Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w WarszawieWydział Nauk Historycznych i Społecznych

Grzegorz GłowackiNr albumu: 44589

Wielka Brytania wobec sprawy polskiej w okresie

II wojny światowej.

Warszawa 2007

W niniejszej pracy będę starał się przedstawić zarys stosunków brytyjsko-polskich w

kluczowych momentach II wojny światowej. W związku z rozległością oraz zawiłością

stosunków brytyjsko-polskich chciałbym skupić się na ich przedstawieniu w momentach dość

klarownych, takich w których widać ogólny ich sens i zarys. W pracy skupię się na relacjach

w pierwszej fazie wojny, niejako kształtujących późniejszy ciąg wydarzeń. Poruszając

stosunek dyplomacji brytyjskiej wobec Polski należy wspomnieć o relacjach brytyjsko-

radzieckich, kształtujących bezpośrednio stosunek państw alianckich do Rzeczpospolitej.

Jako podsumowanie chce przedstawić sprawę Polską na konferencjach w Teheranie i Jałcie.

Omawianie stosunków dyplomacji brytyjskiej wobec Polski w okresie II Wojny

światowej należy rozpocząć na krótko przed jej rozpoczęciem. Znaczenie Polski w polityce

zagranicznej Wielkiej Brytanii wzrasta w momencie zerwania przez Hitlera układów

Monachijskich. Zajęcie Pragi w dniach 10-15 marca 1939 roku przez wojsko niemieckie

oznaczało zlikwidowania państwa czechosłowackiego.1 Chamberlain, ówczesny premier

rządu brytyjskiego prowadzący jak dotąd politykę appeasementu, polegającą na ciągłych

ustępstwach względem Hitlera, spotkał się z dezaprobatą wyborców, zajął raczej pasywne

stanowisko wobec niemieckiej agresji na Czechosłowację i ograniczył się jedynie do słownej

reprymendy. W swoim przemówieniu dnia 17 marca 1939 roku w Birmingham, Chamberlain

wyraził konkretniejsze stanowisko wobec ekspansji Rzeszy Niemieckiej. Brytyjski premier

zapowiedział, że Wielka Brytania nie jest obojętna wobec tego co dzieje się w Europie

Południowo-Wschodniej.2 Na posiedzeniu gabinetu, po oświadczeniu w Birmingham, dnia 18

marca 1939 roku została poruszona sprawa współpracy z Polską oraz Związkiem Radzieckim.

Przyczyną było zaniepokojenie strony Brytyjskiej dalszą ekspansją Hitlera i uznano ją za

bezpośrednie zagrożenie imperium Brytyjskiego. Polska stała się ważnym elementem polityki

brytyjskiej z wielu powodów. Wśród nich można wymienić Polskę jako kolejny cel Hitlera, a

co za tym idzie, jego przeciwnik na froncie wschodnim, odciążającym front zachodni w

ewentualnym starciu. Polskę uznano za czynnik zasadniczy gdyż twierdzono że Hitler nie

będzie w stanie walczyć na dwóch frontach.

Aby przejść do okresu który chciałbym omówić należy jeszcze wspomnieć o

wydarzeniach sierpniowych z roku 1939. Miały one bardzo istotny wpływ na relacje

brytyjsko-polskie. Dnia 23 sierpnia doszło do podpisania układu niemiecko-radzieckiego

pomiędzy Ribbentropem i Mołotowem co zmusiło dyplomację Brytyjską do stanowczych

1 Nurek M., Polska w polityce Wielkiej Brytanii w latach 1936-1941, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1983, str. 1702 Ibidem, str.173

2

kroków wobec Polski. Dotychczasowe starania o współpracę ze Związkiem Radzieckim

musiały zostać odłożone na później. Dnia 25 sierpnia 1939r w trybie natychmiastowym został

podpisany traktat o wzajemnej pomocy między Wielką Brytanią i Polską. O atmosferze w

jakiej został zawarty świadczyć może fakt, że podpisujący go w imieniu Polski ambasador

Raczyński otrzymał pełnomocnictwo z Polski drogą telefoniczną, a Brytyjczycy przyjęli

wersję teoretycznie korzystniejszą dla Polski.3 Układ wszedł natychmiastowo w życie, nawet

bez wymaganej w takich warunkach ratyfikacji. W swych najważniejszych postanowieniach

układ głosił niezwłoczne, wzajemne udzielenie pomocy zbrojnej w razie agresji. Sukcesem

strony polskiej było włączenie do układu Gdańska, traktowanego na mocy Tajnego Protokołu

tak jak terytorium Polski.4 . Teoretycznie jednak, już 4 maja 1939 zarówno Brytyjczycy jak i

