), u Beograd je

doputovao 26.novembra1188. Tokom perioda nakon Marfijeve posjete, Hejns je dobio

povoljniji tretman za svoj personal, ali ovo jugoslovensko ispunjavanje svog dijela pogodbe

nije bilo automatski propraćeno i odgovarajućim američkim odgovorom. Na sastanku koji

je imao sa Poglajenom 4. novembra, on je predstavio odluku Kongresa SAD da se zaostale

stavke pomoći neće isporučivati prema godišnjim programima u okviru kojih su planirane,

već da će biti združene u zajedničke programe. To je značilo i njihovo vjerovatno

smanjivanje ili obustavljanje, naročito u svijetlu odluke o redukovanju sredstava za

programe za 1955 i 1956. godinu. Što je bilo još gore, Hejns je na tom sastanku mogao da

predstavi samo združeni mornarički program za 1950-55, koji je bio i najmanji i najmanje

1186 NARA, RG 334, E 292, Box 26, f 319.1 (mar) sep 55, AMAS Activity Report for September 1955, str 2. Čak je i članstvo u Balkanskom paktu objašnjavano kao nešto što ne spada u formalno paktiranje u smislu postojećih blokova, mada treba reći i da je to objašnjenje ocijenjeno kao prilično nelogično. 1187 D.Bogetić, Jugoslavija i Zapad 1952-1955, Beograd, 2000, str 229-232. DAMSPRS, str. pov, 1955, f II, 319, str 1-2. AJ, AJBT, KPR I-3-a SAD, Tekst poverljivog memoranduma o zaključcima prilikom posete Murphya. 1188 NARA, RG 334, E 292, box 26, f Monthly Activities for month of November 1955 -2cys-, AMAS acivity report for November 1955, str 3.

468

značajan. Za program za snage KoV je naveo da je formiran ali da još nije odobren, dok je

vazduhoplovni program, koji je jugoslovenskoj strani bio njvažniji, nije imao čak ni taj

status. Što je bilo još gore, Hejns je Poglajenu prenio da sve ovo predstavlja samo američki

plan, ali ne i obavezu da isti realizuje. Jugoslovenski general je mogao samo da izrazi svoje

veliko razočarenje ovim zaokretom u američkom pristupu, navodeći da se na ovaj način

značajno otežava mogućnost daljeg jugoslovenskog vojnog planiranja1189.

Pomenuto veće izlaženje u susret Hejnsovim zahtjevima, koje se naročito ogledalo u

većoj predusretljivosti prilikom rešavanja smještajnih problema i prihvatanja povećanja

brojnosti AMAS-a, upravo se poklopilo sa tišinom koja je sa američke strane dolazila kao

odgovor na jugoslovenske inicijative i pitanja u vezi realizacije vazduhoplovnog programa.

Hejns u svom poslednjem izvještaju decidno navodi da Jugoslovenima nije pružena nikakva

informacija o kumulativnom vazduhoplovnom programu za 1950-1955. godinu, kao ni o

nastavku obuke neophodne radi isporuke lovaca-presretača F-86E. Kako su Jugosloveni

znali da početak ove obuke direkno prethodi isporuci Sejbrova, to je uskraćivanje

informacija o ovom segmentu pomoći tumačena i kao moguća američka nespremnost da

ove isporuke uopšte realizuje. Kako je od Marfijeve posjete i tada postignutih dogovora ipak

prošlo određeno vrijeme, Hejns je ispod formalne srdačnosti svojih domaćina jasno

prepoznavao sumnjičavost i nepovjerenje. Kao svoju poslednju preporuku u zvanju šefa

AMAS-a, on je naveo da produžetak odlaganja ovih isporuka može direktno uticati na veće

jugoslovensko okretanje istočnom bloku, kao i da SAD, ako su imale namjeru da

kapitalizuju rezultate Marfijeve misije, po ovom pitanju moraju reagovati neuporedivo

agilnije1190.

Ridlberger i Hejns su još u oktobru podnijeli detaljan izvješatj o efektima koje bi

gašenje programa pomoći, zaključno sa fiskalnom 1956. godinom, imalo na jugoslovenske

oružane snage. Njima je bilo jasno da ukupni slijed događaja neumitno vodi ka okončanju

ovog projekta, ali se u tako širokoj slici političkih perspektiva iz vida lako gubila i njihova

konkretna posledica. Jugoslovenske oružane snage, koje su kroz MDAP značajno ojačane i

modernizovane, sada bi se našle u sasvim drugačijoj situaciji. Djelovi JNA koji su

preoružavani kroz program pomoći bi, nakon njegovog gašenja, bili potpuno zavisni od 1189 Isto, str 1. 1190 Isto, str 2.

469

mogućnosti jugoslovenske države da dalje sprovodi održavanje postignutog nivoa njihove

borbene moći, ali je već tada bilo jasno da bi im nedostajala osnovna materijalna rezerva za

vođenje operacija u prvih 90 dana rata. Jedinice koje nisu bile obuhvaćene programom, u

ovoj situaciji bi se takođe suočile sa problemom jer bi država značajan dio svojih resursa,

koji su do tada bili usmjereni ka njima, morala da preusmjeri upravo na servisiranje dijela

trupe koji je opreman američkom opremom. Štaviše, kako su ove jedinice ionako

predstavljale najslabije i najoskudnije opremljene segmente JNA, bilo kakve redukcije u

njihovom održavanju bi skoro odmah proizvele negativan efekat po opšti nivo borbene

spremnosti1191.

Kada je Vaters primio dužnost šefa AMAS-a, svojim jugoslovenskim domaćinima

nije mogao da prenese ništa povoljnije vijesti od onih koje su dobijali od generala Hejnsa.

Na sastanku sa generalima Gošnjakom,Vučkovićem i Kuprešaninom 1 decembra, on je

samo mogao da preda konačno odobreni kumulativni plan 1950-55. za kopnenu vojsku, ali

ne i onaj koji je Jugoslovene najviše interesovao – vazduhoplovni program. Gošnjak mu je

otvoreno stavio do znanja da to njega dovodi u veoma nezavidan položaj jer, u situaciji kada

u januaru treba da predstavi vojni budžet, on nema nikakvu predstavu o tome kolika je

trebala da bude vrijednost i obim američkih isporuka najskupljeg dijela programa pomoći.

On je insistirao da se jugoslovenskoj strani u što je moguće kraćem roku sopšti ova

informacija, bez obzira na njen „moguće razočaravajući sadržaj“1192. Konačno odobreni

kumulativni plan 1950-55. za snage KoV je konačno stigao u Beograd 28 decembra, ali ne i

vazduhoplovni program. U tom smislu je Vaters u svom prvom mjesečnom izvještaju

mogao samo da ponovi navode iz Hejnsovog poslednjeg – kakva god da je bila odluka po

pitanju jugoslovenskog vazduhoplovnog programa, ona se jugoslovenskoj strani morala

saopštiti što je prije bilo moguće1193.

1191 NARA, RG 334, E 292, box 26, f 319.1 (mar) oct 55, Country Team Yugoslavia Estimate of 1955-1960 Developments in Yugoslavia, 17.Oct. 1955, str 1-2, 4. 1192 NARA, RG 334, E 292, box 26, f 05 Monthly Activity Report – december 1955, AMAS Activity Report for December 1955, str 1. 1193 Isto, str 3.

470

Glava VIII Gašenje i preorijentacija 1956-1961. Početak kraja

Bez obzira na opisivanu tematiku, AMAS-ova dokumentacija iz ovog perioda daje

još jednu potvrdu o stanju i perspektivama programa američke vojne pomoći Jugoslaviji.

Generali Harmoni i Hejns su u redovnim mjesečnim izvještajima, kojima su bili priključeni

izvještaji armijskog, vazduhoplovnog i mornaričkog odsjeka, tokom čitavog svog mandata

izvješatavli svoje pretpostavljene o stanju i nivou aktivnosti iz domena MDAP-a. Dok su

izvještaji vidovskih sektora bili detaljniji i specijalizovaniji, izvještaj šefa AMAS-a je imao za

cilj da sumira njihove najvažnije stavke, ali i da prikaže događanja na višim političkim,

diplomatskim i vojnim nivoima. Na taj način je kasnijim istraživačima omogućeno i da

lakše „prođu“ kroz obilje usko stručnih podatatka, ali i da prate opštije i značajnije

posledice i reperkusije programa. Navedena dvojica generala su se često u tim izvještajima

žalili na sve i svašta, osuđivali, prijetili, uslovljavali i šta sve ne, ali redovnost ovog vida

komunikacije je značila i da je njen predmet i dalje imao određenu težinu i važnost. Kada je

general Vaters preuzeo dužnost, on je samo decembarski izvještaj za 1955. godinu naslovio

kao „Mjesečni izvještaj o aktivnostima“ (Monthly Activities Report). U narednom periodu

je svoje pretpostavljene izvještavao kroz kvartalne izvještaje (Quarterly Activities Report), a

samo je iz vazduhoplovnog odsjeka slat redovan mjesečni izvještaj.

Ovo je bio logičan slijed stvari. Vazduhoplovni program je, i kvantitativno i

kvalitativno, predsatavljao jednu od najvećih stavki MDAP-a, a njegova realizacija je

najsporije išla. U trenutku kada dolazi do promjene u načinu izvještavanja iz Jugoslavije,

politički značaj i težina programa pomoći značajno opada, a programi za snage KoV i

mornaricu su bili ili većinom realizovani, ili manje značajni sami po sebi. Zato su aktivnosti

oko realizacije odobrenog vazduhoplovnog programa dobile još jednu dodatnu konotaciju,

postajući poslednji recidiv aktivnosti koja je obilježila vojnu saradnju između SAD i

Jugoslavije. Pogrešno bi bilo misliti kako je vrijeme Harmonijevog i Hejnsovog mandata

bilo toliko krcato događajima, da su oni morali da na mjesečnom nivou javljaju o njima, a

da je Vaters zbog njihovog nedostatka morao da ih sumira u kvartalne. On, jednostavno,

471

više nije administrirao aktivnošću koja je tražila takav nivo izvještavanja, tako da koliko god

da sadržaj njegovih raporta nije mnogo odudarao od onoga što su pisali njegovi

prethodnici, sama promjena u njihovoj formi ukazuje na suštinski promijenjene okolnosti u

kojima su nastajali. Program vojne pomoći je, dakle, i sa formalno-administrativne strane

ušao u svoju poslednju fazu.

Ona se, sa materijalno-tehničke strane, najviše odnosila na pomenuti vazduhoplovni

program. U decembru 1955. godine su isporučeni i poslednji od 22 predviđena izviđačka

aparata RT-33, a početak isporuke konačno odobrenog kontigenta od 180 lovaca-presretača

F-86E se nije očekivao prije jula 1956. Prema navodima puk.Harija Dauninga, šefa

vazduhoplovnog odsjeka AMAS-a, datum početka isporuke Sejbrova se namjerno nije

otkrivao Jugoslovenima. JRV je tokom zime 1955/56. godine sprovelo niz organizacionih

aktivnosti koje su trebale da pripreme teren za prijem očekivanih mlaznih presretača. Do

tada je, više iz nužde nego zbog koncepcije, skoro kompletan zapadni vazduhoplovni

materijal bio stacioniran na sjeveru i sjeveroistoku zemlje, sa klipnim aparatima F-47

Tanderbolt i mlaznim F-84G Tanderdžet, kao okosnicom lovačko-bombarderske avijacije.

Pošto je F-84G do tada predstavljao najmoderniji aparat u sastavu JRV, to su eskadrile ovih

lovaca po nuždi morale da preuzmu i zadatke namijenjene klasičnoj presretačkoj avijaciji.

Zato je u očekivanju isporuke Sejbrova, dio Tanderboltova prebačen sa aerodroma Cerklje

(Ljubljana) u bazu na niškom vojnom aerodromu, a dio Tanderdžetova je iz Batajnice

prebačen na aerodrome Zemunik i Petrovac. U isto vrijeme je zavodu Soko u Mostaru

privođen kraju i program osposobljavanja za IRAN (Inspection and Repair As Necessary –

kontrola i remont po potrebi) preglede mlaznih aviona, čime je zaokruživan logistički krug

njihovog funkcionalnog održavanja1194.

Osim isporuke mlaznih lovaca-presretača i obuke letačkog i mehaničarskog kadra za

njih, još jedno važno pitanje vazduhoplovnog programa je u ovom periodu došlo na dnevni

red. Tokom aprila 1953. godine je predat AMAS-u razrađen plan radarske mreže sa

specifikacijom traženih uređaja, ali kada je proslijeđen u SAD, američki planeri su ga u

potpunosti odbacili. Ubrzo je dogovoreno formiranje zajedničkog tima koji će na terenu

razmotriti jugoslovenske potrebe i mogućnosti, pa su krajem oktobra iz NATO komande u 1194 NARA, RG 334, E 292, box 26, f feb, AMAS quarterly activity report for period ending 29 February 1956, Air Force Report, str 1-2.

472

Zapadnoj Njemačkoj došli radarski stručnjaci p.pukovnik Lambert i major Braun, koji su

zajedno sa jugoslovenskim predstavnicima obišli teren i sastavili novi radarski plan. Prema

njemu, Jugoslaviji je trebalo isporučiti 34 radara AN/TPS1195-10D i AN/TPS-1D,

potrebnih za formiranje 17 GCI (Ground Control Intercept) stanica. Jugosloveni ovim

nisu bili zadovoljni, smatrajući da im nedostaju još 4 radara AN/TPS-10D za GCI i jedan

obavještajni radar AN/TPS-1D, a tražena su i tri radarska trenažera, kao i po jedan od

pomenutih radara za školske potrebe1196.

Istim planom je određena isporuka i tri stacionarna radara srednjeg dometa

AN/FPS1197-8, ali je ona u februaru 1955. godine otkazana zbog toga što JNA nije izvršila

potrebne građevinske pripreme za njihovu instalaciju (u stvari, jedan radar je isporučen u

martu 1955, a drugi je stigao u februaru 1956. godine1198). Tokom marta i aprila je u

saradnji sa američkim stručnjacima izvršen obilazak potencijalnih radarskih položaja, tako

1195 Prema američkoj vojnoj nomenklaturi, radio-elektronska signalna i telekomunikaciona oprema se sastoji iz 5 slova koja označavaju vrstu uređaja i broja koji predstavlja njegovu generaciju ili seriju. Prva dva slova AN (Army-Navy) znače da je uređaj namijenjen vojnoj upotrebi, a naredna tri opisuju njegovu fukciju. Prvo od njih označava platformu na koju se montira uređaj, gdje je A (aircraft) oznaka za vazduhoplov kao njegovog nosioca, F (fixed) za stalno stacioniran na čvrstoj podlozi, T (ground transportable) za mobilne i montirane na prevozna sredstva i S (ship mount) za stacionirane na plovne jedinice. Drugo označava tip uređaja, npr. P- radar (pulsni), Q- sonar, R – radio itd. Treće predstavlja njegovu namjenu – S (search) pretraživanje, T (transmitting) predajnik, R (receive) prijemnik, pasivni lokator, G kontrolu vatre itd. Prema tome,oznaka AN/TPS je označavala vojno-mornarički, mobilni radar za pretraživanje. Ovaj sistem je uveden sredinom 1943. da bi unifikovao nomenklaturu elektronske opreme, pošto je ranije svaki rod imao svoj sistem označavanja. Radari i telekomunikaciona oprema kopnenih snaga su se do tada vodili pod oznakom SCR ( signal corps radio ), tako da je pod tom nomenklaturom primljen i dio materijala iz programa vojne pomoći koji je datirao iz perioda prije unifikacije. To je, također, i ključ za prepoznavanje i razlikovanje opreme iz ratnih viškova starijeg datuma, kao uslova za procjenjivanje njene vrijednosti i značaja u ukupnom sistemu vojne pomoći. I.Laković, n.d, str 273-274. 1196 VA, II odjeljenje, S-115, f V, 34, str 6. I.Laković, n.d, str 273-274. Ovi radari su predstavljali materijal iz poslednjih faza II svjetskog rata, koji su u operativnoj upotrebi američkih snaga ostali do polovine pedesetih godina. Mobilni radar AN/TPS-1D je bio proizvod firme Bell Telephone Laboratories, sa mogućnošću otkrivanja bombardera na velikim daljinama. Njegov radio uređaj snage 500KW je slao snop na frekvencijama 1220-1350MHz i imao domet do 200km. MIT’s Radiation Laboratory je izbacila prvu verziju radara AN/TPS-10 na samom kraju ratnih operacija, a firma Zenith je preuzela njegovu produkciju u posleratnom periodu. Imao je radio-uređaj snage 250KW je omogućavao domet od skoro 100 km, radeći na frekvencijama 92340 – 9404MHz. Ova dva radara su sačinjavala GCI stanicu, s tim da je AN/TPS-1D pretraživao vazdušni prostor, a AN/TPS-10 određivao visinu leta lociranih objekata. Ovim radarima su rukovala po dva operativca, a obuka osoblja za ovaj posao je bila organizovana po piramidalnom principu, kao što je to bio slučaj i sa vazduhoplovnim kadrom. Isporučeno je 16 AN/TPS-10 i 22 AN/TPS-1D radara, kao što je bilo predviđeno zajedničkim planom iz 1953, a dodatak od po dva radara obje vrste znači i da se izašlo u susret jugoslovenskom zahtjevu o dobijanju sredstava za još dvije GCI. Isto, str 274-275. 1197 Vojno-mornarički stacionarni radar za pretraživanje. 1198 NARA, RG 334, E 292, box 26, f feb, AMAS quarterly activity report for period ending 29 February 1956, Air Force Report, str 3.

473

da je tokom ljeta počela izgradnja infrastrukture na Kopaoniku, Plješevici i Jahorini, gdje su

ove stanice trebale da budu stacionirane1199. U AMAS-u je očekivano da se ova oprema

instalira u periodu jun-septembar 1956. godine, pošto zbog visokog sniježnog pokrivača,

prije maja nije bilo moguće nastaviti pripremne građevinske radove na izabranim

lokacijama1200.

Puk. Dauning nije bio zadovoljan načinom i dinamikom eksploatacije radarske

opreme od strane JRV. Pomenuti AN/FPS-8 nisu instalirani zbog kašnjenja građevinskih

radova, ali situacija nije bila puno bolja ni sa onim radarima koji su već pušteni u rad.

Jedinica AN/CPN-4, koja je pokrenuta u junu 1955. godine, prosječno je imala manje od

90 paljenja mjesečno, od do tada isporučenih 18 AN/TPS-1D, radilo je 10 sa oko 4 sata

dnevno, a od 7 isporučenih AN/TPS-10D su instalirana samo 4, koja su radila manje od sat

vremena dnevno. On je shvatao da JRV ima ozbiljne logističke probleme da u potpunosti

pokrene ovaj segment, naročito sa stanovišta potrebnih elektro instalacija, građevinske

infrastrukture i obučenog osoblja. Kako je u zimskim mjesecima redukovan i program

letenja, to je slijedilo i kašnjenje u obuci radrskog osoblja koje je to letenje pratilo. U vojnoj

školi u Kraljevu je na kontinualnoj osnovi otpočeto školovanje sasvim dovoljnog broja

radarista, ali je trebalo vremena da se cio sitem uhoda, tako da u prvim godinama od

uvođenja radara u arsenal JRV, nije bilo za očekivati da će ono „ raditi sa svojom

kompletnom radarskom mrežom tokom svih 24 sata, osim ako zemlja ne bude uvučena u

političke događaje koji zahtijevaju mobilizaciju svih snaga odbrane“1201. Njegov naslednik,

pukovnik Čarls Vilijams (Charles C. Williams), uložio je dosta napora da svojim

1199 DAMSPRS, PA, str.pov, 1955, f III, 332, I/323-325. B.Dimitrijević, n,d. str 161-162. VA, II odjeljenje, K-21, f III, R-3, 22, str 18. Sam AN/FPS-8 je bio radar za pretraživanje srednjeg dometa, koji je emitovao snop zračenja na frekvencijama od 1280 do 1380 MHz. Projektovan 1950 u preduzeću General Electric, u serijsku proizvodnju je ušao 1954, da bi 4 godine kasnije bio zamijenjen radarima koji su bili kompatibilni sa novouvedenim SAGE ( Semi-automatic Ground Environment ) sistemom vazdušnog pretraživanja. U tom periodu je proizvedeno ukupno 200 ovih jedinica, a Jugoslaviji su isporučene 3 za stacionarne radarske položaje. Kao i svi radari iz prvih faza hladnog rata, predstavljao je modifikaciju ranijih radara koji su korišćeni u II svjetskom ratu, i koji su se koncepcijski sve manje uklapali u novije sisteme kontrole vazdušnog prostora, naročito zbog nemogućnosti konstantnog 24-časovnog rada u mreži. Uprkos tome, njegovo instaliranje na jugoslovenskoj teritoriji je u velikoj mjeri unaprijedilo rad službe VOJIN, omogućavajući njeno približavanje savremenim standardima koji su, koju godinu ranije, izgledali potpuno nedostupni. I.Laković, n.d, str 275. 1200 NARA, RG 334, E 292, box 26, f feb, AMAS quarterly activity report for period ending 29 February 1956, Air Force Report, str 3. 1201 Isto, str 4.

474

domaćinima objasni da radarski materijal ima dosta duži radni vijek, te da se on neće

efektivno produžiti ako sistem bude radio po svega nekoliko sati dnevno. Naprotiv, stalno

paljenje i gašenje je upravo imalo obrnut efekat.1202

Situacija se popravila već u junu, ne samo kroz neznatno povećanje broja radnih sati

na AN/TDS-1D i AN/TDS-10D radarima, već kroz mnogo konkretnije aktivnosti na

početku eksploatacije velikih stanica sa AN/FPS-8. Na Jahorini je proradio jedan, sa

prijavljenih 126 sati rada tokom juna, drugi je privremeno aktiviran u Puli u cilju obuke, a

treći je upućen na Pančićev vrh na Kopaoniku, kao svoju stalnu lokaciju. Viliams je bio

svjestan da sve potrebne instalacije i građevinska infrastruktura nisu ni blizu završetka

izrade, ali je smatrao da sama činjenica da su radari izvađeni iz skladišta i stavljeni u

upotrebu na, makar, privremenim osnovama, predstavlja korak u dobrom pravcu1203.

