Turystyczny przekaz wiary

Jako nauczyciel religii poszukiwałam sposobu by uatrakcyjnić przekaz wiary, aby uczynić go bardziej żywym, zakorzenionym w historii miejsca, w którym żyjemy. Sposobność do tego nadarzyła się, gdy zaczęłam organizować wędrówki piesze, a pierwszą tego typu wycieczkę przeprowadziłam w 2010 roku a wiodła ona na Górę Chełmską. To dało początek rozszerzaniu zakresu mojej wiedzy dotyczącej historii odwiedzanych miejsc, co przełożyło się na katechezy w szkole czyli przekaz wiedzy na ten temat. Odnalazłam w rzeczywistości turystycznej elementy, których brakowało podczas szkolnego przekazu a mianowicie przeżycia, doświadczenia, rozmowy indywidualnej, zmiany środowiska i odkrywania uzdolnień uczniów takich, którymi trudno się wykazywać na lekcji. Okazywało się wtedy, że np. uczeń niegrzeczny na katechezie, podczas wycieczki pieszej staje się pomocny, ma wiele praktycznych pomysłów a nadruchliwość przekuwa się w zaletę. Pozwalało to osiągać lepsze wyniki nauczania i wychowania, budzić zainteresowanie omawianą tematyką oraz poszerzyć zakres wiadomości przekazywanych uczniom. Wycieczka uatrakcyjniała proces nauczania, uczyła współdziałania i dbania o potrzeby innych, przewidywania, samodzielności. Można było wtedy oderwać się od słownego przekazu na rzecz praktycznego doświadczenia. Wycieczki to nie tylko same zalety – nie są formą łatwą do zrealizowania, wymagają szczegółowego zaplanowania, przygotowania, przewidywania i czasu. Ja organizowałam wycieczki w soboty, ponieważ szkoła, w której pracuję to Zespół Państwowych Szkół Muzycznych i dzieci, które tam uczęszczają mają bardzo dużo zajęć, więc w ciągu tygodnia nauki nie mają czasu na wędrówki(jedna zajmuje przeciętnie 6 – 7 godzin). Natomiast w czasie wolnym taka forma jest wręcz zalecana, ponieważ wiąże się to ze spędzaniem czasu na świeżym powietrzu, wysiłkiem fizycznym, więc działa prozdrowotnie.

Doświadczywszy zalet wycieczek, postanowiłam założyć Szkolne Koło Krajoznawczo Turystyczne o nazwie Presto, spotkanie założycielskie odbyło się 17 października 2012 roku – dwa lata po rozpoczęciu wycieczkowej przygody. Regularne wyjścia – poznawanie wraz z wysiłkiem fizycznym pozwoliło także na pożyteczne i aktywne spędzanie wolnego czasu przez zainteresowanych uczniów mojej szkoły.

Poniżej przedstawię krótki rys historyczny rozwoju turystyki i jej znaczenie.

Pielgrzym czy turysta?

Pierwsze podróże o charakterze turystycznym pojawiły się już w starożytnym Egipcie i tak jak w starożytnej Grecji były związane z miejscami ówczesnego kultu. Podróżowano aby brać udział w obchodach świąt religijnych oraz podziwiać ogromne budowle, zwłaszcza piramidy. W Grecji podróżowano do wyroczni w Delfach oraz świątyni Zeusa w Olimpii. Natomiast w średniowieczu nastąpił swoisty wybuch podróży o charakterze religijnym, które można nazwać pielgrzymkami a objął swoim zasięgiem całą Europę. A w tym okresie zmierzano najczęściej ku trzem wielkim miejscom pielgrzymkowym: Rzymu, Santiago de Compostela oraz do Jerozolimy. Były to w większości pielgrzymki o charakterze pątniczym. W kolejnych wiekach turystyka religijna stała się jedną z form podróżowania, ustępując stopniowo miejsca innym celom: wypoczynkowym, poznawczym, zdrowotnym. Pozostała jednak ważnym elementem w wachlarzu powodów odbywania podróży.

W dzisiejszym świecie wielu ludzi podróżuje, cały świat stanął przed nami otworem skracając czas dotarcia na miejsce, komfort podróżowania uległ poprawie, każdy może wybrać taką formę dotarcia do pożądanego miejsca jaka mu odpowiada. Są także osoby które pragną dotrzeć do danego miejsca tradycyjną formą – na pieszo, stawiając na element trudu związanego z drogą, lecz mogą założyć komfortowe ubranie z nowoczesnymi technologiami chroniącymi przed chłodem i dbającymi o wygodę. W przeciwieństwie do pielgrzymów ze średniowiecznej Europy, którzy znosili wszelkie niewygody, chłody, słoty czy też brak lekarstw i niejednokrotnie także i jedzenia. Motywacje także ulegają przeobrażeniom, niektórzy podróżują aby tylko zwiedzać inni aby ofiarować trudy Bogu w pewnej intencji. W sytuacji tak wielkiej różnorodności

podróży rodzi się pytanie jaką podróż można nazwać turystyką jaką turystyką religijną, czy jest ona tożsama z pielgrzymką?