Francuzi doszli do porozumienia ,że ostateczny los Polski będzie zależał od końcowego

wyniku wojny, a los Polaków w dużym stopniu zależeć będzie od wkładu Polaków w

ostateczne pokonanie Niemiec 5. Z punktu widzenia dyplomacji Brytyjskiej można

przypuszczać, że podpisanie układu z Polską, za pomocą podniesienia rangi Polski mogło

doprowadzić do bezpośrednich negocjacji pomiędzy Rzeszą a Polską. Wielka Brytania cały

czas w dużym stopniu prowadziła politykę appeasement’u i próbowała nie dopuścić do

wojny. Świadczą o tym tajne negocjacje rządu brytyjskiego z Hitlerem i Mussolinim parę dni

przed podpisaniem układu Brytyjsko-polskiego. Rozmowy jednak nie przyniosły rezultatu. W

dniu 1 września, z kilkudniowym opóźnieniem, Trzecia Rzesza zaatakowała Polskę. Dopiero

3 września Wielka Brytania , a za nią Francja wypowiedziały Niemcom wojnę.6 Stosunek

zarówno Brytyjczyków jak i Francuzów wobec sprawy polskiej był jednak daleki od

wcześniej ustalonego.

Wypowiedzenie wojny Trzeciej rzeszy przez Wielką Brytanię przyjęto w Polsce jako

natychmiastową realizację zobowiązań sojuszniczych. Strona brytyjska pojmowała sytuację

inaczej. Otóż udzielenie pomocy Polsce zależało, co podkreślano w Londynie i Paryżu, od

uznania przez Polskę, że zagrożona została jej niepodległość. Wprowadzenie brytyjskich sił

do bitwy zawierało w sobie dwa elementy. Przede wszystkim stanowić miało dowód uznania

przez Polskę zagrożenia jej podstawowych interesów oraz utrudnić możliwą dla zachodu

próbę odmiennej interpretacji zagrożenia niepodległości. W charakterystyczny dla swojej

3 Ibidem, str. 2454 Ibidem, str. 246

5 Kamiński M.K., Tebinka J., Na najwyższym szczeblu. Spotkania premierów Rzeczpospolitej Polskiej i Wielkiej

Brytanii podczas II wojny światowej, Warszawa 1999, str. IV6 Nurek M., Polska w polityce .op. cit., str. 249

3

polityki sposób, Brytyjczycy starali się utworzyć możliwie szeroki lecz jednak tylko formalny

front przeciw agresorowi. Podstawą decyzji Londynu w początku wojny była nadal nadzieja

na pokojowe uregulowanie konfliktu. Oficjalną reakcją Londynu i Paryża na agresję na

Polskę, było wystosowanie w pierwszym dniu wojny noty do Berlina żądającej zaprzestania

działań wojennych wobec Polski i wycofanie oddziałów z jej terytorium. Nota nie miała

jednak ultymatywnego charakteru i pozostała bez echa ze strony niemieckiej. Winston

Churchill oświadczył 3 września w izbie Gmin, że problem nie sprowadza się do walki o

Gdańsk lub Polskę lecz o cały świat i uchronienie go od tyranii nazistowskiej.7 Wpływ na

politykę brytyjską wobec sprawy Polskiej miały także nastroje społeczne i powszechne

niezadowolenie z braku zdecydowania w szeregach rządu Chamberlaina. Obawa wynikająca z

możliwości otrzymania votum nieufności zmusiła rząd brytysjki do wysłania ultimatum do

Berlina, którego treść zawierała natychmiastowe przyrzeczenie o zaprzestaniu agresji na

Polskę. Konsekwencją było wypowiedzenie Niemcom wojny.

Niejako można przypuszczać, że przyczyną wypowiedzenia wojny trzeciej Rzeszy

przez Londyn była w dużej mierze troska społeczeństwa brytyjskiego o los Polski, pod presją

której Chamberlain musiał podjąć takie kroki. W Polsce natomiast fakt wypowiedzenia wojny

Niemcom przyjęto z nadzieją i entuzjazmem. W rzeczywistości Londyn nie podjął działań

militarnych mających pomóc Polsce. Ambasador Polski w Londynie, Raczyński, przez 2

tygodnie próbował zmusić Wielką Brytanię do działań lotniczych mogących odciążyć

Polskę.8 Odpowiedź brytyjska była pełna współczucia i zrozumienia, ale zarazem podkreślała,

że głównym celem polityki brytyjskiej jest klęska Niemiec w sensie całościowym. De facto

w wyniku obrad nowoutworzonego organu koordynacyjnego na czas wojny-Najwyższej rady

Wojennej-postanowiono nie udzielać atakowanej przez Rzeszę Polsce pomocy, ponieważ tak

czy inaczej nie chroniło to jej przed pokonaniem. Wartość militarna sojuszu Wielkiej Brytanii

z Polską budziła pewne wątpliwości także po konferencji jaka miała miejsce w Abbeville 12

września 1939 roku. W konferencji uczestniczyli brytyjski premier Arthur Neville

Chamberlain i francuski premier Eduard Daladier. Na mocy tego spotkania ustalono, że

Polsce nie udzielona zostanie pomoc militarna ,ani że nie zostaną podjęte żadne działania

ofensywne skierowane w przeciwko Rzeszy9 . Ta decyzja aliantów zakończyła okres

dyskutowania o problemie pomocy dla Polski, a jej los miał zależeć od końcowego rezultatu

7 Ibidem, str. 2528 Ibidem, str. 2549 Kamiński M.K., Tebinka J., Na najwyższym szczeblu...op.cit str V

4

wojny. Można powiedzieć że Brytyjczycy dalej prowadzili znaną wcześniej politykę

appeasementu.