Informacija o isporuci Sejbrova je Jugoslovenima saopštena nakon dogovora

Ridlberger-Vaters od 4. februara. Naime, u AMAS-u su stalno isticali da prolongiranje

pružanja ovog podatka nimalo ne koristi u njihovom radu, odnosno, da on ne predstavlja

nikakav naročit „pregovarački kapital“ za američku stranu. Međutim, dozvola za to nije

dolazila, a vrijeme koje je proticalo je po ovom pitanju donijelo još i dodatnu „blamažu“.

Krajem januara su se u zapadnoj štampi pojavili navodi kako su Sejbrovi, na putu za

Jugoslaviju, već prebačeni u Englesku, tako da je njihov skori dolazak već postao izvjestan.

3. februara je stiglo odobrenje da se ta informacija zvanično saopšti Jugoslovenima, ali je

njih, u svijetlu već objavljenih novinskih članaka, sada bilo nemoguće ubijediti da

Amerikanci ovu informaciju nisu dali samo zbog toga što je ona postala javna tajna,

odnosno, pošto je više nisu mogli držati u tajnosti. Koliko god da se Vaters trudio da

dokaže kako je u pitanju slučajno vremensko poklapanje, stečenu sliku nije bilo moguće

promijeniti.1204

I u narednom periodu se ovo pitanje koristilo kao „moneta za potkusurivanje“.

Naime, prvi čovjek JRV, gen. Zdenko Ulepič, je u razgovoru sa Vatersom 22. marta

potegao pitanje paralelne isporuke aviona F-84G i F-86E, namjerno potencirajući njihov

značaj. Ovo je koincidiralo sa razgovorima koje su Gošnjak sa jedne, i Ridlberger i Vaters sa 1202 NARA, RG 334, E 292, box 26, f apr, AMAS Air Force Section Report for April 1956, str 3. 1203 NARA, RG 334, E 292, box 27, f jun, AMAS Air Force Section report for June 1956, str 3. 1204 NARA, RG 334, E 292, box 26, f feb, AMAS quarterly activity report for period ending 29 February 1956, str 1-2.

475

druge strane, trebali tih dana (24 mart) da vode o stanju programa pomoći. Jugoslovenska

strana je, suočena sa stalnim smanjivanjem isporuka i dobijanjem samo najminimalnijih

informacija o dijelu programa od najvećeg značaja za nju, ponovo zategla odnose na

administrativno-logističkom planu. Ovaj put su na dnevnom redu bili smještaj

novopridošlog osoblja AMAS, ali i uskraćivanje dozvole za dolazak već dogovorenog

dodatnog personala. Poglajen je Vatersu, kada je ovaj pokušao da to pitanje pokrene,

ponovio stari odgovor da u doba smanjivanja isporuka ne postoji potreba za povećanjem

administrativnog osoblja. Sa druge strane, bližilo se i Titovo putovanje u Francusku i SSSR,

tako da su Ridlberger i Vaters 13. aprila razradili plan o ranijoj isporuci barem dva Sejbra,

koja bi imali jak propagandni efekat i razvejala sumnje u američke namjere po tom pitanju.

Nakon još jednog odlaganja ove isporuke, obrazloženog nerešavanjem stambenih problema

AMAS-ovog osoblja, ovo je došlo na dnevni red sastanka između Ridlbergera i Koče

Popovića 16. maja. Na osnovu Vatersovog izvještaja se ne može zaključiti kako je sastanak

tekao, ali se vidi da je postignut dogovor koji je omogućio skidanje zabrane sa isporuka F-

86E. Prva dva Sejbra su, konačno, sletjela u bazu u Batajnici 21. maja1205.

Vaters je u svom izvještaju prenio i utisak da jugoslovenska strana otvoreno

premješta naglasak u svojoj saradnji sa SAD sa vojnih na ekonomska pitanja. Srđan Prica je

te poglede elaborirao u razgovoru sa Ridlbergerom 19. aprila, navodeći da su promjene u

SSSR-u uticale da vojna pitanja izgube na svojoj urgentnosti. On je ponovio da Jugoslavija

neće odustati od svog vojnog jačanja, niti smanjiti svoju vojnu saradnju sa SAD, ali da

novonastalu situaciju karakteriše neuporedivo niži nivo vojne ugroženosti Jugoslavije, te da

bi zato pažnju trebalo više usmjeriti prema ekonomskoj sferi bilateralnih odnosa1206.

Tito je sam, nakon posjete SSSR-u, u intrvjuu za Junajted Pres (United Press) javno

ustvrdio da će Jugoslavija u narednom periodu biti isključivo okrenuta dobijanju

komercijalnih zajmova, koji garantuju precizne uslove i termine. On je tada iskoristio

upravo MDAP kao primjer problema sa programima pomoći na gratis osnovama, navodeći

da se u tim slučajevima nikada ne zna da li će, kada i u kojoj količini nešto biti isporučeno,

a što onemogućava bilo kakvo ozbiljno planiranje. Na pitanje da li to znači da bi Jugoslavija

1205 NARA, RG 334, E 292, box 27, f may, AMAS quarterly activity report for period ending 31 May 1956, str 1-4. 1206 Isto, str 5.

476

dalju vojnu saradnju sa Zapadom više voljela da organizuje na komercijalnim osnovama, on

odgovorio da samo takav vid odnosa garantuje dugoročnu saradnju1207.

Prilikom predstavljanja vojnog budžeta, savezni sekretar odbrane, general Ivan

Gošnjak je ustvrdio da se kompletna vojna pomoć SAD svela na realizaciju davno

dogovorenih isporuka, a da za 1956. godinu nema novih programa1208. Ponavljanje ovakvih

navoda u Vatersovom izvještaju će u narednim mjesecima postati skoro opšte mjesto.

Osim odlaganja, smanjivanja ili obustavljanja isporuka gotovih, finalnih artikala,

jedan od stalno prisutnih problema u radu sa vojnom pomoći je bio i hronični nedostatak

rezervnih djelova, potrošnog materijala i pratećeg alata za sve kategorije programirane i

primljene opreme. Velika količina isporučenog materijala je stizala sa nedovoljnim

rezervama pratećih djelova, tako da je režim njihove upotrebe u potpunosti zavisio od

procjene mogućnosti njihovog održavanja u ispravnom stanju. Rešenje je često traženo u

skladištenju i čuvanju takve opreme, i mada je ova praksa često primjenjivana sa željom da

se primljeni materijal „ne arči“ na obuci, ostaje činjenica da je veliki dio nove opreme

stokiran upravo zbog nedostatka potrebnih rezervnih djelova ili njihove nedovoljnosti za

duži eksploatacioni period. Međutim, ovo nikako nije moglo da predstavlja dugotrajno

rešenje, tim više što neupotrebljavanje sopstvenog naoružanja nikako nije moglo da bude

strateško opredeljenje JNA.

Dok je program američke vojne pomoći trajao, upravo je pitanje isporuke potrebnih

rezervnih djelova bilo stalno na dnevnom redu. Jugosloveni su neprestano isticali potrebu za

njima, ali je praksa njihovih isporuka od početka programa bila daleko od zadovoljavajuće.

Kako se obim programa širio i sve veći broj različitih artikala stizao u Jugoslaviju, to je

pozadinskim službama njene vojske bilo sve teže da ih održe u operativnom stanju, tim više

što je njihova mnogobrojnost značila i potrebu za još mnogobrojnijim i nedostupnijim

rezervnim djelovima, alatima i pratećoj opremi. Jedno od najčešće pominjanih rešenja,

naročito za opremu koja je smatrana strateškim i dugoročnim opredeljenjem, tražilo se kroz

dobijanje proizvodnih licenci za njihovu domaću proizvodnju. Međutim, to je sredinom

pedesetih godina XX vijeka bilo više predmet želje nego mogućnosti.

1207 Isto, str 5-6. 1208 NARA, RG 334, E 292, box 27, f may, AMAS quarterly activity report for period ending 31 May 1956, Anex D, str 7.

477

U jednom od izvještaja country team-a (Ridlberger, Vaters, Kilen), američki

ambasador je dao i analizu ovog problema. Iz njegovog sadržaja se vidi koliko je Jugoslavija

bila sposobna da realizuje ovakav projekat, budući da je dokument bio sastavljen u formi

odgovora na neku od trenutno aktuelnih jugoslovenskih diplomatskih inicijativa1209.

Ovakav materijal je bio veoma skup, većinom je proizvođen u SAD i predstavljao je

rezultat primjene određenih proizvodnih tehnologija i upotrebe odgovarajućih materijala. Iz

pomenutih razloga je sistem odobravanja licenci za njegovu inostranu produkciju

predstavljao i efikasno sredstvo pritiska na saveznike, pošto je neodobravanje bilo koje

pojedinačne licence često obesmišljavalo kompletan proces. U jugoslovenskom slučaju,

samo je jedinicama KoV isporučivano oko 85000 različitih tipova rezervnih djelova, a sličan

broj se odnosio i na ratno vazduhoplovstvo. Ridlberger je smatrao da je jugoslovenska želja

da, barem po ovom pitanju, dostigne određeni nivo samodovoljnosti legitimna i ostvariva,

ali tek u vremenu koje će doći. U tom trenutku je Jugoslavija uspostavila proizvodnju

municije za američka artiljerijska oruđa cal 75, 76, 81, 105 i 155mm, kao i za streljačko

naoružanje kalibra 50 (11,43mm), ali produkcioni zahtjevi koji su se postavljali pred ovu

vrstu proizvodnje su bili zanemarivi u odnosu na one koji su se odnosili na proizvodnju

pomenutih vrsta, tipova i količina rezervnih djelova. Osim toga, pitanje dostupnosti

sirovina za ovu proizvodnju je i dalje bilo neriješeno, bilo u smislu da li je Jugoslavija njima

raspolagala ili posjedovala industrijske kapacitete za njihovu isplativu preradu, bilo da li je

trebala da ih uvozi, a u oba slučaja je bilo jasno da će finansijski troškovi biti izuzetno

visoki.1210

Sa druge strane, budžeti za 1956. i nacrt za 1957. godinu su predviđali smanjivanje

ulaganja u vojnu industriju radi oslobađanja sredstava potrebnih na drugim stranama. Na

istom fonu je bio i jugoslovenski predlog obustavljanja FAP (Facilities Assistance Program)

programa za 1956. godinu, kroz koji su trebala da budu isporučena američka proizvodna

postrojenja u vrijednosti od 3 miliona USD, što je predstavljalo jasan znak da zemlja u

ovakve projekte još neće ulaziti u nekoj strateški odlučujućoj mjeri. Njena kvalifikovana

radna snaga, neophodna za njihovu realizaciju, jedva da je bila dovoljna i za postojeće 1209 NARA, RG 334. E 285 A, box 7, f 300.6, Country team message deptel 1009 1210 Isto, str 1-2. Prema američkim podacima, nivo potrebe za proizvodnim sredstvima, neophodnim za proizvodnju rezervnih djelova isporučenog naoružanja, sredinom pedesetih je prevazišao i nivo same potrebe za najvažnijim stavkama iz programa pomoći. Isto, str 3.

478

aktivnosti domaće vojne industrije, a za sve što je podrazumijevalo iole sofisticiraniji rad, u

američkoj ambasadi se smatralo da trenutno ne postoje mogućnosti. Kao primjer je

navođen i podatak da se domaća proizvodnja motornih vozila, po dobijenim stranim

licencama, svodi na sklapanje djelova koji su proizvedeni u inostranstvu.1211

Ridlbergerov zaključak je bio da Jugoslavija, iako je jasno težila ka oslobađanju od

svoje zavisnosti od stranih isporuka rezervnih djelova za primljeno naoružanje, još dugo

neće dostići odgovarajući nivo industrijske proizvodnje koji bi to omogućio. Iako nije

sumnjao da je takav ishod u budućnosti moguć, on je ironično naveo da će do tada sva

oprema, koja je isporučena kroz MDAP, zastarjeti u tolikoj mjeri da će ovo pitanje učiniti

bespredmetnim. Do tada je, ako je željela da zadrži dostignuti nivo efikasnosti svoje armije,

morala da nastavi sa „...svojom zavisnošću od isporuka američkih rezervnih djelova...“1212

Pitanje Sejbrova je zadržalo svoje svojstvo „lakmus hartije“ jugoslovensko-američkih

odnosa tokom ljeta 1956. godine. Naime, 19. jula su na batajnički aerodrom sletjela još 4

F-86E, povećavajući ukupan broj ovih aviona u JRV na 6. Prema Viliamsu, jugoslovenska

strana je uložila veliki trud i energiju u pripremu realizacije ovog dijela programa, tako da

su i školsko-trenažni proces i zemaljska logistika sprovedeni na sasvim zadovoljavajući

način, a jedini problem je predstavljao mali broj isporučenih aviona, koji ne samo da je bio

nedovoljan za trenažu letačkog kadra, već i za obuku i trening mehaničara1213.

Međutim, već 21. jula je u američku ambasadu u Beogradu stigla depeša iz

Vašingtona, kojom su Ridlberger i Vaters obaviješteni o prekidu daljih isporuka

Sejbrova1214. Igra se ovijala u skladu sa pravilima – pred Titov odlazak u SSSR je isporučeno

nekoliko aviona, kao znak dobre volje i povjerenja, ali i kao potvrda namjere da se saradnja

nastavi. Sa druge strane, želeći da zadrži postojeći nivo kontrole i mogućnosti uslovljavanja,

američka strana je suspendovala čitavu aktivnost na samom početku. Jugoslovenska reakcija

je pratila istu matricu – AMAS-ov personal je 13. avgusta useljen u novu, dugo obećavanu

zgradu, tokom čitavog ljeta su jugoslovenski zvaničnici upadljivo podigli nivo srdačnosti i

otvorenosti u odnosima sa njim, vize su brže izdavane, posjete jedinicama lakše

1211 Isto, str 4. 1212 Isto. 1213 NARA, RG 334, E 292, box 27, f jul, AMAS Air Force Section report for July 1956, str 1-3. 1214 NARA, RG 334, E 292, box 27, f aug, AMAS quarterly activity report for period ending 31 August 1956, str 1-3.

479

organizovane, a dostavljani su i traženi podaci za kakve su Harmoni i Hejns morali da

potroše neuporedivo više energije i vremena. Uz sve ovo, Poglajen je, 23. avgusta, Vatersu

jasno stavio do znanja da će predviđeno povećanje AMAS-ovog brojnog stanja na 60 ljudi

morati da sačeka neko drugo vrijeme, ne krijući da to predstavlja direktnu posledicu odluke

o prekidu isporuka Sejbrova. Poglajen je takođe bez uvijanja prenio da je takvu odluku

donio sam sekretar za narodnu odbranu, general Ivan Gošnjak.1215

Vaters je, u svom izvještaju, potvrdio očekivanost ovakvog slijeda događaja. Nakon

povratka iz SSSR (krajem juna), Tito je insistirao na održavanju atmosfere

„nepromijenjenog prijateljstva“ sa SAD, JNA se osjećala „ohrabrenom“ prvim isporukama

F-86E, a nastojanja predsjednika SAD Ajzenhauera i državnog sekretara Dalsa, da ograniče

i amortizuju namjeru Kongresa da ukine vojnu pomoć Jugoslaviji, takođe nisu prošla

nezapaženo. Međutim, kada je bila suočena sa faktičkim prekidom isporuka, jugoslovenska

vlada je izabrala da odmah reaguje sa raspoloživom protivmjerom – kako su Sejbrovi

predstavljali najvažniju i najveću neisporučenu kategoriju programa, formalna analogija je

ukazivala da će bez njih AMAS imati manje posla, pa je, samim tim, otpadala i potreba za

angažovanjem dodatnog personala1216.

Na jednu političku odluku se odgovaralo drugom, koristeći program vojne pomoći

u oba slučaja kao sredstvo, i to je bilo jasno i američkim i jugoslovenskim zvaničnicima.

Ono što je dodatno unosilo nemir i zabunu je predstavlajlo različito tumačenje navoda koji

su se tada pojavljivali u američkoj štampi, a koji su insinuirali da ovo predstavlja i kraj

samog programa. Vaters je primjećivao razočaranje i zabrinutost svojih domaćina, ali je isto

tako izvijestio i o njihovom „prilično čvrstom uvjerenju“ da će sam predsjednik SAD uticati

na povoljno rešavanje ovog pitanja1217.

Ajzenhauerova suspenzija pomoći i Vatersove poslednje inicijative

Jesen je, međutim, pokazala da Vatersovi sagovornici nisu imali pravo. 13. oktobra

je objavljena Ajzenhauerova odluka da se Jugoslaviji suspenduju sve isporuke potpunih

artikala (end items) iz programa vojne pomoći, poput aviona, topova, plovila, municije itd,

1215 Isto, str 3-4. 1216 Isto, str 4. 1217 Isto, str 5.

480

a da se nastavi samo sa isporukom rezervnih djelova potrebnih za funkcionisanje do sada

isporučenih stavki iz programa pomoći. Ova odluka je dopunjena tri dana kasnije

predsjedničkim saopštenjem, da će ona ostati na snazi dok se pažljivo ne razmotri sadašnji

položaj Jugoslavije. Iako se u analizama koje su ovu poruku tretirale1218 iznosi teza da je ona

bila samo ustupak konzervativnim snagama u Kongresu i da, de facto, u njoj ne postoji

ništa što raniji ugovori o vojnoj pomoći nisu sadržali u svom tekstu, samo potezanje tih

paragrafa koji su vodili obustavljanju je ukazivalo na ozbiljnu namjeru i spremnost da se u

skladu sa njihovim sadržajem i postupi1219.

JCS je, sa druge strane Atlantika, američku politiku prema Jugoslaviji procjenjivao

direktno kroz njen efekat na konstelaciju vojnih odnosa u regionu, ne videći u ovakvom

potezu ništa što bi narušilo uspostavljenu ravnotežu. Sa formalne strane, uvriježeno

mišljenje o generalnom uskraćivanju informacija o upotrebi isporučene vojne pomoći i

tretman AMAS-a, bili su dovoljni da se ova aktivnost stavi pod znak pitanja, ali je bilo

evidentno da MDAP nije uspio da uvede Jugoslaviju u tješnje formalne veze sa zapadnim

savezom. Njeno ostajanje u Balkanskom paktu je moglo imati određene političke ili

ekonomske implikacije, ali je vojni aspekt saveza skoro potpuno marginalizovan, čineći

organizaciju suštinski beskorisnom za NATO i Zapad uopšte. Osim toga, već je bilo

evidentno da se nije uspjelo u pokušaju koordinacije strateških defanzivnih planova između

Jugoslavije i zapadnog vojnog saveza, a što je dobijalo posebnu težinu u svijetlu zvaničnog

stava JCS da „... opremanje njenih snaga nije predstavljalo dio niti jednog dogovorenog ili

odobrenog američko-jugoslovenskog vojnog plana.“1220 To jačanje JNA je bilo rezultat

sporazuma, ali taj sporazum je trebao da dovede do koordinacije planova i njihovog

spajanja u sistem zajedničke odbrane, gdje bi američki materijal, na kraju, služio američkim

ciljevima na način koji je planiran u Vašingtonu. Ovako jeste služilo američkim interesima,

jeste američka strana imala uticaj, ali nije imala ni potpunu kontrolu, niti mogućnost

planiranja sa trupama koje su njenim sredstvima bile opremljene.

Sa druge strane, Ajzenhauer je pitanje vojne pomoći Jugoslaviji posmatrao kroz

njeno ostajanje van sovjetske kontrole, njeno neučestvovanje u projektma komunističke 1218 DAMIPRS, PA 1956, f 83, 29. 423631, Motivi Ajzenhauerove poruke, Interne primjedbe, str 1-2. 1219 I.Laković, n.d, str 223. 1220 NARA, RG 218, JCS, E 13, box 121, f ccs 092 Yugoslavia 7-6-48 sec 28, Department of Defense Policy Position on Yugoslavia, 11 oct. 1956.

481

ekspanzije u svijetu i korisnosti nastavka programa za striktno američke interese. U JCS su,

svjesni da se ovakvo pitanje postavlja ne sa očekivanjem realnog, već negativnog odgovora,

9. oktobra proslijedili sekretarijatu odbrane svoj stav u vezi državne platforme po ovim

pitanjima. U prvoj kategoriji, u vezi sovjetske kontrole nad Jugoslavijom, rečeno je da „...

iako kategoričan odgovor po ovom pitanju nije moguć, zbir najnovijih obavještajnih i

drugih informacija navodi da nije bilo promjena u opštoj jugoslovenskoj politici i da

Jugoslavija nije pod kontrolom SSSR. Ipak, treba reći i da je Tito, uprkos svojoj

proklamovanoj neutralnoj poziciji, svoje poslednje aktivnosti prilagodio sovjetskoj politici.