Wiele z rajdów, w których uczestniczyłam i które organizowałam z grupą uczniów ze szkoły, spełniało przesłanki, aby nazwać je turystyką religijną, postaram się wyjaśnić czym jest taka forma podróżowania.

Turystyka religijna

Aby wyjaśnić czym jest turystyka religijna, trzeba najpierw sięgnąć do definicji turystyki jako zjawiska ogólniejszego. Turystyka, wg Słownika wyrazów obcych, to zorganizowane zbiorowe lub indywidualne wyjazdy poza miejsce stałego zamieszkania, wędrówki w celach krajoznawczych lub będące formą czynnego wypoczynku. Światowa Organizacja Turystyki uściśla, że podróż może trwać nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem. Turystyka religijna jest sektorem turystyki i mieści się w zakresie ogólnej definicji turystyki przy czym, podróże są powiązane z religią, a skupia się na poznaniu danej religii, jej historii, piękna zabytków z nią związanych. Jest również dobrą okazją do poznania zwyczajów wierzących w daną religię osób, oraz praktykowania i rozwijania własnej religijności.

Nie istnieje jedna definicja turystyki religijnej, dlatego że nie zostały stworzone jasne kryteria wydzielenia tego sektora z ogólnego zagadnienia turystyki. Jedni autorzy przekonują, że najważniejsza jest motywacja odbywania podróży i jeśli jest nią motyw religijny np.: pokuta za grzechy, spełnienie obietnicy danej Panu Bogu, prośba lub uczestnictwo w praktykach religijnych itp., to wtedy można nazwać daną podróż turystyką religijną. W tym ujęciu można postawić znak równości pomiędzy turystyką religijną i pielgrzymką, to przy okazji nie wyklucza motywu poznawczego.

Drugie ujęcie pokazuje, że najważniejszy jest cel podróży - turystyka religijna jako podróż do miejsc świętych i obiektów kultu, zwiedzanie ich, poznawanie. Motywacja może być różna, niekoniecznie religijna. Dlatego w takim rozumieniu osoby niewierzące mogą także uprawiać turystykę religijną. Jak widać te dwa spojrzenia na ten temat wskazują, że definicja ta jest dość szeroka. Podczas rajdów wielokrotnie odwiedzaliśmy miejsca nacechowane religijnie w naszym regionie z bogatą historią a jednym z nich była Góra Chełmska.

Góra Chełmska

Dzieje Góry Chełmskiej, jak wskazują niektóre źródła archeologiczne sięgają czasów bardzo odległych. Można przyjąć, że najstarsze ślady pobytu ludów starożytnych na niej sięgają 2 tysięcy lat p.n.e. Świadczą o tym znalezione w jej sąsiedztwie siekierki z kamienia i krzemienia, kamienne żarna. Z badań przeprowadzonych przez Paula Schluza w 1905 – 1906 r. wynika, że okolice Góry Chełmskiej były przez długi czas miejscem kultowym o czym świadczą skorupy popielnicowe rozrzucone na terenie wierzchołka Góry. Gdy wywożono z miejsca tego ziemię pod budowę stadionu odkryto skorupy urn, co świadczy o wielu cmentarzyskach. W czasie prac wykopaliskowych w latach 1959 – 1962 odkryto ślady drewnianej gontyny pogańskiej z dwoma paleniskami. Gontyna ta istniała do XII w, składano tam ofiary ze zwierząt o czym świadczą celowo rozłupane kości. Pierwsze próby chrystianizacji tych ziem przypadają na okres założenia pierwszego biskupstwa w Kołobrzegu czyli na rok 1000, wiemy jednak ze biskupstwo to nie przetrwało długo ponieważ po siedmiu latach nastąpił nawrót rodzimych wierzeń. Kolejną, tym razem udaną próbą była działalność bpa Ottona z Bambergu, który przyjechał do Kołobrzegu w 1124 r. Prawdopodobnie pod wpływem bpa Ottona, który w miejscu istnienia pogańskich gontyn budował chrześcijańskie kaplice, norbertanie z klasztoru koło Trzebiatowa – posiadacze (od 1214r. dzięki darowiźnie księcia zachodniopomorskiego Bogusława II) wsi Koszalin w XIII wybudowali świątynię, której pozostałości są wyeksponowane koło współczesnej kaplicy Matki Bożej.