Przegranie wojny obronnej przez Polskę zmieniło stan brytyjsko-polskich stosunków.

Zmienił się także międzynarodowy układ sił. Dla Wielkiej Brytanii klęską Polski stwarzała

grunt dla Hitlera do uderzenia w zachodnią część Europy. Obawy okazały się słuszne, Hitler

wyznaczył datę 12 listopada jako początek ofensywy zachodniej. W Londynie zdecydowano

o utrzymaniu związków sojuszniczych z Polską. Zadecydowały o tym w dużej mierze dwa

czynniki. Po pierwsze w Wielkiej Brytanii obawiano się utraty zaufania państw,

potencjalnych współuczestników koalicji antyhitlerowskiej10 .Po drugie istotnym czynnikiem

było kontynuowanie rządu RP na uchodźstwie, kierującego walką Polaków w kraju i poza

jego granicami. W wyniku rozmów strony Polskiej ze stroną brytyjską , m.in. z wizyt A.

Zalewskiego, ówczesnego ministra spraw zagranicznych Polski oraz wizyt premiera

Sikorskiego, Polska otrzymała zapewnienie o poparciu w zorganizowaniu wojska Polskiego

na terenie Wielkiej Brytanii

Omawiając stosunek Wielkiej Brytanii wobec sprawy Polskiej nie można zapomnieć o

tym jak zasadnicze znaczenie odegrał w niej Związek Radziecki. W tajnym protokole do

Polsko brytyjskiego układu znalazło się również stwierdzenie, że w razie agresji ze strony

innego europejskiego państwa niż Niemcy problem będzie wyłącznie konsultowany. De facto

Wielka Brytania w zasadzie zastrzegła sobie tym samym że w razie agresji Związku

Radzieckiego na Polskę nie udzieli jej pomocy. Kiedy agresja Sowietów stała się faktem 17

września 1939 roku , Brytyjczycy zdobyli się na wydanie komunikatu 18 września i noty do

radzieckiego ministra spraw zagranicznych Wiaczesława Mołotowa. Brytyjczycy odrzucali

sowiecką tezę o nieistnieniu państwa polskiego oraz potwierdzili swoje zobowiązania

sojusznicze jednak nie wypowiedzieli wojny sowieckiemu najeźdźcy11. Stosunki brytyjsko-

radzieckie były jedną z płaszczyzn które znacząco komplikowały sytuację. W istniejącym

konflikcie Wielka Brytania robiła wszystko, żeby nie zrazić do siebie potencjalnego

sprzymierzeńca. W pierwszej fazie wojny problem tkwił w stosunku rządu Polski i Wielkiej

Brytanii do Związku Radzieckiego. Jednym z priorytetów dla rządu Brytyjskiego była chęć

nawiązania współpracy z Rosją w zakresie polityki antyniemieckiej. Rząd polski w Paryżu

walczył natomiast o to co utraciła Polska w wyniku napaści niemieckiej 1 września oraz

napaści radzieckiej 17 września. Rząd polski dążył do tego aby alianci nie uznali m.in. zmian

terytorialnych dokonanych we wrześniu.

10 Nurek M., Polska w polityce .op. cit., str. 26311 Kamiński M.K., Tebinka J., Na najwyższym szczeblu...op.cit str V

5

W dniach 11 i 12 października 1939 roku miała miejsce wizyta polskiego ministra

spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego w Londynie. Zarówno premier brytyjski

Chamberlain jak i brytyjski minister spraw zagranicznych Edward Halifax dali do

zrozumienia, że Polska nie może liczyć na to aby Wielka Brytania wypowiedziała wojnę

Rosji, w związku z zajęciem polskich terytoriów. Według obu polityków jedynie ziemie na

zachód od linii Curzona okupowane przez Związek Radziecki mogły być tematem podczas

przyszłych ,ewentualnych rozmów pokojowych z Rosją. Brytyjczycy bardzo niechętnie

angażowali się przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Podyktowane to było obawą o

przystąpienie Związku Radzieckiego do wojny przeciwko państwom zachodnim. Dyplomacja

brytyjska podejmowała wiele działań w celu „złagodzenia” strony Polskiej w relacjach ze

Związkiem Radzieckim.