Budući komunista, mora se očekivati da će načelo cjelishodnosti određivati dalji tok

njegovih kratkoročnih političkih akcija.“ U drugoj je rečeno da je „...Tito u svojim

pregovorima sa Zapadom nedvosmisleno odbijao da odstupi od svoje komunističke

ideologije. Prema tome, izgleda logično da bi on mogao podržati programe koji dugoročno

projektuju ostvarenje komunističkih ciljeva, od kojih je jedan i komunistička vladavina

svijetom. Tajni planovi sa Sovjetima oko ovog mogu postojati, ali JCS ne raspolaže

informacijama koje bi potvrdile njihovo postojanje.“1221

Što se tiče treće, „...strateški značaj Jugoslavije za američke i NATO ciljeve leži u

važnosti njene vojne geografije, odnosno, uskraćivanju njene teritorije za pokretanje

operacija nekoj drugoj neprijateljskoj sili. Iako bi kontrola ove teritorije od strane saveznički

nastrojene Jugoslavije predstavljala najpoželjnije rešenje, za SAD je (nasuprot SSSR-u) od

koristi i ako se kroz određeni stepen jugoslovenske neutralnosti Sovjetima uskrati ova

teritoriju. Tito trenutno sprovodi fleksibilnu i nepredvidljivu politiku, gdje Jugoslavija

uživa benefite i od SAD i od SSSR, bez značajnijih obaveza prema ijednoj od njih. Iako to

ni na koji način ne ispunjava američke ili NATO ciljeve, njegova nezavisnost je, koliko je

nama poznato, do sada uskratila Sovjetima upotrebu jugoslovenske teritorije i snaga, kao i

pristup Sredozemlju preko Jadranskog mora. U nacionalnom interesu SAD je da se održi

makar ovakva strateška prednost kakvu sada uživamo. Da li će prekid vojne pomoći uticati

na promjenu Titove pozicije, to se ne može sa preciznošću ustanoviti. Međutim, poznato je

da on osjeća ozbiljnu potrebu i za vojnom i ekonomskom pomoći, tako da bi njen izostanak

sa američke strane mogao da rezultira ustupcima SSSR-u. Uprkos tome, i sve dok okolnosti

1221 Isto, str 1-2.

482

ne budu nalagale zauzimanje drugačijeg kursa, vojna pomoć Jugoslaviji treba da bude

suspendovana.“1222

Predstavnici jugoslovenskog odjeljenja za prijem pomoći su se, u razgovorima sa

osobljem AMAS-a, interesovali do najsitnijih detalja o implikacijama Ajzenhauerove odluke

na tok i perspektivu programa, a pesimizam se nije mogao sakriti. Vaters je dobro uočio

kako je nastojanje domaće štampe da umanji značaj programa, što isticanjem želje za

njegovim prebacivanjem u kategoriju dugoročnog komercijalnog kredita, a što tezom da

njegovo postojanje nema suštinski značaj za osiguranje jugoslovenske nezavisnosti,

predstavljalo samo sedativ za domaću javnost. JRV je, u domenu ukupne mlazne avijacije, u

potpunosti zavisilo od programa američke vojne pomoći, a situacija nije bila mnogo

drugačija ni u ostalim segmentima JNA1223.

Vatersu je bilo jasno da ovo, u najmanju ruku, predstavlja uvod u kvarenje

uspostavljenih vojnih odnosa. Uz uobičajeno i očekivano odbijanje izdavanja ulaznih viza za

nove članove AMAS-a dok traje suspenzija isporuka, bilo je vidljivo da jugoslovenska strana

nije nimalo dobro primila američku odluku. Kako je to bilo i vrijeme dodatnih spoljno-

političkih komplikacija, izazvanih krizom u Mađarskoj i kidnapovanjem Imre Nađa (Imre

Nagy), to je Vaters jasno vidio Titovu namjeru da jugoslovenskim čvrstim otporom

„staljinizmu“ i podršci trupama UN u Egiptu na međunarodnom planu predstavi zemlju

kao nekoga ko ne ugrožava interese Zapada. Međutim, Ajzenhauerova odluka je ostavljala

utisak neuvažavanja ili nedovoljnog vrednovanja svih tih inicijativa, a to u Jugoslaviji nije

moglo da ne bude propraćeno otvorenim nezadovoljstvom.1224

Paralelno se odvijao još jedan proces koji svjedoči o konstantnom opadanju značaja

MDAP. Prema Vatersovom izvještaju za poslednji kvartal 1956. godine, iako je povodom

svih pitanja bio u stalnom dodiru i imao otvorenu komunikaciju sa ambasadorom

Ridlbergeom, osobljem ambasade i nadležnim vojnim atašeima, njegovom odjeljenju nisu

obezbjeđivane odgovarajuće i pravovremene informacije na uobičajeni način. Ne ulazeći u

1222 Isto, str 3. 1223 NARA, RG 334, E 292, box 27, f oct, AMAS Air Force Section report for October 1956, str 1. NARA, RG 334, E 292, box 27, f dec, AMAS quarterly activity report for period ending 30 November 1956, Army Section Report, str 1. 1224 NARA, RG 334, E 292, box 27, f dec, AMAS quarterly activity report for period ending 30 November 1956, str 1-5.

483

spekulacije da li je u pitanju bio neki unutar-administrativni nesporazum u okviru

nadležnih američkih službi, činjenica je da ovo predstavlja prvi put da se jedan šef AMAS-a

požalio na sopstveno zaobilaženje i to od strane svojih pretpostavljenih. Ako su Harmoni i

Hejns imali pritužbe na svoje domaćine, ova situacija je pokazivala da je Vatersov problem

predstavljao potpuno drugačiju kategoriju1225.

Pukovnik Vilijams je, u vazduhoplovnom izvještaju za decembar 1956. otišao i

korak dalje. Iako nije bilo neuobičajeno da šefovi AMAS-ovih odsjeka daju analize koje

tretiraju i pitanja umnogome van njihovih kompetencija, sadržaj njegovih opservacija iz

ovog dokumenta je, ipak, predstavljao jedan od najpotpunijih i najkonkretnijih presjeka

stanja i perspektiva ukupnog programa pomoći. Prenoseći Gošnjakovu prezentaciju

predloga vojnog budžeta za 1957. godinu, Vilijams se naročito zadržao na njegovoj rečenici

koja se odnosila na pitanje američke vojne pomoći „... Mogao bih da kažem da mi na nju

(američku pomoć) ne računamo više u našim planovima, tako da sve potrebe vojske

moramo zadovoljiti sami i sopstvenim sredstvima.“1226

Vilijams i Vaters su odmah zatražili od Poglajena objašnjenje ovog Gošnjakovog

stava. On je dao svoje lično mišljenje kako je jugoslovenski sekretar odbrane samo

apostrofirao probleme u razvoju jugoslovenskog vojnog programa vezanog za američku

vojnu pomoć, za koju je ocijenio da funkcioniše samo na inerciji ranijeg pozitivnog

iskustva, i na koju se više nije bilo moguće osloniti. Američki oficiri su smatrali da ovo

predstavlja jasno i tačno definisanu jugoslovensku poziciju, koja je, prema njihovim

riječima, trebala da znači sledeće: „...Izražavamo svoju zahvalnost Sjedinjenim Državama na

dosadašnjoj pomoći. Američka pomoć je u poslednjih 18 mjeseci bila veoma nesigurna i sa

relativno malo isporuka, sve zahvaljujući brzim promjenama političke situacije. Mi ne

možemo bazirati našu nacionalnu bezbjednost na vojnoj pomoći koja direktno zavisi od

političkih uslova, i koja se u proteklom periodu pokazala kao nepouzdana. To je stvaralo

ozbiljne probleme u našim nastojanjima da opremimo i obučimo naše oružane snage. Zato

sada pokušavamo da našu vojsku učinimo samodovoljnom u najvećoj mogućoj mjeri,

uključujući i proizvodnju mlaznih aviona. Mi želimo i prihvatićemo vojnu pomoć SAD, ali

ne možemo (na osnovu prethodnog iskustva) i nećemo bespogovorno vezati naše vojne 1225 Isto, str 6. 1226 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS Air Force Section report for December 1956, str 1.

484

planove i obuku za prijem te pomoći.“ Vilijamsov komentar je samo „zacementirao“ sliku:

„...Bilo ko sa iskustvom u vojnim poslovima bi morao da se složi sa njihovim stavom.“1227

U nastavku izvještaja on je otvoreno komentarisao i domete samog programa. „...Sa

vojne strane, SAD su veoma malo dobile od rezultata programa. Jugoslavija nije pokazala

bilo kakvu ozbiljnu namjeru da stupi u formalni savez sa Zapadom. Njena prevashodna

pozicija je samoodbrana bilo od Istoka, bilo od Zapada. Naravno, u konačnom skoru njeni

planovi mogu poslužiti i u našu korist, ako pretpostavimo da je vjerovatnije da će Istok biti

napadač. Kako god, čak i ovako mala korist će biti umnogome ugrožena nepostojanjem bilo

kakvog plana zajedničkih operacija ili koordinacije.

Zato ispada da se skoro isključivo moramo okrenuti političkim aspektima

opravdanja produžetka isporuka na osnovu postojećih programa. Ako prihvatimo zaključke

političkih analitičara da je Titoizam značajno doprinio nedavnim razvojima događaja u

satelitskim zemljama, a pošto je naš program Titu omogućio da preživi, tada se on

nesumnjivo mora smatrati veoma opravdanim...“1228

Preporučujući nastavak isporuka vazduhoplovnog materijala, on je smatrao da je

njegova vrijednost već znatno smanjena, a da je njegovo dobijanje od suštinske važnosti za

dalje uspješno funkcionisanje JRV. Rokovi isporuka su se mogli produžavati, ali da je od

najveće važnosti bilo da isporučeni kontigenti budu kompletni, a da njihovo pristizanje ima

jasno vidljiv kontinuitet. Viliamsu je bilo jasno da ovo predstavlja poslednju fazu programa,

tako da je smatrao da ona, makar zbog veće pažnje koju privlači i američkog imidža, mora

biti realizovana sa najmanje moguće problema. Neki budući program jačanja

jugoslovenskih vazdušnih snaga bi morao biti neuporedivo više uslovljen saradnjom u

zajedničkom planiranju angažovanja, ali postojeći je predstavljao već završen posao u kojem

više nije bilo prevelikog prostora za neke nove rezultate. Što se tiče Gošnjakovog stava da će

Jugoslavija pokušati da stvori osnove za „samodovoljnost“ svojih oružanih snaga, on je jasno

ukazao da zemlja nije u stanju da bez strane pomoći održava ni postojeće efektive mlazne

avijacije koje je dobila kroz MDAP1229. Vaters je, dva mjeseca kasnije, potvrdio navode iz

Viliamsove analize, dodajući da je Gošnjakov govor bio prvenstveno namijenjen za

1227 Isto, str 1-2. 1228 Isto, str 1-2. 1229 Isto, str 2.

485

„domaću upotrebu“. Jugoslovenska strana nije skrivala da u ovom trenutku ne traži

pokretanje nekog novog programa zapadne vojne pomoći, ali nije ni na koji način zatvorila

vrata za ispostavljanje takvog zahtjeva u budućnosti1230.

Period nakon Ajzenhauerove odluke, američka strana je nazivala vremenom

pažljivog iščekivanja (watchful waiting), ali je zaustavljanje isporuka značilo

onemogućavanje rada i onih sistema koji su Jugoslaviji već bili isporučeni. Kako se ovo

naročito odnosilo na rezervne djelove, alate za održavanje i radno-potrošni materijal,

američke pozadinske službe su pokušale da nastali „period nesigurnosti“ premoste posebnim

isporukama ovakvih artikala. Međutim, jugoslovenska strana nije bila naročito

impresionirana ovim američkim postupkom. Kada je Vaters upoznao Poglajena sa

američkom inicijativom da se ubrza isporuka kritičnih rezervnih djelova, predstavljajući je

kao značajan korak, Poglajen je hladno odvratio da „kad bi tok isporuka bio normalan,

ovakvo pitanje se ne bi ni potezalo“1231.

Svjestan opadanja svog značaja, kao administratora programa koji se gasio, Vaters je

pokušao da poveća manevarski prostor kroz relaksiranje komunikacije sa odjeljenjem

generala Poglajena. Nakon godine dana provedene na čelu AMAS-a, on je 20. februara

1957. uputio Poglajenu pismo koje je sadržalo njegovu analizu načina na koji je JNA

koristila zapadnu vojnu pomoć, kao i uočene tendencije, probleme i rezultate koji su se

kroz tu aktivnost pokazali. U stvari, ovaj izvještaj je predstavljao pokušaj da se

jugoslovenskoj strani zvanično preda analiza kakva je trebalo da liči na one koje je Vaters

podnosio svojim pretpostavljenim. On u njoj nije bježao od otvorenih kritika na račun

onoga što je smatrao negativnim, ali opšti ton jeste bio konstruktivan i jasno se vidjelo da je

pisan bez namjere da se njime otvori neko polje konfrontacije. U stvari, on se na početku

ogradio da mu je namjera da upravo kroz fokusiranje na pitanja, po kojima je potrebno

najviše rada i angažovanja, pokuša da da svoj doprinos u njihovom rešavanju1232.

Svoje opservacije je podijelio po vidovima oružanih snaga, s tim da je pažnju

određenom vidu poklanjao u srazmjeri sa njegovim učešćem u programu pomoći. U vezi

1230 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS quarterly activity report for period ending 28 February 1957, str 5-6. 1231 Isto, str 1. 1232 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS quarterly activity report for period ending 28 February 1957, Anex B, Letter to General Poglajen, Chief, Counterpart Staff.

486

kopnenih snaga, on je najveći problem u njihovom funkcionisanju vidio u

neodgovarajućem održavanju postojećih resursa. Tu je naročito apostrofirao potpuni

nedostatak adekvatnog rada pozadinskih službi drugog ešelona, odnosno, službi zaduženih

za održavanje uskladištenog materijala. Na primjer, prilikom skladištenja motornih vozila,

tokom perioda strogog mirovanja su se javljali kvarovi i oštećenja kao direktna posledica

neaktivnosti, a koji su onemogućavali njihovu kasniju upotrebu u slučaju potrebe. To se

naročito odnosilo na akumulatore, gume i ostali materijal koji je u Jugoslaviji i inače bio

deficitaran1233. Vaters jeste imao pravo sa tehničkog stanovišta, ali ovu primjedbu treba

posmatrati u kontekstu opšteg američkog očekivanja da Jugosloveni dobijeni materijal ne

skladište i čuvaju, već da ga upotrebljavaju i troše. Iako je sasvim tačno da je kamion

nemoguće konzervirati na isti način kao što se to radi sa nekim artiljerijskim oruđem, čini

se da je pozadina ovog Vatersovog predloga više bila usmjerena ka opštem jugoslovenskom

pristupu dobijenom materijalu, nego li jednoj njegovoj konkretnoj posledici. Tim više što

je ona istaknuta kao prvi i najuočljiviji problemski sklop u ukupnoj problematici snaga

KoV.

Na polju taktike, uočen je niz nedostataka u načinu upotrebe materijala iz američke

vojne pomoći. Oni su se, većinom, odnosili na nedostatak „pokrivanja“ pješadijskih

jedinica u napredovanju, direktno masiranje pješadijskih i tenkovskih jedinica u frontalnom

napadu umjesto fleksibilnog pomjeranja prema krilima ili centru u zavisnosti od potrebe,

neodgovarajuće postavljanje rezervnih tenkovskih jedinica za vrijeme napredovanja

glavnine, neadekvatno obezbjeđenje i reorganizacija pješadijskih i tenkovskih jedinica

nakon zauzimanja cilja, neodgovarajuća koordinacija između ovih jedinica i

vazduhoplovnih snaga koje bi trebale da im obezbijede vazdušnu podršku, upotreba

tenkovskih i pješadijskih jedinica u rovovskim odbrambenim sistemima umjesto formiranja

snažnih odbrambenih tačaka na kritičnim mjestima, sporost u izboru i djelovanju artiljerije

po ciljevima, nepostojanje standardizovanog sistema komandovanja artiljerijskom vatrom,

postavljanje pješadijskih oruđa za podršku bez utvrđenog polja dejstva, nedostatak disperzije

taktičkih jedinica, kao i nepostojanje organizovanog uključivanja pozadinskog osoblja za

vrijeme izvođenja taktičkih vježbi i manevara. Ove probleme je AMAS-ov personal uočio

1233 Isto, str 1.

487

tokom prisustva vježbama i obuci JNA, a navedene su kao problemi koji se stalno

ponavljaju, to jest, koji nisu posledica slučajnih i specifičnih okolnosti u pojedinačnim

slučajevima. Rešenje je predloženo kroz reorganizaciju sistema obuke u smislu

omogućavanja šireg pristupa uređenim lokacijama za izvođenje obuke u gađanju jedinica na

nivou odreda, čete i voda. Predloženo je i da se fondovi pomoći iskoriste kako bi se negdje

u Bosni i Hercegovini kupilo zemljište i izgradila potrebna infrastruktura za manevarsku

prostoriju na kojoj bi se jedinice, veličine divizije, mogle smjenjivati na ovoj vrsti obuke1234.

Sledeća primjedba se odnosila na jednu od najvećih organizacionih boljki JNA –

nepostojanje utvrđenih tabela organizacije i opreme, odnosno pravila koliko i kojeg ljudstva

i opreme sačinjava određenu jedinicu. Vaters je dobro uočio da JNA, čak i u jedinicama na

sjeveru zemlje koje su trebale da predstavljaju njena najbolje opremljen i organizovan

segment, ne postoji ovakav sistem. Prema njegovom mišljenju, te jedinice nisu predstavljale

namjenske borbene jedinice koje bi se u postojećem sastavu i trenutno raspoloživom

opremom suprotstavile neprijatelju, već su više bile zamišljene kao kadrovska osnova za

popunjavanje i formiranje drugih jedinica. Kako su bile nedovoljne brojnosti, a naročito

imajući u vidu ovakav logistički koncept, smatrao je da one ne mogu predstavljati suštinski

efikasne borbene snage. Kao dodatni problem je naveo i lociranje većine skladišta sa

njihovom opremom u neposrednoj blizini granice, gdje bi, u slučaju sukoba, bila brzo

zauzeta od strane napadača1235.

Vaters je predložio održavanje manevra na nivou armije ili korpusa u trajanju 7-10

dana, na kojem bi se svi nabrojani problemi lakše uočili i riješili, a koji bi bio izveden pod

pretpostavkom neprijateljskog napada praćenog upotrebom nuklearnog oružja. To bi

značilo da se napadaču mora suprotstaviti sa postojećim, aktivnim snagama, sa

mobilizacijom koja se odnosi samo na ono ljudstvo koje je najbrže dostupno. Takva vježba

bi jasno pokazala u kojoj mjeri je JNA sposobna da „se kreće, bori i komunicira“, odnosno,

koliko zaista ima jedinica spremnih da momentalno prihvate borbu.1236

Po pitanju mornarice, on je naveo da nije bilo organizovanih mornaričkih manevara

na kojima bi se utvrdio borbeni kapacitet JRM, ali da je na osnovu inspekcija i posjeta

1234 Isto, str 1-2. 1235 Isto, str 2. 1236 Isto

488

plovilima, instalacijama i mornaričkoj infrastrukturi, gdje ugrađivana oprema pristigla kroz

MDAP, o njoj stečen pozitivan utisak. Međutim, lučka odbrana je ocijenjena kao

nedovoljna i neodgovarajuća, što je bilo i na tragu neuspjeha inicijative o prihvatanju

američkih stručnjaka koji bi zajedno sa predstavnicima JRM utvrdili glavne potrebe i

nedostatke postojećeg sistema. Jugosovenska strana je ranije odbila ovaj predlog, smatrajući

da se tako Amerikancima daje previše mogućnosti za uvid u organizaciju lučke odbrane, ali

Vaters nije propustio priliku da na ovaj način ponovo pokrene to pitanje. Takođe je naveo

da se kapaciteti tehničkog odjeljenja američke mornarice u Splitu nedovoljno i nevoljno

koriste, iako su njegovi članovi i angažovani na poziv JRM. Osim toga, naoružanje i oprema

za borbena plovila, koje je od vremena isporuke držano u magacinima i skladištima, na tim

mjestima nije bilo od velikog uticaja na nivo borbene spremnosti JRM1237. Kako je ovaj dio

JNA bio i najmanje zastupljen u programu pomoći, to su i Vatersove primjedbe više bile

generalne prirode.

U vazduhoplovnom segmentu, Vaters je pohvalio JRV na uspješnoj realizaciji

IRAN programa za remont Tanderdžetova F-84G, kao i sprovedenim pripremnim

radnjama za prijem Sejbrova F-86E, završetku avio-baza i napretku u instaliranju radarske i

meteo opreme. Ova poslednja kategorija je, međutim, predstavljala i područje na kojem je

nedovoljni napredak uslovljavao i zaostajanje kompletnog sistema, budući da je doktrina

upotrebe mlazne avijacije bila upotpunosti oslonjena na široku upotrebu upravo radarskih

postrojenja1238.

Druga zamjerka se odnosila na obim borbenog treninga pilota. Uviđajući da je to

posledica odnosa broja raspoloživih i obučenih pilota i broja isporučenih aviona, Vaters je

ipak primijetio da jugoslovenski piloti provode sasvim nedovoljno vremena u vazduhu,

odnosno, da ni upola ne dostižu američke standarde po tom pitanju. Potežući ovo pitanje,

on je dodirnuo i jednu od suštinskih tačaka razmimoilaženja između američke i

jugoslovenske koncepcije. U JRV se nalazio veliki broj aviona starijih generacija, koji su sve

manje predstavljali relevantnu borbenu silu, ali jesu doprinosili ukupnoj veličini i slici o

njegovoj snazi. Vaters je predlagao njihovo izbacivanje iz upotrebe uz koncentraciju svih

1237 Isto, str 3. 1238 Isto, str 4.

489

resursa na vazduhoplovni materijal isporučen kroz MDAP, što bi rezultiralo manjim, ali

efikasnijim i bolje organizovanim snagama. Na ovaj način bi se postigao odnos od

1,5 : 1 pilota i aviona, tako da bi bilo i više mogućnosti da se postigne potrebni fond časova

naleta1239. Sa druge strane, Jugoslovenima ovako nešto nije padalo na pamet, ne zbog toga

jer su željeli da svoje pilote drže na nižem nivou utreniranosti, već zato što je ovakva

koncepcija značila i de iure prihvatanje potpune zavisnosti od isporuka američke pomoći.

Koliko god da je sav arsenal JRV, mimo američkih mlaznjaka, imao zanemarivu borbenu

vrijednost, prihvatanje ovakve koncepcije bi značilo i podizanje političkog značaja samog

programa pomoći, a to je u vremenu postepenog odustajanja od njega bilo sasvim izlišno.