Od tego czasu Góra Chełmska ma większe znaczenie i częściej się ją wymienia niż Koszalin. Kaplica ta otrzymała wezwanie Najświętszej Maryi Panny. Przez pewien czas pełniła ona funkcję kościoła parafialnego dla wsi Koszalin i okolicy. Świątynia chrześcijańska na Górze Chełmskiej wkrótce stała się bardzo głośnym i sławnym miejscem odpustowym i pątniczym, do którego ściągały pielgrzymki z całego Pomorza, a także ówczesnej chrześcijańskiej Europy. Świadczy o tym umieszczenie jej w wykazie najważniejszych europejskich tras pielgrzymkowych, który ukazał się w 1380 r. Góra Chełmska znalazła się tam obok takich miejsc pielgrzymkowych jak Jerozolima, Rzym, Santiago de Compostela. Podkoszalińskie sanktuarium zostało też naniesione na mapę dróg pielgrzymkowych do Rzymu wydanej w roku 1500. Odwiedziła je stygmatyczka bł. Dorota z Mątowów, przyszli także odbyć pokutę pielgrzymi z Rzymu. W miarę nabierania rozgłosu stara kaplica stała się zbyt mała, więc postanowiono wybudować nową większą po 1431 r., której to fragment muru odkryto w czasie badań archeologicznych. Dalsza część murów znajduje się pod postawionym w XIX w. cokołem krzyża. Przypuszcza się też, że budowa nigdy nie została dokończona, ze względu na późniejsze niepokoje religijne, związanie z reformacją.

Przy starej kaplicy na Górze Chełmskiej istniał cmentarz ma którym grzebano zmarłych mieszkańców regionu oraz pątników, którzy zmarli podczas odbywania pielgrzymki. Zabytki ruchome min pieniążki, czy ułomki naczyń świadczą o tym, że cmentarz użytkowano od połowy XIII w. Cmentarz funkcjonował ok. dwa i pół wieku, odkryto w okolicach kaplicy 561 pochówków, przy czym nie jest to liczba pełna ponieważ wiemy, że pochówki odkrywano podczas budowy stadionu czy też krzyża, ogólnie szacuje się, że mogło ich być dużo więcej. Z odkrytych grobów zdecydowaną większość stanowią pochówki męskie. Cmentarz przestał być użytkowany w I poł. XVI w. Podczas reformacji zburzono kaplicę a materiały zostały wykorzystane częściowo do budowy wieży widokowej oraz cokołu krzyża. Siostrom cysterkom udało się ocalić z kaplicy tryptyk – Gloryfikację Najświętszej Maryi Panny, który to jest wyeksponowany w bocznej kaplicy Bazyliki św. Jakuba w Szczecinie, granitową chrzcielnicę oraz krucyfiks drewniany znajdujący się w koszalińskiej katedrze. Przez wiele lat od okresu reformacji Góra Chełmska nie pełniła funkcji sakralnych, wybudowano na niej stadion, wieżę widokową i restaurację. Dopiero po powstaniu diecezji koszalińsko kołobrzeskiej w 1972 r. pierwszy ksiądz biskup Ignacy Jeż rozpoczął starania aby przywrócić Górę Chełmską Kościołowi. Dopiero po 18 latach ta prośba został spełniona i przed wizytą papieża Jana Pawła II w 1991 r. w bardzo szybkim tempie powstała kaplica Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej, którą opiekują się do dziś siostry szensztackie. W 2011 roku zamieszczono tam relikwie krwi św. Jana Pawła II, które można uczcić pierwszego dnia miesiąca i w pierwszą sobotę miesiąca.

Góra Chełmska stała się punktem obowiązkowym wielu wycieczek naszego Szkolnego Koła Turystyczno Krajoznawczego, tym bardziej, że jest to miejsce przez które prowadzi i rozpoczyna się wiele szlaków turystycznych np. Szlak Papieski łączący Górę Chełmską i Górę Polanowską.

Droga Św. Jakuba

Przez tereny Góry Chełmskiej oraz miasto Koszalin prowadzi odcinek Zachodniopomorskiej Drogi św. Jakuba. Jest to część Pomorskiej Drogi św. Jakuba, która biegnie od litewskiej Kretingi przez Rosję, Polskę do niemieckiego Rostocku.