W czerwcu 1940 roku, po klęsce Francji, rząd polski na uchodźstwie musiał szukać

schronienia na Wyspach Brytyjskich. Brytyjskie władze udzieliły gościny rządowi gen

Władysława Sikorskiego. Polski premier wyszedł z postulatem o pomoc do władz brytyjskich

w ewakuacji żołnierzy polskich walczących we Francji. Churchill przyjął postulat z aprobatą i

zgodził się na sprowadzenie jak największej liczby żołnierza Polskiego na tereny Wielkiej

Brytanii. Po klęsce Francji siła żołnierza Polskiego stała się ważnym argumentem w dalszych

relacjach brytyjsko-polskich. Potwierdza to zawarcie umowy wojskowej 5 sierpnia 1940 roku

na której mocy obie strony uznały utrzymanie Polskich sił zbrojnych za bardzo istotny

element. Do tego momentu obowiązywała tylko umowa z 18 listopada 1939 roku oraz umowa

lotnicza z 11 czerwca 1940 roku.12

Omawiając politykę brytyjsko-polską, należy dość często nawiązywać do polityki Wielkiej

Brytanii wobec Rosji, miała ona ścisły związek i znaczenie dla sprawy Polskiej. W połowie

1940 roku Churchill zainaugurował politykę zbliżenia do Związku Radzieckiego. Do Rosji

został wysłany w charakterze przedstawiciela dyplomatycznego prosowiecko nastawiony

Stafford Cripps. Churchill próbował przekonać Stalina, że Rzesza Niemiecka stanowi

bezpośrednie zagrożenie dla strony radzieckiej (list do Stalina z dnia 25 czerwca 1940 roku).

Churchill aprobował również próby zbliżenia rządu Sikorskiego ze Stanami

Zjednoczonymi. Dużo korzyści widział z utworzenia w Kanadzie polskich sił zbrojnych z

Polaków zamieszkujących Stany Zjednoczone. Zabiegiem tym próbował oddziaływać na

społeczeństwo amerykańskie w duchu propagandy wojennej. Celem oczywiście było zyskanie

sobie sojusznika z jeszcze wtedy nie biorących bezpośrednio udziału w wojnie Stanach

Zjednoczonych. Wizyta Sikorskiego w Stanach zjednoczonych w dniach 1 kwietnia do 10

12 Ibidem, str. V

6

maja 1940 roku miała stworzyć grunt pod przyszłe rozmowy Brytyjczyków z Amerykanami

oraz złamać amerykański izolacjonizm.

W kolejnym etapie wojny obserwujemy kolejne próby Brytyjczyków do zbliżenia

polsko-rosyjskiego. Dnia 22 czerwca 1941 roku, w dniu napaści Hitlera na Związek

Radziecki stan wojny pomiędzy Polską ,a związkiem radzieckim utrzymywał się. Taki zwrot

sytuacji miał bardzo istotne znaczenie wobec dalszej polityki dyplomacji brytyjskiej.

Brytyjska strona przyjęła atak Hitlera na Związek Radziecki z dużą aprobatą. Hitler,

znajdując nowego przeciwnika na Wschodzie, musiał znacznie osłabić swoje siły w

zachodniej Europie i w Afryce. W interesie Wielkiej Brytanii leżało więc, by kampania

rosyjska Hitlera zmusiła go do zaangażowania tam jak największej ilości ludzi i sprzętu. Stąd

też w kilkanaście godzin po rozpoczęciu niemieckiego ataku, Churchill obiecał Moskwie

pomoc gospodarczą i wojskową, bez żadnych warunków. Obawiał się bowiem, by Stalin

obezwładniony siłą niemieckiego uderzenia nie zrezygnował z walki, szukając ratunku w

kapitulacyjnym układzie z Hitlerem.13

Znacznie mniej oczywiste miało okazać się stanowisko rządu polskiego wobec nowej

sytuacji. Polska pozostawała od 17 września 1939 roku w stanie wojny z ZSRR. Moskwa

otwarcie głosiła, że państwo polskie na zawsze zostało wymazane z politycznej mapy Europy.

Pomimo niechęci do strony rosyjskiej Gen. Sikorski, jako premier polskiego rządu

korzystającego z gościnności brytyjskiego alianta, musiał liczyć się jednak z jego zdaniem.

Churchill starał się wszelkimi możliwymi sposobami wpłynąć na rząd polski, by jak

najszybciej unormował stosunki z ZSRR. W przemówieniu radiowym, wygłoszonym 23

czerwca 1941 roku, gen. Sikorski, podkreślając fakt rozpadu hitlerowsko-radzieckiego

sojuszu, będącego źródłem katastrofy wrześniowej, wskazał na potrzebę dążenia do

odnowienia porozumienia z Moskwą na bazie pogwałconych w 1939 roku postanowień

traktatu ryskiego. Upomniał się też o polskich więźniów politycznych i jeńców wojennych

oraz wspomniał o niedoli setek tysięcy obywateli polskich deportowanych w głąb Rosji.14

Warunki te stary się podstawą do rozpoczęcia w Londynie rokowań polsko-radzieckich.

Pośrednictwo w rozmowach miała wziąć na siebie dyplomacja brytyjska.