Što se tiče opštih primjedbi, Vaters je ponovio svoje zadovoljstvo načinom sticanja i

nivoom postignutog znanja jugoslovenskih starješina na kursevima koji su organizovani u

okvirima MDAP, ali je iskazao i svoju zabrinutost zbog njihovog nedovoljnog angažmana u

centralnim centrima za obuku JNA. Takođe je ukazao na dosta komplikovane logističke

linije, koje su predstavljale upravo suprotnost od onih kakve su bile adekvatne savremenim

ratnim trendovima, a naročito je bio kritičan prema potpunom nedostatku odgovarajućih

inventarnih lista potrošnog materijala, rezervnih djelova, alata za održavanje i potrošnje

municije, bez kojih je svaka analiza radnog režima čitavog borbenog sistema bila

nemoguća1240.

Ovaj dokument je od veće koristi današnjem istoričaru nego što je, kao se

ispostavilo, imao operativni uticaj na problematiku koju je tretirao. Kako god bilo, on je

predstavljao i pokušaj da se otvori još jedan nivo međusobne komunikacije između AMAS-

a i JNA, ali i pokušaj da se još jednom utiče na jugoslovenske zvaničnike da neke postulate

upotrebe svojih oružanih snaga prilagode američkim standardima. Međutim, iako je

tehnička argumentacija u velikoj mjeri bila na mjestu, jasno je da bi političke implikacije

njenog sprovođenja bile više nego neprihvatljive za tadašnji jugoslovenski kurs. U tom

smislu se sadržaj Vatersovog pisma više može uzeti kao korektan uvid u neke od problema

sa kojima se JNA suočavala, nego kao tačka na kojoj je moglo doći do promjene u kvalitetu

međusobne komunikacije.

1239 Isto 1240 Isto, str 4-5.

490

Jugoslovenska strana nije posvetila naročitu pažnju njegovim navodima. Poglajen je

3.aprila došao na sastanak sa Vatersom sa navodnim ciljem da razgovara o njegovoj sadržini,

ali se ispostavilo da je to bio tek izgovor da se u AMAS-ovim prostorijama iznesu prigovori

na rad njihovog armijskog sektora. U vezi navoda iz Vatersovog pisma, Poglajen je kratko

sumirao da su oni već odavno poznati JNA. April je bio i poslednji mjesec angažovanja

general Franca Poglajena na mjestu načelnika jugoslovenskog odjeljenja za prijem vojne

pomoći, nakon čega je prešao na novu dužnost u komandi vojne oblasti u Sarajevu1241.

Kraj programa pomoći

Period „pažljivog iščekivanja“, kako je američka strana nazivala period suspenzije

isporuka ratnog materijala Jugoslaviji, okončan je 14. maja odlukom da se isporuke nastave

prema planu iz ranijih programa. Isporuke mlaznih aviona su redukovane za oko 2/3 u

odnosu na predlog koji je potekao od AMAS-a i osoblja američke ambasade u Beogradu, ali

je Jugoslovene više zabrinuo istovjetnost mehanizma pod kojim je suspenzija uvedena i

skinuta. Prema Vatersu, jugoslovenski sekretarijat za spoljne poslove je tih dana razmatrao

tri pitanja u vezi sa nastavkom isporuka vojne pomoći:

- Da li prihvatanje oluka donesenih na bazi ocjene jugoslovenskih odnosa sa

drugim zemljama može biti u skladu sa jugoslovenskom nezavisnom politikom;

- Da li je praksa vlade SAD da periodično, na osnovu ovakvih političkih ocjena,

ponovo procjenjuje uputnost realizovanja prethodno odobrenih programa

isporuka, u skladu sa jugoslovenskim interesima i zahtjevima; i

- Da li predloženi modaliteti i tempo isporuka odgovaraju jugoslovenskim

potrebama

Vaters je znao da mandat za bavljanje ovim pitanjima ima isključivo američki ambasador,

tako da u njegovom izvještaju nema njihove dalje elaboracije1242. Međutim, jugoslovenski

vojni zvaničnici su, nemajući mogućnost direktnog kontakta sa ambasadorom

Ridlbergerom, upravo od njega očekivali odgovore na njih, ne skrivajući nezadovoljstvo

zbog njihovog izostanka. On je, naime, i sam preko BBC-jeve radio emisije od 15. maja

1241 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS quarterly activity report for period ending 31 May 1957, str 2-3. 1242 Isto, str 1.

491

saznao za prestanak suspenzije, da bi istog dana o tome obavijestio pukovnika Uroša

Dalbela, tada vršioca dućnosti načelnika jugoslovenskog odjeljenja za prijem vojne pomoći.

Dalbelo je dva dana kasnije posjetio Vatersa, upravo se interesujući za značenje određenih

fraza i formulacija iz Vašingtonskog saopštenja, kao i preciznije informacije o redosledu,

sadržaju i predviđenim količinama obnovljenih isporuka. Naravno da američki oficir, koji

je za odluku svoje vlade u najdirektnijoj vezi sa svojom dužnošću saznao preko britanskog

radija, nije bio u mogućnosti da pruži tražene odgovore1243. Kako god bilo, ova odluka je

imala jako povoljan uticaj na aktivnosti AMAS-a uopšte. Na primjer, puk. Viliams je

primijetio da su tokom perioda suspenzije isporuka skoro svi zahtjevi za posjete odbijani ili

je njihovo rešavanje ougovlačeno, dok je 17. maja iz jugoslovenskog odjeljenja telefonom

javljeno da su odobrene sve posjete planirane za jun, osim posjete centru za obuku pilota u

Titogradu koja je odložena za mjesec dana1244.

Ispostavilo se da Jugosloveni nisu namjeravali da odu predaleko u svojoj

popustljivosti. Tokom perioda prekida isporuka je svaki pokušaj povećanja AMAS-ovog

personala bio odbijan sa obrazloženjem „nema aviona-nema ni viza“. Kada su Sejbrovi i

preostali programirani Tanderdžetovi počeli da ponovo pristižu, u američkom odjeljenju su

smatrali da je kucnuo trenutak da svoje domaćine opet „pritisnu“ po ovom pitanju.

Međutim, na sastanku sa puk. Dalbelom je Vatersu i Vilijamsu jasno odgovoreno da o

pitanju viza za nove članove AMAS-a uopšte neće biti raspravljano; da se ne prihvata

posjeta vazduhoplovnog inspekcijskog tima za pitanja municije (Air Force Ammunition

Inspection Team), čiji bi članovi o neriješenom viznom pitanju raspravljali sa višim

jugoslovenskim vojnim zvaničnicima; a osim odbijanja da se američki predstavnici uključe

u operacionalizaciju i praćenje nekih manje značajnih aktivnosti JRV, odbijeno je i

prethodno, u načelu prihvaćeno, organizovanje redovnih informativnih sastanaka na

mjesečnom nivou. Kada je Vaters o ovome informisao svoje pretpostavljene, očekujući

1243 Isto, str 6. Viliamsov i Vatersov izvještaj se ne poklapaju u vezi datuma prijema vijesti o prekidu suspenzije. U izvještaju vazduhoplovne sekcije AMAS se navodi da je vijest o tome objavljena u radio emisiji ujutro, 14. maja, a da je zvanično obavještenje stiglo 15. maja. Isto, Air Force Section Report, str 1. 1244 Isto.

492

njihovu podršku i pritisak na Jugoslovene, dobio je preporuku da se njegov personal malo

više sam potrudi da riješi ove „relativno nevažne operativne probleme“1245.

Viliams je izvijestio i o napretku aktivnosti na instaliranju radarske opreme,

navodeći da su sve tri radarske jedinice AN/FPS-8 počele sa radom, od koji su se one na

Kopaoniku i Jahorini nalazile na svojim predviđenim stalnim pozicijama, a treća je

privremeno bila instalirana u Puli. Kako se završetak radova na lokaciji na Plješevici, gdje je

ona trebala da bude instalirana, očekivao tek u ljeto 1958. godine, to je iskorišteno da se u

ovom međuperiodu u Puli organizuje obuka i trening za radarsko osoblje. Kursevi koji su u

Puli organizovani su trajali nešto manje od tri mjeseca, a uključivali su učešće 15-20

polaznika1246.

Isporuka aviona je u ovom periodu dostigla nivo od desetak aparata mjesečno, gdje

su Sejbrovi dolijetali sa američkim posadama, dok su za Tanderdžetove jugoslovenski piloti

putovali u italijansku bazu Kapodićino (Capodichino), odakle su na njima dolijetali u

zemlju1247. Međutim, u narednom periodu se nije moglo nastavljati sa ovakvom praksom,

jer je već u julu MAAG u Italiji izvijestio AMAS da direktni prelet aviona iz Italije u

Jugoslaviju više neće biti moguć zbog „političkih implikacija“. Jugoslovenski piloti su

preuzeli 4 od 5 predviđenih Tanderdžetova u Belgiji, a jedan u Holandiji, što je

predstavljalo aktivnost kojom JRV nije moglo biti zadovoljno. Osim problema vezanih za

troškove i dužinu putovanja, ovo je podrazumijevalo i različitost aktivnosti vezanih za

dobijanje ulaznih viza za jugoslovenske pilote, a problema je bilo i u toku samog preleta.

Dvije posade su javile da su, na visini od oko 10 km, morali da povrijede mađarski vazdušni

prostor radi izbjegavanja oblasti sa lošim vremenom, a iz istih razloga je i čehoslovačka vlada

protestvovala kod američkog ambasadora u Pragu1248. U stvari, Viliams je uočio da je letenje

u lošim vremenskim uslovima bila jedna od ozbiljnih „boljki“ JRV, čiji su piloti

maksimalno izbjegavali ovakve situacije, a njihovi pretpostavljeni ih nisu ni tjerali na to1249.

Tokom jula je značajno povećana i letačka aktivnost JRV, što je u AMAS-u

tumačeno time da je tokom perioda suspenzije isporuka, veliki dio vazduhoplovnog

1245 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS Air Section Report for June 1957, str 1. 1246 Isto, str 3-4, 1247 Isto. Str 1-2. 1248 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS Air Section Report for July 1957, str 1. 1249 Isto, str 5.

493

materijala, potrebnog za realizaciju letačkog programa, držan uskladišten i konzerviran sa

ciljem čuvanja dok se situacija ne raščisti. Kako je period povoljnog vremena nastavljen, sa

prispijećem novih aviona su i ova sredstva „odmrznuta“, tako da je AMAS-ovo osoblje,

tokom julskih posjeta jugoslovenskim avio-bazama, moglo da se uvjeri u značajan napredak

letno-trenažnog procesa1250. Istog mjeseca je održan i važan sastanak u vezi pozadinske

problematike JRV, koji se naročito ticao procedure traženja i dobijanja potrebnih rezervnih

djelova, pratećeg materijala i opreme. Naime, u periodu jul 1956 - jul 1957. godine, od

266 prioritetnih zahtjeva za opremom i materijalom JRV, članovi vazduhoplovne sekcije

AMAS-su popunili 228, a od oko 17 000 rutinskih zahtjeva, u JRV je formalno sročeno

samo 6 000. Kako se ovaj period odnosio na vrijeme u kojem su isporuke bile stopirane i

svedene samo na najvažniji prateći materijal, nije teško zamisliti kako bi izgledala slika ovih

potraživanja (i angažovanje američkog odjeljenja) u slučaju redovnog pristizanja

materijala1251. Na pitanje čime se to AMAS-ovo osoblje bavilo u Beogradu, samo

popunjavanje ovolikog broja formulara u jednoj kategoriji njihovog rada nudi jedan dio

odgovora.

Ljeto 1957. godine je, što se tiče isporuka vojne pomoći, proteklo u znaku urednih

isporuka vazduhoplovnog materijala, ali i sa velikim zastojima i kašnjenjem na polju

isporuke opreme i naoružanja za kopnenu vojsku i mornaricu. Posmatrano sa strane, bilo je

jasno da je nakon perioda suspenzije i prekida rada, čitav sistem realizacije isporuka ponovo

morao da bude pokrenut od početka, a što je uvijek predstavljalo spor i ne baš jednostavan

posao. Zato ne čudi ni Vatersovo očekivanje da, osim mlaznih aviona, sve ostale bitne i

velike stavke iz programa pomoći (poput, na primjer, 3 minolovca izgrađena u Francuskoj)

mogu biti očekivane tek na jesen.

Vaters je, međutim, mnogo značajniji problem vidio u jugoslovenskom odbijanju

da pruže potrebne informacije na osnovu kojih je trebao bude formiran plan obuke i

školovanja jugoslovenskih starješina za fiskalnu 1959. godinu. Kako je to, faktički, značilo i

odustajanje od čitavog tog segmenta programa, šefu AMAS-a je bilo jasno da je kraj ove

aktivnosti blizu. On je, navodeći seriju negativnih odgovora na skoro sve inicijative koje je

AMAS tih mjeseci pokretao, spekulisao da je, čak, možda u pitanju i „...želja JNA da sasječe 1250 Isto, str 2. 1251 Isto, str 1-2.

494

krila AMAS-u do nivoa potrebnog da Jugoslavija zadovolji apetite jedne treće zemlje i/ili od

nje dobije ustupke ili pomoć (ne nužno vojnog sadržaja).“1252

Moguće da je oštrina ovih Vatersovih opaski umnogome poticala i iz saznanja da se

njegova aktivnost u Jugoslaviji uskoro završavala, tako da nije želio da na pretpostavljene

ostavi utisak kako je, s vremenom, postao popustljiviji prema svojim domaćinima.

Restriktivnost i strogost u odnosu prema Jugoslaviji, kao „komunističkoj zemlji“,

predstavljali su poželjan i očekivan model ponašanja od svih američkih činovnika na službi

u njoj, i to se nije promijenilo tokom čitavog perioda intenzivne vojne saradnje 50-ih

godina. Kao i njegovi prethodnici, Vaters je znao da svoju karijeru više može da ugrozi

većim zalaganjem za produbljivanje bilateralnih vojnih odnosa, nego što je to bio slučaj sa

kritičkim stavom prema aktivnostima, sklonostima i namjerama svojih domaćina. U tome

ne treba tražiti znakove neke naročite lične „zlovolje“ prema Jugoslaviji, već više predstavlja

usaglašavanje sa uvriježenim mišljenjem i aktivnostima koje iz takvog doživljaja proizilaze.

U svakom slučaju, kvartalni izvještaj za ljetnji period 1957. godine je i poslednji

izvještaj koji je Vaters potpisao kao šef AMAS-a, budući da je 17. novembra predao dužnost

general-majoru Merseru Valteru (Mercer C. Walter)1253. Njegov odlazak je, kako se

ispostavilo, predstavljao i kraj mandata poslednjeg AMAS-ovog šefa koji je vodio

administriranje programa vojne pomoći Jugoslaviji. Posao njegovog naslednika je, već,

predstavljalo samo nadgledanje njegovog formalnog gašenja.

Jugoslovenska strana je prva načinila odlučni korak ka istupanju iz MDAP. Serijom

izjava iz ljeta 1956. godine, Tito je objelodanio spremnost Jugoslavije da se odrekne vojne

pomoći. U klimi stalnih otezanja i provjeravanja kako njene cjelishodnosti, tako i njenog

sadržaja od strane američkog Kongresa i administracije, i suočen sa faktičkim prestankom

isporuka vojnog materijala, njemu je bilo jasno da je nastavak tog programa moguć samo u

uslovima ozbiljnog političkog zaokreta ka NATO i Zapadu. Kako za tim nije postojalo ni

želje niti ozbiljne političke potrebe, Tito je svoju odluku da se izađe iz programa vojne

pomoći, direktno saopštio ambasadoru Ridlbergeru tokom sastanka na Brionima

1252 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS quarterly activity report for period ending 31 August 1957, str 1-2. 1253 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS quarterly activity report for period ending 31 December 1957, str 1.

495

6.decembra 19571254. Prema D.Bogetiću, američki diplomata je prihvatio jugoslovensko

stanovište da sam program trenutno objema stranama pravi više problema u razvoju

bilateralnih odnosa nego što od njega imaju političke koristi i jedino je napomenuo da bi se

jednostrani akt odbijanja daljeg primanja pomoći od strane Jugoslavije negativano odrazio

na međunarodni prestiž SAD. Zato je odlučeno da se ovom činu da forma „sporazumne

obustave pomoći“.1255

Ovakav kraj programa saradnje, utemeljene na vojnoj pomoći SAD, predstavljao je i

olakšanje za američku administraciju. Na sastanku NSC od 14. aprila 1958. godine,

prilikom usvajanja platforme za politiku prema Jugoslaviji pod oznakom NSC 5805,

državni sekretar Dals je insistirao da se u konačni tekst dokumenta ne uvrsti formulacija

kako je „ ... Jugoslavija odbila bilo kakvu dalju vojnu pomoć iz SAD... Oni su bili savršeno

svjesni, kao što su to bili i po pitanju poziva Titu da posjeti SAD, da isporuke vojne pomoći

Jugoslaviji predstavljaju blamiranje (embarassment) administracije u odnosima sa

Kongresom i različitim grupama u SAD. U tom smislu treba istaći da je Tito više oslobodio

administraciju (got off the hook), nego što je stvarno želio da odbije bilo kakvu dalju

američku vojnu pomoć. Sekretar Dals je ponovio da mu je zahvalan za taj čin...“1256

Period direktne vojne pomoći je okončan izjavom o zajedničkoj saglasnosti o

obustavljanju vojne pomoći, potpisanom 9. decembra 19571257, odnosno, kominikeom o

njenom prestanku od 12. decembra 1957. godine1258. Dan kasnije je Ridlbrger obavijestio

jugoslovenski SSP da je američka strana i zvanično prihvatila predlog, a istog dana je

general Valter takvu poruku zvanično prenio i predstavnicima jugoslovenskog odjeljenja za

prijem vojne pomoći1259. Međutim, ratifikacija se otegla sve do 25.avgusta 1959.1260 kada je

izvršena razmjena nota, odnosno do 17.oktobra 1959. godine1261 kada je SIV ratifikovao

sporazum. U tom periodu, vojni odnosi Jugoslavije i SAD su bili pravno više utemeljeni na

1254 Isto. 1255 D.Bogetić, Nova strategija spoljne politike Jugoslavije 1956-1961, str 110-111. 1256 FRUS 1958-1960, Volume X, Eastern Europe, Finland, Greece, Turkey, Part II, Yugoslavia, Doc. 122, Editorial note, pg 325. 1257 Isto, str 111. 1258 VA, II odjeljenje, K 21, f 3, R br. 3, Vojna pomoć SAD, str 1. 1259 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS quarterly activity report for period ending 31 December 1957, str 1. 1260 DAMSPRS, PA 1959, f 112, 424874, str 1. 1261 DAMSPRS, PA 1959, f 112, 427244, str 1.

496

106. članu zakona o MSA, nego li na odgovarajućim bilateralnim ugovorima dvije zemlje,

koji su zbog neraščišćenih pitanja oko nekih tačaka čekali poprilično vremena na svoje

ozvaničenje1262.

Američke pozadinske službe su bile neuporedivo brže u sprovođenju ovog

sporazuma, tako da su isporuke mlaznih borbenih aviona stopirane već 10. decembra 1957.

godine, samo dan nakon potpisivanja izjave o gašenju programa1263. U trenutku odluke o

obustavi daljih isporuka, u Jugoslaviju je, od mlaznih borbeniha aviona, stiglo 135 lovaca-

bombardera Tanderdžet F-84G, 41 lovac-presretač Sejbr F-86E, 24 školsko-borbena aparata

Ti-berd (T-bird) T-33A i 20 njegovih izviđačkih verzija RT-331264. Osim prestanka

isporuka gotovih aviona, veliki problem je predstavljalo i obustavljanje isporuka rezervnih

djelova, alata i potrošnog materijala za održavanje postojećih aviona. Jugoslavija jeste

ovladala IRAN procedurma za održavanje Tanderdžetova, ali je to rešavalo samo manji dio

problema, budući da je za remont i održavanje ostalih aparata, naročito Sejbrova, i dalje u

punoj mjeri zavisila od isporuka iz SAD. U svakom slučaju, Američka komanda za Evropu

je 18.decembra izdala naređenje o potpunoj obustavi svih isporuka ratnog materijala prema

Jugoslaviji, a njen sadržaj je, uključujući i pitanja rezervnih djelova i alata za održavanje,

potvrđen nakon tehničkog sastanka američkih i jugoslovenskih zvaničnika 23.decembra1265.

General Valter je, takođe 18 decembra, izdao pismeno naređenje personalu AMAS-a da

sprovede odluku o gašenju misije „.... bez izazivanja problema u odnosima između vlada

SAD i Jugoslavije...“1266

Poslednji šef AMAS-a je otputovao iz Beograda 28.marta 1958. godine, označivši

time kraj regularnog funkcionisanja progarama američke vojne pomoći. Njegova izjava pred

polazak je predstavljala i zvanični američki stav, koji je glasio da se „... period američke

1262 VA, II odjeljenje, S-855, 4722, f 5, 83, str 1. 1263 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS quarterly activity report for period ending 31 December 1957, str 1. 1264 Isto, Air Section Report, str 1. Prema Jugoslovenskim podacima, kasnije je isporučeno još po jedan Ti –berd u školsko-borbenoj i izviđačkoj verziji, 2 Sejbra i 32 Tanderdžeta.VA, II odjeljenje, K-21, F III, R-3, 22, str 14. I.Laković, n.d, str 270. 1265 NARA, RG 334, E 292, box 27, f 319.1 jan-mar, AMAS quarterly activity report for period ending 31 December 1957, Air Section Report, str 1. 1266 NARA, RG 334, E 285 A, box 7, f unclassified 300, Termination of Aid Program and Phase Out of AMAS 18 december 1957.