Rodzą się pytania kim był św. Jakub i jak tutaj znalazła się jego droga? Z Pisma Św. wiemy, że Jakub był jednym z uczniów Jezusa, nadano mu wśród Apostołów przydomek Starszy albo Większy dla odróżnienia go od drugiego apostoła o tym samym imieniu. Był on powołany jako jeden z pierwszych przez Jezusa. Powołał go Jezus wraz z jego młodszym bratem Janem.Rodzicami Jakuba i Jana byli Zebedeusz i Salome. Jakub wraz ze swoim bratem miał wysoką pozycję wśród dwunastu.Z fragmentów Pisma Św. można wywnioskować, że oboje z braci mieli gwałtowny charakter. Kiedy Jezus zapowiada zburzenie świątyni, zaraz chcą wiedzieć kiedy dokładnie to nastąpi a po opuszczeniu niegościnnego samarytańskiego miasta domagali się spalenia go przez pioruny. W związku z powyższym Jezus nadał im przydomek Synowie Gromu. Po zesłaniu Ducha Świętego Jakub został biskupem Jerozolimy i również w tym mieście poniósł śmierć przez ścięcie mieczem ok. roku 44. Legenda głosi, że jego ciało zostało w cudowny sposób przeniesione do Hiszpanii, gdzie miał wcześniej nawracać pogan. Również cudownie odnaleziono jego zaginiony grób, ponieważ nad tym miejscem ukazała się jasność i deszcz gwiazd, ten teren został nazwany Santiago de Compostela, co po przetłumaczeniu znaczy święty Jakub pole gwiazd.Po odnalezieniu grobu świętego, co nastąpiło najprawdopodobniej w 830 r., Santiago stało się celem pielgrzymek z całej średniowiecznej Europy a w szczytowym okresie odwiedziło grób jakubowy aż milion pielgrzymów. Podróżowano znosząc wszelkie przeciwności w różnych celach: dla umocnienia wiary, odbycia pokuty, spełnienia ślubowania, z prośbą o uzdrowienie lub dla dziękczynienia. Również miasta i parafie wysyłały pielgrzymów w intencji ważnej dla danej społeczności, na przykład prosząc o koniec suszy lub, jak w przypadku miasta Perpignan w 1842 roku, o ustąpienie dżumy. W niektórych państwach, wyrokiem sądu nakazywano przestępcom pielgrzymkę do Santiago.Tak więc, również przez nasze tereny wiodły drogi, przez które pielgrzymi udawali się do Santiago de Compostela. Świadczą o tym muszle pochodzące z oceanu Atlantyckiego, które znaleziono w Kołobrzegu i Elblągu. Takie muszle zabierali ze sobą pielgrzymi, którzy po dotarciu do grobu św. Jakuba, szli jeszcze kilkadziesiąt kilometrów do miejscowości Fisterra, aby dokonać rytualnego obmycia w oceanie na znak oczyszczenia oraz spalenia swoich starych szat pielgrzymich. Muszla taka, która była dowodem odbycia pielgrzymki, stała się także symbolem Drogi św. Jakuba. Możemy zobaczyć wiele takich żółtych muszelek na niebieskim tle namalowanych na drzewach czy kamieniach.

W Polsce poszczególne odcinki Drogi św. Jakuba odtwarzano od 2005 r., kiedy to powstał pierwszy odcinek Dolnośląskiej Drogi św. Jakuba. Idea odnowienia przebiegu średniowiecznego szlaku jakubowego na Pomorzu nabrała kształtu wraz z powołaniem w 2008 r. Kapituły

Pomorskiej Drogi św. Jakuba. W 2008 r. odbył się również pierwszy Jarmark Jakubowy przy szczecińskiej katedrze. W lipcu 2013 r., symbolicznym podsumowaniem stało się uroczyste umieszczenie wizerunku muszli św. Jakuba, przy północnym wejściu do bazyliki archikatedralnej pw. św. Jakuba w Szczecinie. Powołano do życia projekt pod nazwą „RECReate – Rewitalizacja Europejskiego Szlaku Kulturowego na obszarze Południowego Bałtyku – Pomorska Droga św. Jakuba” realizowany był w latach 2011-14 (www.re-create.pl). W celu realizacji projektu stworzono partnerstwo regionów Litwy, Polski i Niemiec, położonych wzdłuż południowego Bałtyku. Utworzono Parlament Jakubowy 2 kwietnia 2016 r. Wszystkie zamierzenia związane z rewitalizacją szlaku udało się zrealizować i Pomorska Droga św. Jakuba został odrestaurowana. Będąc na wycieczce rowerowej w okolicach Parnowa spotkałam grupę pielgrzymów, którzy już drugi rok z rzędu przeznaczyli urlop na pokonanie części Pomorskiej Drogi.