Do rozmów z przedstawicielami rządu polskiego upoważnienie dostał rezydujący

ambasador Związku Radzieckiego w Londynie Iwan Majski. Po stronie Polskiej w głównej

roli wystąpił premier Sikorski.

13 Pronobis W., Polska i świat w XX wieku, Editions Spotkania 1996 ,str.22714 Ibidem, str.227

7

Istotnym problemem okazała się już na samym początku sprawa granic. Radziecka

strona stawiała kategoryczny warunek do utrzymania zdobytego terytorium. Iwan Majski,

zgodnie z instrukcjami swego rządu, unikał jakichkolwiek zobowiązań dotyczących

odszkodowań za zagrabioną przez ZSRR polską własność państwową i prywatną. Strona

radziecka nie kwestionowała natomiast żądania uwolnienia polskich jeńców wojennych oraz

więźniów politycznych, chociaż podawane z Moskwy liczby uwięzionych Polaków były

wielokrotnie niższe od rzeczywistych. Żadnych poważniejszych kontrowersji nie wzbudzała,

natomiast, stanowczo stawiana przez Sikorskiego, sprawa utworzenia na terytorium ZSRR

oddzielnej armii polskiej, która uzyskałaby ten sam status co Polskie Siły Zbrojne w Wielkiej

Brytanii.15

Mimo bardzo pojednawczego stosunku gen. Sikorskiego rozmowy okazały się bardzo trudne.

Polskie propozycje tekstu układu były ciągle odrzucane przez stronę radziecką. Pośrednictwo

brytyjskie dokładało wszelkich starań aby jak najszybciej sfinalizować rozmowy. Polski rząd,

po bardzo burzliwej dyskusji, wypowiedział się za podpisaniem układu z ZSRR w wersji

przedstawionej przez gen. Sikorskiego. Jednak kilku członków gabinetu, miedzy innymi

Marian Seyda, August Zaleski i gen. Kazimierz Sosnkowski, uważało, że bez wyraźnie

zaznaczonego zrzeczenia się przez Moskwę praw do ziem zagrabionych w wyniku agresji 17

września 1939 roku układ nie powinien zostać zawarty.16

Gen. Sikorski zdecydował się zawrzeć układ samodzielnie, bez akceptacji prezydenta

Rzeczpospolitej. Następnego dnia, 30 lipca 1941 roku, w siedzibie Foreign Office gen.

Sikorski i ambasador ZSRR w Londynie Majski, w obecności Churchilla i Edena, złożyli

swoje podpisy pod tekstem układu i dołączonymi do niego dwoma tajnymi protokołami.

Już w pierwszym punkcie ZSRR potwierdził, iż uważa za niebyłe traktaty niemiecko-

radzieckie z 1939 roku. Oba rządy nawiązały stosunki dyplomatyczne i zobowiązały się do

udzielania sobie wszelkiej pomocy i poparcia w toczącej się wojnie. Na terytorium ZSRR

miała zostać stworzona polska armia, której organizację i warunki wprowadzenia do walk

określał, przygotowany równolegle, układ wojskowy. W dołączonym do układu protokole

rząd radziecki zobowiązał się do udzielenia amnestii wszystkim obywatelom polskim

więzionym w ZSRR.

Istotnym elementem układu było utworzenie armii polskiej na terenie Związku

Radzieckiego, pod dowództwem gen. Władysława Andersa, walczącej przeciwko Niemcom.

Armia miała składać się między innym z jeńców wojennych zwolnionych na mocy amnestii w

15 Ibidem, str. 22816 Ibidem, str. 229

8

związku z układem Sikorski-Majski. Od samego początku można było zauważyć znaczne

utrudnienia jakich dopuszczała się strona radziecka. Zawiadomienia o amnestii docierały w

różne regiony z dużym opóźnieniem.

Poparcie Wielkiej Brytanii dla układu polsko-sowieckiego okazywane w czasie

negocjacji, jak również nastroje prasy brytyjskiej spowodowały, że rząd sowiecki nie

wykazywał skłonności do ustępstw na rzecz Polski. Kwestią zasadniczą był udział w

negocjacjach strony brytyjskiej- inicjującej, negocjującej i doprowadzającej do finału układ

polsko-sowiecki. Prawdopodobnie gdyby nie presja wywierana głównie na Sikorskiego przez

Brytyjskich negocjatorów, nie doszłoby do podpisania układu tej treści.17

Dyplomacja brytyjska w dalszym ciągu dążyła do jak najściślejszego zacieśnienia

więzów z Rosją. Miesiąc po bezowocnej wizycie gen. Sikorskiego na Kremlu , w lipcu 1941

roku, do Rosji przybył brytyjski minister spraw zagranicznych Anthony Eden. Stalin

zaproponował podpisanie oprócz dwóch jawnych układów politycznych również tajnego

protokołu na mocy którego sygnatariusze sankcjonowaliby sowiecki zabór wschodniej Polski

a także państw bałtyckich oraz Besarabii i północnej Bukowiny. Edenowi bardzo zależało na

zawiązaniu ściślejszej współpracy ze Związkiem Radzieckim. Brytyjski minister spraw

zagranicznych odmówił jednak podpisania zgody na przyjęcie tajnego protokołu ze względu

na wcześniejsze zobowiązania wobec Stanów Zjednoczonych o nieuznawaniu żadnych zmian

granicznych dokonanych po 1 września 1939 roku.18 Strona brytyjska starała się przekonywać

Polaków, że brytyjsko sowiecki układ oznaczający wcieleniu do Związku Radzieckiego

Besarabii i północnej Bukowiny nie zagrażałby integralności terytorialnej Polski. Było to

podyktowane obawą Brytyjczyków o porozumienie i ustępstwa Stalina wobec Niemiec.