497

vojne pomoći Jugoslavi završio postizanjem skoro svih zacrtanih ciljeva...“1267 Sam AMAS za

Jugoslaviju je zvanično prestao da postoji 31. marta 1958. godine, kada je general Barkus

(Glenn Barcuss) potpisao rešenje o njegovom deaktiviranju.1268

***

Prema jugoslovenskim podacima, kroz MDAP je za Jugoslaviju bila programirana

vojna pomoć u ukupnoj vrijednosti 890 693 957 dolara, od čega je realizovano 746 477

822 dolara1269. Na godišnjem nivou, vrijednosti programa su iznosile :

1951. godina – 122 545 058 USD 1952. godina – 188 198 509 USD 1953. godina – 257 688 220 USD 1954. godina – 257 875 082 USD 1955. godina – 64 387 088 USD

Američki izvori, u principu, potvrđuju ove brojeve, navodeći da je do kraja 1957. godine

realizovano 744,7 miliona dolara kroz isporuke materijala i školovanje kadrova. Iznosi koji

su bili predviđeni za period 1956-1958. su se odnosili „... većinom na potrošni materijal,

rezervne djelove i manji program obuke“. Ta sredstva su, za 1956. godinu, iznosila 1,8

miliona, za 1957. 1,7, a za 1958. oko 0,4 miliona dolara1270, ali mi nismo našli potvrdu o

mjeri u kojoj su i kako utrošena.

Po ovim programima je, ukupno, preoružano 8 kompletnih divizija KoV JNA,

korpusni i armijski djelovi u V vojnoj oblasti, a obezbijeđena je i municija za oko 65 dana

rata. Vazduhoplovstvo je formiralo jednu eskadrilu helikoptera S-51 ( 10 komada ), 1

lovačko-bombardersku diviziju klipnih aviona F-47 ( 4 avio-puka sa po 125 aviona ), 1

transportni puk C-47 ( 20 aviona ), 1 školski puk mlaznih aviona T-33A ( 25 aviona ), 1

izviđački puk RT-33 ( 20 aviona ), 2 presretačka puka F-86E ( 43 aviona ) i 2 lovačko-

bombarderske divizije mlaznih aviona F-84G ( 6 pukova sa ukupno 167 aviona ), kao i

radarska mreža sa odgovarajućom opremom sredstava veze, elektronikom i navigacionim

1267 NARA, RG 334, E 286 A, box 5, f Phase out file, Anouncement of Departure of general Walter, March 1958. 1268 NARA, RG 334, E 286 A, box 5, f Phase out file, AMAS inactivation on 31 march 1958. 1269 VA, II odjeljenje, K 21, f 3, R br. 3, Vojna pomoć SAD, str 1, 4. Od toga je za jedinice KoV bilo predviđeno 58,5% ili 518 242 523 USD, za vazduhoplovstvo 37% (333 421 434 USD) i za mornaricu 4,5%, odnosno, 39 030 000 USD. Isto, I.Laković, n.d, str 179. 1270 RG 273, E1, Box 46, f NSC 5805, NSC 5805, U.S. policy toward Yugoslavia, Februar, 28. 1958, str 18-19. RG 273, E1, Box 46, f NSC 5805/1, NSC 5805/1, U.S. policy toward Yugoslavia, April 16. 1958, str 12-13.

498

zemaljskim sredstvima. Mornarica je, što se tiče gotovih brodova, dobila 1 patrolni brod, 3

minolovca od 400 i 4 minolovca od 137 tona, a djelimično ili potpuno su opremljeni

razarač Split, 4 eskortna razarača, školski brod Galeb, 24 manja patrolna broda, 6 većih

patrolnih brodova, 72 torpedna čamca, 28 srednjih i manjih minolovaca, 6 većih

minolovaca, 24 rečna minolovca, 15 artiljerijskih i 12 minerskih splavova, 3 rečna patrolna

čamca, 18 obalskih patrolnih čamaca, 31 pomoćni brod, 1 rečni oklopni čamac, 61

desantna plovna jedinica, 9 obalskih radara za osmatranje, stanica za demagnetizaciju i

poligon za vježbanje protivpodmorničkog napada1271.

Formalni prekid programa pomoći nije trebao da momentalno označi kraj svih

aktivnosti na nabavci američkog ratnog materijala, ali je, suštinski, jugoslovenska finansijska

situacija značila nešto veoma slično. SAD su, nakon stupanja na snagu sporazuma o

prestanku vojne pomoći, Jugoslaviji ponudile mogućnost kupovine određenih artikala koji

su bili obuhvaćeni programom, potrošnog materijala i rezervnih djelova. Tim putem je

Jugoslaviji otvaran, doduše ograničen, pristup određenim modelima američkog oružja i

vojne opreme, ali je uticaj koji su SAD ovim putem mogle da ostvare na nju bio daleko

manji.1272

1958-1961. – Održavanje ravnoteže

Prestanak programa američke vojne pomoći je, posmatran kroz prizmu

normalizacije odnosa sa SSSR-om i otvaranja prema zemljama „Trećeg svijeta“, trebao da

predstavlja korak u pravcu daljeg potvrđivanja nezavisnosti jugoslovenske politike i

1271 I.Laković, n.d, str 179-180. 1272 RG 273, E1, Box 46, f NSC 5805/1, Operations coordinating board report on U.S. policy toward Yugoslavia (NSC 5805/1), December 10, 1958, str 5. RG 273, E1, Box 46, f NSC 5805/1, NSC 5805/1, U.S. policy toward Yugoslavia, April 16. 1958, str 2. Tokom svog trajanja, program se razgranao na razne sfere vojne saradnje, ali je brzina njegovog gašenja dovodila u pitanje mnoge aktivnosti koje su se do tada po automatizmu sprovodile. Na primjer, u doba kada je već dogovoreno prekidanje programa, 11. avgusta 1958, savjetnik ambasade u Beogradu, Elim O’Šonesi (Elim O'Shaughnessy) je u jednoj prilici morao da skrene pažnju svojim jugoslovenskim sagovornicima da upravo tih dana u SAD boravi jedna vojna delegacija radi kupovine ratnog materijala na osnovu Memoranduma o saglasnosti o offshore nabavkama (1954.) proisteklog upravo iz novembarskog sporazuma iz 1951. I.Laković, n.d, str 224.

499

uravnotežavanja njene pozicije između sučeljenih blokova1273. Na prvi pogled, izgledalo je

da ta aktivnost dolazi u pravo vrijeme – većina materijala po ranije utvrđenim programima

je bila isporučena, ostatak je stalno bivao opterećen različitim političkim komplikacijama,

nadgradnja se, zbog svog suštinskog nesaglasja sa projektovanom državnom politikom, nije

ni planirala ni očekivala, a perspektive ekonomske konsolidacije na temelju odobrenih

aranžmana iz SSSR su, naročito kroz ideološki zamagljene naočare, izgledale kao

spasonosno rešenje kojim se uspostavljao balans u finansijskoj i materijalnoj zavisnosti

prema inostranstvu. Dosadašnja vojna saradnja sa SAD je proisticala iz potreba jednog

drugačijeg istorijskog trenutka, a u vremenu kada je jugoslovenska strana „prelomila“ u

namjeri da sa njom prekine, međunarodne okolnosti su djelovale potpuno drugačije.

Umjesto prijetnji, medijske kampanje, zveckanja oružjem, ekonomske i diplomatske

blokade, odnosi sa Istokom su, s izuzetkom Albanije i Kine, te povremenih komplikacija i

razmimoilaženja, pokazivali pozitivan trend i nagovještavali mnogo manji broj problema u

budućnosti. Na primjer, spektakularni iznosi odobrenih sovjetskih kredita ili prizori tokom

Titovog boravka u SSSR-u iz 1956. godine, teško da su ukazivali na drugačiji ishod.

U stvari, takve idile niti je bilo, niti je iko od njenih sudionika zaista vjerovao u

njeno postojanje. Za Sovjetski Savez i Nikitu Hruščova je vraćanje Jugoslavije pod okrilje

Kremlja predstavljalo cilj kojem se težilo, a čije je ispunjenje imalo određenu cijenu. Za

Jugoslaviju i Tita, isto je važilo u smislu održavanja normalnih državnih i ideoloških veza,

ali uz jasnu svijest o tome šta je bila cijena koja se nije mogla, niti željela platiti. Problem je

ležao „samo“ u tome što je sovjetski cilj bio upravo ono što Jugoslavija nikako nije htjela da

dozvoli – ponovno potčinjavanje i povratak u lager. Kada je u jesen 1957. postalo jasno da

je nova kolizija stavova po ovom pitanju neminovna, izgledalo je da će Jugoslavija biti na

većem gubitku – niti je postojao artikulisan program vojne saradnje sa Zapadom, niti je

došlo do realizacije sovjetskih kredita u predviđenim iznosima. Gledano sa aspekta potreba

jugoslovenskih oružanih snaga, sve je upućivalo na ponovni ulazak u period improvizacije i

snalaženja.

1273 O afirmisanju jugoslovenske vanblokovske i nesvrstane politike krajem 50-ih i početkom 60-ih godina XX vijeka, vidjeti više u: D. Bogetić, Nova strategija spoljne politike Jugoslavije 1956-1961, Beograd, 2006, Isti, Jugoslovensko-američki odnosi 1961-1971, Beograd, 2012, Lj.Dimić, D,Bogetić, Beogradska konferencija nesvrstanih zemalja, Beograd, 2012.

500

JNA je, planom Drvar iz 1959. godine, reorganizovana u skladu sa promijenjenim

doživljajem ratne opasnosti. Svijest o snazi i rušilačkom kapacitetu oružja koje je

suprotstavljenim supersilama stajalo na raspolaganju, nadograđena na drugačije viđenje

najvjerovatnijeg potencijalnog napadača, predodredila je izgled novog organizovanja

odbrane zemlje. Kako je prethodna koncepcija bila, suštinski, postavljena sa ciljem

sprečavanja i usporavanja prodora istočnih snaga projektovanim pravcima napredovanja,

sada je trebalo osmisliti sistem koji je „agresora“ prepoznavao u bilo kojoj strani. Novom

koncepcijom je trebalo pomiriti pozitivna iskustva NOV kroz „Strategiju opštenarodnog

rata“ (donijeta 1958.), a kroz decentralizaciju, usitnjavanje i povećanu mobilnost i

autonomiju jedinica se tražio odgovor na moguće izazove ratovanja u uslovima dejstva

termonuklearnim oružjem. Iako je ovakav pristup problemu imao svoju unutrašnju logiku,

on je predstavljao još jedan korak kojim se Jugoslavija udaljavala od vremena vojne saradnje

sa SAD. Formalni izlazak iz programa pomoći je, na ovaj način, dopunjen i faktičkim

prelaskom na sistem koji je, po svojoj ciljnoj orijentaciji, bio potpuno drugačiji. Za SAD

jeste bilo od koristi održavanje jugoslovenske nezavisne pozicije u odnosu na SSSR, ali to

nije moglo da uključi i pomaganje vojnih napora koji su, makar jednako, bili usmjereni i ka

predupređenju eventualnih agresivnih namjera sa zapada. Kako je i sasvim letimičan pogled

na teritorijalni raspored novoformiranih armija jasno pokazivao da su one zamišljene kao

centri realizacije borbenih dejstava koji zapad ne doživljavaju kao bezbjednu pozadinu, to je

i američkim planerima bilo jasno da ovakva politika predstavlja jugoslovensku potvrdu

nepostojanja želje za nastavkom ili reafirmacijom vojne saradnje na pređašnjim

osnovama1274.

Sve ove aktivnosti su vremenski koincidirale sa ponovnim zahlađenjem u odnosima

sa Istokom (pa bi, shodno tome, bilo logično očekivati promjenu ovakvog kursa), ali u

njihovoj realizaciji nije bilo ni zastoja, ni skretanja. Ostavši bez finansijskih sredstava na

koje je računala kroz realizaciju sovjetskih kreditnih linija, Jugoslavija jeste pokušala da

problem riješi ponovnim ekonomskim vezivanjem za zapadne zemlje1275, ali to nije bilo

propraćeno ulaskom u vojne aranžmane van komercijalnog domena. Kako su se tako 1274 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 15-61, Outlook for Yugoslavia, str 12 (264). B.Dimitrijević, Modernizacija i intervencija, jugoslovenske oklopne jedinice 1945-2006, Beograd, 2010, str 111. 1275 FRUS 1958-1960, Volume X, Eastern Europe, Finland, Greece, Turkey, Part II, Yugoslavia, Memorandum of Conversation, Secretary’s trip to New York, 27. September 1958, doc 135, str 362.

501

zamišljene aktivnosti, poput licencne proizvodnje britanskog lovca Net, pokazale kao

nesprovodljive unutar postojećih materijalnih, infrastrukturnih i finansijskih koordinata, to

se ponovo pokazalo da se dalji održivi razvoj i modernizacija vojnog mehanizma može

realizovati samo uz oslonac na određenog i prihvaćenog strateškog partnera. Sad, koja će od

dvije trenutno moguće varijante biti izabrana, predstavljalo je pitanje i ideološkog afiniteta,

i geopolitičke procjene.

Prestank formalnog aranžmana koji se odnosio na vojnu pomoć SAD Jugoslaviji je,

posredno, uticao i na dinamiku realizacije niza projekata koje je kreditirala američka strana

u okvirima Zakona o zajedničkoj bezbjednosti (MSA). Na primjer, izgradnja Jadranske

magistrale je, u pregovorima sa američkom stranom kao kreditorom, stalno predstavljana

kao prvorazredan vojni projekat. SAD su još u januaru 1955. godine načelno prihvatile

njegovo finansiranje, ali u naredne dvije godine po tom pitanju nije puno urađeno.

Jugoslovenska strana je u martu 1957. podnijela dodatnu dokumentaciju na osnovu koje se

nadala da će stvari krenuti sa mrtve tačke, ali direktnog odgovora još nije bilo. Ambasador

FNRJ u SAD, Leo Mates, pokušao je da u razgovoru sa državnim podsekretarom

Klarensom Daglasom Dilonom (Clarens Douglas Dillon) 24. januara 1958. pokrene ovo

pitanje. On je naveo da je jugoslovenskoj strani predstavljena informacija da još nije

odlučeno na koji način će se finasirati ovaj posao, budući da će u novim političkim

okolnostima SAD sve više prebacivati težište sa bespovratne pomoći na zajmove. Dilon mu

je odgovorio da je, u ovom konkretnom slučaju, čitav projekat u trenutku podnošenja bio

predstavljen kao vojni, što bi, u svijetlu sprovođenja sporazuma o prekidu vojne pomoći,

značilo i njegovo automatsko ukidanje. Međutim, s obzirom da je u pitanju bila aktivnost

od izuzetne važnosti, a imajući u vidu i nastupe jugoslovenskih zvaničnika (npr, S.V.

Tempa o tome da Jugoslaviji ne treba pomoć (grants) već zajmovi), smatralo se da je

formalno i politički najizvodljivije da se čitav posao realizuje unutar uobičajenih

ekonomskih okvira.1276 Takođe, 3. februara 1958. je potpisan i sporazum o isporuci

1276 FRUS 1958-1960, Volume X, Eastern Europe, Finland, Greece, Turkey, Part II, Yugoslavia, Memorandum of conversation, Vashington, January 24, 1958, doc 116, str 307.

502

američkih poljoprivrednih viškova za 1957/1958. godinu u iznosu od 62,5 miliona dolara,

gdje je oko 75% predstavljalo zajam na 30 godina, a ostatak kao bespovratna pomoć.1277

Pada u oči i da promjena međunarodnih okolnosti u ljeto 1958. godine nije uticala

na jugoslovensku riješenost da se ne upuštaju u aranžmane oko zapadne vojne pomoći.

Američki ambasador Karl Renkin (Carl Rankin), koji je u februaru 1958. zamijenio

Ridlbergera, tražio je 20. juna od SD da u svijetlu ponovnog zatezanja odnosa na relaciji

Beograd-Moskva, koje je dosta podsjećalo na događaje iz 1948, bude spreman da pokrene

slične mehanizme za pružanje vojne pomoći Jugoslaviji.1278 Međutim, već 1. jula je primio

jugoslovenski zahtjev koji je bio potpuno suprotan njegovoj inicijativi, a u kojem se tražilo

da se ubrza procedura formalizacije sporazuma o prekidu američke vojne pomoći. Štaviše,

zahtjev je bio propraćen upozorenjem da će, ako američka strana nastavi sa otezanjem,

Jugoslavija biti primorana da to učini unilateralno1279. Renkinu je bilo jasno da ovakav

nastup ima za cilj ne samo administrativni završetak jednog faktički okončanog procesa, već

slanje poruke da koliko god ozbiljno situacija izgledala, Jugoslavija ne očekuje zaoštravanje i

dizanje tenzija do nivoa sličnom onom od prije deset godina.

Takođe, Tito je iskoristio priliku da u razgovoru oko situacije Libanu i anglo-

američke intervencije u toj zemlji, Renkinu skrene pažnju da Jugoslavija ni u slučaju

pogoršanja bezbjednosne situacije ne želi strane trupe na svojoj teritoriji, i to posebno ne

trupe pojedinačnih zemalja. Ako bi došlo do agresije koja se ne bi mogla suzbiti sopstvenim

snagama, onda je jugoslovenski stav bio da se pomoć traži od OUN kao cjeline, a ne od

njenih članica ponaosob.1280

1277 AJ, KPR, I-3-a SAD, Informativni podaci o odnosima Jugoslavije i SAD, str 1. Prema tom sporazumu, Jugoslaviji je trebalo da bude isporučeno 520 000 tona pšenice, 20 000 tona pamuka i 26 000 litara ulja. D.Bogetić, Nova strategija..., str 279-280. 1278 FRUS 1958-1960, Volume X, Eastern Europe, Finland, Greece, Turkey, Part II, Yugoslavia, Telegram from the Emabassy in Yugoslavia to the Department of State, Belgrade, June 20, 1958, doc 129, str 339. 1279 Isto, Telegram from the Emabassy in Yugoslavia to the Department of State, Belgrade, 1. July 1958, doc 130, str 340. 1280 AJ, KPR, I-3-a SAD, Zabeleška prevodioca drugarice Kveder o razgovoru druga Pretsednika Tita sa g. Rankinom, američkim ambasadorom u Beogradu, održanom na Brionima 26 jula 1958 godine, str 6. FRUS 1958-1960, Volume X, Eastern Europe, Finland, Greece, Turkey, Part II, Yugoslavia, Memorandum of conversation, Brioni, 26 July 1958, doc 132, str 348. D. Bogetić, n.d, str 259.

503

Dostupna američka dokumentacija pokazuje upadljivo odsustvo striktno vojnih

podataka za period koji je uslijedio nepsredno nakon prestanka programa vojne pomoći.1281

U većini analiza koje su se bavile Jugoslavijom, a u kojima je njena vojna politika zauzimala

značajan prostor, ovo pitanje je sada samo sumarno tretirano u najopštijim crtama.

Najčešće je prepoznavana jugoslovenska namjera da se, kroz tekuću reorganizaciju, napusti

ranija koncepcija pružanja frontalnog otpora i pređe na strategiju očuvanja svojih snaga čiji

bi zadatak bio da, u slučaju da ne bude moguće izbjeći učešće u sukobu dvaju blokova,

prežive nuklearni udar i realizuju otpor u uslovima koji bi nakon njega nastali. Takođe,

prepoznavana je jugoslovenska namjera da ove jedinice dostignu što je moguće veći nivo

samodovoljnosti, u smislu korišćenja resursa koji su im stajali na raspolaganju unutar

predviđenih rejona dejstva, odnosno, planiranje bliže koordinacije vojnih i civilnih

struktura na datoj prostoriji. Procjenjujući da Jugoslavija sa svojih oko 320 000 ljudi pod

oružjem i dalje raspolaže sa najmnogoljudnijom armijom na Balkanu, američki analitičari

su smatrali da, u slučaju neuspjeha ili nemogućnosti vođenja konvencionalnih defanzivnih

operacija, ona uvijek može da sprovede dobro organizovani gerilski rat širokih razmjera.1282

To odsustvo podataka je moglo da predstavlja i direktnu posledicu prestanka sa

radom AMAS-a, čiji su predstavnici bili u prilici da, kroz direktni i svakodnevni kontakt sa

predstavnicima JNA, dođu do niza značajnih informacija o trenutnom stanju, problemima i

perspektivama jugoslovenskog vojnog aparata. Međutim, stiče se i utisak da je američka

strana utvrdila svoje uvjerenje da, bar dok su na vlasti Tito i pripadnici njegovog trenutnog

okruženja, Jugoslavija neće ponovo ući u sovjetsku orbitu, odnosno, da će njena teritorija i

dalje ostati nedostupna za snage Varšavskog Ugovora osim u slučaju da one pokušaju njeno

zaposijedanje vojnim putem1283. A taj scenario je, naročito s obzirom na istoriju

jugoslovensko-zapadnog približavanja u sličnom kontekstu desetak godina ranije, mogao 1281 Štaviše, u nekoliko analitičkih dokumenata koji analiziraju stanje u zemlji, vojna komponenta se opisuje sa tek nekoliko šturih rečenica da se, nakon prestanka programa vojne pomoći, vojna saradnja svela na komercijalne nabavke manjih količina rezervnih djelova i potrošnog materijala, te organizacije obuke i treninga za dio jugoslovenskog kadra. Isto, Operations Coordination Board Report, Washington, June 24, 1960, Operations plan for Yugoslavia, Anex A, Defense program in Yugoslavia, doc 158, str 427. Isto, Operations Coordination Board Report, Washington, December 21, 1960, Report on Yugoslavia (NSC 5805/1), Period covered: December 24, 1959 through December 21, 1960), doc 177, str 476. 1282 Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, NIE 15-61, Outlook for Yugoslavia, str 12 (264). 1283 FRUS 1958-1960, Volume X, Eastern Europe, Finland, Greece, Turkey, Part II, Yugoslavia, National Security Council Report, 5805, Washington, February 28, 1958, Draft Statement of U.S. Policy toward Yugoslavia, doc 120, str 317.