Podczas drogi uczestnik zbiera pieczątki – potwierdzenia z trasy Camino, które są umieszczanie w paszporcie zwanym credencjal.

Turystyka religijna jest także popularyzowana przez PTTK, poprzez nadawanie odznak, które można zdobyć np. przez odwiedzanie określonych miejsc kultu, świątyń, poznawanie ich historii udokumentowane przez

sporządzenie kroniki, w której zapisuje się krótką charakterystykę danego miejsca, wkleja się zdjęcia. Taka kronika jest doskonałym sposobem na ocalenie od zapomnienia momentów zwiedzania i przeżyć z tym związanych. Wśród odznak tych można wymienić: Odznakę Krajoznawczą „Zachodniopomorska Droga Świętego Jakuba" zdobywanie odznaki polega na przemierzeniu i pokonaniu trasy wytyczonymi szlakami oznaczonymi muszlą, jak również na poznaniu obiektów kultury materialnej i atrakcji przyrodniczych znajdujących się na trasie wędrówek oraz przybliżeniu postaci Świętego Jakuba Apostoła. Następną odznaką promującą wartości religijne jest odznaka krajoznawcza „Szlakiem kościołów gotyckich powiatu koszalińskiego i kołobrzeskiego” a celem odznaki jest propagowanie wśród turystów zabytków sakralnych , ich historii oraz teraźniejszości. Jeśli ktoś lubi podróżować rowerem może zdobyć Kolarską Odznakę Pielgrzymią której celem jest popularyzacja obiektów kultu religii chrześcijańskich na ziemiach polskich, a także poza granicami Polski. Inną odznaką jest "Szlakami architektury sakralnej w Polsce” którą zdobywając zapoznajemy się z różnorodnością zabytków architektury różnych wyznań religijnych w Polsce. Bardzo ciekawą dla mieszkańców naszego regionu i łatwą do zdobycia z powodu pobytu w Koszalinie papieża Polaka, jest „Odznaka Miejsca Kultu św. Jana Pawła II”, celem powstania odznaki jest zachęcanie turystów, a zwłaszcza młodzieży, do zwiedzania miejsc kultu związanych ze św. Janem Pawłem II. Szczegółowe regulaminy zdobywania wymienionych przeze mnie odznak można odnaleźć w Internecie.

2

Wiele jest dróg dotarcia z treściami katechetycznymi czy chociażby z wartościami lub wzorcami godnymi naśladowania w dzisiejszych czasach do dzieci i młodzieży. Ja wybrałam ścieżkę niełatwą, ale jakże ciekawą, taką gdzie zdobywanie wiedzy może stać się przygodą. Zachęcam innych nauczycieli nie tylko katechetów do zakładania Kół Turystyczno Krajoznawczych, ponieważ nasza Mała Ojczyzna ma nam jeszcze wiele do zaoferowania.

Emilia Raczyńska

Bibliografia:

Nowicki W., „Koszalin i okolice”; Gdynia 2005

Ostrowski M. „Pielgrzymka a turystyka religijna”

Jackowski A., , Pielgrzymki = Turystyka pielgrzymkowa = Turystyka religijna? Rozważania terminologiczne, Turyzm. 1998

Sołjan I., Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny i perspektywy badawcze, Uniwersytet Jagielloński „Turystyka religijna jako przedmiot badań geografii religii i geografii turyzmu – wybrane zagadnienia”

Błaszczak A., Bracław M., Pielgrzymki rowerowe jako połączenie turystyki kwalifikowanej i religijnej Uniwersytet Szczeciński, Zeszyty naukowe nr 648,„Turystyka religijna atrakcje turystyki religijnej”,

Kamiński M., „Trzeci biegun”, Warszawa 2016

Janocha H., Lachowicz F. „Góra Chełmska miejsce dawnych kultów i sanktuarium maryjne” 1991

Starowieyski M., Warszawskie Studia Teologiczne VIII/1995, 39-9; Legenda św. Jakuba Większego Apostoła

Wikipedia;

http://www.gk24.pl/ wiadomosci/koszali n/ art /4497035,historia-gory-chelmskiej

http://www.sanktuarium-koszalin.pl

http://caminodelavida.pl\

http://niedziela.pl/artykul/126153/nd/Pomorska-Droga-sw-Jakuba

http://koszalin.pttk.pl/index.php