Polska strona, w szczególności ambasador Polski w Londynie oraz kierownik polskiego

ministerstwa spraw zagranicznych Edward Raczyński, przybyły w lutym 1942 roku do

Stanów Zjednoczonych, próbował przestrzec Roosevelta przed polityką brytyjską wobec

związku Radzieckiego.

Tak czy inaczej Brytyjczycy nie podpisali bez zgody Stanów Zjednoczonych układu

korzystnego dla strony radzieckiej. Układ brytyjsko sowiecki z 26 maja 1942 roku nie

zawierał uznania przez Brytyjczyków zaboru państw bałtyckich.

17 Berska B., Kłopotliwy sojusznik,wpływ dyplomacji brytyjskiej na stosunki polsko-sowieckie w latach 1939-

1943, Kraków 2005, str.107

18 Kamiński M.K., Tebinka J., Na najwyższym szczeblu...op. cit. str. XIV

9

Pasywna polityka aliantów wobec Polski sprawiała że Stalin czuł się coraz pewniej.

Dnia 13 czerwca 1943 roku w niemieckiej prasie ukazała się informacja o odkryciu

masowych grobów polskich oficerów w oleicach Smoleńska, w Lasku Katyńskim. Strona

radziecka próbowała zrzucić winę za zbrodnię na stronę niemiecką jednak wina była dość

oczywista. Sytuacja w jakiej znalazł się rząd polski była niezwykle trudna. Okoliczności

wymagały zdecydowanej reakcji jednak pozostając w koalicji antyhitlerowskiej w obozie

alianckim musiała być ostrożna i wyważona. Stalin swoim „oburzeniem” próbował wybadać

reakcję Brytyjczyków i Amerykanów wobec zbrodni katyńskiej. Obaj alianci robili jednak

wszystko by nie zaburzyć relacji ze Związkiem Radzieckim, obawiając się ponownego

porozumienia Stalina z Hitlerem.

Dyplomacja Brytyjska nalegała na Sikorskiego aby zaniechał prób wyjaśnienia mordu,

odrzucając istotny aspekt moralny całej sprawy. Bierna postawa aliantów sprawiała że Stalin

czuł się w swoich poczynaniach coraz pewniej. Dnia 25 kwietnia Stalin zerwał stosunki

dyplomatyczne z Polską a 5 maja 1943 została usunięta ambasada Polski w Związku

Radzieckim. Sytuacja dla Polski zrobiła się bardzo trudna. Brytyjczycy oczywiście starali się

poprawić relacje polsko-rosyjskie, angażując w mediacje stronę amerykańską. Brytyjczyków

niepokoiło także poprawienie stosunków czechosłowacko-radzieckich. Ówczesny prezydent

Czechosłowacji Edward Benes dążył do zacieśnienia więzów z Rosją poprzez układ o

wzajemnej przyjaźni, pomocy i współpracy powojennej.19 Tym samym uległy zawieszeniu

czechosłowacko-polskie pertraktacje na temat powołania po wojnie konfederacji obu państw..

Początkowo, w lecie 1943 roku , Brytyjczycy zdołali zablokować Beneśowi drogę do

Moskwy działając zgodnie z interesem polskim. Polityka brytyjska stawała się już bliska

polityce appeasementu wobec ZSRR. Rządowi brytyjskiemu zaczynało bowiem coraz

bardziej zależeć na zaangażowaniu Związku Radzieckiego do grupy trzech mocarstw obok

Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, które niepodzielnie decydowałby o przyszłości

kontynentu europejskiego. W ostatnim kwartale 1943 r. Brytyjczycy ponieśli poważne po-

rażki dyplomatyczne przyczyniając się tym sposobem do dalszego osłabienia pozycji Polski

na arenie międzynarodowej.

Rząd polski zabiegał o pośrednictwo przed przewidzianą na październik 1943 r.

konferencją w Moskwie ministrów spraw zagranicznych trzech mocarstw. Podczas owej

konferencji odbytej w dniach od 19 do 30 października brytyjski minister Eden został

zmuszony 24 października przez Mołotowa przy biernej postawie amerykańskiego sekretarza

stanu Cordella Hulla do zgody na układ polityczny między Związkiem Radzieckim, a Cze-

19 Ibidem, str. XVII

10

chosłowacją, ułatwiający penetrację polityczną Sowietów w Europie Środkowo –

Wschodniej20. Dnia 12 grudnia 1943 roku został podpisany czechosłowacko-sowiecki układ

polityczny a sytuacja polityczna polskiego rządu na uchodźstwie stawała się coraz

trudniejsza.