504

samo da znači guranje Jugoslavije pod okrilje SAD i NATO, ovaj put bez mogućnosti

izvlačenja. Jednom riječju, Jugoslavija je zauzela svoju međublokovsku poziciju, ali je tek

trebalo da počne sa iskorištavanjem najvažnijih benefita takvog položaja.

Živa i energična politika prema novim političkim partnerima sa bivših kolonijalnih

prostora evropskih imperija je predstavljala jedan od najvažnijih koraka u tom pravcu.

Međutim, iz vida se nije smjelo izgubiti svoje mjesto u Evropi i održavanje nivoa državne

bezbjednosti, kao osnovnog preduslova za vođenje bilo kakve spoljne politike. U tome je

ponovno zahlađenje u odnosima sa Istokom 1958. godine odigralo možda i ključnu ulogu –

Jugoslavija je ostala u sferi dominatno zapadnog ekonomskog uticaja, ali odlučna da ne

dozvoli samo jednoj strani objedinjavanje monopola u domenu ekonomsko-vojnog uticaja

nad njom. Novi detant sa SSSR, ovog puta, nije sadržao maksimalistička očekivanja prema

Jugoslaviji, makar ne u smislu njenog formalnog uključenja u blok. U takvim uslovima je

bilo mnogo lakše iskoristiti mogućnost da se, na osnovu rezultata ekonomske saradnje sa

SEV, veze prošire i na ono što je i za Moskvu i za Beograd značilo potvrdu ako ne

savezništva, a ono bar zakopanog neprijateljstva – vojnu saradnju. Kada je, 1961. godine sa

prvim artiklima sovjetske ratne tehnike počelo doba vojnog vezivanja za istočni blok, već

učvršćene ekonomske i političke veze sa Zapadom i budućim nesvrstanim zemljama su

predstavljale dovoljan kontrateg za održavanje ravnoteže. Međutim, ova saradnja više nije

bila oblik direktnog podređivanja. Insistiranje na održavanju makar minimuma

komercijalnih vojnih aranžmana sa Zapadom je bilo daleko od toga da i u ovoj kategoriji

obezbijedi reciprocitet, ali jeste pokazivalo stratešku opredijeljenost da se, u postojećim

okolnostima, ne zatvore ni jedna od postojećih vrata1284.

Na kraju krajeva, taj „minimum“ je bio daleko od beznačajnog i neprimjetljivog.

Još od zime 1959. godine, jugoslovenske vlasti su pokušavale da dobiju američki zajam na

osnovu kojeg bi popunile svoje lovačke i lovačko-bombarderske eskadrile. U pitanju je bila

kupovina jednog broja Tanderdžeta i Sejbrova kojima bi se popunili oni efektivi koje je

1284 Jugoslovenska strana je insistirala na dugoročnom karakteru svojih ekonomskih veza sa Zapadom iz najmanje dva razloga. Prvo, na taj način se pokušavalo izbjeći stalno provjeravanje njene politike na godišnjem nivou, što je sa sobom donosilo niz ucjenjivanja, komplikovanja, smanjivanja i izostanke isporuka. Takođe, na taj način se podvlačila njena strateška opredijeljenost za saradnju sa Zapadom, kao aktivnosti koja je predstavljala jednu od centralnih komponenti ukupnog političkog kursa. FRUS 1958-1960, Volume X, Eastern Europe, Finland, Greece, Turkey, Part II, Yugoslavia, telegram from the Embassy in Yugoslavia to the Department of State, Belgrade, March 21, 1959, doc 142, str 374-375.

505

prekid MDAP-a zatekao usred procesas reorganizacije. Renkin je u martu 1959. informisao

Tita i Koču Popovića da su oko toga već napravljeni odgovarajući aranžmani i obezbijeđeni

povoljni finansijski uslovi.1285 Kada je, krajem 1959. godine kupljeno prvih 781286, a nešto

više od godinu dana kasnije još 130 ovih aparata1287, početak nabavke sovjetskih MIG-ova

21 se mogao tretirati i kao svojevrsno održavanje ravnoteže uticaja. Međutim, lovačka

avijacija nije bila jedina oblast u kojoj se pristupilo vojnoj saradnji sa SSSR. 1961. godine je

kupljeno 16 polovnih američkih tenkova Šerman M4A3 , ali ta akvizicija je više služila kao

alibi strateškoj odluci u opremanju oklopnih jednica – nabavci sovjetskih tenkova T-54 i T-

55. Krajem godine je nabavljeno prvih 20, a naredne još 40 ovih oruđa1288. Ovim

aktivnostima počinje vrijeme jugoslovenskog dominantnog oslanjanja na sovjetsku ratnu

tehniku u najprepoznatljivijim kategorijama vojnog mehanizma – ratnom vazduhoplovstvu

i oklopnim jedinicama.

1285 Isto, Memorandum of conversation, 19. March 1959, doc 141, str 372. 1286 Isto, Operations coordinating planning board report, Washington, December 23, 1959, Report on Yugoslavia (NSC 5805/1), doc 152, str 401. 1287Isto, Operations Coordination Board Report, Washington, December 21, 1960, Report on Yugoslavia (NSC 5805/1), Period covered: December 24, 1959 through December 21, 1960), doc 177, str 476. I.Laković, n.d, str 270. Prvih78 aparata su predstavljali standardnu presretačku verziju F-86E, a kasnije nabavljenih130 su bili lovci-bombarderi F-86D. 1288 B.Dimitrijević, n.d, str 126-127. Allen, Kauzlarich, navedeni zbornik dokumenata, Memo for the Director, Yugoslavia and the Soviet Bloc, 18 July 1963, str 3 (293).

506

Zaključak

Vojna saradnja Jugoslavije i SAD – Koncept, prilagođavanje, improvizacija

Uopšte uzev, vojna saradnja SAD i Jugoslavije je predstavljala važan oblik primjene

jednog globano rasprostranjenog instrumenta američke spoljne politike. On je direktno

proishodio iz doktrine „opkoljavanja“ SSSR i njegove sfere uticaja, predstavljajući jedan od

najsigurnijih načina za utvrđivanje svog prisustva na određenom prostoru, kao i za

povećanje opšteg vojnog i političkog pritiska na protivnički tabor. Iako se odnosio na veliki

broj različitih slučajeva, u različitim uslovima i sa različitim perspektivama uspješnosti, ovaj

sistem je bio utemeljen na nekoliko zajedničkih premisa, na kojima je razvijen široko

primjenjiv model njegovog funkcionisanja. Polazeći od svog glavnog cilja, zadržavanja i

potiskivanja sovjetske moći i uticaja, planeri američke politike su višestruko koristili

programe vojne saradnje, imajući u vidu njihove efekte na politiku (ili, makar, perspektivu

politike) SSSR, na regionalni odnos snaga i, na kraju, na konkretnu zemlju-saveznika. Ti

programi su, na pojedinačnom planu, za saveznike imali različit značaj i vrijednost, krećući

se od jednog od mnogih, do najvažnijeg oblika svoje komunikacije sa SAD. U njih su ulazili

iz različitih razloga, kroz njih postizali različite rezultate i snosili različite posledice, a u

Vašingtonu je, kao jedino mjerilo njihove smislenosti i uspješnosti, uzimana promjena

opšte, hladnoratovske ravnoteže snaga. Konfrontacija sa SSSR-om je predstavljala osnovnu

preokupaciju američke politike u drugoj polovini XX vijeka, tako da su, naročito na

početku perioda, svaka država, svaki režim i svaka pripadajuća politika, posmatrane kroz

ovu prizmu.

Jugoslovenski slučaj, koliko god izgledao nezamisliv i nemoguć, u potpunosti se

ukalpao u ovu sliku. Pravila funkcionisanja programa, iako konkretna, usvojena i

opštevažeća, bila su dovoljno široka da bi se primijenila i ovdje, a pregovarački proces,

tokom kojeg je ta primjena dogovorena, doveo je do ispunjenja svih formalnih uslova. Prvi

od njih, benefit koji su SAD imale od ovakvog razvoja situacije, bio je više nego očit.

Sovjetskom Savezu je uskraćivana jugoslovenska teritorija, i kao izlaz na Jadran, i kao

placdram za ugrožavanje sjeverne Italije, južne Francuske i Grčke. Uključenjem Jugoslavije

507

u zajednički odbrambeni sistem, ne samo da je potpuno konsolidovano južno krilo NATO

u Evropi, već je uspostavljan zaštitni kordon koji se protezao od Alpa, preko Balkana i Male

Azije do iranske visoravni, odvajajući SSSR i od Mediterana, i od područja na Bliskom i

Centralnom istoku. Osim toga, postizao se snažan psihološki i propagandni efekat, koji je,

budući direktno usmjeren protiv unutrašnje kohezije istočnog bloka, potvrđivao mogućnost

napuštanja sovjetske orbite uz zadržavanje sopstvenog unutrašnjeg uređenja.

Sledeći krug se odnosio na normativnu i organizacionu pozadinu programa.

Pokriven Aktom o zajedničkoj odbrani i njegovim propisima, naslonjen na velike zalihe

ratnog materijala i, što je najvažnije, kompatibilnost sa procesom modernizacije sopstvenih

oružanih snaga, ovaj proces je posjedovao potpuno uređenu i izdiferenciranu logističku

pozadinu. Ona jeste birokratizovala njegovo funkcionisanje, često onemogućavajući

postizanje maksimalno mogućih rezultata, ali je, budući formalno nezaobilazna, značajno

ograničavala kasniju autonomiju njenom korisniku. Kraće rečeno, ovaj sistem procedura se,

u jednoj manjoj mjeri, prilagođavao specifičnostima svakog pojedinačnog slučaja saradnje,

ali je, zato, svaki saveznik morao da se u njega uklopi, odnosno, da prihvati mnogo više, i

mnogo suštinskijih korekcija svoje vojne, političke i ekonomske pozicije. Za Jugoslaviju,

početak ovako koncipirane saradnje je značio dodir ne samo sa SAD, kao konkretnim

akterom na međunarodnoj pozornici, već i sa razrađenim sistemom njihovog odnosa prema

saveznicima, gdje su položaj i značaj svakog od njih bili kategorijalno i hijerarhijski

određeni.

U situaciji, u kojoj se Jugoslavija našla nakon Rezolucije Kominforma, njeno

rukovodstvo je moralo da osmisli način daljeg održanja kroz okretanje Zapadu, a Vašington

je, u tom procesu, trebao samo da primijeni mehanizam koji je već posjedovao. Jednom

stavljen u pogon, on je imao svoju dinamiku funkcionisanja koja je već predstavljala rutinu

za američke službe, a jugoslovenska strana je tek trebala da artikuliše politički kurs koji je

sadržao priliv američkog ratnog materijala, zadržavanje unutrašnjeg poretka i mogućnost za

što samostalniji međunarodni nastup. Tek kada se uzme u obzir koliko joj je prostora

dozvoljeno za realizaciju ovih ciljeva, postaje jasno koliki je značaj u vašingtonskim

krugovima pridavan njenom odvajanju od SSSR. Međutim, taj prostor nije ni u kom

508

slučaju bio otvoren i bez zamki, tako da je, uprkos povremenim nesnalaženjima,

jugoslovenski politički i vojni vrh uspio da se se u njemu sasvim dobro orijentiše.

U vremenu kada su V.Velebit i K.Popović vodili prve razgovore o stupanju u

program američke vojne pomoći, njihovi američki sagovornici su već imali jasnu sliku

narednih koraka. Ti koraci su podrazumijevali postupnost i ispunjavanje tehničkih i

administrativnih formi, već formulisanih i neizbježnih, tako da ovaj momenat dobro

odslikava razliku u samom pristupu cijelom problemu. Kada je jugoslovenski načelnik

Generalštaba, u proljeće 1951. godine, doputovao u Vašington sa spremnošću i mandatom

da raspravlja o svim pitanjima vezanim za međusobnu vojnu saradnju, suočio se sa

nepromjenjivom odlučnošću svojih domaćina da sa njim vode samo opšte razgovore,

upoznaju ga sa pravilima igre (od kojih mu se neka, naročito ono u vezi sa instalacijom

administrativno-kontrolnog tijela, uopšte nisu dopadala), tehnička pitanja prepuste za to

nadležnom forumu, a strateške razgovore o nadgradnji programa ostave za sledeću iteraciju.

Par mjeseci kasnije i tehnička delegacija, predvođena generalima Kilibardom i Šumonjom,

imala je priliku da upozna detaljnost i sveobuhvatnost američkog pristupa.

Treba, međutim, reći i da su jugoslovenski predstavnici uspjeli da „sačuvaju

kompas“ na još nedovoljno poznatom polju vojne saradnje sa SAD. Možda nisu imali

dovoljno jasnu predstavu šta se, koliko i kada može dobiti kroz program pomoći, ali nisu

gubili iz vida koja je to cijena koju nisu željeli da plate. To što se zemlja, među ostalim

primaocima vojne pomoći, nalazila u kategoriji „neprijateljevog neprijatelja“ (enemy’s

enemy), takođe je imalo svojih prednosti. Koraci ka formalizovanju savezničkog statusa bi,

nesumnjivo, značili i veće količine, i bržu isporuku ratnog materijala, ali su oni isto tako

značili neumitnost promjene unutrašnjeg sistema, kao i ponovno gubljenje faktičke

nezavisnosti na međunarodnom planu. Iako je u pitanju bio program direktne vojne

saradnje, njegova projektovana uspješnost se nije ogledala samo u krajnjem dometu

modernizacije i jačanja snage jugoslovenske vojske, već i u mjeri u kojoj taj rezultat nije

kompromitovao njenu unutrašnju i spoljnu političku platformu.

Sa druge strane, američka strana je gajila prilično pouzdanje da će inercija programa

učiniti svoje. Postavivši ovu aktivnost u centar svoje politike prema Jugoslaviji, SAD su vrlo

brzo počele da očekuju dalje jugoslovensko prilagođavanje koristima koje im je on donosio.

509

Za jugoslovenski vrh, međutim, one su mogle da budu upotrijebljene kao izgovor, ali ne i

kao razlog. Kada je u ljeto 1952. godine objelodanjena jugoslovenska spremnost na ulazak u

etapu strateških pregovora o koordinaciji vojnih planova sa NATO (inače predviđenih

američkom agendom vojne saradnje sa Jugoslavijom još 1951.), ona je zvanično

obrazložena prvim kvalitativnim iskorakom u programu pomoći, odnosno, američkom

najavom prvih isporuka mlazne avijacije. Prema ovoj analogiji, kada su, u kasnijem periodu,

isporuke artikala ovog ranga postale uobičajena stvar, očekivao bi se i rast jugoslovenske

otvorenosti prema daljim američkim zahtjevima. Međutim, u jesen 1952, na I tripartitno-

jugoslovenskoj konferenciji u Beogradu, jugoslovenska delegacija nije pokazala spremnost

da pristupi pomenutoj koordinaciji bez odgovarajućeg quid pro quo-a, dok je u narednom

periodu izgledalo da svoju postojeću poziciju, van sovjetske sfere uticaja, vidi kao sasvim

dovoljno opravdanje za dalji prijem američke vojne pomoći. Što je najzanimljivije,

Amerikanci su prihvatili stanovište da je dovoljno to što „... makar nije na suprotnoj

strani“1289.

U takvoj atmosferi su, makar oficijelnim administratorima programa, ruke bile

prilično vezane. Tadašnji šef AMAS-a, general Piter Hejns, uzalud je pokušavao da svoje

domaćine natjera da poštuju programske procedure prijeteći njegovom suspenzijom ili

ukidanjem, ne shvatajući da su Jugosloveni već prestali da smatraju kako, samo radi daljih

isporuka američkog oružja, treba praviti veće političke ustupke. Značaj programa je

prvenstveno ležao u političkoj poruci koja je njime slana Istoku, a stvarna pomoć se

odnosila samo na jedan dio njenih oružanih snaga. Kada je „opasnost sovjetske intervencije“

počela da ustupa mjesto projekciji normalizacije odnosa sa Istokom, to je i pomenuta

poruka izgubila dio svoje težine. Kako sam program nije uspio da zaživi u tolikom opsegu

da postane masovni izvor modernizacije i jačanja JA/JNA, to ni njegov sadržaj nije imao

potrebnu političku težinu, pa je i njegova perspektiva, u postojećem razvoju događaja, bila

sasvim očekivana. Kada je državni vrh osjetio da ima dovoljno prostora i mogućnosti za

vođenje politike aktivne koegzistencije sa oba bloka, odricanje od programa vojne vezanosti

za jednog od njih je bio jedan od prvih koraka.

1289 LC, MD, Paul. Nietze papers, box 99, f 9, Foreign Aid 1949, 1956-57, Military Assistance and the Security of the United States 1947-1956, 20.dec 1956, str 83.

510

Ovo je, u stvari, predstavljalo sistemsku slabost američkih programa vojne pomoći.

U prvim godinama programa, primaoca je više štitila sama činjenica projektovane američke

spremnosti da joj pruži podršku, nego što je isporučeno naoružanje moglo da pojača

njegovu vojnu snagu. Što je kontekst „opasnosti“ duže trajao, a više materijala pristizalo

kroz programe pomoći, to je primaocu bilo sve teže da, čak i ako to odluči, iz ovog sistema

izađe. Jugoslavija je iskoristila kombinaciju upravo ova dva faktora – niti je dugo insistirala

na svojoj ugroženosti sovjetskim napadom, niti je njena armija postala suštinski zavisna od

besplatnih isporuka američkog oružja. U avgustu 1953, tokom II tripartitno-jugoslovenske

konferencije u Vašingtonu, jeste učinjen korak ka ozbiljnom proširenju programa, ali takav

dogovor nikada nije sproveden u praksi. Spekulacije, da li bi, i u kojoj mjeri, realizacija

takvog scenarija promijenila jugoslovenski odnos prema vojnoj saradnji sa SAD, nemaju

previše smisla. Tenzije koje su, neposredno nakon konferencije, uslijedile sa eskalacijom

Tršćanske krize, pokazale su da ni jedna ni druga strana ne doživljavaju ovu saradnju kao

prirodno stanje, već više kao nešto što se mora pretrpjeti radi „viših ciljeva“. Naredne

godine su donijele samo odrađivanje već planiranog, bez jasno pokazane namjere za

njegovim unapređenjem.

Formalizovanjem vojne saradnje sa SAD, program vojne pomoći nije donio

Jugoslaviji toliko formalnih obaveza, koliko očekivanja i podrazumijevanja. Nekada su ona

poticala iz rutine funkcionisanja sličnih projekata na drugim mjestima, ponekad iz

uobičajenosti krajnjih rezultata kojima su okončavani, ali ona su bila stalno prisutna i

poznata. U najkraćem, svodila su se na postepeno uključivanje u sisteme NATO, od

usaglašavanja borbenih koncepcija, do ugovornog definisanja odnosa. Krug je izgledao

zatvoren; dok je spoljna vojna politika zemlje bila isključivo vezana za vojnu saradnju sa

SAD, i to u okviru programa koje su SAD definisale prema svojim kriterijumima, na duži

rok se nisu mogli zadržati i intezitet saradnje, i izbjegavanje očekivanog ponašanja. Zato je

položaj trebalo relaksirati nekom paralelnom aktivnošću, koja je dovoljno podsjećala na

ostvarenje američkih očekivanja, ali nije opterećivala formalnim ulaskom u neki od krugova

NATO.

Projekat Balkanskog pakta, sa artikulisanjem i formalizovanjem vojnih obaveza

prema regionalnim saveznicima, bio je upravo takva aktivnost. On je trebao da bude

511

suplement aktivnostima koje su proishodile iz programa američke vojne pomoći (većinski

namijenjenih jačanju snaga na sjeverozapadnom pravcu), budući da se, geografski, odnosio

na suprotni kraj jugoslovenskog fronta. Sa svojim snagama opremanih iz američkih izvora,

stacioniranim u rejonu tzv „Ljubljanskih vrata“, i koordinacijom sa Grčkom i Turskom (još

kao članicama NATO) u zaštiti Trakije, moreuza i Soluna, jugoslovensko mjesto u

južnoevropskom frontu je izgledalo sasvim pouzdano. Pozitivno određivanje prema

projektu Evropske odbrambene zajednice, kao opšte-evropskog sistema bezbjednosti, je

trebalo da manifestuje njenu spremnost i na šire vojne integracije, odnosno, kompenzuje

čvrst stav o neulasku u NATO. U stvari, nije bilo iluzija da Balkanski pakt, iako stvoren i

pokrenut, ima neku operativnu budućnost, a EOZ čak ni toliko. Jugoslovenski državni vrh

je ubirao plodove svog pozitivnog određivanja i konstruktivnog odnosa prema njima, tim

više što mu se nije mogla pripisati nikakva krivica za njihovo odumiranje ili neuspjeh.

Kako je proces tog odumiranja bio paralelan sa jugoslovenskim nastojanjima da

definiše novi kurs svoje spoljne politike, u komunikaciji, ali bez jednostrane zavisnosti od

postojećih blokova, to je mogao da obezbijedi potrebno vrijeme za realizaciju takvih

nastojanja. Dok je program saradnje sa SAD suštinski jačao jugoslovensku poziciju prema

Istoku, to su Balkanski pakt i deklarativno prihvatanje EOZ relaksirali njen položaj prema

SAD kao izvoru vojne pomoći. Međutim, ovo je moglo da funkcioniše samo dok je trajala

zategnutost odnosa sa Moskvom, ali je, u produženju takvog stanja, bilo neminovno da

jugoslovenski otpor uključenju u NATO počne da popušta. Da bi se sačuvala samostalnost

u odnosu na zapadni vojni savez, trebalo je naći rešenje koje je trajnije anuliralo razloge

vojne vezanosti za Zapad, odnosno, koje je sa dnevnog reda sklanjalo pitanje „opasnosti

sovjetske intervencije“ kao konteksta u kojem se ta vezanost ostvarivala. Jugoslovensko-

sovjetski detant, koji je kulminirao Hruščovljevom posjetom iz maja 1955. godine,

predstavljao je upravo to.