Stosunek Dyplomacji Brytyjskiej wobec Polski doskonale pokazuje konferencja w

Teheranie oraz tak naprawdę potwierdzająca ją konferencja jałtańska. Wstęp do konferencji

teherańskiej miał miejsce już na wyżej wymienionej konferencji październikowej w Moskwie

Obrady miały na celu m.in. przygotowanie spotkania na szczycie Churchilla, Roosevelta i

Stalina i wstępne rozpatrzenie najważniejszych problemów związanych z toczącą się wojną.

Sugestie brytyjskiego ministra Edena o potrzebie przywrócenia stosunków polsko--

radzieckich i uznania Armii Krajowej jako armii sojuszniczej zostały przez Mołotowa

całkowicie zignorowane. Wspólnie uzgodniono, iż sprawy polskie rozstrzygnięte zostaną,

ponad głowami Polaków, przez Wielką Trójkę. Jako miejsce spotkania wyznaczono Teheran,

stolicę Persji, a więc miejsce położone w bezpośrednim sąsiedztwie granicy ZSRR. Protesty

członków polskiego rządu, którzy domagali się. udziału swego przedstawiciela na konferencji

przy omawianiu kwestii związanych z Polską, nie przyniosły rezultatu21

Konferencja w Teheranie odbyła się w dniach od 28 listopada do l grudnia 1943 roku.

Zasadniczym jej tematem było uzgodnienie współdziałania w dalszym prowadzeniu wojny.

Sprawa polska stanęła na konferencji już pierwszego dnia jej trwania. 28 listopada Churchill

w rozmowie ze Stalinem uznał bez żadnych warunków pretensje sowieckie do wschodnich

ziem Rzeczypospolitej wbrew nie tylko oświadczeniu Edena z 30 lipca 1941 roku, ale przede

wszystkim artykułowi 6-emu układu polsko-brytyjskiego z 25 sierpnia 1939 r. oraz

artykułowi 3-emu tajnego protokołu do tego układu. Sygnatariusze zobowiązywali się, iż

gdyby jedna z układających się stron zaciągnęła wobec państwa trzeciego nowe zo-

bowiązania, ich wykonanie nie mogłoby narażać na szwank suwerenności terytorialnej ani

nienaruszalności drugiej strony. Churchill pragnął zawarcia w Teheranie porozumienia na

temat granicy polsko-sowieckiej, które mogłoby być następnie przedłożone rządowi

polskiemu w Londynie do wymuszonej akceptacji22. Ignorując całkowicie żądania polskiego

rządu, Roosevelt i Churchill przychylili się do sugestii Stalina przesunięcia Polski na zachód i

oparcia jej granicy wschodniej z ZSRR w zasadzie na linii uzgodnionej jako linia

demarkacyjna przez Molotowa i Ribbentropa w przede dniu agresji 1939 roku. Wstępnie

20 Ibidem, str. XVIII21 Pronobis W., Polska i świat…op. cit. str. 27422 Kamiński M.K., Tebinka J., Na najwyższym szczeblu...op. cit. str. XIX

11

ustalono, że granica Polski powinna zostać przesunięta na zachód do linii Odry. Do Polski

powinny być przyłączone regencja opolska i Prusy Wschodnie. Polska powinna otrzymać też

szerszy dostęp do morza.23

Dalsze dyskusje ze Stalinem prowadzili Churchill i Eden. Obaj brytyjscy politycy

skupili się zaś na kwestiach granicznych. Stalin odniósł sukces. W zamian za odstąpienie od

żądania utrzymania po wojnie linii Ribbentrop-Mołotow na rzecz. linii Curzona, która

zostawiała po stronie polskiej Łomżę i Białystok oraz ziemie na południe i południowy

zachód od Przemyśla wraz z częścią tego miasta położoną na prawym brzegu Sanu

zagarnięte przez Związek Radziecki we wrześniu 1939 r., uzyskać zgodę przedstawicieli

mocarstw anglosaskich na przyłączenie do Związku Sowieckiego północnej części Prus

Wschodnich z Królewcem i Tylżą.24

W Teheranie po raz pierwszy, chociaż w sposób jeszcze nie zupełnie konkretny,

podzielono powojenną Europę na strefy wpływów. Pozostawiając Stalinowi wolną rękę w

Polsce, Rumunii, Bułgarii, na Węgrzech i w państwach bałtyckich, ignorowano tym samym

prawo tych państw do suwerenności.

Na początku 1944 roku Polska dyplomacja musiała opierać się roszczeniom

terytorialnym Rosji i żądaniom związanym z delegalizacją władz polskich na uchodźstwie.