Ne treba zaboraviti da su i program vojne saradnje sa SAD, i balkansko savezništvo

u ovom procesu normalizacije odnosa sa SSSR-om, predstavljali izuzetno važan dio

jugoslovenskog pregovaračkog potencijala. Oni su podvlačili čvrstinu njenog bezbjednosnog

položaja, podižući nivo ponude koju je sovjetska strana morala da učini. Odustajanje od

njih nikako nije predstavljalo cijenu kojom je Jugoslavija „platila“ detant, ali je upravo

512

normalizacija stvorila preduslove da se, između ostalog, kroz odumiranje i prestanak ovih

programa, realizuje kasnija politika ekvidistance. Način njihovog završetka je, takođe,

predstavljao demonstraciju ovako projektovane politike. Dok je Balkanski savez pušten da

se sam ugasi na grčko-turskom antagonizmu, dotle je Jugoslavija svojom voljom izašla iz

programa američke vojne pomoći. U tom trenutku se nije planiralo ni njegovo

kvantitativno proširenje, niti kvalitativna nadgradnja, čak se može reći da je program

vegetirao sastojeći se samo od još nerealizovanih, ranije planiranih i dogovorenih isporuka.

Međutim, za jugoslovenske vlasti je bio važan upravo čin svojevoljnog izlaska iz programa,

jer je njime potvrđivana sopstvena sloboda inicijative i izbora, kao politička poruka i

jednom, i drugom taboru. Ako je ulazak u njega bio iznuđen tada važećim okolnostima,

napuštanjem programa američke vojne pomoći je jasno naglašena svijest o njihovoj

promjeni.

Gledano iz ugla jugoslovenskih oružanih snaga, program je predstavljao najvažniji

izvor modernizacije ne samo njihovog arsenala, već i školovanja kadrova i razvoja logistike.

To se nije odnosilo samo uobičajeni krug komad opreme-obuka u njegovoj upotrebi-

njegovo održavanje i remont, iako je kroz njega jugoslovenski vojnik prvi put došao u

priliku da upotrebljava opremu ovog nivoa savremenosti. Kroz njega je upoznat jedan širi

sistem vojnog funkcionisanja, baziran na utvrđenim koncepcijama, i sa neuporedivo

manjim prostorom za improvizacije. Istina, taj prostor se širio u mjeri u kojoj su rasli

problemi primjene američkih pravila u jugoslovenskim uslovima, ali je raslo i jugoslovensko

navikavanje na procedure upotrebe novog materijala. Kada se, na primjer, uzme u obzir da

se 1951. i 1952. godine dovijalo kako staviti u funkciju elisne Tanderbolte, dok se, svega 5

godina kasnije, Sejbrom probijao zvučni zid, onda je vidljivo i koliki je put pređen.

Dalje, kroz vojnu saradnju sa SAD je ostvaren još jedan značajan psihološki pomak.

U posleratnim godinama, kroz školovanje u SSSR-u, primljenu ratnu tehniku i prisustvo

sovjetskih vojnih instruktora, upoznati su sovjetski vojni sistem i režimi njegovog

funkcionisanja. I to ne kroz pogled protivnika, izdalje i sa strane, već kao dio zajedničkog

projekta, dakle što iznutra, što iz neposredne blizine. U promijenjenim okolnostima,

ukazala se prilika da se na isti način upozna i druga strana. Obučavajući se u njihovim

centrima, koristeći i održavajući njihovu opremu, jugoslovenski vojni kadar je formirao

513

mnogo jasnije i relevantnije sudove o američkom vojnom sistemu. On je, jedini u svijetu,

imao privilegiju direktnog upoređivanja, upoznavši sve vidove i rodove konvencionalnih

oružanih snaga i jednih i drugih, i jedini je imao mogućnost da na tom znanju formira

svoju borbenu koncepciju. Možda to ne izgleda veliko, ali jugoslovenski vojni zvaničnici su,

tokom trajanja programa, za svaku američku proceduru, taktički postupak ili komad

opreme, imali sliku njihovog sovjetskog pandana, shvatajući odmah prednosti i mane i

jednih i drugih. Školujući se u američkim centrima, oni su mogli da spoznaju ciljeve,

različitosti i akcente u obuci, upoznavajući tako doktrinu i unutrašnju logiku upotrebe

materijala koji im je isporučivan. U isto vrijeme, sama od sebe im se nametala paralela sa

iskustvom sovjetskog pristupa u istim pitanjima, tako da su, ako ništa drugo, u bipolarnoj

blokovskoj podjeli, jedino oni imali priliku za sistemsko upoznavanje obje suprotstavljene

strane.

U tehničkom i operativnom smislu, kroz ovaj program je sprovedeno ne samo

osavremenjavnje, već i kvantitativno popunjavanje jugoslovenskog arsenala. Jugoslovenski

vojni napor je bio ogromnih razmjera, i koliko god se za njega izdvajao veliki procenant

BNP, njegovo puno zadovoljenje tim putem nije bilo moguće. Nedostaci su postojali i po

pitanju količine, i po pitanju kvaliteta, tako da je koncepcija američke vojne pomoći,

bazirane na isporukama ratne tehnike iz svojih ogromnih zaliha povučenog, a sasvim

upotrebljivog materijala, izgledala potpuno primjenjiva. Mjereno aršinima jugoslovenske

nemaštine, skoro svaki isporučeni artikal je bio dobrodošao – ili se raspolagalo sa slabijim,

ili ih nije bilo dovoljno, a najčešće i jedno i drugo. Zato je bila razumljiva namjera vojnih

vlasti da, uprkos želji donatora pomoći, sačuvaju od upotrebe i habanja što veću količinu

primljenog materijala, budući svjesni i veličine svojih potreba, i težine njihovog ispunjenja,

i izvjesnosti kraja programa kao trenutno raspoloživog izvora.

Uprkos toj uzdržanosti, obje strane su saradnju smatrale uspješnim projektom. SAD

su kroz nju osiguravale preimućstvo koje je proizašlo jugoslovenskim ispadanjem iz lagera,

konsolidujući i južno krilo evropske odbrane, i odvajajući istočni blok od direktnog izlaza

na Sredozemlje. Svojim programom vojne pomoći su poslale jasnu poruku da Jugoslaviju

smatraju područjem pod svojom zaštitom, a neuspjeh u njenom čvršćem vezivanju za

NATO nije prouzrokovao ozbiljnije komplikacije. Štaviše, jugoslovenska nezavisnost i

514

različitost unutrašnjih društvenih uređenja su davali veću političku težinu uspostavljenoj

saradnji, potvrđujući da ideološka suprotstavljenost nije predstavljala nepremostivu

prepreku ostvarivanju primarnih geopolitičkih interesa. Osim što je služila kao model za

nova otpadništva od sovjetskog uticaja, slika američke podrške socijalističkoj Jugoslaviji je

predstavljala vid pritiska na Moskvu, tjerajući planere sovjetske politike na stalnu opreznost.

Iako su događaji u Mađarskoj u jesen 1956. pokazali da ponavljanje jugoslovenskog

primjera više neće biti dozvoljeno, samo njegovo postojanje i trajanje, sa sve američkom

ekonomskom i vojnom podrškom, imalo je veliku privlačnu snagu za disidentske krugove u

istočnoevropskim zemljama.

Jugoslavija je, kroz ovaj program, uspjela da značajno osavremeni i ojača svoje

oružane snage, nadoknadi neke najurgentnije nedostatke i obezbijedi nabavku onih tipova i

modela ratne tehnike koji su, naročito u tom periodu, bili dostupni samo kroz projekte

strateškog partnerstva sa nekom od velikih sila. Na taj način se nije gubio korak sa svojim

istočnim susjedima, ali ni sa manje zvučnim imenima sa spiska članova NATO.

Impozantan broj ljudi pod oružjem u JNA, ovim putem je dobio u ruke reprezentativne

modele ratne tehnike, podižući ne samo unutrašnje samopouzdanje sviješću o povećanoj

borbenoj moći, već i njenu reputaciju među ostalim armijama u regionu. Osim toga, to

naoružanje je stvaralo prostor za približavanje logističkih koncepcija sa odgovarajućim

sistemima na Zapadu, olakšavajući perspektivu kasnije pomoći (naročito u slučaju ratnih

dejstava), ali i naglašavajući već ostvareni kvalitet jugoslovenskog arsenala. Činjenica da je

ono predstavljalo materijal iz već prevaziđenih generacija, nije puno mijenjala stvari. Cilj

programa nije bilo postizanje najvišeg oblika modernizacije vojske primaoca, već povećanje

njegove spremnosti za borbu protiv projektovanog zajedničkog protivnika, a sa isporučenim

oružjem i opremom je taj cilj višestruko postignut.

Svojim okretanjem Zapadu, čega je vojna saradnja sa SAD bila samo najvidljiviji

dio, Jugoslavija je uspjela da izgradi poziciju za kasnije normalizovanje odnosa sa Istokom.

Ono se više nije ogledalo u opciji povratka u lager, već upravo na zadržavanju distance od

njega. Vezavši svoj položaj za ravnotežu sučeljenih snaga, osnovna preokupacija njene

politike su postali smanjivanje zategnutosti, prevencija i izbjegavanje šireg sukoba u Evropi,

budući da je on značio sigurnu perspektivu promjene režima, ko god bio pobjednik.

515

Projekcija njenog angažovanja u takvom scenariju je, nakon II svjetskog rata, prešla put od

sovjetskog do američkog saveznika, ali je već u drugoj polovini 50-ih bilo vidljivo da bi

zemlja, dok god bi to bilo moguće, zadržala neutralni status. Međutim, ni neutralnost, niti

angažovanje u kasnijim fazama na strani projektovanog pobjednika, ne bi promijenili

perspektivu njegovog posleratnog odnosa prema jugoslovenskom državnom vrhu. Kao

pobjednička strana, SAD ne bi imale razloga da tolerišu dalji opstanak jednog

socijalističkog sistema, dok Sovjeti, posle svega, teško da bi prihvatili postojeću

jugoslovensku samostalnost, a posebno ne i režim koji im je, u periodu 1948-1955. godine,

zadao jedan od najtežih političkih udaraca na evropskom prostoru. I da, sve to pod uslovom

da neko, uopšte, fizički preživi atomski armagedon, kao vjerovatni rezultat potencijalnog

opšteg rata. U tom smislu je jugoslovenski izlazak iz programa američke vojne pomoći

značio i odbijanje „biranja strane“, budući da je održavanje njenog međunarodnog položaja,

kao i unutrašnjeg poretka, bilo direktno uslovljeno očuvanjem i jednog i drugog bloka u

postojećim domenima moći.

516

Izvori i literatura

ARHIVSKA GRAĐA Vojni arhiv, Arhiv Jna, Beograd FOND GŠ – 1 (Kabinet Načelnika Generalštaba JNA): 1945-1961, međunarodna vojna saradnja. FOND GŠ – 2 (Оperativna uprava Generalštaba JNA): ratni planovi. Diplomatski arhiv ministarstva spoljnih poslova Republike Srbije, Beograd Fond Politička arhiva (1945 - 1961. godinа): SSSR, SAD, Velika Britanija, Francuska, Italija, Grčka, Turska. Fond Politička arhiva – strogo povjerljivo (1945 - 1961. godinа): SSSR, SAD, Velika Britanija, Francuska, Italija, Grčka, Turska Arhiv Jugoslavije, Beograd Fond Kabineta Maršala Jugoslavije (1945 – 1953): SSSR, SAD, Velika Britanija, Francuska, Grčka, Turska (posjete, prijemi, lične poruke, bilateralni odnosi ) Fond Kabineta Predsjednika Republike (1953 – 1961): SSSR, SAD, Velika Britanija, Francuska, Grčka, Turska (posjete, prijemi, lične poruke, bilateralni odnosi ) National Archives And Records Administration, Vašington Record Group 59, State Department records Record Group 84, State Department foreign service post files Record Group 218, Joint Cheefes of Staffs records Record Group 273, Records of National Security Council Record Group 319, Records of Army Plans and Operations Division Record Group 330, Secretary of Defence records Record Group 334, Army records Record Group 549 (338), Records of US Army in Europe LIBRARY OF CONGRESS, Vašington Papers of Clare Both Luce Papers of A. Harriman Papers of Paul H. Nitze National Security Archive, Vašington CIA estimate publication NSA documents on Yugoslavia

517

OBJAVLJENI IZVORI Objavljena arhivska građa Allen, J, Kauzlarich, R (еds.), From “national communism” to national collapse. us intelligence community estimative products on yugoslavia, 1948 - 1990, National Intelligence Council, Washington 2006. Bela knjiga o agresivnim postupcima vlada SSSR, Poljske, Čehoslovačke, Mađarske, Rumunije, Bugarske i Albanije prema Jugoslaviji, MIP FNRJ, Beograd 1951. Cech, N (ed.), U.S. diplomatic reords on relations with Yugoslavia during the early Cold War 1948-1957, East European Monograph Series, Boulder 2002. Clissold, S (ed.), Yugoslavia and the Soviet Union. A documentary survey, Oxford 1975. Bogetić, D. i Tripković, Đ. (priređivači ), Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ – 1950, Beograd, 1993. Borozan, Đ. (priređivač), Londonski razgovori Tito-Churchill, 16-21.III 1953, Jugoslovenski istorijski časopis, 1-2, Beograd 2001, str. 183-204. Dimić, Lj., Milošević, M., Borozan, Đ., Buharkin, I.V., Vnukova, L.V., Zelenko, J.A., Kravčenko, M.V., Soljanski, V.A., (priređivači) Jugoslovensko-sovjetski odnosi 1945–1956, Beograd, 2010. Dimić, Lj., Bogetić, D, Beogradska konferencija nesvrstanih zemalja, Beograd, 2012. Foreign Relations of the United States 1946 vol. VI, 1947 vol IV, 1948 vol IV, 1949 vol V, 1950 vol IV, 1951 vol IV, 1952-54 vol VIII, 1958-1960 vol X, Part II, Washington 1988-1993. Miljković, D. (glavni redaktor), Jugoslavija 1945-1985, statistički pregled, Beograd,1986. Pavlović, M (priređivač), Dokumenti CIA o Jugoslaviji 1948-1983, Beograd, 2009. Petranović, B. (priređivač), Zapisnici sa sednica Politbiroa Centralnog komiteta KPJ (11. Jun 1945 – 7.jul 1948.), Beograd 1995. Luburić, R. (priređivač), Pomirenje Jugoslavije i SSSR-a 1953–1955. Tematska zbirka dokumenata, Podgorica, 2007. Jarman, R.L.(ed), Yugoslavia: political diaries 1918-1965, vol.IV, Archive Editions, 1997. Statistički godišnjak FNRJ 1954, II izdanje, Beograd, 1954. Stojković, M (priređivač), Balkanski ugovorni odnosi. dvostrani i višestrani međunarodni ugovori i drugi diplomatski akti o državnoj granici, političkoj i vojnoj saradnji, verskim i etničkim manjinama, III tom ( 1946 - 1996 ), Beograd 1999. Terzić, M (urednik), Balkanski pakt 1953 - 1954, Beograd 2005. Tito, J. B, Govori i članci, tomovi V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, (1956–1957), Zagreb 1959. Bосточная Eвропа в документах российских архивов, (1944 – 1949), II (1949– 1953), Москва – Новосибирск 1997, 1998. Dnevnici i memoari Duhaček, A, Ispovest obaveštajca. Uspon i pad jugoslovenske obaveštajne službe, Beograd, 1992. Đilas, M, Razgovori sa Staljinom, Beograd, 1990. Gromiko, A. A, U svijetskoj areni, Zagreb, 1983.

518

Kenan, G. F, Memoari 1925 – 1950, Rijeka, 1970. Kennan, G. F, Memoirs 1950 – 1963, II, Boston – Toronto, 1972. Mićunović, V, Moskovske godine (1956 – 1958), Zagreb, 1977. Milatović, A, Pet diplomatskih misija, I – II, Zagreb, 1985. Vukmanović, S, Revolucija koja teče, I – II, Beograd, 1971. Vukmanović, S, Revolucija koja teče, III, Zagreb, 1982. Vukmanović, S, Borba za Balkan, Zagreb, 1981. Periodika Politika ( 1945 – 1961 ) Borba ( 1945 – 1961 ) NIN ( 1953 – 1961 ) Narodna armija ( 1945 – 1961 ) Front ( 1945 – 1961 ) Službeni list FNRJ ( 1945 – 1961 ) Službeni vojni list ( 1945 – 1961 ) The New York Times (1945 – 1961) The Washington Post (1945 – 1961 ) SINTEZE I MONOGRAFIJE Acheson, D, Present at the creation, my years in the State Department, New York, 1970. Adamović,Lj, Lempi Dž.R, Priket R.O, Američko-jugoslovenski ekonomski odnosi posle drugog svetskog rata, Beograd, 1990. Andrew, C, Mitrokhin, V, The Mitrokhin Archive, II, The KGB and the World, London, 2005.

Аникеев, А. С, Как Тито от Сталина ушел: Югославия, СССР и США и началъны период холодной войны (1945 – 1957), Москва 2002. Avramov, S, Kreća, M, Меđunarodnо јаvnо pravо, Beograd 2003. Barker, E, Britanska politika na Balkanu u Drugom svetskom ratu, Zagreb, 1978. Bjelajac, M. S, Jugoslovensko iskustvo sa multietničkom armijom, 1918–1991, Beograd, 1999. Bjelajac, M, Diplomatija i vojska, Srbija i Jugoslavija, Beograd, 2010. Bekić, D, Jugoslavija u Hladnom ratu. Odnosi sa velikim silama, 1949–1955, Zagreb, 1988. Bogetić, D, Koreni jugoslovenskog opredeljenja za nesvrstanost, Beograd 1990. Bogetić, D, Jugoslavija i Zapad, 1952–1955. Jugoslovensko približavanje NATO–u, Beograd 2000. Bogetić, D, Nova strategija spoljne politike Jugoslavije 1956 - 1961, Beograd 2006. Bogetić, D, Jugoslovensko-američki odnosi 1961-1971,Beograd, 2012. Bogetić, D, Dimitrijević, B, Tršćanska kriza 1945-1954. Vojno-politički aspekti, Beograd, 2009. Boffa, G, Povijest Sovjetskog Saveza II, Od domovinskog rata do položaja druge velesile, Staljin i Hruščov 1941-1964, Opatija, 1985. Borhi, L, Hungary in the Cold War 1945 – 1956. Between the United States and the Soviet Union, Budapest – New York, 2004. Calvocoressi, P, World Politics 1945 – 2000, London 2001.

519

Cvetković, V, Jugoslovenska politika prema zemljama narodne demokratije u susedstvu 1953 – 1958. godine, doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd, 2012. Cvrlje, V, Vatikanska diplomacija. Prokoncilski Vatikan u međunarodnim odnosima, Zagreb, 1992. Dedijer, V, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, Beograd, 1984. Dedijer, V, Izgubljena bitka Josifa Visarionoviča Staljina, Rijekа, 1982. Dimić, Lj, Srbi i Jugoslavija, Beograd, 1998. Dimić, Lj, Istorija srpske državnosti, tom III, Beograd, 2001. Dimitrijević, B, Jugoslavija i NATO (1951 – 1957), Beograd, 2003. Dimitrijević, B, Jugoslovenska armija 1945 – 1954. Nova ideologija, vojnik i oružje, Beograd 2006. Dimitrijević, B, JNA od Staljina do NATO pakta. Armija u spoljnoj politici Titove Jugoslavije, Beograd 2006. Dimitrijević, B, Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo 1942 – 1992, Beograd, 2006. Dimitrijević, B, Modernizacija i intervencija, Jugoslovenske oklopne jedinice 1945-2006, Beograd, 2010. Dobrivojević, I, Sudar urbanog i ruralnog u Srbiji 1945-1955, doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd, 2011. Dobson, A.P, Marsh, S, US Foreign Policy Since 1945, London, 2000. Đilas, M, Pad nove klase. Povest o samorazaranju komunizma, Beograd, 1994 Frankel, J, British Foreign Policy, 1945 – 1973, Oxford 1975. Fire, F, Proslost jedne iluzije. Komunizam u dvadesetom veku, Beograd, 1996. Gedis, Dž.L, Hladni rat, Mi danas znamo, Beograd, 2003. Gavranov, V, Stojković, M, Međunarodni odnosi i spoljna politika Jugoslavije, Beograd, 1972. Geler, М, Njekrič, А, Utopija na vlasti. Istorija Sovjetskog Saveza, Podgoricа, 2000. Heuser, B, Western „Containment“ Policies in the Cold War: The Yugoslav Case, 1948-1953, London, 1993. Hobsbaum, E, Doba ekstrema, Beograd, 2002 Ivanji I, Mađarska revolucija 1956, Beograd, 2007. Jakšić, P, Nad uspomenama, drugi deo, Beograd, 1990. Jovanović, J, Jugoslavija u OUN, 1945 – 1953, Beograd, 1985. Jovanović, J, Jugoslavija i Savet bezbednosti Organizacije ujedinjenih nacija 1945-1985, Beograd, 1990. Jakovina, T, Socijalizam na američkoj pšenici (1948 – 1963), Zagreb, 2002. Jakovina, T, Američki komunistički saveznik. Hrvati, Titova Jugoslavija i Sjedinjene Američke Države 1945 – 1955, Zagreb, 2003. Jovanović, L, Tehnička služba KoV JNA 1945-1985, Beograd, 1989. Громыко, А.А, Пономарев, Б.Н, История внешней политики СССР I–II, Москва 1986. Kljakić, D, Izgubljena pobeda generala Markosa, Beograd, 1987. Kennan, G.F, Realities of American Foreign Policy, New Yersey 1954. Kennan, G.F, Russia, the Atom and the West, London 1958. Kenedi, P, Uspon i pad velikih sila. Ekonomska promena i ratovanje od 1500. do 2000. godine, Podgorica – Beograd 2003. godine.

520

Kovačević, K, Jugoslovensko-mađarski odnosi 1953-1956, tekst doktorske disertacije u rukopisu, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet. Kremton, R.Dž, Balkan posle Drugog svetskog rata, Beograd, 2003. Kuljić, T, Tito. Sociološko – istorijska studija, Zrenjanin, 2005. Laker, V, Istorija Evrope, 1945 – 1990, Beograd, 1990. Laković, I, Zapadna vojna pomoć Jugoslaviji 1951-1958, Podgorica, 2006. Lane, A, Yugoslavia: When Ideals Collide, London, 2004. Leffler M.P, Westad, O.A. (eds), The Cambridge History of the Cold War, vol. I: Origins, Cambridge, 2010. Lis, L, Održavanje Tita, Beograd, 2003. Luburić, R, Pomirenje Jugoslavije i SSSR 1953-1955, Podgorica, 1999. Marković, P, Beograd između Istoka i Zapada 1948 – 1965, Beograd, 1996. Mates, L, Nesvrstanost – teorija i suvremena praksa, Beograd, 1970. Мates, L, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, Beograd, 1976. May, A, Britain and Europe since 1945, London, 1999. Milkić, M, Tršćanska kriza u vojno-političkim odnosima Jugoslavije sa velikim silama 1943-1947, Beograd, 2012. Milkić, M, Jugoslavija, Italija i Tršćanska kriza 1948-1954, doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Fakultet političkih nauka, Beograd, 2012. Nešović, S, Bledski sporazum. Tito-Dimitrov 1947, Zagreb, 1979. Oružane snage Jugoslavije 1941 - 1981, grupa autora, Beograd, 1982. Radonjić, R, Sukob KPJ sa Kominformom i društveni razvoj Jugoslavije 1948-1950, Zagreb, 1975. Ridli, Dž, Tito, biografija, Beograd, 1998. Rubinstein, A, Yugoslavia and Nonaligned World, Princeton ,1970. Petković, R, Jedan vek odnosa Jugoslavije i SAD, Beograd, 1992. Petković, R, Balkan. Ni «bure baruta» ni «zona mira», Zagreb, 1978. Petković, R, Nesvrstanost. Nezavisan, vanblokovski i globalni faktor u međunarodnim odnosima, Zagreb, 1981. Petković, R, Nesvrstana Jugoslavija i savremeni svet. Spoljna politika Jugoslavije 1945 - 1985, Zagreb, 1985. Petković, R, Subjektivna istorija jugoslovenske diplomatije, 1943 – 1991, Beograd, 1995. Petranović, B, Istorija Jugoslavije, III tom, Beograd, 1988. Petranović, B, Zečević, M, Agonija dve Jugoslavije, Beograd, 1991. Petranović, B, Balkanska federacija 1943 – 1948, Beograd, 1991. Petranović, B, Dautović, S, Jugoslavija, velike sile i balkanske zemlje, 1945 – 1948. Iskustvo « narodne demokratije » kao partijske države, Beograd, 1994. Petranović, B, Jugoslavija na razmeđu (1945 - 1950), Podgoricа, 1998. Petranović, B, Istorijske kontroverze, Beograd, 1998. Petrović, V, Jugoslavija stupa na Bliski istok. Stvaranje jugoslovenske bliskoistočne politike 1946-1956, Beograd, 2008. Petrović, V, Titova lična diplomatija, Studije i dokumentarni prilozi, Beograd, 2010. Popović, N.B, Jugoslovensko – sovjetski odnosi u Drugom svetskom ratu, Beograd, 1988. Pezo, O, Vojna industrija Jugoslavije, Beograd, 1983. Savišek, M, Uloga vojne pomoći u spoljnoj politici SAD, Beograd, 1963.

521

Selinić, S, Jugoslovensko-čehoslovački odnosi 1945-1955, Beograd, 2010. Selinić, S, Bajagić, D, Jugoslavija i svet, hronologija, Beograd, 2010. Simić, P, Tito i NATO, Uspon i pad Druge Jugoslavije, Beograd, 2008. Spasić, Ž, Kragujevačka fabrika oružja, Beograd, 1973. Stamatović, A, Vojna privreda druge Jugoslavije, Beograd, 2001. Štrbac, Č, Jugoslavija i odnosi među socijalističkim zemljama. Sukob KPJ i Informbiroa, Beograd, 1984. Štrbac, Č, Svedočanstva o 1948. Fragmenti za istoriju, Beograd, 1989. Terzić, M, Titova vještina vladanja. Maršal i Maršalat 1943-1953, Podgorica, 2005. Tripković, Đ, Prilike u Jugoslaviji i Velika Britanija 1945 – 1948, Beograd, 1990. Vestad O. A, Globalni hladni rat. Intervencije u Trećem svetu i oblikovanje našeg doba, Beograd, 2008. Vojna enciklopedija, tom 1-11, Beograd, 1970. Vojni leksikon, Beograd, 1980. Zubok, V, Pleshakov, Z, Inside the Kremlin's Cold War: From Stalin to Kruschov, Cambridge, 1996. Životić, A, Jugoslavija i Suecka kriza 1956-1957, Beograd, 2008. Životić, A, Jugoslavija, Albanija i Velike Sile (1945-1961), Beograd, 2011. ZBORNICI RADOVA America and the world, from Thruman doctrine to Vietnam, ed. by R.E.Osgood et al, Baltimor, 1970. Balkanski pakt 1953 – 1954, Beograd 2007. Balkan posle drugog svetskog rata, Beograd 1995. Jugoslovensko – sovjetski sukob 1948, Beograd 1998. Jugoslavija 1918 – 1998, Beograd 1999. Jugoslavija u hladnom ratu. Prilozi istraživanjima, zbornik radova, Beograd, 2010. Jugoslavija v Hladni vojni, Ljubljana 2004. Jugoslovenska diplomatija 1945-1961, Beograd, 2012. Pisati istoriju Jugoslavije – viđenje srpskog faktora, Beograd 2007. Srbi i Jugoslavija – politika, država, društvo, Beograd 2007. Spoljna politika Jugoslavije 1950 – 1961, Beograd, 2008. Tito – viđenja i tumačenja, Beograd, 2011. The Balkans in the Cold War, Belgrade, 2011. Velike sile i male države u hladnom ratu: slučaj Jugoslavije, zbornik radova, Beograd, 2005. Zbornik radova sa međunarodnog okruglog stola Tito–Staljin, ur. M. Milošević, Beograd, 2007. ČLANCI I RASPRAVE Bisenić, D, Svedočenje Vladimira Velebita, Politika, mart-april 2001. Bekes, C, The 1956 Hungarian Revolution and World Politics, Cold War International History Project Bulletin – Working Papers 16, Washington 1996. Bogetić, D, Članstvo Jugoslavije u Balkanskom savezu i NATO pakt, Istorija 20. veka, 1-2/1991.

522

Bogetć, D, Laviranja jugoslovenske spoljne politike - vojna saradnja Jugoslavije sa SAD posle sukoba sa Inforbiroom, Istorija 20. veka, 1-2/1993. Bogetić, D, Vojna saradnja Jugoslavije i SAD, Istorija 20. veka, 1993. Bogetić, D, Odnosi Jugoslavije sa Zapadom i Tršćansko pitanje 1948 –1954, Istorija 20. veka, 1/1994. Bogetić, D, Proboj međunarodne izolacije i ekonomski aranžman Jugoslavije sa Zapadom 1952. godine, Istorija 20. veka, 1/1995. Bogetić, D, Saradnja Jugoslavije sa zapadnim zemljama 1953-54, Istorija 20. veka, 2/1995. Bogetić D, Odnosi Jugoslavije i Zapada u kontekstu posete Hruščova Beogradu 1955. godine, Istorija 20. veka, 1/1997. Bogetić, D, Jugoslovenska politika ekvidistance i problem dalje vojne saradnje sa Zapadom tokom 1955, Vojno-istorijski glasnik 2-3/1997. Bogetić, D, Jugoslovensko približavanje Zapadu u vreme Kominforma, Istorija 20. veka, 1-2/1998. Bogetić, D, Ekonomska i vojna pomoć Zapada Jugoslaviji, Jugoslovensko-sovjetski sukob 1948, zbornik radova, Beograd, 1999. Bogetić ,D, Tršćanska kriza i formiranje balkanskog saveza, Istorija 20.veka, 1/2001. Bogetić, D, Sjedinjene Američke Države i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955, Arhiv, 2/2001. Bogetić, D, Drugi jugoslovensko-sovjetski sukob 1958. i koncept aktivne i miroljubive koegzistencije, Istorija 20. veka, 2/2002. Bogetić, D, Vojni pregovori Jugoslavije sa Zapadom u svetlu opasnosti oružane intervencije istočnoevropskih država, Vojnoistorijski glasnik, 1-2/2003. Bogetić, D, Reakcija Zapada na proces jugoslovensko-sovjetskog približavanja, Istorija 20. veka, 2/2003. Bogetić. D, Saradnja Jugoslavije sa zapadnim silama u vreme normalizacije njenih odnosa sa socijalističkim lagerom 1956. godine, Istorija 20. veka, 2/2005. Bogetić, D, Podsticaji i ograničenja na putu normalizacije jugoslovensko – sovjetskih odnosa tokom 1956. godine, Tokovi istorije, broj 3 – 4 / 2005. Bogetić Dragan, Jugoslavija u Hladnom ratu, Istorija 20.veka, 2/2008. Borozan, Đ, Posrednik mira između gvozdenih zavesa ( Razgovori Tito – Hruščov u Moskvi 1956. ), Vojnoistorijski glasnik, broj 1 / 1997. Borozan, Đ, Posrednik mira između gvozdenih zavesa ( Razgovori Tito – Hruščov u Moskvi 1956. – II deo ), Vojnoistorijski glasnik, broj 2 – 3 / 1997. Deletant, D, Ionescu, M, Romania and the Warsaw Pact 1955 – 1989, Cold War International History Project Bulletin – Working Papers 43, Washington 2004. Dimić, Lj, Josip Broz, Nikita Sergejevič Hruščov i mađarsko pitanje, Tokovi istorije, broj 1 – 4 / 1998. Dimić, Lj, Titovo putovanje u Burmu i Indiju 1954. godine. Prilog za istoriju hladnog rata, Tokovi istorije, br.3-4/2004. Dimitrijević ,B, Zapadna vojna pomoć Jugoslaviji 1951-1958, Istorija 20. veka, 1/1996. Dimitrijević, B, Jugoslovensko-sovjetski vojni odnosi 1945-1948, Istorija 20. veka, 1/1997. Dimitrijević, B, Jugoslovenska narodna armija u Tršćanskoj krizi 1953. godine, Istorija 20. veka, 1/1998.

523

Dimitrijević, B, Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo 1945-1951, Let, časopis za istoriju vazduhoplovstva, Muzej jugoslovenskog vazduhoplovstva, 1/1998. Dimitrijević, B, Armija–oslonac Titovog kulta ličnosti 1945–1955, Istorija 20. veka, 2, 2004. Dobrivojević, I, Kultura življenja u Jugoslaviji 1945 – 1955, Tokovi istorije, 1 – 2, 2008. Gibianski, L, Sovjetsko – jugoslovenski odnosi i Mađarska revolucija 1956. godine, Jugoslovenski istorijski časopis, broj 1–2 / 1996. Gluchowski, L, Nalepa, E. J, The Soviet – Polish Confrontation of October 1956: The Situation in the Polish Internal Security Corps, Cold War International History Project Bulletin – Working Papers 17, Washington 1997. Granville, J, Imre Nagy. Hesitant Revolutionary, Cold War History Project Bulletin, issue 5, spring 1995. Granville, J, The Soviet – Yugoslav detente, Belgrade – Budapest Relations and Hungarian Revolution ( 1955 – 1956 ), Hungarian Studies Rewiev 1 -2 / 1997. Granville, J, Hungary, 1956: the Yugoslav connection, Europe – Asia Studies 3 / 1998. Kramer, M, New Evidence on Soviet decision – making and the 1956 Polish and Hungarian Crisis, Cold War International History Project Bulletin, 8 – 9, 1996 – 1997. Kramer, M, The Soviet Union and the 1956 crisis in Hungary and Poland. Reassiessments and new findings, Journal of Contemporary History 2 / 1998. Lakovic, I, Operativna problematika rada na zapadnoj vojnoj pomoći 1951-1958, Istorijski zapisi I-IV, Podgorica, 2005. Lakovic, I, Vojna pomoć sad Jugoslaviji u naoružanju artiljerijskih i oklopno–mehanizovanih jedinica 1951 – 1958, Vojnoistorijski glasnik I-II, Beograd, 2005. Lakovic, I, Viđenje Tita u američkim dokumentima 1951-1958, Zbornik radova “Tito – viđenja i tumačenja, Beograd 2011. Marković, P, Jugoslavija i Mađarska kriza 1956. godine u svetlu britanskih izvora i pisanja beogradske štampe, Zbornik Balkan posle Drugog svetskog rata, Beograd 1996. Mastny, V, NATO in Beholder's Eye: Soviet Perceptions and Policies, 1949 – 1956, Cold War International History Project Bulletin - Working Papers 35, Washington 2002. Mc Cauley, B,Hungary and Suez 1956: The Limits of Soviet and American Power, Journal of Contemporary History 16, October 1981. Pavlović, M, Pomoć Jugoslaviji u hrani od strane zapadnih zemalja 1950 – 1951, Istorija 20 veka, 2, 1994. Pelikan, J, Jugoslavija i Sovjetski savez polovinom 1954. godine. Od normalizacije diplomatskih odnosa do političke saradnje, Jugoslovenski istorijski časopis, 2/ 1997. Petranović, B, Pomoć UNRE Jugoslaviji, Istorija 20. veka, Beograd, 1961. Petranović, B, Politička strana pomoći SAD Jugoslaviji krajem 1950. godine, Tokovi revolucije, 1, 1989. Rajak, S, Jugoslovensko-sovjetski odnosi u 1956. i Mađarska kriza u izveštajima britanskih diplomata u Beogradu, Istorija 20. veka, 2/2000. Stojković, M, Međunarodni poredak i Jugoslavija 1941 – 1991, Istorija 20.veka, 1-2/1993. Tripković, Đ, Jugoslavija i Maršalov plan, Istorija 20. veka, 1–2, 1990. Tripković, Đ, Normalizacija jugoslovensko-sovjetskih diplomatskih odnosa 1953. godine, Istorija 20. veka, 1/1994. Tripković, Đ, Iza gvozdene zavese. Početak i eskalacija sukoba Tito – Staljin prvih meseci 1948, Istorija 20. veka, 1, 1996.

524

Tripković, Đ, Obnavljanje jugoslovensko-sovjetskih odnosa 1954 - 1955. godine (Pisma CK SKJ i CK KPSS razmenjena 1954 – 1955.), Vojnoistorijski glasnik, 2–3/1997. Tripković, Đ, Uspon i pad jugoslovensko – sovjetskih odnosa 1956. godine, Istorija XX veka, broj 2/1998. Tripković, Đ, Uspon i pad jugoslovensko-sovjetskih odnosa 1956. godine, Istorija 20. veka, 2/1998. Tripković, Đ, Vruće leto 1949. godine, jugoslovenski istorijski časopis, 1-2/2000. Tripković, Đ, XX kongres Komunističke partije Sovjetskog Saveza i jugoslovensko sovjetski odnosi, Arhiv, 2/2001. Ulepič, Z, Posleratni razvoj jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva i protivvazdušne odbrane, Glasnik RV i PVO, 2/1972. Životić A, Pitanje Albanije u odnosima Jugoslavije i Zapada 1945 – 1947., Istorija 20. veka, 3/2010. Životić, A, Nemirna granica. Pogranične tenzije između Jugoslavije i Albanije (1948–1954.), Istorijski zapisi, 1–2/2009. Životić, A, Zašto je reorganizovana Jugoslovenska armija 1948? Ratni plan „Maksimum“?, Istorija 20. veka, 1/2008. Životić, A, Vašingtonski pregovori (maj-jun 1951) – prelomna tačka jugoslovensko-američkih odnosa?, Tokovi istorije 3-4/2012, Beograd, 2012.

525

Biografija autora

Ivan Laković je rođen 19. juna 1974. godine u Titogradu, današnjoj Podgorici,

gdje je završio osnovnu školu i Gimnaziju. Filozofski fakultet u Beogradu je upisao

1992. godine i, nakon odsluženja vojnog roka, na njemu otpočeo studije na grupi za

istoriju. Redovne studije je završio 12. oktobra. 2000. godine, kada je odbranio

diplomski rad na temu Modernizacija konvencionalnog naoružanja vojske Kraljevine

SHS i Kraljevine Jugoslavije na katedri za istoriju Jugoslavije kod prof.dr. Ljubodraga

Dimića. Iste godine je upisao post-diplomske studije na Filozofskom fakultetu u

Beogradu – grupa za istoriju, takođe na katedri za istoriju Jugoslavije. Magistrirao je

21. aprila 2005. godine na temu Zapadna vojna pomoć Jugoslaviji 1951 – 1958. Od

aprila 2001. godine je zaposlen u Istorijskom institutu Crne Gore, a oblasti njegovog

naučnog interesovanja su vojna i diplomatska istorija druge polovine XX vijeka.

U Istorijskom institutu Crne Gore je angažovan kao viši istraživač. Autor je

monografije Zapadna vojna pomoć Jugoslaviji 1951-1958 (Podgorica, 2006), kao i

desetak naučnih radova objavljenih u časopisima i tematskim zbornicima radova.

Oženjen je i ima dva sina, Strahinju i Rastka.

Прилог 1.

Изјава о ауторству

Потписани: Иван Лаковић

број уписа

Изјављујем

да је докторска дисертација под насловом

Војни односи Југославије и САД 1948-1961. године

резултат сопственог истраживачког рада,

да предложена дисертација у целини ни у деловима није била предложена за добијање било које дипломе према студијским програмима других високошколских установа,

да су резултати коректно наведени и

да нисам кршио/ла ауторска права и користио интелектуалну својину других лица.

Потпис докторанда

У Београду, _________________

_________________________

Прилог 2.

Изјава o истоветности штампане и електронске верзије докторског рада

Име и презиме аутора: Иван Лаковић

Број уписа

Студијски програм

Наслов рада: Војни односи Југославије и САД 1948-1961. године

Ментор: проф. др Љубодраг Димић

Потписани: Иван Лаковић

изјављујем да је штампана верзија мог докторског рада истоветна електронској верзији коју сам предао/ла за објављивање на порталу Дигиталног репозиторијума Универзитета у Београду.

Дозвољавам да се објаве моји лични подаци везани за добијање академског звања доктора наука, као што су име и презиме, година и место рођења и датум одбране рада.

Ови лични подаци могу се објавити на мрежним страницама дигиталне библиотеке, у електронском каталогу и у публикацијама Универзитета у Београду.

Потпис докторанда

У Београду, ________________________

_________________________

Прилог 3.

Изјава о коришћењу

Овлашћујем Универзитетску библиотеку „Светозар Марковић“ да у Дигитални репозиторијум Универзитета у Београду унесе моју докторску дисертацију под

насловом:

Војни односи Југославије и САД 1948-1961. године

која је моје ауторско дело.

Дисертацију са свим прилозима предао/ла сам у електронском формату погодном за трајно архивирање.

Моју докторску дисертацију похрањену у Дигитални репозиторијум Универзитета у Београду могу да користе сви који поштују одредбе садржане у одабраном типу лиценце Креативне заједнице (Creative Commons) за коју сам се одлучио/ла.

1. Ауторство

2. Ауторство - некомерцијално

3. Ауторство – некомерцијално – без прераде

4. Ауторство – некомерцијално – делити под истим условима

5. Ауторство – без прераде

6. Ауторство – делити под истим условима

(Молимо да заокружите само једну од шест понуђених лиценци, кратак опис лиценци дат је на полеђини листа).

Потпис докторанда

У Београду, ________________________

____________________

1. Ауторство - Дозвољавате умножавање, дистрибуцију и јавно саопштавање дела, и прераде, ако се наведе име аутора на начин одређен од стране аутора или даваоца лиценце, чак и у комерцијалне сврхе. Ово је најслободнија од свих лиценци.

2. Ауторство – некомерцијално. Дозвољавате умножавање, дистрибуцију и јавно саопштавање дела, и прераде, ако се наведе име аутора на начин одређен од стране аутора или даваоца лиценце. Ова лиценца не дозвољава комерцијалну употребу дела.

3. Ауторство - некомерцијално – без прераде. Дозвољавате умножавање, дистрибуцију и јавно саопштавање дела, без промена, преобликовања или употребе дела у свом делу, ако се наведе име аутора на начин одређен од стране аутора или даваоца лиценце. Ова лиценца не дозвољава комерцијалну употребу дела. У односу на све остале лиценце, овом лиценцом се ограничава највећи обим права коришћења дела.

4. Ауторство - некомерцијално – делити под истим условима. Дозвољавате умножавање, дистрибуцију и јавно саопштавање дела, и прераде, ако се наведе име аутора на начин одређен од стране аутора или даваоца лиценце и ако се прерада дистрибуира под истом или сличном лиценцом. Ова лиценца не дозвољава комерцијалну употребу дела и прерада.

5. Ауторство – без прераде. Дозвољавате умножавање, дистрибуцију и јавно саопштавање дела, без промена, преобликовања или употребе дела у свом делу, ако се наведе име аутора на начин одређен од стране аутора или даваоца лиценце. Ова лиценца дозвољава комерцијалну употребу дела.

6. Ауторство - делити под истим условима. Дозвољавате умножавање, дистрибуцију и јавно саопштавање дела, и прераде, ако се наведе име аутора на начин одређен од стране аутора или даваоца лиценце и ако се прерада дистрибуира под истом или сличном лиценцом. Ова лиценца дозвољава комерцијалну употребу дела и прерада. Слична је софтверским лиценцама, односно лиценцама отвореног кода.