Dyplomacja brytyjska nalegała na ustępstwa rządu polskiego wobec Związku Radzieckiego,

często próbując narzucić nie do końca korzystne dla Polski rozwiązania. Dnia 24 listopada

1944 roku ówczesny premier rządu polskiego, Mikołajczyk, podał się do dymisji. Kilka dni

później, 29 listopada nowym premierem został Tomasz Arciszewski. Rząd Tomasza

Arciszewskiego był izolowany zarówno przez Wielką Brytanię jak i Stany Zjednoczone. Na

konferencji jałtańskiej w dniach 4-11 luty 1945 roku ,sytuacja ta znalazła swoje

odzwierciedlenie. W zasadzie zignorowano istnienie legalnych władz Rzeczpospolitej .W

komunikacie końcowym konferencji dnia 11 lutego 1945 roku nie wspominano nawet o

istnieniu legalnych władz Polski.

Istotę postępowania trzech mocarstw w Jałcie w stosunku do Polski oddają słowa

wspomnianego protestu rządu premiera Arciszewskiego z 13 lutego. Znalazło się w nim

twierdzenie, że decyzje jałtańskie zostały przygotowane i powzięte nie tylko bez udziału i

upoważnienia rządu polskiego, ale i bez jego wiedzy. Ustanowienie polskiej granicy

wschodniej wzdłuż linii Curzona określano w oświadczeniu jako nowy rozbiór Polski, tym

razem dokonany przez sojuszników Polski (w Jałcie nic została ustanowiona nowa zachodnia

23 Pronobis W., Polska i świat…op. cit. str. 27524 Kamiński M.K., Tebinka J., Na najwyższym szczeblu...op. cit. str. XX

12

granica Polski, sygnatariusze komunikatu ograniczyli się jedynie do obietnicy znacznego

przyrostu terytorialnego na północy i zachodzie, który powinno uzyskać państwo polskie po

zasięgnięciu przez trzy mocarstwa opinii Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej).

Władze polskie odniosły się również sceptycznie do jałtańskiej zapowiedzi przeprowadzenia

w Polsce wolnych i nieskrępowanych wyborów. Wyrażały przekonanie, że ze względu

na obecność na obszarze Polski wojsk sowieckich przyszły TRzJN , nawet w obecności

brytyjskich i amerykańskich dyplomatów nie zabezpieczy społeczeństwu polskiemu

nieskrępowanego prawa swobodnego wypowiadania się. Rząd polski w nocie z 18 lutego

przypominał między innymi, że Wielka Brytania zobowiązując się do wzięcia udziału w

tworzeniu rządu dla Polski oraz akceptując sowiecki zabór wschodnich ziem

Rzeczypospolitej angażowała się w wykonanie aktu niezgodnego z uznawaniem Polski za

państwo suwerenne i integralne, czyli łamała artykuł 6 układu sojuszniczego z 25 sierpnia

1939 r. oraz art. 3 tajnego protokołu do tego układu.25

Podsumowując, należy powiedzieć, że Polska w czasie II wojny światowej była

traktowana przez mocarstwa instrumentalnie. Stosunek Wielkiej Brytanii do Polski był często

funkcją stosunków imperialnej polityki brytyjskiej wobec Związku Radzieckiego i Niemiec.

Oceniając stanowisko Wielkiej Brytanii wobec Polski należy powiedzieć że wynikało ono z

całościowego spojrzenia tego mocarstwa na rolę Europy w jego polityce zagranicznej. Polska

była widziana raczej jako państwo drugorzędne, jednak dość przydatne przy realizowaniu

imperialistycznej polityki. Za imperialistyczną Politykę Polska zapłaciła swoją cenę. Pomimo

zwycięstwa w wojnie koalicji antyhitlerowskiej, Polska de facto nie odzyskała niepodległości,

pozostając w strefie wpływów Związku Radzieckiego. Wielka Brytania nie wywiązywała się

ze swoich zobowiązań sojuszniczych, prowadząc politykę nacisku na premierów rządu

polskiego. Według mojej opinii Wielka Brytania w sensie całościowym odegrała wobec

Polski podczas II wojny światowej negatywną rolę.

Bibliografia:25 Ibidem, str. XXII-XXIII

13

Berska B., Kłopotliwy sojusznik,wpływ dyplomacji brytyjskiej na stosunki polsko-sowieckie w

latach 1939-1943, Kraków 2005,

Kamiński M.K., Tebinka J., Na najwyższym szczeblu. Spotkania premierów Rzeczpospolitej

Polskiej i Wielkiej Brytanii podczas II wojny światowej, Warszawa 1999

Nurek M., Polska w polityce Wielkiej Brytanii w latach 1936-1941, Państwowe

Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983,

Pronobis W., Polska i świat w XX wieku, Editions Spotkania 1996

Zublikiewicz L., Polityka Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wobec Polski 1944-1949,

Warszawa 1984

Żochowski S., Brytyjska polityka wobec Polski 1916-1948, Lublin 1994

14